Gençlere Yönelik Etkin İletişim Becerileri Eğitim Kitapçığı · Gerektiğinde ‘Hayır’ Diyebilme. 4 ... gençle bir iletişim becerisi üzerinde çalışırken içeriği

Gençlere Yönelik Etkin İletişim Becerileri

Eğitim Kitapçığı

Yazar: Dinçer Kocalar, Koç Üniversitesi Öğretim Görevlisi

Detaylı bilgi için: www.unicef.org www.cte-ds.adalet.gov.tr denge.adalet.gov.tr

AB’nin finansal, UNICEF’in mali ve teknik desteğinde Adalet Bakanlığı Ceza ve Tevkifevleri Genel Müdürlüğü paydaşlığında yürütülen “Türkiye’de Denetimli Serbestlik Hizmetlerinde Çocuklar İçin Etkili Bir Risk Değerlendirme Sisteminin Geliştirilmesi Projesi”

1- Çocuklar ve gençlerin risk ve ihtiyaçlarını belirlemek üzere etkili bir araç geliştirilmesini ve destekleyici müdahale programları oluşturulmasını

2- Geliştirilen aracın ve uygulamaların düzenli takibinin sağlanmasını

hedeflemektedir.

© Eserin yayın hakları proje paydaşlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Bu yayında yer alan ifadeler Avrupa Birliği’nin ve UNICEF’in resmi görüşlerini temsil etmez. Para ile satılamaz.

Gençlere Yönelik Etkin İletişim Becerileri

Eğitim Kitapçığı

3

İÇİNDEKİLER

1 .........................................................................................5

Gencin İletişim Bahçesine Giriş

2 ...................................................................................... 10

İletişim Nedir? Neden Önemlidir? Ne Zaman Başlar?

3 .......................................................................................12

İletişim Türleri: Uygun İletişimi Kanalının Seçilmesi

4 ...................................................................................... 14

Beden Dilinin ve Duyguların İletişimdeki Rolü

5 ...................................................................................... 16

Algı Gözlükleri: Bireylerarası Yorum Farklılıkları

6 .......................................................................................21

Etkin Sözel İletişim: Yanlış Anlamaları Azaltmanın Yolları

7 ......................................................................................24

Dinleme Becerisi ve Aktif Dinleme

8 ......................................................................................29

Tanışma ve İlk İzlenim

9 ...................................................................................... 32

Etkin İletişim Modeli ve Ben Dili Kullanımı

10 ..................................................................................... 36

Gerektiğinde ‘Hayır’ Diyebilme

4

11 ......................................................................................38

Empati Becerisi

12...................................................................................... 40

Önerilen Diğer Kaynaklar ve Etkinlikler

13 ...................................................................................... 44

Referanslar

Egzersiz-1 ............................................................................476 Aşamalı Hikaye Yaratımı (6AHY) Tekniği

Egzersiz-2 ............................................................................ 52Sosyal Atom Çalışması

Egzersiz-3 ............................................................................55Beden Dili Çalışması

Egzersiz-4 ............................................................................56Algı Gözlükleri

Egzersiz-5 ............................................................................65Ben Dili Kullanımı

Egzersiz-6 ............................................................................67Empati Becerisi

5

Bu eğitim, denetimli serbestlik (DS) personelinin suça itilmiş gençlerle yapacakları çalışmalarda onları ‘etkin iletişim be-cerileri’ konusunda bilgilendirme, onlara yeni bakış açıları ve farkındalık kazandırma ve bazı temel iletişim beceri ve alışkan-lıkları geliştirmelerinde yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Akta-rılacak bilgilerin, kazandırılacak yeni bakış açılarının ve beceri-lerin; gençlerin hem akranlarıyla hem de sosyal ilişki kurdukları diğer insanlarla iletişimlerini daha etkin, sağlıklı ve işlevsel yürütebilmelerinde katkı sağlaması öngörülmektedir. Bu bağ-lamda sizin eğitim süresince ve sonrasında öncelikle kendi ile-tişim becerileriniz üzerinde aktif olarak çalışmanız önemlidir. Etkin iletişim konusundaki yaklaşımları ve uygulamaları özüm-sedikten sonra, gençler ile yapacağınız bireysel görüşmelerde ve/veya grup çalışmalarında bu bilgileri rahatlıkla aktarmanız, uygulamaları etkin şekilde kullanmanız ve en önemlisi onlar için birer rol model olmanız mümkün olacaktır.

1Gencin İletişim Bahçesine Giriş

DS sürecinde istenilen sonuçları elde edebilmenin hangi unsur-lara bağlı olduğunu düşündüğümüzde, bu sürecin ne denli çok boyutlu olduğunu görebiliriz. İnsan faktörü, süreci etkileyen birçok unsurun tam da merkezinde yer almaktadır. Bunu he-saba kattığımızda, DS sürecinin tüm aşamalarında anahtar rol oynayan önemli bir unsur dikkat çekiyor. Bu kritik unsur tah-min ettiğiniz gibi gençle kurulacak iletişim ve ilişkidir. Biliyoruz ki bebeklerin hayatta kalmak için sadece beslenmeye ve fizik-sel bakıma ihtiyaçları yok. Dokunulmaya, sevilmeye, kucak-lanmaya, onlarla konuşulmasına ve duygusal olarak aynalan-maya da ihtiyaçları var. Bu ihtiyaçlar aynı zamanda sağlıklı bir ilişkinin özelliklerini oluşturuyorlar. Eğer sosyal bir varlık olan insan yavrusunun bu ihtiyaçları karşılanmazsa, sadece ruhsal gelişimlerinde değil beyinlerinin gelişimi ve bağışıklık sistem-lerinin güçlenmesi gibi fizyolojik süreçlerde bile ciddi ve geri

6

döndürülemez aksaklıklar oluştuğunu biliyoruz. Suça itilmiş gençlerin de, büyüme evrelerinde bir takım sağlıksız ilişkilere maruz kaldıklarını ve bazı iletişim becerilerini geliştirebilecek imkânlardan yoksun olduklarını varsaymak iddialı bir tahmin olmayacaktır. DS süreci, buradakiyoksunluğu bir nebze olsun azaltabilir ve gençlere iletişim becerilerini geliştirmeleri için yeni fırsatlar sunabilirse, onların sosyal hayata daha etkin katı-labilmeleri ve içinde yaşadıkları topluma daha iyi adapte olabil-meleri yönünde önemli bir katkı sağlamış olacaktır.

Günlük yaşamımızda iletişim kurma ve kendimizi ifade etme şeklimizin bize özgü neleri yansıtıyor olabileceği üzerine bir düşünelim. İletişim kurma biçimimiz; mizacımız, kişiliğimiz, geçmiş deneyimlerimiz, kimlik ve değerlerimiz, içinde büyüdü-ğümüz aile ve toplumun üzerimizdeki etkileri, kendimizi, diğer insanları ve genel anlamda hayatı nasıl algıladığımız gibi bizi biz yapan birçok unsurla yakından ilişkilidir. Bunun yanı sıra kurduğumuz iletişim; o andaki fiziksel, ruhsal ve zihinsel du-rumumuz, iletişim kurduğumuz kişinin/kişilerin kim(ler) oldu-ğu, o kişiyle nasıl bir ilişki içinde olduğumuz, o iletişimden ne beklediğimiz, kendimizi ifade etmeye dair güçlü yönlerimiz ve kısıtlarımız gibi birçok faktörün etkisi altında gerçekleşen çok boyutlu bir sosyal olaydır. Kısacası, nasıl iletişim kurduğumuz yukarıda bahsi geçen her konuda bizimle ilgili önemli ipuçları

7

taşır. Bu noktadan hareketle, DS sürecindeki çocuk/genç hak-kında, iletişim kurma biçimine bakarak bazı çıkarımlarda bulu-nabilir, özellikle zorlukları ve ihtiyaçları hakkında önemli ipuç-ları elde edebiliriz. Elbette bu gözlemlerimizde peşin hükümlü olmamak, bunları bir hipotez olarak kabul ederek bir merak duygusu ile onlarla iletişim kurmak ve hipotezlerimizin doğru-luğunu süreç içinde araştırıyor olmak gerekir.

‘İletişim bahçesini’ gencin sosyal yaşamını temsil eden bir meta-for olarak düşünebiliriz. Bir bahçede nasıl, ortamın ve koşulların yarattığı çok farklı bitkiler, çiçekler ve canlılar varsa, gencin ile-tişim bahçesi de onun içinde büyüdüğü ve yaşamakta olduğu koşulları yansıtan zengin bir alan (mikrokozmoz) olma özelliği taşır. Gencin sizinle iletişim kurarken kendisini nasıl ifade etti-ği, hangi bilgileri ne kadar ve nasıl paylaştığı; genci tanımamız, içinde bulunduğu riskleri ve ihtiyaçları değerlendirmemiz, onun suçtan uzaklaşabilmesine, toplumla bütünleşebilmesine ve ken-dini gerçekleştirebilen bir birey olmasına nasıl yardımcı olabile-ceğimize dair akıl yürütebilmemiz için bize önemli bilgiler sağlar.

Genç ile ilişkinizde ilk tanışma anından itibaren otantik bir merak duygusu ile onu tanımaya çalışmanız ve yargılamadan anlamaya çalışmanız sağlıklı bir ilişkinin temellerini atmanı-za yardımcı olacaktır. Bunun yanı sıra sizin genç tarafından nasıl algılandığınız da sürecin sağlıklı gelişebilmesi açısından

8

önemlidir. Genç size güveniyor mu, saygı duyuyor mu, onun iyiliği için çalıştığınızı fark etti mi, önerilerinizi dikkate alıyor mu, programa uyum sağlamak için çaba gösteriyor mu gibi soruların yanıtları da aranızdaki ilişkinin gelişmesi ve sürecin başarılı sonuçlanabilmesi ile doğrudan bağlantılıdır. DS sü-recine başlayan gençler için siz, içinden geçtikleri dönemde karşılaştıkları, sağlıklı ilişki kurabilecekleri ve onlara rol mo-del olabilecek nadir sayıdaki kişilerden biri olabilirsiniz. Hatta bazı durumlarda bu tanımlamaya uyan yegâne kişi bile olabi-lirsiniz. Gençlere etkin iletişim kurma konusunda yol göste-rebileceğiniz en etkili ve güçlü araçlardan birisi, sizin onlarla kuracağınız ilişkinin kendisi olacaktır. Aksi halde onlara öne-receğiniz birçok şey havada kalabilir veya söylediklerinizin etkisi zayıf kalır. Gençler üzerinde en çok etki bırakan şey-lerden birisi davranışlarımızla onlara ne denli rol modeli ola-bildiğimizdir. Gerçekten de bilmediğimiz, uygulayamadığımız bir şeyi başkasına da pek öğretemeyiz, değil mi? Bu nedenle kendi iletişim becerilerinize dair kendinizi sürekli geliştirme-ye ve işinizi yaparken aktif şekilde bu becerileri kullanmaya öncelik vermeniz çok önemlidir.

Görüştüğünüz gencin iletişim becerilerinde yetersizlik gör-düğünüzde, yüz yüze görüşmelerinizin bir kısmını bu konuda müdahalede bulunmak ve onun gelişimine katkıda bulunmak için kullanmaya karar verebilirsiniz. Sahip olduğunuz zama-nın ve imkânların sınırlı olduğunun farkında olarak bu süreci en etkin nasıl yönetebileceğiniz üzerine mutlaka düşünün ve planlayın. Bunu yaparken genç ile aranızdaki ilişkiyi aşağıdaki sorular yardımıyla gözden geçirmek yararlı olabilir: Kendimi görüşmede nasıl hissediyorum ve davranıyorum? Benim

önyargılarım neler? Görüşmede yaşananlar bende ne gibi duygular uyandırıyor? Genci ve şartlarını ne kadar anlayabi-liyorum? Risklerini ve ihtiyaçlarını ne ölçüde fark edebiliyo-rum? Aramızda nasıl bir işbirliği gelişiyor? Bağ kurmayı, ortak hedefler belirlemeyi ve aksiyon planında uzlaşmayı ne ölçü-de başarıyoruz? Gence ne düzeyde rol modeli olabiliyorum?

9

Onun bu anlamda ne tür ihtiyaçları var? Süreci etkileyecek farklı değişkenlerin mümkün olduğunca farkında olmak, gençle bir iletişim becerisi üzerinde çalışırken içeriği pay-laşmak kadar kendi yaşamınızdan ve onunla iletişimimizden uygun örnekler verebilmenize ve böylece ona aktaracağınız bilgilerin daha somut ve gerçek hale gelmesine de yardımcı olacaktır. Özetle, iletişim bahçesine sadece neler ektiğiniz değil; bunu nasıl yaptığınız da bir o kadar önemlidir (Cüce-loğlu, 2002).

Lütfen kitapçığın sonundaki Egzersiz Yönergele-ri başlığı altında Egzersiz-1 içeriğini ve yönergesini okuyun ve uygulayın. Bu egzersiz gencin dünyasına girmek, onun zorluklarını, baş etme yöntemlerini ve ihtiyaçlarını anlamanıza yardımcı olacaktır.

Bu süreçte karşınıza çıkabilecek önemli engellerden biri DS sü-recine dahil olan gençlerin görüşmelere düşük motivasyonla gelmeleri olabilir. Bu konuda öncelikle gencin realitesini kabul etmemiz önemlidir. Görüşmeye zorunluluk olarak geldiğinin farkında olduğunuzu onunla paylaşmak gence sizin tarafınızdan anlaşılmış hissettirebilir ve ilişkinizde olumlu bir fark yaratabilir. Odanın içinde bir fil var ama kimse filden bahsetmiyor durumu-na düşmemiş olursunuz. Gencin isteksiz yaklaşımına rağmen si-zin onu tanımaya ve anlamaya dair ilginizi belli eden bir yaklaşım

10

içinde olmanız, onun da sizinle iletişim kurma konusunda daha çok istek duymasına yardımcı olabilir. Eğer böyle bir durum var-sa, aşağıdaki ifade örnek olması için paylaşılmıştır.

“Buraya çok istekle gelmediğini fark ediyorum. Önümüzde bir-likte geçireceğimiz belli sayıda görüşme var. Seni merak ediyo-rum ve yakından tanımayı çok isterim. Bir arada geçireceğimiz zamanı, senin en çok yararlanabileceğin şekilde geçirebilmek benim için önemli.”

2İletişim Nedir? Neden Önemlidir? Ne Zaman Başlar?

İnsanlar arasında bilgi, duygu, düşünce ve deneyim paylaşımı iletişimi oluşturur. Doğamız gereği iletişim kurmak hepimiz için hava kadar vazgeçilmez bir ihtiyaçtır. İnsanların bir araya gelmeleri ya da birlikte yaşayabilmelerinin olmazsa olmazı ile-tişimdir. Aile, okul, iş, arkadaşlar, eş ve kurumlar bireyin ileti-şim kurduğu birimlerdir. Sosyal çevremizle sağlıklı ve mutlu bir yaşam sürdürmek için diğer insanları anlamaya ve onların da bizi anlamasına ihtiyaç duyarız ve bunun için iletişim kurarız. Ayrıca ruhsal ve bedensel ihtiyaçlarımızı gidermek, toplum dü-zeninin sağlanması ya da kanun ve kuralların sağlıklı bir biçim-de işletilmesi için de iletişim gereklidir.

Etkinlik Önerisi: İletişim konusunu gençle çalışmaya başlar-ken; ‘İletişim deyince senin aklına ilk ne geliyor?’, ‘Sence neden iletişim kuruyoruz çevremizle?’, ‘İletişim kurmak ne işe yarıyor?’ gibi sorularla konuya giriş yapabilirsiniz. Sohbeti başlatmak için sorulabilecek sorular çocuk/gencin yaşına, eğitim sevi-yesine ve ilişki kurma biçimine göre revize edilebilir. Genç ile sohbet ederek bu konuya giriş yapılması eğitmen-öğrenci di-namiği yerine daha organik bir öğrenme süreci yaratmayı ko-laylaştırır. Konu ile ilgili bilgi aktarımının, gencin sorularınıza verdiği yanıtları destekleyecek şekilde ve uygun örnekler veri-lerek yapılması etkili olacaktır.

11

Etkinlik Önerisi: İletişim Ne Zaman Başlar?

Gençle kaldırımda yürüyen iki kişinin 3 farklı karşılaşma anını paylaşın ve hangi durumlarda iki kişi arasında bir iletişim oldu-ğunu düşündüğünü sorun.

1 Karşılıklı yürürken karşılaştıklarında el sıkışarak kısa bir süre sohbet ettiler.

2 Karşılıklı yürürken karşılaştıklarında birbirlerine hafifçe te-bessüm ederek ve selam vererek yollarına devam ettiler.

3 Karşılıklı yürürken selamlaşmadan, sadece bir an için birbir-lerini fark ederek yan yana geçip gittiler. Birbirlerini tanımı-yorlardı.

Eğer genç 3 durum için de iletişim var derse, ‘3. durumda birbir-lerini tanımıyorlardı. Nereden anladın iletişim olduğunu?’, ‘Peki, aralarında nasıl bir iletişim olmuş olabilir sence?’ diye sorabilir-siniz. Eğer genç 3. durumda bir iletişim olmadığını söylerse, kişiler arasında iletişim var diyebilmek için birbirlerini tanıma-larının, selam vermelerinin ya da konuşmalarının gerekmedi-ğini, sadece birbirlerinin farkına varmalarının yeterli olduğunu belirtin. Şu örneği vererek konuyu açıklayabilirsiniz: “3. du-rumda kişiler konuşmadıkları halde, birisi ötekisinin kendisine bakışından bir eleştiri sezmiş ve örneğin bunun kendi kıyafeti ile ilgili olduğu kanısına varmış olabilir. Zihninde ‘Belli ki kıyafetimi

12

hiç beğenmedi ve beni yadırgadı.’ şeklinde bir düşünce oluşmuş olabilir. Yani iki kişi arasında sadece bir bakış üzerinden bile bir mesaj alışverişinin gerçekleşmesi mümkündür.”

Lütfen kitapçığın sonundaki Egzersiz Yönergeleri başlığı altında Egzersiz-2 Sosyal Atom çalışmasının içeriğini ve yönergesini okuyun ve uygulayın. Bu eg-zersiz gencin yaşamındaki ilişkileri gözden geçirme-sine, iletişimde aksayan veya iyi giden yönleri fark etmesine fırsat yaratacaktır.

3İletişim Türleri: Uygun İletişim Kanalının Seçilmesi

Var olduğu günden bugüne kadar iletişim kurmak için çeşitli araçlara başvuran insan, ilk başta beden diliyle, el- kol hare-ketleriyle, jest ve mimiklerle, ateş yakarak, duman çıkararak, mağaralara resimler çizerek iletişim kurdu. Daha sonra dilin ortaya çıkması ile birlikte iletişim zenginleşti. Yazının ve daha sonra matbaanın bulunması, yeni kelime ve kavramların orta-ya çıkması ile birlikte kullanılan diller zaman içinde genişledi ve zenginleşti. Son yıllarda teknolojinin gelişimine paralel olarak iletişim araçlarında da hızlı gelişmeler oldu.

Bugün en genel şekilde sınıflarsak 3 tür iletişim şekli var: Sözel, sözel olmayan ve yazılı. Her bir iletişim kanalının kendine göre güçlü ve zayıf özellikleri var (Acar, 2010).

Sözel iletişim entelektüel veya kavramsal bir konuyu veya karmaşık bir bilgiyi dahi sistematik bir biçimde aktarmamızı

13

mümkün kılıyor. Eğer kişi dili iyi kullanıyorsa, kelimeleri doğru seçiyorsa, kendini net, yalın, basit ama açıklayıcı şekilde ifade edebiliyorsa sözel iletişim istenilen sonuçları verebiliyor. An-cak bazen ister istemez kelimeler yetersiz kalıyor. Örneğin be-den dili duyguları daha doğrudan aktarma potansiyeline sahip. Zihnimiz görsel bilgiyi önemsiyor ve her zaman farkında olma-sak bile beden dilinden çok etkileniyoruz. Evrim süreçlerinde bedensel iletişimin çok daha uzun bir geçmişe sahip olması bunda rol oynuyor olabilir. İletişim kuran kişinin sözlerinden ziyade beden dili genellikle karşı tarafta daha güçlü bir etki bı-rakma potansiyeline sahip. Özetle, ne söylendiğinden ziyade nasıl söylendiğinden etkilenme olasılığımız daha yüksek.

Yazılı iletişim deyince eskiden ilk akla gelen mektuplaşma idi. Teknolojinin ilerlemesi ile birlikte hayatımıza e-posta, messen-ger, sms, whatsapp gibi yeni iletişim kanalları girdi. Artık ile-tişim kurmamız gerektiğinde yüz yüze konuşmayı beklemek ya da telefon açmak yerine telefonun ya da bilgisayarın tuşları aracılığı ile mesajımızı yazılı olarak karşı tarafa beklemeden ile-tebiliyoruz. Bunun avantajları ve dezavantajları neler olabilir? Hızlı olması, tek taraflı olması bazen işimize geliyor; özellikle diğer kişiyle o an muhatap olmak istemiyorsak. Bu tür bir ile-tişim örneğin kısa bir bilgilendirmeyi hızlıca yapabilmek için ya da birden fazla kişiye aynı anda bir bilgiyi ulaştırabilmek için oldukça kullanışlı olabiliyor. Ancak işin içine hassas konular, uyuşmazlıklar, tartışmalar giriyorsa çok kolay yanlış anlaşılma-ların oluşmasına da neden olabilir. Sonuç olarak etkili iletişim kurabilmek için, iletişime geçmeden önce amacımıza ve duru-ma en uygun iletişim kanalının hangisi olabileceğini düşünerek hareket etmekte yarar var.

Etkinlik Önerisi: Bu noktada genç ile hangi iletişim kanalını hangi durumlarda nasıl kullandığına dair sohbet ederek, ileti-şim amacına ve koşullara bağlı olarak duruma en uygun ileti-şim aracını seçebilmesi konusunda onda bir farkındalık yarat-mayı hedefleyebilirsiniz.

14

4Beden Dilinin ve Duyguların İletişimdeki Rolü

Karşımızdaki bir kişi ile iletişim kurarken bu iletişimin etkin ol-masında 3 unsur rol oynar:

1 Sözlerin doğru seçilmesi ve kullanılması

2 Ses tonunun verilmek istenen mesaja göre ayarlanması

3 Beden dili unsurlarının doğru kullanımı ve anlaşılması

İnsanlar sadece sözcüklerle değil bedenlerinin tümüyle ileti-şim kurarlar. Sözcükler ne söylediğimizi belirler; ses tonumuz, mimiklerimiz ve beden dilimizin diğer unsurları ise duyguları-mızın ve niyetimizin karşı tarafa nasıl yansıyacağını belirler.

Beden dili deyince ne anlıyoruz? Jest ve mimikler, bedenin duruşu (postür), avuçlar, eller, kollar, bacaklar, oturma biçi-mi, bedensel temas ve mesafeler. Bu 3 unsurun iletişimde ne kadar etkili olduğunu inceleyen araştırmalarda ortaya çıkan bulguyu aşağıdaki şemada görebilirsiniz (Mehrabian, 1972). Görüldüğü gibi sözler %7 etkili olurken, beden dili ve ses tonu toplamda %93’lük bir ağırlığa sahiptir. Yani ne söylediğimizden ziyade çoğu zaman nasıl söylediğimiz, karşı tarafın alacağı me-sajı daha çok belirleme gücüne sahiptir (Mehrabian, 1981). Bu nedenle sıklıkla karşımızdakinin ne söylediğine değil nasıl söy-lediğine tepki verirken buluruz kendimizi.

Örneğin “Lütfen bana yardım eder misin?” cümlesini samimi şekilde yardım isteyen ve rica eden bir ses tonu ile söyleyin. Şimdi aynı cümleyi bu sefer karşınızdakine sitem eden ve azar-layan bir ses tonu ve beden dili ile söyleyin. Kelimeler aynı, ama bu iki farklı söylemin karşı taraf üzerinde yaratacağı etki tamamen farklı olacaktır.

15

% 55 Beden Dili

% 38 Ses Tonu

% 7 Sözler

Sözsüz iletişim bilinçli ve isteyerek gerçekleştirilebileceği gibi farkında olunmadan da gerçekleşebilir. Bu nedenle insanlar ile-tişim kurarken kelimeleri belli ölçüde manipüle edebilirler ama mimiklerini ve beden dilini olduğundan farklı yönlendirmek çok daha zordur. Kızgınlığını davranışlarıyla fazlasıyla yansıtan bir in-sana kızgın olduğu söylendiğinde, bunun doğru olmadığını ba-ğırıp çağırarak ifade etmesi bu duruma tipik bir örnektir. Bunun yanı sıra sözsüz iletişim süreklilik arz eder; kişi konuşmasını kes-tikten sonra bile beden dili kendini ifade etmeye devam eder. İletişim sırasındaki beden dili sonraki süreçte ne olacağı ile ilgili de ipuçları taşır ve etkili bir iletişim için kapı açar. Bu bağlamda diğer insanların duygu ve düşüncelerini derinlemesine anlaya-bilmenin en etkili yolu da, sözsüz mesajlarını yorumlamaktan geçer. Bu bağlamda DS sürecinde takip ettiğiniz çocuk/gencin görüşme sırasındaki beden diline dikkat etmek önemlidir. Ör-neğin genç görüşmeden sıkıldığında, bunu söylemese bile bu duygusu beden diline az ya da çok yansır. Bu durumda gence onu anladığınızı hissettirmek ve olabilecek çözümleri devreye sokmak aranızdaki bağı güçlendirecektir.

16

Lütfen kitapçığın sonundaki Egzersiz Yönergeleri başlığı altında Egzersiz-3 Beden Dili çalışmasının içeri-ğini ve yönergesini okuyun ve uygulayın. Bu egzersiz gence beden dilinin önemini anlama konusunda far-kındalık kazandırmayı ve beden dilini doğru yorum-lama konusunda ise beceri gelişimi fırsatı vermeyi amaçlamaktadır.

5Algı Gözlükleri: Bireylerarası Yorum Farklılıkları

İletişim kurarken ve ilişkilerimizi yönetirken verdiğimiz tepki-ler karşılaştığımız durumun yanı sıra o durumun bizim öznel dünyamızda nasıl yorumlandığı ile de yakından ilişkilidir. Peki, karşılaştığımız durumlara dair yorumlarımız ne ölçüde ger-çekle örtüşmektedir? Filozof Epictetus’un bu konuya dair sö-zünü hatırlayalım: “İnsanı olayların kendisi değil, olayları nasıl gördüğü rahatsız eder.” Örneğin İstanbul’daki trafik sorununu düşünelim. Bir şoför direksiyon başında sıkışık trafikte çok si-nirlenip zorlanıyor –mesela cinnet geçirme noktasına geliyor- ise, bu tepkinin nedeni sıkışan trafik midir, yoksa kişinin kendi algısı veya yorumu mudur? Elbette trafik gibi gözükse bile kişi-nin trafiği nasıl deneyimlediği verdiği tepkiyi belirleyen temel etkendir. Çünkü aynı trafikte sıkışmış şoförlerin hepsi cinnet geçirmemektedir. Hatta kimisi müzik açmış ıslıkla müziğe eş-lik ediyor ve sıkışan trafiği fırsat olarak görüp durumdan keyif alıyor bile olabilir. Ya da duran trafikte arabalarda olan kişile-re su satabilmek için köprünün altında bekleyen sokak satıcısı çocuk için trafiğin sıkışması, o günkü ekmek parasını kazanma fırsatı anlamına geldiği için çok da sevindirici bir durum olabilir. Benzer şekilde başka bir örnekte, takım elbisesi içinde önemli bir iş toplantısına yürüyerek giden bir beyaz yaka çalışan için yağmura yakalanmak can sıkıcı bir durumken, ekinleri için yağ-

17

mur bekleyen bir çiftçi için çok olumlu ve şükran hissettiren bir durumdur.

Eğitim sırasında yukarıdaki görselleri nasıl algıladığımızı inceledik ve bu deneyimden yola çıkarak zihnimizin ne tür unsurların etkisi altında dış gerçekliği ve olayları yorumladığını anlamaya çalıştık. Bu deneyim üzerinden yaptığımız çıkarımları hatırlayalım:

• Zihnimiz bir olayı veya durumu yorumlarken konu ile ilgili geçmiş deneyimler ve bazen şartlanmalar sonucunda geliş-tirdiği otomatik yargıların ve genellemelerin etkisi altında-dır. Örneğin yakın geçmişinde yakın arkadaşları tarafından üst üste aldatılmış ve dolandırılmış bir insan düşünelim. Bu deneyimler sonucunda bu kişi, insanlarla ilgili olarak şu ge-nellemeyi yapmış olsun: ‘İnsanlar bencil ve güvenilmezdir, hayatta babana bile güvenmeyeceksin.’ Böyle bir inanç ge-liştirdikten sonra karşısına dünyanın en güvenilir bireyi çık-sa bile bu kişinin ona güvenmesi oldukça zor olur ve zaman alır. Karşımıza çıkan durumları, olayları ve kişileri hiçbir za-man zihnimizin arka planındaki temel inançlarımızdan, ge-nellemelerden veya önyargılardan bağımsız algılayamayız. Her zaman az ya da çok kendi öznel bakış açımız ve yoru-mumuz devreye girer. Adeta hepimizin gözünde bir gözlük vardır ve dış gerçekliği çıplak gözle görme şansımız yoktur. Olayları algılarken ve yorumlarken ister istemez devreye giren bu gözlükler bireylerarası yorum farklılıklarının ve ile-tişim süreçlerindeki zorlukların ve sorunların temelini oluş-tururlar (Koç, 2004).

• Zihnimiz karşılaştığı uyaran sayısını azaltmak, basitleştir-

18

mek ve hızlı değerlendirme yapmak üzere algıladığı şeyleri değerlendirirken kategorize etme eğilimi gösterir. Grupla-nan şeylere aynı zamanda belli özellikler ve sıfatlar da at-fedilir. Kadınlara ve erkeklere atfedilen toplumsal cinsiyet rollerini, davranış, tutum ve genellemeleri buna örnek ola-rak düşünebiliriz. Kategoriler ile ilgili varılan yargılar genel-likle ikili bir bakış açısını yansıtabilirler: İyi ve kötü, doğru ve yanlış, güzel ve çirkin, siyah ve beyaz gibi. Varılan bu yargı-lar ile ilgili zihnimiz kendini doğrulama ihtiyacı ile kanıtlar toplamayı da ihmal etmez. Örneğin ‘kadınlar iyi araba kulla-namaz’ diye bir genellemeye inanan kişi, trafikte hatalı bir davranış gördüğünde, sürücüsünün cinsiyetine dikkat eder ve eğer o kişi kadınsa bu onu haklı çıkarmış olur. Birçoğu-muz haklı çıktığımız deneyimleri sonradan hatırlama, bizi doğrulamayan durumları ise unutma veya bastırma eğilimi gösteririz. Böylece sahip olunan inançlar ve yargılar gitgide daha da pekişir ve çevremizde olup biteni gerçekte olduğu gibi görmemizi zorlaştırırlar.

• Zihnimiz sadece olanı değil olmayanı da, belirsiz olanı da yorumlamaya eğilimlidir. Boşluklar ve belirsizlikler bizi te-dirgin ettiği için onları kendi zihnimizde doldurma eğilimi gösteririz. Çoğu zaman söylenenin yanı sıra söylenmeyeni de yorumlarız. Olanın yanı sıra olmayana da odaklanırız. Sa-tır aralarını okur, geleceğe dair belirsizlikler için zihnimizde senaryolar yazarız. Örneğin sevgilimiz bizimle buluşmasına geç kalır, ya da yaş günümüzde hediye vermez. Bize yete-rince değer vermediğini düşünürüz ya da benzeri başka bir yorum yaparız. Yaptığımız çıkarımlara inanma eğilimi taşı-rız; gerçeği yansıtıp yansıtmadığını doğrulamak için her za-man yeterince uğraşmayız.

• Bir başka egzersizde ortak yaşanılan bir deneyim belirsiz bir resmi aynı şekilde algılamamıza ve ne gördüğümüz ko-nusunda hem fikir olmamıza yol açmıştı. Gerçek hayatta ise bireyler farklı mizaçlara, karakter yapılarına, değerlere ve geçmiş deneyimlere sahip oldukları için doğal olarak olaylar

19

hakkında farklı değerlendirmeler yapabilirler. Çoğunluğa uymayan bir düşünce, değer, yaşam tarzı ya da davranış ile karşılaşıldığında o kişinin haksız olduğu kanısına varıp ona kızmak, eleştirel, yargılayıcı ve dışlayıcı tavırlar göstermek yaygın bir tutumdur. Bu da iletişim süreçlerinde ciddi prob-lemlere yol açar. İletişim kurarken karşımızdaki kişi olaylara bizimle aynı ya da benzer şekilde bakmadığında, bizim gibi düşünmediğinde bu durumun ciddi uyuşmazlıklara, kızgın-lıklara ve hatta kavgalara neden olmaması, iletişimin zarar görmemesi, ilişkinin kopmaması için bu tür farklılıkların do-ğal ve olağan olduğunu anlamamız ve kabul etmemiz ge-reklidir. Aynı konuyu, durumu ya da olayı farklı insanların farklı yorumlamaları aslında kaçınılmaz bir durumdur ve bireyler arası farklılıklara yapıcı yaklaşılırsa, bunun gerçeğe daha yakınlaşabilmemiz için bir fırsat olduğunu kavrayabili-riz.

Özetle, nasıl görme duyumuz çok gelişmiş olmasına rağmen gördüğümüz şeyleri algılarken kişiler arasında çok ciddi farklar oluşuyorsa, aynı uyarıcıya ya da deneyime maruz kalsak bile çoğu zaman o olayı aynı şekilde deneyimlemediğimiz bir ger-çek. Dünyayı ve insanları algılayışımız iç dünyamızın, geçmiş de-neyimlerimizin, şartlanmalarımızın, kültürel normların üzerimiz-deki etkilerinin, temel inançlarımızın ve önyargılarımızın etkisi altında yaptığımız yorumların bir sonucudur. Hepimizin gözün-de, kaçınılmaz olarak tüm bu etkiler altında şekillenmiş öznel ve sübjektif gözlükler vardır. Çoğu zaman dışarıdaki bir uyarıcıya tepki verdiğimizi zannederiz ama davranışlarımızı ve tepkileri-mizi belirleyen, bizim o durumu nasıl yorumladığımızdır.

20

Peki bu konuda ne yapabiliriz? Algı gözlüklerimizin farkında olmazsak, şartlandığımız şekilde davranmaya devam edersek, iletişim kurarken yanlı ve katı kalıpları ve işlevsiz tutumları tek-rar eder dururuz. Gözlüksüz ve tamamen önyargısız bir zihne ulaşmak bir ütopya olacağı için, temelde zihnimizin kısıtlarının farkında olmak bu konuda yapabileceğimiz en etkili şeylerden biridir. Böylelikle algı gözlüklerimiz olduğunu kabul etmenin ve bu gözlükleri oluşturan unsurların farkında olarak iletişim kurmak farklılıklara karşı yapıcı ve olumlu tutumlar gösterme-mize ve duruma uygun çözümler ararken esnek olabilmemize yardımcı olur. Bu farkındalığa sahip olunamazsa adeta ‘ileti-şimsizlik becerisi’ ortaya çıkar (Özer, 2009). İletişim kurduğu-muz insanların farklılıklarına ve söyleyebileceklerine kulakları-nı kapamak, diğerini değiştirmeye veya düzeltmeye çalışmak veya kendisine benzetmeye çalışmak gibi karşı tarafta direnç yaratacak çabalara girişilebilir. Hâlbuki etkin iletişim, farklılık-lar arasında benzerlikleri görebilmeyi ve yeni benzerlikler ya-ratmayı gerektirir.

Albert Einstein’ın şu sözü çarpıcıdır: “Yaptığımızı aynen sürdü-rürsek, aldığımız sonuçlar hep aynı kalır. Deliliğin bir diğer tanımı “aynı şeyleri yapmaya devam edip, değişik sonuçlar beklemek-tir”. Diğer insanların değer yargılarını, tutum ve davranışlarını biz belirleyemeyiz; ancak onlara nasıl tepkiler vereceğimizi ve uyuşmazlıkları nasıl yöneteceğimizi biz belirleyebiliriz. İletişim

21

kurarken zaman zaman uyuşmazlıklar ve sorunlar yaşamak kaçınılmazdır. Genellikle uyuşmazlıkların diğer insanlardan kaynaklanan nedenlerine çok fazla kafa yorarız. Başkalarını değiştirmek ne bizim işimizdir, ne de bu gerçekten mümkün-dür. O zaman diğer insanları ve onların tutumlarını bir veri ola-rak kabul etmek, bunun yanı sıra kendi üzerimizde çalışmak, işlevsel tutum ve beceriler geliştirmeye odaklanmak çok daha anlamlı olacaktır. Seçim özgürlüğümüzü genişletmenin en et-kili yollarından birisi davranış yelpazemizi veya repertuarımızı genişletmektir. Böylelikle farklı durumlarda duruma en uygun ve en etkili tepkiyi verme şansımız olacaktır.

Lütfen kitapçığın sonundaki Egzersiz Yönergeleri başlığı altında Egzersiz-4 Algı Gözlükleri çalışmasının içeriğini ve yönergesini okuyun ve uygulayın. Bu eg-zersiz gence bireylerarası algı/yorum farklılıkları ve bunların kaynakları hakkında farkındalık kazandırma-yı amaçlamaktadır.

6Etkin Sözel İletişim: Yanlış Anlamaları Azaltmanın Yolları

İletişim süreçlerinde yanlış anlama çok sık karşılaşılan bir du-rumdur. İki tarafın birbirini doğru anlamaması iletişimin ama-cına ulaşmasını engeller; günlük yaşamda aksaklıklara ve ilişki-lerde gerginliklere neden olur. Yanlış anlamaları azaltabilmek kendimizi sözel ifade etme becerimizle doğrudan ilişkilidir. Al-dığınız eğitimde bir sözel anlatım deneyine yer verilmiştir. Bu deneyden çıkan sonuçları hatırlayalım:

• İletişim çift yönlü bir süreçtir. Örneğin hem kaynağın (konu-şan kişinin) kendi mesajını iyi ifade edebilmesi hem de din-

22

leyen tarafın can kulağıyla dinlemesi sağlıklı ve kaliteli bir iletişimin gerçekleşmesinde kritik bir rol oynar. Ancak bu her zaman yeterli olmaz; yine de iletişimde yanlış anlamalar zaman zaman kaçınılmaz olur. Karşı tarafın bizi doğru anla-dığından nasıl emin oluruz? Dinleyicinin ne anladığını paylaş-ması yanlış anlaşılmaların düzeltilmesi için fırsat yaratır. Ha-tırlarsanız eğitim sırasında yapılan deneyin tek taraflı iletişimi zorunlu tutması, dinleyicilerin soru sormasını ve yanlış anla-maları düzeltme şansını ortadan kaldırmıştı. Günlük hayatta geri bildirimi ve çift yönlü iletişimi engelleyen bir kısıt olmadı-ğı halde, çoğu zaman bundan etkili bir şekilde yararlanılmaz. Ya biz karşı tarafa ne anladığını sormayız ya da karşı taraftan sadece ‘anladım’ vb. bir yanıt gelir ama ne anladığını bilme-diğimiz için yanlış anlamaları düzeltecek fırsatımız olmaz. İletişim kurarken geri bildirimden mutlaka yararlanılmalıdır. Karşı tarafın ne anladığını sormayı, yanlış anlaşılan aktarımı düzeltmeyi ve gereken durumlarda tekrar farklı şekillerde açıklama yapmayı ihmal etmemek gerekir.

Temel İletişim Modeli - Shannon & Weaver Modeli, Weaver, 1949

KAYNAK MESAJ KANAL

GERİ BİLDİRİM

HEDEF KİTLE

• İletişim kurmaktaki amacımıza ve koşullara en uygun ile-tişim kanalını ve yöntemini kullanmak, eğer imkân varsa birden fazla iletişim yönteminden yararlanmak doğru an-laşılma şansımızı arttıracaktır. Örneğin bir eğitim sırasında vermek istediğimiz mesajları hem görsel (slaytlar ve görsel malzemeler) hem işitsel (eğitmenin konuşması) hem de za-man zaman bizzat uygulama yoluyla (egzersizler) katılım-cının deneyimlemesini sağlamaya çalışmamızın mesajların daha doğru anlaşılmasını kolaylaştırması gibi.

• Dinleyicilerin özelliklerini ve içinde olduğu koşulları dikkate almak, kendimizi onların yerine koyabilmek ve bizi doğru

23

anlamaları için neyi nasıl aktarmamız gerektiğini düşüne-bilmek önemlidir. Sonuç olarak iletişimin ne ölçüde başarılı olacağı, dinleyicilerin neyi ne kadar doğru anlamış olduğu ile belirlenecektir.

• İletişim kurarken bir bilgi aktarıyorsak mümkün olduğunca objektif olmaya çalışmak, bir gözlem aktarıyorsak da süb-jektif tanımlamalardan kaçınmak önemlidir. Bunu yapabil-mek için öncelikle objektif ile sübjektif bilgiyi, gözlem ile yorumu birbirinden ayırt edebilmeliyiz. Öznel yorumlar ki-şiden kişiye değişebileceği için yanlış yorumlamaya açıktır. Yani genel sıfatlar kullanmak yerine spesifik ve nesnel ta-nımlamalar yanlış anlamaları azaltacaktır. Örneğin ‘kalaba-lık bir insan grubu’ dediğimizde, kişilerin gözünde canlanan grup büyüklüğü çok farklı olabilir. Bunun yerine yaklaşık kişi sayısını belirterek grubun büyüklüğünü tanımlamak daha doğru bir yaklaşım olacaktır.

• Bir iletişime başlarken iletişim kurmakta amacımızın ne ol-duğunu belirtmek ve ne söylemek istediğimizi zihnimizde netleştirmiş olmak yararlıdır.

• Bir tanımlama yapacağımız zaman öncelikle genel bir çer-çeve çizmek ve daha spesifik bilgilere ve detaylara adım adım yönelmek dinleyicinin bizi takip etmesini ve anlaşıl-mayı kolaylaştırır.

• Sözel iletişimde anlatacaklarımızın mümkün olduğunca net/açık, sade/özlü ve anlaşılır bir şekilde ifade edilmesi çok önemlidir.

• Sadece iletişimin içeriğine değil, karşı tarafın duygularını da anlamaya açık olmak gerekir.

• Uyuşmazlık durumlarında ‘tepkisel’ değil ‘etkisel’ olmak hedeflenmelidir. Tepkisel davranışlar karşı tarafta gerginlik ve savunmacı bir tutuma neden olurken; tutarlı, yapıcı ve çözüm-odaklı bir yaklaşımın istenilen etkiyi yaratma şansı çok daha fazla olacaktır.

24

• Özetle etkin iletişim doğru kişiye doğru bilgiyi uygun za-manda anlaşılır biçimde en uygun kanalla iletmek demektir. İletişimde gözetilmesi gereken çok fazla unsur vardır ve bu konularda ustalaşmak emek ve zaman ister.

Etkinlik Önerisi: İletişim becerileri üzerinde çalıştığınız genç-ler ile yüz yüze görüşmelerde benzer egzersizler/deneyler yapabilir ve sonrasında sürece dair yapacağınız sohbet ara-cılığı ile farkındalık oluşturma ve beceri gelişimi için fırsatlar yaratabilirsiniz. Gençlerin sözel iletişim becerileri üzerinde çalışmak üzere ofisinizde renkli görseller içeren farklı dergi-ler bulundurun. Bu dergilerden gence verin ve içinden size anlatacağı bir görsel seçmesini ama size göstermemesini is-teyin. Sonra görseli sizin aynı şekilde çizebilmeniz için size anlatmasını isteyin. Kendinizin bu süreçte soru soramaya-cağınızı ve bunun deneyin bir kuralı ve kısıtlaması olduğunu belirtin. Görseli gencin anlatımı doğrultusunda anladığınız şekliyle çizin. Doğal bir akışın olması gencin güçlü ve gelişime açık yanlarını gözden geçirmek için oldukça önemlidir. Çizim işlemi tamamlandığında orijinali ile karşılaştırarak deney sıra-sındaki gözlemlerinizi ve fark ettiğiniz noktaları genç ile pay-laşın. İletişimdeki aksaklıkların ve yanlış anlamaların nelerden kaynaklanmış olabileceğini genç ile birlikte değerlendirerek etkin iletişimin ipuçlarını gence aktarın. Gencin eleştirilmiş hissetmemesi adına gelişime açık yanlar kadar güçlü yanlara da vurgu yapmayı ihmal etmeyin.

7Dinleme Becerisi ve Aktif Dinleme

İletişimde kendimizi doğru ve etkin ifade etmek kadar karşı tarafı merak etmek, yargılamadan, olduğu gibi anlamaya çalış-mak ve can kulağımızla dinlemek de iletişimin kalitesini doğru-dan etkiler (Çankaya, 2015).

25

Kulaklar/Duymak

Zihin/Düşünmek

Gözler /Görmek

Bölünmemiş Dikkat/ Odaklanmak

Kalp /Hissetmek

Çincede dinleme kelimesini temsil eden sembolün bir çıktısını alarak odanızda görünür bir yere asabilirsiniz. Dinleme konu-sundan bahsederken sözcüğü oluşturan parçaların her birine tek tek değinin ve dinlemenin yalnızca söylenen sözleri duy-maktan farklı bir eylem olduğunu genç ile paylaşın.

Etkinlik Önerisi: “İnsanlarla konuşurken anlaşılmadığını hisset-tiğin hiç olur mu?” diye görüştüğünüz gence sorarak bir soh-bet başlatabilirsiniz. Sohbetiniz sırasında onun birilerini yanlış anladığını fark ettiği ya da birilerini konuşurken duyduğu ama ne söyledikleri hakkında fikrinin olmadığı, aklının başka yere takılıp gittiği ve dikkatini tekrar yoğunlaştırdığında o sırada ne konuşulduğunu bilmediği zamanlar olup olmadığını sorabilir-siniz. Dinlemek ve anlamak dediğimizde aynı şeyi mi kastet-tiğimiz; doğru anlayıp anlamadığımız ya da karşımızdakinin anlaşılmış hissedip hissetmediğinin dinleme becerilerimizle doğrudan ilişkili olduğunu belirtin. Ardından dinleme sırasında hangi davranışların anlamak ve anlaşılmış hissettirmekte bize yardımcı olacağı hakkında aşağıdaki tablodan yararlanarak bilgi paylaşın. Bu sırada soru cevap tekniğini kullanabilirsiniz. Sizin ya da gencin birbirinizle ilişkinizde kullandığınız becerileri de gözden geçirebilirsiniz. Örneğin; “Sen bir şeyler anlatırken doğru anladığımdan emin olmak adına sana bazen sorular soru-yorum. Ya da dinlediğimi belli etmek üzere başımı sallıyorum. Bunları yapmadığım bir durumu düşünürsek ve hiç kıpırdama-dan ya da mimiklerimi kullanmadan seni dinliyor olsam, seni din-lediğime ya da anladığıma dair fikir sahibi olabilir miydin?” diye sorabilirsiniz.

26

Etkin Olmayan Dinleyici Özellikleri Etkin Dinleyicinin Özellikleri

İlgisini çekmeyen konulara kapalıdır. Konunun kendisiyle bağlantısını bulur.

Konuşmacının aktarımı zayıfsa etkin

dinlemez.Aktarım hatalarıyla değil içerikle ilgilenir.

Dinlerken ne anladığını açıkça ifade

etmez.

Zaman zaman ne anladığını kendi

kelimeleri ile özetler. Doğru anlayıp

anlamadığını teyit eder.

İtiraz ederek karşı kanıtlar önesürme

eğilimindedir.

Kişinin konuşması tamamlanana kadar

değerlendirme yapmaz.

Sadece somut gerçekleri dinler;fikirleri

dikkate almaz.

Ana fikre ve o fikrin anlatıcı için anlamına

yoğunlaşır.

Dinleme biçimini konuşmacının nasıl

algılandığına dikkat etmez.

Dinlediğini açıkça gösterecek biçimde

aktif beden dili sergiler.

Kolayca dikkati dağılır.

Olumsuzluklara tolerans gösterir ve

konuşmaya konsantre olmanın bir

yolunubulur.

İçeriği anlaması zorsa dirençgösterir,

kolay içerikarar.

Anlaşılması zor ve güç konuları

dahialgılamak için zihinsel çabagösterir.

Tepki verirken olumsuz ifadekullanır. Yorumlarını ve eleştirilerini yapıcı

birüslupla paylaşır.

Etkin bir dinleyici ile etkin olmayan bir dinleyicinin özellikleri-ni karşılaştırmak gencin kendi eksikliklerini fark etmesine ve hangi özelliklerini geliştirmesinin ona yardımcı olacağına dair fikir verir. Bu farkındalığın ardından dinlemenin duymanın öte-sinde özellikle dikkat ve odaklanma isteyen bir iş olduğunu ve gerçekten can kulağıyla dinlemenin zihnimizde birçok etki ya-rattığını anlatmak üzere şu çalışmayı uygulayabilirsiniz.

Etkinlik Önerisi: “Şimdi sana birkaç dakikalık bir videonun sesi-ni dinleteceğim. Gözlerini kapatabilir ya da odaklanmak için tek bir yere bakabilirsin. Videoyu görmeyeceksin, yalnızca duyaca-ğın seslere odaklanmanı ve ne gibi sesleri duyduğunu hatırında tutmanı istiyorum. Dilersen sana bir kâğıt verebilirim ve not ala-bilirsin. Bakalım ne çeşit sesler fark edeceksin?”

27

Aşağıdaki linki açın ve dilediğiniz 4-5 dakikalık bir aralığı gence dinletin (Bir Dünya Ses, 2018).

www.youtube.com/watch?v=XD1BHgTHzbE

(Bu linkin çalışmaması halinde internete ‘kafe gerçek sesler’ anahtar kelimelerini kullanarak yapacağınız bir tarama ile benzer bir ses kaydı-na ulaşabilirsiniz.)

Bu sırada etrafta başka sesler ya da uyarıcılar olmamasına özen gösterin. Ancak engelleyemediğiniz sesler olursa egzersizin ardından yaptığınız değerlendirmede bu seslerin varlığına da mutlaka değinin. Aşağıdaki sorulardan yararlanarak dinleme, dikkat, seslerin ne hissettirdiği gibi konularda genç ile birlikte değerlendirme yapın.

- “Kaç farklı ses duydun?

- Ne gibi seslerdi?

- Bu ortam nasıl bir yer olabilir diye düşündün?

- Duyduğun sesler sana kendini nasıl hissettirdi?

- Seslerden yola çıktığında aklında imgeler oluştu mu?

Oluştuysa, ne gibi imgelerdi?”

Etkinlik Önerisi: Judith Liberman (2015) Masal Terapi adlı ki-tabında gençlerin farkındalık kazanmasına katkıda bulunacak türden masallara yer vermektedir. Görüştüğünüz gence, bir öykü dinleyip üzerine konuşacağınızı belirterek birlikte bir din-leme etkinliği yapabilirsiniz. Youtube’dan Masal Terapi kitabı-nın yazarı Liberman’ın (ya da içeriğini bildiğiniz ve güvendiği-niz başka bir konuşmacının) videosunu açın ve beraber izleyin (Referanslarda örnek bir link verilmiştir). Sonrasında gencin dinlemiş olduğu öyküden ne anladığı, ne tür mesajlar çıkardığı konusunda bir sohbet başlatın. Ayrıca değerlendirmeyi kişisel-leştirmek için bahsedilen öyküdeki ana fikrin ona nasıl geldi-ğini, onun yaşamında bir karşılığı olup olmadığını sorabilirsi-niz. Ayrıca öykü anlatıcısının anlatımını güçlendirmek için ne

28

tür bedensel hareketlerden destek aldığını ve bu hareketlerin anlatımını nasıl etkilediğini de birlikte gözden geçirebilirsiniz. Aynı etkinliği Masal Terapi kitabından gencin bir masalı sesli okumasını isteyerek de yapabilirsiniz.

Etkinlik Önerisi: Referanslarda linki verilen TED konuşmasında Julian Treasure (2011), iyi dinlemenin 5 yolundan bahsetmekte-dir. Bu konuşmayı izlemesi için gence öneride bulunabilir ya da görüşmeniz sırasında birlikte izleyebilirsiniz. Videoyu izleme-nizin ardından konuşmayı nasıl bulduğunu, paylaşılan bilgiler hakkında ne düşündüğünü ve kendi deneyimlerinde benzer şeyler gözleyip gözlemediğini sorabilirsiniz. Ayrıca konuşma-da sizin de beğendiğiniz veya etkilendiğiniz noktaları genç ile paylaşabilirsiniz. Çalıştığınız gencin ihtiyaçlarına uygun başka videolar seçerek benzer şekilde onlardan da yararlanabilirsi-niz.

Etkinlik Önerisi: Kendi başınızdan geçen bir yaşam deneyimi-ni ya da yol gösterici özelliklere sahip beğendiğiniz bir meseli paylaşmak da gençler ile yapabileceğiniz başka bir etkinlik ola-bilir. Elbette bu egzersiz kendi iç dünyanızı açmak istemeniz ya da çalıştığınız konularla ilgili bir anı ya da deneyime sahip olmanız halinde mümkün olabilir. Samimi bir kendini açma, gencin yararına olacak bir mesaj veriyor ise uygundur. Görüş-tüğünüz gencin ihtiyaçlarını ve zorlanmalarını düşünerek anla-tacağınız deneyimi ya da öyküyü seçerken, onun varoluşuna ya da hassasiyetlerine (cinsiyet, etnik köken, aile dinamikleri, travmatik yaşantılar vb.) özen göstermeyi unutmayın. Sonra genç ile bu paylaşım sürecini birlikte gözden geçirerek kendi-sinden geri bildirim isteyebilir, onun sizi dinlerken kullandığı dinleme becerilerine dair güçlü ve gelişime açık yanlarına dik-kat çekebilirsiniz.

Güçlü Sorular: Karşımızdakini dinlerken onu daha iyi anlayabil-memize yardımcı olacak güçlü sorular sorabilmek de önemli bir beceridir (Wetherbe & Wetherbe, 2005). Bu beceri aynı za-manda kendi deneyimlerimizi anlamaya çalışırken de işimize

29

yarar. Güçlü soruların en önemli özelliği kapalı uçlu değil, açık uçlu sorular olmalarıdır. Kapalı uçlu sorular tek bir kısa yanıt gerektiren ve anında bilgi akışı sağlamak amacı ile kullanılan sorulardır. Örneğin ‘yaptığın işten memnun musun?’, ‘bu so-runa bir çözüm bulabileceğine inanıyor musun?’ gibi. Açık uçlu sorular ise bir konuya ilişkin daha derinlemesine düşünmeyi ve araştırmayı teşvik eden 5N 1K (ne, ne zaman, nerede, nasıl, neden, kim sorularını) içerir. Örneğin ‘yaptığın işle ilgili duygu-larından biraz bahseder misin?’, ‘bu soruna çözüm olabilecek ne tür seçenekler geliyor aklına?’ gibi. Bunun yanı sıra, güçlü sorular kısa ve net olmaları, kişinin kendi iç dünyasını keşfet-meye yönlendirmesi, yaratıcılığı harekete geçirmesi, şaşırtma-sı ve düşündürmesi, geleceğe ve olası çözümleri araştırmaya yönlendirmesi gibi özelliklere de sahiptir.

Etkinlik Önerisi: Gençten aşağıdaki kapalı uçlu soruları açık uçlu hale getirmesini isteyebilirsiniz.

Kapalı Uçlu Soru Örneği Açık Uçlu Versiyonuna Örnek

Bu duruma farklı bir açıdan bakılabilir mi? Bu duruma farklı bir açıdan baksan, daha farklı nasıl yorumlayabilirsin?

Bu konuda bir hedefin var mı? Ulaşmak istediğin hedefi tarif eder misin?

Bu alternatif seni ileriye götürür mü

dersin?Bunu yapmanın getirileri neler olabilir?

Bunu yapmak sana anlamlı geliyor mu? Bunun senin için nasıl bir anlamı var?

8Tanışma ve İlk İzlenim

Yeni başlayan ilişkilerde tanışma sırasında edinilen ilk izlenim iletişim süreçlerini ve ilişkinin nasıl gelişeceğini belirleyen önemli bir unsurdur. İnsanlar hakkında ilk izlenim sırasında oluşan yargılar sonraki iletişim süreçlerinde oldukça belirleyici olurlar. Saniyeler içinde o insana güvenip güvenemeyeceğimiz konusunda veya o kişinin ilgimizi çekip çekmediği konusunda

30

içimizde bir his ve buna bağlı olarak bir tercih oluşur (Wargo, 2006). Bu konuda yapılan araştırmalarda bir insan hakkındaki ilk izlenimin göz kırpması kadar hızlı bir sürede oluştuğu be-lirlenmiştir. Bu araştırmalarda katılımcılara bir insan yüzü gös-terip resimdeki kişiyi nasıl buldukları sorulduğunda güven ve çekicilik konularında benzer yanıtlarla karşılaşılmıştır. İlk izleni-me dair farklı insanlarda ortak bir deneyim oluşması evrimsel süreçlerde bu bilginin hayatta kalma açısından önemi ile açık-lanabilir. İlk izlenimde oluşan hissin devamı olarak zihnimiz o kişinin karakteri ve yeterlilikleri ile ilgili yargılar da oluşturmaya başlar. Bu nedenle yeni tanıştığımız kişilerde olumlu bir izle-nim bırakmaya özen göstermek önemlidir.

Tanışma sırasında edindiğimiz ilk izlenim önyargılara ya da sezgilere dayanıyor olabilir. Bu ikisi arasında ayrım yapabilmek önemli bir beceridir. Kişiyi tanımak için elimizde yeterince fikir ya da deneyim olmaksızın onun hakkında fikir sahibi olduğu-muzu fark ediyorsak önyargılarımız devreye girmiş demektir. Önyargılarımız düşünce temellidir; geçmiş duyumlardan gelen genellemelere dayanırlar, katı ve tek boyutludurlar. Bunun yanı sıra sezgisel izlenimlerimiz duygusal kaynaklıdırlar ve o anki deneyime dayalı gelişirler. Sezgiler geçmiş deneyimlerden süzülen bilgileri ve yeni sentezleri içerirler. Önyargı ile sezgisel bilgiyi ayırt edebilmek her zaman kolay değildir. Önyargılar bir kişiyle hiç karşılaşmadan bile o kişi hakkında duyduğumuz bir bilgiden yola çıkarak oluşabilirken, sezgiler ise genellikle doğ-rudan temasla ve deneyimle oluşurlar.

İlk izlenimin olumlu ya da olumsuz olmasına neden olan temel unsurlar aşağıdaki şemada 4 ana başlık altında özetlenmiştir: Dış görünüş, beden dili, tutumlar ve fiziksel temas. Ancak şunu da unutmamak gerekir ki, olumlu bir ilk izlenim yaratmak uğ-runa kişinin kendi gibi olmaktan ödün vermesinin ya da olma-dığı bir kişi gibi görünmeye çalışmasının da potansiyel zararları ve riskleri vardır. Örneğin imaj yönetimi yapmak adına kişinin kendi dışında davranması sürdürülebilir değildir, kişiye büyük bir varoluşsal yük getirir ve genellikle diğer insanlar tarafından

31

fark edilerek samimiyetsizlik olarak algılanabilir.

Tutumlar(Merak ve tanıma isteği, sami-

mi ve içten olmak vb.)

Dış Görünüş(Kılık kıyafet, temizlik, vb.)

Beden Dili(Göz teması, ses tonu, mi-

mikler, vb.)

İlk İzlenim

Fiziksel Temas (Tokalaşma)

Etkinlik Önerisi: Gence sosyal çevresinde iyi anlaştığı ve yakın bulduğu kişilerin özelliklerini sorarak bir sohbet başlatabilirsi-niz. Sohbet sırasında kendisinin de bu özelliklerle tanınmasının ona nasıl geleceğini sorun. Hali hazırda insanların üzerinde na-sıl bir izlenim bırakıyor olabileceği üzerine konuşabilirsiniz. Bı-raktığı ya da bırakmak istediği ilk izlenimin ne gibi davranışlar-la ortaya çıktığını gözden geçirin. Bırakmak istediğini belirttiği ilk izlenime dair tutum ve davranışlara siz de öneriler getirin. Örneğin, güven vermeyi önemli bulan ve arzu eden bir gence, tanışma sırasında karşısındaki kişiye uygun bir sözcük ile hitap etmesinin, karşısındaki kişiyi merak ederek sorular sormasının, onu dinlemesinin, yalan söylememesi ya da abartılı ifadeler kullanmamasının, kendini açmasının önemli olduğundan bah-sedebilirsiniz. Gence kendisinin tanışırken benzer bir izlenim edindiği kişilere dair önceki deneyimlerini de sorabilirsiniz.

İkinci aşamada bir sonraki görüşmeye kadar kendisini tanıyan iki ya da üç kişi ile konuşup kendisine dair nasıl bir ilk izlenim edinmiş oldukları konusunda bilgi almasını isteyin. Bu bilgile-rin kendi tahminleri ile ne denli örtüştüğünü, duyduklarını nasıl yorumladığını bir sonraki görüşmede paylaşmasını isteyin. Bir değişim yaratmak istiyorsa bunun ne yönde olabileceğini ve hangi davranışlarla bu değişimi yaratabileceğini birlikte göz-den geçirin.

32

9Etkin İletişim Modeli ve Ben Dili Kullanımı

Etkin iletişim kurabilmek en temelde öz farkındalığa dayanır. Bu bağlamda olayları algılama, yorumlama, duygular, niyet ve davranış arasındaki ayrımın farkında olmak gerekir. İletişim kurarken bu unsurların her birini tek tek ifade etmek kendi-mizi daha net, anlaşılır ve etkin şekilde ortaya koymamızı ko-laylaştırır. Bunun nasıl yapılabileceğini gençle beraber gözden geçirirken aşağıdaki modelden yararlanabilirsiniz (The Haven Communication Model, 2015).

MERAK ET SOR, DİNLE VE PAYLAŞ.DOĞRULUĞUNU

KONTROL ET.

BAĞLAMBAĞLAM

BAĞLAM BAĞLAM

BAĞLAM

ALGILAMA5 Duyu

“Görüyorum, duyuyorum, kokluyorum,

dokunuyorum, tadıyorum.”

DAVRANIŞGerçekte ne yapıldığı

Önceki aşamalar için net olabilirsem, davranışlarım

bilinçli seçimler ve farkında kararlar üstüne

kurulu olur.

YORUMLAMAAnlam Yükleme

“İnanıyorum, düşünüyorum, varsayıyorum,

yorumluyorum, hayal ediyorum, yargılıyorum.”

“Hissediyorum” değil!

DUYGULARNe hissedildiği

Pozitif: açık, yakın, sıcak.Negatif: kapalı, soğuk,

mesafeli.

NİYETAmacın ne olduğu

Neye niyetlendiğim, ne yapmak istediğim, ne

yapacağım.

• Kendimizi ifade ederken durum ve yorumu birbirinden ayırmak iki farklı sürecin devrede olduğunu hatırlamamızı sağlar. Örneğin bir arkadaşınızın yaş gününüzü unutması halinde ona ‘Bana artık değer vermiyorsun, yaş günümü hatırlamadın bile’ dediğimizde yalın halde durumu değil kişisel yorumumuzu paylaşmış oluruz. Bu örnekte durum, ‘arkadaşının doğum gününde seni aramamış olmasıdır’. Bu-nun ne anlama geldiği elbette farklı şekillerde yorumlana-

33

bilir; örneğin yoğunluğu nedeniyle unutmuş olabileceğini düşünmek de mümkündür.

• İletişimde kişisel yorumlarımızın, varsayımlarımızın ve ön-yargılarımızın farkında olmamız ve bunları ‘ben diliyle’ ifa-de ettikten sonra gerçekliğini karşımızdaki kişi ile kontrol etmemiz işlevsel bir yaklaşımdır. Karşımızdakinin gerçekli-ğinde durum çok farklı bir anlama geliyor olabilir; bunu duy-maya ve anlamaya açık olmalıyız.

• Düşünce ve duyguları birbirinden ayırmalı, düşünce kapsa-mına giren zihinsel çıktıların (varsayımlar, tahminler, yargı-lar, vb.) farkında olmalı, bunları his olarak tanımlamaktan kaçınmalıyız.

• Duygularımızı ‘ben diliyle’ ifade ettiğimizde duygularımızın sorumluluğunu başkalarına yüklememiş oluruz. Örneğin ‘Sen bana kötü hissettirdin.’ şeklindeki suçlayıcı bir ifade ye-rine ‘Sen bana … dediğinde, sana kırıldım.’ ifadesini kullan-mak daha yapıcı ve işlevseldir.

• Ayrıca duygularımızı mümkün olduğunca spesifik ifade et-meye çalışmamız daha doğru anlaşılma olasılığımızı arttırır. ‘Kötü hissediyorum’ yerine ‘hayal kırıklığına uğradım’, ‘ken-dimi yalnız ve üzgün hissediyorum’ gibi.

• Yaşanılan durumun karşımızdaki kişiyle ilişkimizde yakınlık mı yoksa uzaklık mı yarattığını fark etmek önemlidir. Bu far-kındalığı doğrudan o kişiyle paylaşmak ilişkinin derinleşme-sinde önemli bir rol oynayacaktır.

• Niyetimizi iletişimde ‘ben diliyle’ ifade etmek, kendimizi aç-mak ve ilişkiye yatırım yapmak anlamı taşır; ilişkinin geliş-mesine ve derinleşmesine yardımcı olur.

Etkinlik Önerisi: Anlatılan iletişim modelini gence açıkla-dıktan sonra, bir örnek üzerinden yüz yüze bir canlandırma yaparak modelin unsurlarını somutlaştırmasına yardımcı ola-bilirsiniz. Siz, aşağıdaki veya benzeri bir örnekte uygun ifa-

34

deleri kullanan kişi rolünde olun. Gençten de bu konuşmanın içinde size arzu ettiği şekilde yanıt vermesini isteyin. Doğaç-lama şekilde diyaloğu tamamlandıktan sonra kullanılan han-gi ifadelerin modelin hangi unsuruna karşılık geldiği üzerine konuşabilirsiniz.

Bir iletişim örneğinde uzmanın cümleleri:

“Merhaba, seninle benim için önemli olan bir şey konuşmak istiyorum. Şu an konuşmak için uygun musun?

Geçen hafta benim yaş günümdü. Üzerinden 1 hafta geçti; senden yaş günüme dair bir telefon ya da bir kutlama mesajı almadım. (ALGI)

Geçmişte beni ilk kutlayan sen olurdun. Birbirimizin özel gün-lerini hiç kaçırmazdık. (Geçmişe dair ALGI)

Bu durumu yaşayınca, senin hayatında artık eskisi kadar önemli bir yerim olmadığını ve bana artık eskisi kadar değer vermediğini düşündüm. (YORUM)

Seninle ilişkimde son zamanlarda bir uzaklık seziyorum. Bun-dan dolayı kendimi üzgün hissediyorum. (DUYGU)

İlişkimizin eskisi gibi yakın ve sıcak devam etmesini istiyo-rum. (NİYET)

İlişkimizdeki değişikliğe dair sen neler düşünüyorsun, hisse-diyorsun merak ediyorum. (DAVRANIŞ)

Bed Dili Kullanımı: Ben dili kullanmak; kendi yorum, düşünce, varsayım, duygu ve niyetimizi karşı tarafın sınırlarını ihlal et-meden ifade edebilmek için öznesi ben olan cümleler kurmak demektir. Ben dili kullanmak dilimizi şiddetten arındırmanın en etkili yollarından biridir ve buna ilaveten sayısız avantajları vardır. Bu avantajlar ifadelerimizin karşı tarafa suçluluk hisset-tirmemesi ve savunmaya itmemesi, yaşanılan duygunun nede-nini ortaya koyduğumuz için açık ve net bir iletişim olması, an-laşmazlıkların yapıcı bir şekilde konuşulabilmesini sağlaması,

35

uyuşmazlıkları azaltması ve yakınlığı arttırarak ilişkiyi güçlen-dirmesidir (Rosenberg, 2003). Örneğin;

“Çok dikkatsizsin, çok hata yapıyorsun ve sonra ceremesini ben çekiyorum.” (Sen dili)

“Aynı projede çalışıyoruz. Sen bir hata yaptığında bundan ben de olumsuz etkileniyorum ve bazen çok zorlanıyorum.” (Ben dili)

Etkinlik Önerisi: Bu egzersizi gençle beraber yapılandırabilir-siniz. Ondan kendisini ifade etmekte zorlandığı ya da uygun ifade edemediğini düşündüğü bir durumu genel hatları ile pay-laşmasını isteyin. Ardından aşağıdaki sorulardan da yararlana-rak duruma dair bir çerçeve çıkarın ve ifade etmek üzere neler hissettiğini netleştirmesine yardımcı olun:

Verilen tepkiye altyapı oluşturan olay nedir?

Bu olay kiminle yaşanmış?

İfade edilmek istenen duygu(lar) spesifik olarak nedir?

Son aşamada kendini ve duygularını size ‘ben cümlesi’ kullana-rak ifade etmesini isteyin. Tüm ifadelerin spesifik olarak hem durumu hem de gencin gerçek duygusunu olduğu gibi –yani olumsuz duyguları özellikle yumuşatmaya çalışmadan- ifade etmesine yardımcı olun. Gerekli gördüğünüz noktalarda mü-dahale etmekten ve düzeltmelerde bulunmaktan çekinmeyin.

Lütfen kitapçığın sonundaki Egzersiz Yönergeleri başlığı altında Egzersiz-5 Ben Dili Kullanımı çalışması-nın içeriğini ve yönergesini okuyun ve uygulayın. Bu egzersiz gence kendini ve özellikle olumsuz duygula-rını karşı tarafı suçlamadan ben diliyle ifade edebilme konusunda farkındalık kazandırmayı ve beceri gelişi-mi fırsatı vermeyi amaçlamaktadır.

36

10Gerektiğinde ‘Hayır’ Diyebilme Becerisi

Kişisel sınırlarımız bizimle çevre-miz arasında kendi kişisel alanı-mızı belirlememizi ve ilişkilerde kendimizi korumamızı sağlar (Cloud & Townsend, 2009). Be-denimiz için sınırı derimiz be-lirler; hatta bedenimizin çevre-sinde belli bir kişisel alanın dahi izinsiz işgal edilmemesine ihtiyaç duyarız. İlişkiler için bahset-tiğimiz kişisel sınırları ise metaforlar ile açıklayabiliriz. Örneğin bir metafor olarak ‘duvar’ katı ve aşılması zor sınırları temsil eder. Bir yandan aşırı korumacı bir işlev görürken diğer yan-dan sosyal izolasyona ve yalnızlığa neden olabilir. Bunun aksi olarak sınırların yeterince belirgin olmaması ya da fazla esnek veya geçirgen olması durumunda ise, ilişkilerde kendimizi bir kenara bırakıp karşımızdaki kişiye aşırı bir önem ve öncelik at-fedebiliriz. Bu durumda kendi haklarımızı, ilke ve değerlerimizi koruyamama, ihtiyaçlarımızın görülmemesi ve karşılanmaması gibi sonuçlarla karşılaşabiliriz. Bu nedenle sağlıklı ve işlevsel sı-nırlar bir çit gibi olmalı; hem kendini belli etmeli hem de üzerin-deki kapılar sayesinde bizim için olumlu olacak şeyleri içeriye almamızı, olumsuzları da dışarıda bırakmamızı yani kendimizi korumamamızı sağlamalı. Örneğin içimizde bize acı veren bir şey varsa bunu paylaşmak bizi hafifletir; içimizde patlamasını ve bizi içten içe kemirmesini engellemiş oluruz. Sevdiğimiz, gü-vendiğimiz insanlara karşı kapımızı açık tutmak iyiliklerin içeri gelmesine izin verir. İyiliklere karşı sınırlarımızı kapatırsak hem bizi büyütecek, zenginleştirecek deneyimlerden mahrum kalı-rız, hem de sınırlarımızın içinde yalnızlaşırız. Örneğin büyürken istismara uğrayan insanlar sınırlarını kapatabilir, olumsuzluğu içeride olumluyu dışarıda bırakma eğilimi gösterebilirler.

37

Etkinlik Önerisi: Bu konuda gençlerde farkındalık yaratmak ve hayır deme becerisi geliştirmelerine yardımcı olmak için kişisel sınırların ne olduğu ve ne işe yaradığı üzerine sohbet edildikten sonra aşağıdaki sorular üzerinden gencin yaşadığı hayat dene-yimlerinde nasıl hayır diyebileceklerine dair pratik yaptırın.

• Sen neye hayır demekte en çok zorlanıyor-sun?

• Kimlerle ilişkinde hayır demek daha zor?

• Gerektiğinde ‘hayır’ diyebilmenin yararları neler olurdu?

• Hayır diyebilmeni neler kolaylaştırırdı?

• Nasıl hayır dersin, gel pratik yapalım!

Gerektiğinde uygun dille ‘Hayır’ diyebilmek için aşağıda uygun cümleler verilmiştir (Ataş & Efeçınar, 2017). Gencin karşılaştığı durumlarda uygun söylemin ne olabileceği konusunda bu ör-neklerden yararlanarak ona pratik yaptırabilirsiniz:

• Şu anda sana bir yanıt veremiyorum, bu konuyu bir süre sonra tekrar konuşalım mı?

• Ben de isterim ama şu anda mümkün değil.

• Söylediğin işe ne yazık ki zaman ayırmam gerçekten imkân-sız.

• Benim yardımıma ihtiyacın olduğunu gerçekten anlıyorum, an-cak şu an sana evet deme şansım yok. Çok üzgünüm.

• Şimdi buna hayır demek zorundayım. Durumumda bir deği-şiklik olursa sana haber vereceğim.

• Bu konuda bana geldiğin için onur duydum; ancak yanıtım ne yazık ki olumsuz.

• Hayır, onu yapabilmem mümkün değil, fakat ne yapabileceği-mi açıklayayım. …

• Sana onu şimdi verebilme şansım ne yazık ki hiç yok.

38

11Empati Becerisi

Empati; bir kişinin kendisini karşısındakinin yerine koyarak olaylara onun bakış açısıyla bakması, o kişinin duygu ve düşün-celerini doğru olarak algılaması ve hissetmesi ve bu durumu karşısındaki kişiye iletmesi ve onu anlaşılmış hissettirmesi sü-recidir (Barrett-Lennard, 1981).

Empati ile sempati kavramları birbirine çok karıştırılmaktadır. Sempati; karşımızdaki kişinin sahip olduğu duygu ve düşünceyi paylaşmak ve onu haklı bulmaktır. Empati ise, karşımızdakinin duygu ve düşüncelerini anlamaktır. Hak vermek ya da verme-mek zorunda hissetmeyiz. Özetle empati halden anlamaktır (Dökmen, 2005).

Lütfen kitapçığın sonundaki Egzersiz Yönergeleri başlığı altında Egzersiz-6 Empati Becerisi çalışması-nın içeriğini ve yönergesini okuyun ve uygulayın. Bu egzersiz gence empati konusunda farkındalık kazan-dırmayı ve beceri gelişimi fırsatı vermeyi amaçlamak-tadır.

Etkinlik Önerisi: Gence ‘Küçük Gün Işığım’ (Dayton & Faris, 2006) adlı filmden bahsedin. Bu filmin birbirleriyle ciddi ileti-şim sorunları olan bir ailenin yolculuk öyküsü olduğunu, film boyunca sayısız iletişim hatası yapıldığını ve aile üyelerinin çık-tıkları yolculukta bir değişim süreci geçirdiklerini belirtin. Em-pati ile ilgili sahneyi göstermeden önce aile üyeleri hakkında çok kısaca bilgi vermeniz yararlı olur. Özellikle ailenin ergenlik çağındaki genç oğlu Dwayne’in jet pilotu olmak istediğini, bu hayaline çok yatırım yapmış olduğunu ve bu hayali gerçekle-şene kadar kimseyle konuşmama yemini etmiş olduğunu be-lirtin. Daha sonra Dwayne’in yolculuk sırasında renk körü ol-duğunu öğrenmesi ve sinir krizi geçirdiği sekansı, tekrar hep

39

birlikte minibüse bindikleri ana kadar seyrettirin. Sonra anne-nin Dwayne’e yaklaşımı ile küçük kız kardeş Olive’in yaklaşımı arasındaki farkları gençle birlikte yorumlayın.

Saatlerce dil dökülse dahi (sözel iletişim) ikna edilemeyecek durumda olan Dwayne’in, Olive’in empatik yaklaşımı ve beden dili sayesinde ne kadar çabuk sakinleştiğine ve bunun yanı sıra ailenin diğer üyelerine söylediği aşırı sözlerden dolayı onlar-dan özür dileyebilmesine dikkat çekerek, empatinin ve beden dilinin ne kadar ‘güçlü bir ilaç’ olabildiğini (anlaşılmış olmanın iyileştirici, geliştirici gücü) vurgulayın.

40

12Önerilen Diğer Kaynaklar ve Etkinlikler

FİLM

• McFarland (Caro, 2015): Amerika’da geçen ve gerçek bir öyküye dayanan bu film, bir okulda spor koçluğu yapmakta olan Jim White’ın (Kevin Costner), çalıştığı okuldan atıldıktan sonra zar zor beyaz Amerikalıların azınlıkta olduğu bir okul-da iş bulması ve ailesiyle birlikte oraya taşınmasıyla başlar. Jim yeni işe başladığı okulda bazı öğrencilerin yeteneklerini fark ettikten sonra, kendi uzmanlık alanının dışında olmasına karşın atletizm takımı kurmak için harekete geçer. Öykü; ko-çun takımdaki gençler ile kurduğu iletişime dair ilham veren örneklerle dolu bir şekilde gelişir. Tüm zorluklara rağmen ge-lişen ve derinleşen sağlıklı ilişkiler sayesinde, tüm karakterle-rin hayatını beklenmedik şekilde olumlu etkileyecek sıra dışı başarılar elde edilir.

Bu film seyredildikten sonra öykünün akışını belirleyen kritik iletişim anlarının hangileri olduğu üzerine konuşulabilir. O etki-leşim anlarında iletişimin kalitesini belirleyen unsurlar ile iletişi-min yarattığı etkileri ve sonuçlarını gençle birlikte analiz etmek yararlı olacaktır.

• Patch Adams (Shadyac, 1998): Gerçek bir yaşam öyküsün-den esinlenen bu filmde insanlara yardım etmeyi seven Patch Adams rolünde Robin Williams’ı, hastalarla iletişim-de kendine özgü bir yaklaşıma sahip bir doktor adayı olarak izliyoruz. Öykü, Patch Adams’ın hastalarla kurduğu ilişkide mizahın, hayal ve fantezilerin, yaratıcılığın ve spontanite-nin, samimiyetin ve içtenliğin ne denli etkili bir şifa aracı olduğunu kanıtlar nitelikte. İlişkilerde hissedilen olumlu duyguların dönüştürücü ve iyileştirici potansiyeli konusun-da hem suça sürüklenmiş gençlere hem de onların rehabi-litasyon süreçlerine eşlik eden uzmanlara ilham olabilecek bir film.

41

Filmi seyrettikten sonra gence filmin kahramanına ve hasta-larla iletişim kurma şekline dair neler gözlemlediğini, neler dü-şündüğünü ve filmde hangi sahnelerde duygulandığını sorabi-lirsiniz. Karakterin hangi tutum ve davranışlarının hastalarda ve diğer kişilerde ne tür etkiler doğurduğunu ve bu gözlemler-den ne tür sonuçlar çıkarılabileceğini tartışabilirsiniz.

• Good Will Hunting (Gus Van Sant, 1997): Üniversitede te-mizlik elemanı olarak çalışmakta olan genç delikanlı Will matematiğe karşı dahi olabilecek derecede yeteneklidir. Bu durum okuldaki bir matematik profesörünün dikkatini çe-ker ve gencin potansiyelini kullanabileceği bir kariyer edin-mesini desteklemek üzere psikolog arkadaşı ile bir araya getirir. Psikolog rolünde Robin Williams ile gencin arasında gelişen ilişkide kritik ve dönüştürücü iletişim anları yaşanır ve bu sayede Will’in kendine dair farkındalığı artar ve yaşa-mına yön vermesi kolaylaşır.

Film seyredildikten sonra gencin Will ile özdeşim kurduğu nok-talar araştırılabilir. Will ile psikolog arasındaki ilişkide hangi iletişim anlarının dikkatini çektiği ve o sahnelerde ne hissetti-ği sorulabilir. Bu filmi gencin seyrederken hissettiği duygular üzerinden konuşmak ve öykünün kendi hayatı ile ilgili neler çağrıştırdığını paylaşması için fırsat yaratmak yararlı olacaktır.

Filmden sadece belli sahneleri birlikte seyrederek üzerine ko-nuşmak da bir seçenek olabilir. Will’in çocukluğunda yaşadığı istismarı konuşurken, psikoloğun tekrar ve tekrar “bu senin hatan değil” diyerek gençte bir duygu boşalımını tetiklediği sahne buna bir örnek olabilir. Bu sahnenin bir yandan genç için ne anlama geldiği araştırılırken, diğer yandan uzman kendi yo-rumlarıyla iletişimin dönüştürücü unsurlarının genç tarafından daha iyi anlaşılmasına yardımcı olabilir.

• Me and Earl and the Dying Girl (Gomez-Rejon, 2015): Fil-min üç sıra dışı karakteri de lise son sınıf öğrencisidir. Greg boş zamanlarını yakın arkadaşı Earl ile klasik filmlerin komik benzerlerini amatörce filme çekmeye çalışarak geçirmekte-

42

dir. Okuldaki sosyal ortamın kendisine zarar vermesinden korkan Greg çoğunlukla kendini korumaya yönelik bir va-roluş sergilemektedir. Annesinin zorlaması ile ilgilenmeye başladığı kanser hastası sınıf arkadaşı ile gelişen ilişkisi, Greg’in tüm hayatını ve kişiliğini dönüştüren bir etki yarata-caktır.

Bu film gençlere derin ve doyumlu ilişkiler kurabilmeleri konu-sunda örnek olabilecek dramatik bir öyküyü eğlenceli bir şekil-de işlemektedir. Öykü boyunca üç arkadaş arasında yaşanan iniş çıkışlara, duygusal kırılmalara, aralarındaki ilişkinin nasıl derinleştiğine ve hayatlarındaki yansımalarına dair gencin göz-lemleri, hissettikleri ve çıkarımları üzerinden konuşulabilir.

• Gridiron Gang (Joanou, 2006): Islahevinde danışmanlık ya-pan eski sporcu Sean Porter oradaki hüküm giymiş gençle-rin şiddete ve suça sürüklenmelerinin altında özsaygılarının düşük olmasının yattığını gözlemler. Bir futbol takımı kurul-masında önayak olarak genç mahkumların kendilerine gü-venlerinin ve özsaygılarının gelişmesinde ve rehabilitasyon süreçlerinde önemli bir rol oynar.

Konu itibari ilen suça sürüklenen gençlerin kolay özdeşim ku-rabilecekleri ve kendilerine önemli dersler çıkarabilecekleri bir film. Filmde ıslahevindeki gençlerin değişim süreçleri ve bu süreçleri harekete geçiren unsurlar konuşulabilir. Gençlerin filmden çıkardıkları sonuçlardan kendi yaşamlarında nasıl ve nerede yararlanabilecekleri irdelenebilir. Ayrıca alınan mesaj-ların pratik yaşamlarındaki yansımaları üzerine beyin fırtınası yapılabilir.

ÖNERİLEN DİĞER FİLMLER

Finding Forrester (Gus Van Sant, 2000), The Chorus (Barratier, 2004), Seabiscuit (Ross, 2003), The Principal (Cain, 1987), Dead Poets Society (Weir, 1989), Groundhog Day (Ramis, 1993), Pe-aceful Warrior (Salva, 2006), Million Dollar Baby (Eastwood, 2004), Character (Diem, 1997).

43

OKUMALAR

• İnsan Olmak (Engin Geçtan, 1983)

Künyeden: “Çağdaş toplumlar kendine özgü bir olguyu da bir-likte getirmiştir. İnsan eskisinden çok daha fazla sayıda insanla, çok daha kısa süreli, daha yüzeysel ilişkiler kurma eğilimindedir. Bu, soğuk bir günde karşılaşan bir grup kirpinin öyküsüne ben-zer. Kirpiler ısınabilmek için birbirlerine sokulurlar, ama diken-leri birbirine batar. Birbirlerinden ayrıldıklarındaysa soğuktan rahatsız olurlar. İleri geri hareket ederek sonunda dikenlerini ba-tırmadan birbirlerini ısıtabilecekleri en uygun uzaklığı bulurlar.» Son yirmi yılın dünyasındaki sosyal ve maddi değişimler düşü-nülürse, kirpilerin birbirine daha da çok ihtiyaç duyduğunu, her kirpinin bu ikilem karşısında kendi cevabını bulması gerektiğini, tam da bu yüzden İnsan Olmak’ın bugün daha da güncel olduğu-nu söyleyebiliriz.”

• Evrenle Uyumlaşma Sürecinde Varolmak, Gelişmek, Uzlaş-mak (Üstün Dökmen, 2009)

Künyeden: “İnsan yarına kalmak, uzun yaşamak; yakınlarının, genlerinin, kültürünün yarına kalmasını ister. En azından, bu dünyada hoş bir seda bırakmak ister. Bunların gerçekleşme-si, insanın varolma, gelişme ve uzlaşma becerisini artırmasına bağlıdır. Kitabın kuramsal temelinde bilişsel psikoloji, genetik, sosyobiyoloji, sosyometri ve kuantum mantığıyla kaynaştırıl-mış varoluşçu felsefe ve psikoloji var. Prof. Dökmen, karmaşık açıklamalardan arındırılmış, günlük yaşama indirgenmiş, iyim-ser bir varoluşçuluğu ele alıyor.”

44

13Referanslar

FİLM

Dayton, J. & Faris, V. (2006). Little Miss Sunshine (Benim Küçük Günışığım).

Caro, N. (2015). McFarland

Gomez-Rejon, A. (2015). Me and Earl and the Dying Girl (Ben, Earl ve Ölen Kız)

Gus Van Sant (1997). Good Will Hunting (Can Dostum)

Joanou, P. (2006). Gridion Gang

Shadyac, T. (1998). Patch Adams

KİTAP

Acar, N. V. (2010). İnsan İlişkileri: İletişim. Nobel Yayın Da-ğıtım.

Ataş, T. & Efeçınar, İ. (2017). Çocuklar İçin Gerçek Yaşam Be-cerileri. Remzi Kitabevi.

Cloud, H. & Townsend, J. (2009). Sınırlar. Koridor Yayıncılık.

Cüceloğlu, D. (2002). İletişim Donanımları: ‘Keşke’siz Bir Ya-şam İçin İletişim. Remzi Yayınevi.

Çankaya, Z. C. (2015). Kişilerarası İletişimde Dinleme Becerisi. Nobel Akademik Yayıncılık.

Dökmen, Ü. (2009). Evrenle Uyumlaşma Sürecinde Varol-mak, Gelişmek, Uzlaşmak. Remzi Kitabevi.

Dökmen, Ü. (2005). İletişim Çatışmaları ve Empati. Sistem Yayıncılık.

Geçtan, E. (1983). İnsan Olmak. Metis Yayınları.

Koç, S. (2004). İletişimde Ustalaşmak: Bize Nasıl Davranacak-larını Başkalarına Biz Öğretiriz. Kuraldışı Yayıncılık.

45

Liberman, J. M. (2015). Masal Terapi. Doğan Novus.

Mehrabian, A. (1981). Silent Messages: Implicit Communi-cation of Emotions and Attitudes. Wadsworth Publishing, Belmont, CA.

Mehrabian, A. (1972). Non-verbal Communication. Aldi-ne-Atherton.

Özer, K. (2009). İletişimsizlik Becerisi. Sistem Yayıncılık.

Robertson, A. K. (2017). Etkili Dinleme. Hayat Yayınları.

Rosenberg, M. B. (2003). Şiddetsiz İletişim: Bir Yaşam Dili. Remzi Kitabevi.

Wetherbe, J. C. & Wetherbe, B. (2005). Doğru Soruları Sor-mak: İletişim Sanatında Ustalaşmanın Temel Teknikleri. Arı-tan Yayınevi.

MAKALE

Barrett-Lennard, G. T. (1981). The empathy cycle: Refine-ment of a nuclear concept. Journal of Counselling Psycho-logy, 28, 91-100.

Dökmen, Ü. (1990). Yeni bir empati modeli ve empatik be-cerinin iki farklı yaklaşımla ölçülmesi. Psikoloji Dergisi, 7 ( 24), 42-50.

İNTERNET

Bir Dünya Ses (2018, Haziran, 18). Kafe Sesi. [Video Dosyası] https://www.youtube.com/watch?v=XD1BHgTHzbE adre-sinden elde edilmiştir.

CommunicationTheory.org (2010). Shannon and Weaver Model of Communication. Communication Theory. http://communicationtheory.org/shannon-and-weaver-mo-del-of-communication/ adresinden elde edilmiştir.

46

Liberman, J. M. (2015, Kasım, 24) Judith Liberman ile Ma-sal Terapi. [Video Dosyası] https://www.youtube.com/wat-ch?v=K-Ws4DP3Bfk adresinden elde edilmiştir.

The Greater Good Science Center (2018). Test Your Emo-tional Intelligence. University of California, Berkeley htt-ps://greatergood.berkeley.edu/quizzes/ei_quiz adresinden uyarlanmıştır.

The Haven. (2015, Aralık, 31). The Haven Communication Model. https://haven.ca/resource/model-haven-communi-cation-model adresinden elde edilmiştir.

Treasure, J. (2011). 5 Ways to Listen Better. [Video Dosyası] https://www.ted.com/talks/julian_treasure_5_ways_to_listen_better/transcript?langu age=tr#t-144547 adresinden elde edilmiştir.

Wargo, E. (2006, Temmuz, 1). How Many Seconds to a First Impression? Association of Psychological Science. https://www.psychologicalscience.org/observer/how-many-se-conds-to-a-first-impression adresinden elde edilmiştir.

47

Egzersiz 16 Aşamalı Hikâye Yaratımı (6AHY)Tekniği

66AHY, İsrail’li psikolog ve travma terapisti Prof. Mooli Lahad tarafından geliştirilen, drama ve oyun terapisinde de kullanı-lan bir metafor ve dışsallaştırma tekniğidir. Bu teknik, genel hatları ile gencin hayal gücünü kullanarak bir hikâyede yer alan 6 temel unsuru içeren bir yaratım sürecini içerir. İki basamak-tan oluşan bu egzersizin ilk basamağı hikâye yaratımını, ikinci basamağı ise bu hikâyenin anlatılmasını içerir.

Yaratılan hikâye, kişinin iç dünyası, hedefleri, kişilik özellikleri, zorluklara bakışı, kaynaklarına ilişkin algısı, güçlü ve gelişime açık yönleri gibi birçok alan hakkında bilgi verir. Kişinin kendisi, dış dünyayı algılayışı ve çevresiyle ilişkisinin nasıl yapılandığını anlama fırsatı yaratır. Aynı zamanda zorluklarla baş etme şekli ya da hangi kaynakları nasıl ve ne kadar kullandığı hakkında bilgi edinmek için kullanılır. Uzman olarak, gencin DS sürecin-de desteklenmeye ihtiyaç duyduğu alanları belirlemenizde ve bunlara ne gibi bir müdahale planı çıkarmak istediğinize dair veri sağlar. Bunun yanı sıra gencin bu konularda farkındalık kazanmasına ve bir dönüşüm sürecinin başlatmasına da yararı olur.

48

Tekniğin Yararları ve Avantajları Nelerdir?

• Dışsallaştırma: Çekingenliği aşmada kolaylık sağlar.

• İletişim becerilerini ve bu konudaki ihtiyaçları değerlendir-meye yarar.

• Gencin iç dünyasına dair temel dinamiklerle ilgili kapsamlı ve hızlı bilgi verir.

• DS sürecinde temelde hangi gelişim alanlarına odaklanılabi-leceği hakkında fikir verir.

• Gence kendini ifade etme ve içindeki kahramanla temas kurma fırsatı sağlaması sayesinde, bireysel dönüşüm süre-cini harekete geçirme potansiyeli taşır.

Birinci Basamak İçin Yönerge:

“Bugün seninle bir hikâye yaratma çalışması yapacağız. Bu çalış-mada doğru ya da yanlış yok. Kendi hayal gücünü ve yaratıcı-lığını kullanarak içinden nasıl gelirse öyle yazacağın bir hikâye olacak. Hikâyenin tamamı 6 aşamadan oluşacak. Ben sana her bölümde hikâyenin hangi unsurlarını yazacağını söyleyeceğim. Ama ne yazacağına, ne uzunlukta olacağına tamamen sen ka-rar vereceksin. Haydi başlayalım.

Şimdi bu A-4 kâğıdını önce uzun kenarlarını üst üste getirecek şekilde ikiye katlamanı, ardından 3 eşit parça oluşturacak şekil-de iki kez tekrar katlamanı istiyorum. Şimdi A-4 kâğıdını tekrar açarak bir bak; 6 adet eşit büyüklükte minik kareler oluştu, değil mi? Bu karelerin içerisine ister resim çizerek, ister kendini yazı ile ifade ederek hikâyeni oluşturabilirsin.

Dilersen bunu bir masal ya da bir sinema filmi gibi de düşünebili-riz. Hikâyeni istediğin gibi kurgulamakta özgürsün. Yani içinden nasıl geliyorsa!

Çalışmanın 6 aşamadan oluştuğunu söylemiştim. Şimdi kendi içine odaklanmanı istiyorum. İlk aşama ile başlıyoruz.

49

Bu ilk bölümde hikâyenin kahramanının ya da ana karakterinin kim olduğunu belirleyelim. Kahramanın nasıl biri, özellikleri ne-ler, bir düşün. Sen hikâyenin kahramanını oluşturduktan ve onu detaylı şekilde tanımlamayı tamamladıktan sonra 2. bölüme ge-çeceğiz. …

Gencin her aşamada ne kadar zamana ihtiyacı olduğunu göz-lemleyin ve zamanı yönetmesinde aktif rol oynayın. Gence ra-hatça çalışabileceği zamanı vermek önemlidir. Bir görüşmeni-zin tamamını bu çalışmaya ayırmanız önerilir.

1. aşamada kahramanının gerçekleştirmesi gereken hayali veya hedefi ne? Neyi başarması gerekiyor? …

Evet, artık 3.aşamaya geçebiliriz. Bu kahramanın ne tür zorlukla-rı var? Hayalini gerçekleştirmesinin önünde ne tür engeller var? Karşısındaki zorluklar, olumsuz koşullar neler? …

Şimdi bu aşamda, hikâyendeki karaktere hedefine ulaşmak için yardımcı olan şeylerin neler olduğunu düşün. Bu bölümde bunla-rın neler olduğunu anlatmanı ve açıklamanı istiyorum. …

Bu aşamada kahramanın, hedefine ulaşmak için harekete geçe-cek. Onun nasıl harekete geçeceğini ve neler yapacağını kurgula-manı istiyorum. …

Artık hikâyenin sonuna yaklaştık. Bu son bölümde kahramanın harekete geçtikten sonra neler oluyor? Bu öykü nasıl tamamlanı-yor? Öykünü istediğin şekilde bir sona kavuşturabilirsin.

İkinci Basamak İçin Yönerge:

Hikâye yazımı/ çizimi tamamlandıktan sonra ikinci basamakta gencin hikâyesini sizinle paylaşması yer alır. Anlatım aşamasına geçtiğinizde genci dinlerken meraklı ve empatik bir yaklaşım içinde olmanız ve aktif dinleme, yansıtma vb. temel görüşme becerilerini kullanmanız paylaşım sürecini güçlendirecektir.

Hikâye anlatımı sırasında dikkatinizi çeken, gencin iç dünyası hakkında bilgi verdiğini düşündüğünüz noktaları Egzersiz 1

50

formuna not alın. Gencin yarattığı hikâye hem güçlü hem de gelişime açık yanlarını ifade etmenin bir yolu olduğundan, hikâyeyi dinlerken bu konuya dikkat kesilmeniz ve fark ettiği-niz noktaları gençle paylaşmanız çalışmanın temel kazanımını oluşturmaktadır. Anlatım bittikten sonra hikâyede sizi etkile-yen ve olumlu bulduğunuz diğer yanları da gençle paylaşın.

Hikâyenin nasıl değerlendirileceği konusunda Öfke Yönetimi Eğitim Kılavuzu’nda yer alan Basic-Ph tekniğinden yararlanabi-lirsiniz. Yöntemin yönergesi ilgili bölümde yer almaktadır.

51

6AHY FORMU

1 Hikâyenin kahramanı sahnede! Onu tanıyalım. Kimdir, nasıl biridir, özellikleri nelerdir?

2 Kahramanın ya da ana karakterin gerçekleştirmek istediği hayali, hedefi veya görevinedir?

3 Ana karakteri hedefine ulaşmaktan alıkoyan, engelleyen, işini zorlaştıran şeyler nelerdir veya kişiler kimlerdir?

4 Kahramana yardımcı olan veya işini kolaylaştıran şeyler ne-lerdir veya kişiler kimlerdir?

5 Hedefine ulaşmak için kahraman ne yapıyor? Zorlukları aş-mak için ne tür bir aksiyona/ eyleme girişiyor?

6 Kahramanın aksiyonu sonrasında neler oluyor? Hikâye nasıl sona eriyor?

52

Egzersiz 2Sosyal Atom Çalışması

Bu çalışmada amaç, gencin yaşamında kurmuş olduğu ilişkileri gözden geçirmesine, iletişimde aksayan veya iyi giden yönleri fark etmesine fırsat yaratmaktır.

Yönerge: “Bu egzersizde senin sosyal ilişkilerine dair küçük bir çalışma yapacağız.

Elindeki kâğıtta iç içe geçen daireler var. En içteki daireye kendi ismimi yazarak başlayabilirsin. İlişki kurduğun, etkileşimde oldu-ğun insanları tek tek bir düşün. Kimini her gün görüyorsundur. Kimiyle her gün olmasa da sık görüşüyor olabilirsin; bazı kişileri ise çok daha seyrek. Bazılarına yakın olabilirsin, bazılarına daha uzak hissedebilirsin. Hayatındaki insanları senin için önem sırası-na göre uygun halkanın içine yerleştir. Hayatında en önemli olan kişileri kendi adını yazdığın dairenin hemen dışındaki halkaya yerleştir. İkinci derece önemli olanlar ise bir dış dairede yer ala-cak. 3. halkaya zaman zaman karşılaştığın, merhabalaştığın ama çok samimiyetinin olmadığı insanları yerleştirebilirsin. Alışveriş yaptığın ve kısa sohbetlerde bulunduğun bakkal Mehmet Efendi gibi. İsimlerin yerine istersen sadece o kişilerin baş harflerini de yazabilirsin.”

Gence sosyal atomunu oluşturması için 4-5 dk süre verin. Son-ra sırasıyla aşağıdaki soruları ortaya atarak sosyal atomu üze-rine düşünmesi için fırsat yaratın. Bu sorulara yanıtlarını sizinle paylaşması, gencin sosyal dünyası ve ilişkisel ihtiyaçları hakkın-da derinlemesine konuşabilmeniz için bir fırsat yaratacaktır.

• “Bu şema senin ilişki dünyanı yansıtıyor. Bu insanlar içinde en iyi iletişim kurabildiğin kişinin kim olduğunu bir düşün. Onun-la iletişimin sence neden diğer insanlardan daha iyi?

• Peki, şimdi de olduğu yerden daha yakın bir halkaya geçmesi-ni istediğin yani iletişiminin daha iyi olmasını isteyeceğin biri-

53

ni düşün. Onunla ilişkinde ne farklı olsaydı ‘ iyi bir iletişimimiz var’ derdin? İlişkinizi geliştirmek için sen neler yapabilirsin?

• Bu şemada herhangi bir şeyin farklı olması mümkün olsaydı başka neler farklı olsun isterdin? Örneğin halkalardan her-hangi birinde iletişimde olduğun kişi sayısı farklı olsun ister miydin? Sosyal atomunun yeterince kişiyle dolu olmadığını, biraz boş kaldığını düşünüyorsan, hayatında yakın ilişki ku-rabileceğin yeni insanlara ihtiyaç duyuyor olabilirsin. Bunu başarmak için neler yapabileceğini konuşabiliriz. Ya da sos-yal atomum kalabalık ise çevrende çok sayıda insan olabilir ama acaba ilişkilerin yeterince derin mi, seni yeterince tatmin ediyor mu vb. konular üzerine düşünmen yararlı olabilir. Bu durumda da mevcut ilişkilerini nasıl daha doyumlu hale geti-rebileceğini düşünmek yararlı olacaktır.

Gencin paylaşımları doğrultusunda onun kendi çözümlerini bulmasına yarımcı olmak üzere görüşme becerilerinizden ya-rarlanabilirsiniz.

54

SOSYAL ATOM ÇALIŞMASI

55

Egzersiz 3Beden Dili Çalışması

Çalışmayı iletişimin 3 unsuru olan sözler, ses tonu ve beden dilinden bahsederek başlayın ve şu soruyu sorarak devam edin: ‘Beden dilinin iletişimdeki önemi hakkında ne düşünü-yorsun?”. Bu konuda biraz sohbet ettikten sonra gençten söz-ler, ses tonu ve beden dilinin ağırlıkları ile ilgili bir tahminde bulunması isteyin. Tahminini not alın. Birazdan ona bu konu-daki araştırma sonucunu paylaşacağınızı belirterek beden dili çalışmasını başaltın. Egzersizin hedefinin resimlerdeki kişilerin beden dillerini yorumlayarak onların deneyimini anlamaya ça-lışmak olduğunu ve bunu birlikte yapacağınızı belirtin.

Bu egzersiz için dergilerden veya internetten bulacağınız, mi-mikler ve beden dili ile belli duyguları yansıtan fotoğraflar kul-lanabilirsiniz. Önceden bulduğunuz ve üzerinde hazırlık yap-tığınız fotoğrafları gence tek tek gösterin. “Bu resimdeki kişi neler hissediyor?” diye sorarak her bir fotoğraf üzerine karşılık-lı sohbet ederek bu çalışmayı yürütebilirsiniz. Çalışma boyunca genci teşvik edici davranın; sorularınızla ve bazen ipuçları ve-rerek ve ona yardımcı olarak çalışmayı yürütün. Resim üzerine sohbet ederken kişinin duygusu hakkında konuşmanın yanı sıra, “Sence o an aklından hangi düşünceler geçiyor olabilir? Yani iç sesi kendi kendine ne söylüyor? Sence böyle hissetmesine ne neden olmuş olabilir?” diye sorarak çalışmayı zenginleştirebi-lirsiniz.

Resimleri değerlendirmeyi tamamladığınızda iletişimin 3 unsu-ru ile ilgili araştırma sonuçlarını paylaşın. Egzersizi beden dili ile ilgili önerilerinizi paylaşarak tamamlayabilirsiniz.

56

Egzersiz 4Algı Gözlükleri: Bireylerarası Yorum Farklılıkları

Bu çalışmada verilen görselleri eğitimde kullanıldığı şekilde genç ile interaktif şekilde kullanarak algı gözlükleri ve bireyle-rarası farklılıklara dair bir farkındalık yaratmayı hedefleyebilir-siniz. Ayrıca son görselin bir çıktısını gence vererek 3 konuda tahminde bulunmasını isteyin: “1-Bu kişi kaç yaşında? 2-Ne his-sediyor? 3-Ne olmuş da böyle hissediyor? Yani büyük resimde ne oluyor?” Gencin yanıtlarını not aldıktan sonra aile üyelerine ve/veya arkadaşlarına bu fotoğrafı göstererek aynı soruları onlara da sormasını ve onların yanıtlarını da tek tek not alarak birlikte gözden geçirmek üzere bir sonraki görüşmeye getirmesini is-teyin. Gencin getireceği farklı yanıtları birlikte yorumlamak bu konu ile ilgili mesajları vermeniz için uygun bir zemin ve fırsat yaratacaktır.

57

58

59

60

61

62

63

64

65

Egzersiz 5Ben Dili Kullanımı

Aşağıda yazılı örnek cümlelerin her birini genç ile birlikte kı-saca senaryolaştırdıktan sonra, gençten söz konusu mizansen içinde orijinal cümlede kast edilen duyguları ben cümlesi ola-rak söylemesini isteyin.

Örneğin 4.uygulama için örnek mizansen şöyle olabilir: Dün-kü partide (nerede), yakın arkadaşım Hilmi (kim) beni kendi arkadaş grubuna tanıtırken lisede bana takılan çirkin ve ko-mik lakapları paylaşıverdi (yaşanan durum). Çevremizdeki her-kes buna güldü ve daha yeni tanışmakta olduğum insanların önünde kendimi ‘küçük düşmüş’ hissettim (hissedilen duygu). Arkadaşıma karşı duygularımı yokladığımda içimde yoğun bir ‘kırgınlık ve kızgınlık’ olduğunu fark ettim (söz konusu kişiye yönelik duygusu). Bu senaryo içinde arkadaşına şu şekilde ken-dini ifade edebilir: “Seninle dünkü partide yaşadığımız olayı ve ne hissettiğimi konuşmak istiyorum. Dün partideki arkadaş gru-buna beni tanıtırken lisede bana takılmış ve zamanında benim zoruma giden lakapları dile getirdin. Kendimi küçük düşmüş ve aşağılanmış hissettim. Bundan dolayı sana kırgın ve kızgın hisse-diyorum.”

66

ÖRNEK SUÇLAYICI CÜMLELER

1 Sarf ettiğin o söz beni çileden çıkarttı!

2 Bir gün de beni mutlu edecek bir şey yapsan!

3 Bu tavırların beni çok rahatsız ediyor. İtici oluyorsun!

4 Beni herkesin ortasında aptal gibi hissettirdin!

5 Bu çocuk bir gün beni delirtecek ya!

6 Artık beni üzmeyi bırak!

7 Bardağın hep boş tarafını görmen içimi karartıyor.

8 Dün çok moralimibozdun.

9 Evde sigara içmen çok rahatsız edici! Ne zaman bıraka-caksın şu mereti?

10 Bu hediyeyle beni o kadar çok sevindirdin ki!

10 no.lu örnekte olumlu bir durum ve duygu olmasına karşın, bu cümleyi ben diline çevirmek de kişinin kendi duygusunun öznesi olarak kendini ifade etmesi açısından yararlı olacaktır.

67

Egzersiz 6Empati Becerisi

Bu egzersiz Üstün Dökmen’in (1990) empati ölçümü ile geliş-tirdiği testten uyarlanmıştır. Aşağıda çalışma kâğıtlarının her birinde bir vaka olmak üzere toplam 4 vaka paylaşılmış ve her biri için 12 farklı yansıtma seçeneği ifade edilmiştir. Bütün se-çenekler üzerine düşündükten sonra, kişiye söylenebilecek en empatik iki yansıtmayı seçmesini isteyin. Genç kendi yanıtını paylaştıktan sonra gerektiği durumlarda verilen örnekte kişi-nin ifadesindeki anahtar kelime/kavramların ve kişinin temel meselesinin ne olduğu üzerine karşılıklı konuşarak doğru ya-nıtları paylaşın.

• 1. vakada temel mesele: Kadının ev işleri karşısında tek ba-şıma ve hapsolmuş hissetmesi. (Doğru yanıtlar 9 ve 12)

• 2. vakada temel mesele: Kavgalı iki kişi arasında kalması ve birini seçmek zorunda bırakılması. (Doğru yanıtlar 5 ve 8)

• 3. vakada temel mesele: Annesinin kendisine söylediği sö-zün gerçeği yansıtmadığını fark etmesi. (Doğru yanıtlar 5 ve 8)

• 4. vakada temel mesele: Çalışamadığı için duyduğu pişman-lık ve ana babasına karşı hissettiği mahcubiyet. (Doğru ya-nıtlar 5 ve 9)

68

EMPATİ EGZERSİZİ -1

Aşağıda durumda 12 tepki verilmiştir. Verilen durumun ve tep-kilerin her birini okuduktan sonra, 12 tepkiden sorun sahibine söylemeyi tercih edeceğiniz 2 en empatik tepkiyi seçiniz ve işa-retleyiniz.

Kişi : Bir ev hanımı

“Yemek, çamaşır, temizlik, dikiş, alışveriş, çocuklar… Bütün gün tek başıma koşturuyorum, yine de yetişemiyorum. Ken-dime ayıracak beş dakikam yok. Kendimi mutfakla banyo ara-sında hapsolmuş gibi hissediyorum.”

1 Ev işlerine yardım edecek bir kadın tutmayı düşündün mü?

2 Bütün bu işler günde kaç saatini alıyor?

3 Eşin hiç yardım ediyor mu?

4 Anladığım kadarıyla ev işleri sana çok ağır geliyor.

5 Ev işlerini yapan, dünyada bir tek sen değilsin. Bu du-rumu böyle mesele yapmak doğru değil.

6 Haklısın, bu kadar iş insanı gerçekten bunaltır.

7 Bence senin problemin işleri becerememen değil, işle-rin çok olması.

8 Senin yerinde olsam ben de bunalırdım.

69

9 Sanırım bunca iş karşısında kendini yalnız ve çaresiz hissediyorsun.

10 Sana katılıyorum, ev işleri gerçekten kolaydır.

11 Annem de (veya bir başka yakınınız), senin gibi sürekli ev işi yapmaktan bunalıyor.

12 Sanırım, bu kadar işi tek başına yapmak zorunda kal-man seni öfkelendiriyor.

70

EMPATİK BECERİ EGZERSİZİ -2

Aşağıda durumda 12 tepki verilmiştir. Verilen durumun ve tep-kilerin her birini okuduktan sonra, 12 tepkiden sorun sahibine söylemeyi tercih edeceğiniz 2 en empatik tepkiyi seçiniz ve işa-retleyiniz.

Kişi: Bir arkadaşınız

“Bir miras meselesi yüzünden babamla amcam kavga etti-ler. Aslında ben ikisini de severim. Aralarını bulmaya çalıştım ama daha da kötü oldu. Babam dün, “bir daha o adamla gö-rüşmeyeceksin” dedi. Gerçi miras konusunda babam haklı gibi, ama amcamdan da vazgeçemem ki. Bunca yıl bize ikinci baba oldu. Üç kuruş için bu çektiğimize değer mi?”

1 Her ailede böyle problemler olabilir, kardeş kardeşin ne öldüğünü istermiş ne güldüğünü.

2 Bence üzülmen gereksiz, sonunda nasıl olsa barışırsı-nız.

3 Anladığım kadarıyla bu kavga seni çok üzmüş.

4 Senin yerinde olsam ben de çok üzülürdüm.

5 Kendini sevdiğin iki kişinin arasında kalmış hissediyor-sun, bu da seni çaresizliğe itiyor.

6 İki kardeş problemlerini anlaşarak çözümlerler inşal-lah.

7 Bence güvenilir bir hukukçu bulup onun hakemliğine başvurmalısınız.

71

8 Sevdiğin iki kişi arasında seçim yapmak zorunda bıra-kılman seniöfkelendiriyor.

9 Parayla mutluluk olmaz, dostluk her şeyden önemlidir.

10 Eğer babanın tarafını tutarsan amcana karşı haksızlık ettiğini düşüneceksin.

11 Baban “amcanla konuşma” sözünü geçici bir öfke anında söylemiş olabilir.

12 Bu kavganın sebebi, aslında para değil, babanla amca-nın ailede üstünlük kurma istekleri olabilir.

72

EMPATİK BECERİ EGZERSİZİ -3

Aşağıda durumda 12 tepki verilmiştir. Verilen durumun ve tep-kilerin her birini okuduktan sonra, 12 tepkiden sorun sahibine söylemeyi tercih edeceğiniz 2 en empatik tepkiyi seçiniz ve işa-retleyiniz.

Kişi: Bir genç kız

“Annem, geçen hafta doğum günümde, bana nefis bir atkı he-diye etti. Verirken de “Sanaözel bir şey bulabilmek için şehrin altını üstüne getirdim” dedi. Dün ne öğrensembeğenirsiniz? Başka şehirde oturan bir ablam var. Annem bana aldığı atkı-nın aynısını, üç ay önce onada almış. Bunu öğrenince perişan oldum. Şu anda son derece kötü hissediyorum kendimi.”

1 Annene niçin böyle davrandığını sordun mu?

2Annen hem sana hem de ablana özel bir hediye alabi-lir, çünkü ikinizi de seviyordur. Bence olaya bu açıdan bakmalısın.

3 Bence bu konuda bencillik ediyorsun.

4 Bu olay seni üzmüş.

5 Bu olay karşısında, sanırım, kendini aldatılmış hisset-mişsin.

6 Galiba ablanı biraz kıskanıyorsun.

7 İki atkının tamamen benzer olduğuna emin misin?

73

8 Annenin sana, senin sandığın kadar değer verip ver-mediğinie dair bir şüphe kaplamış içini.

9 Senin yerinde olsaydım ben de üzülürdüm.

10 Annenin gözünde özel bir yerin olmasına sevinmişsin, şimdi bu sevincin yerini üzüntü aldı.

11 Annen ablanı her zaman böyle eleştirir mi?

12 Annene oldukça öfkelisin.

74

EMPATİK BECERİ EGZERSİZİ -4

Aşağıda durumda 12 tepki verilmiştir. Verilen durumun ve tep-kilerin her birini okuduktan sonra, 12 tepkiden sorun sahibine söylemeyi tercih edeceğiniz 2 en empatik tepkiyi seçiniz ve işa-retleyiniz.

Kişi: Bir öğrenci

Son zamanlarda hiç ders çalışamıyorum. Sürekli kahvedeyim. Kağıt oynamak zevk veriyor ama kahveden çıkarken her sefe-rinde derin bir pişmanlık duyuyorum. Böyle giderse okulu bi-tiremeyeceğim. Bitiremezsem halim ne olur? Ne iş yaparım? Sonra anama, babama, konuya komşuya ne derim?

1 Bu durumu ailen öğrenirse herhalde çok üzülürler.

2 Sınıfınızda senin durumunda olan başka arkadaşların da var mı?

3 Hayatta başarılı olmanın tek yolu okul bitirmek değil. Okul bitirmemiş nice başarılı insan var.

4 İçinde bulunduğun durum seni çok sıkıyor, kaygılan-mana yol açıyor.

5 Çalışmak istediğin halde çalışamıyorsun, kendi kendi-ne söz geçiremiyor olman seni huzursuz ediyor.

6 Bence rahatlamak için bir psikoloğa başvurmalısın.

7 Konu komşunun ne düşüneceklerine kafanı takma, kendini derslerine ver.

8 Bu problemin beni üzdü.

75

9 Hem gelecekte iyi bir yaşantı elde edememekten hem de ana-babanı incitmekten korkuyorsun.

10 Hiçbir derse mi çalışmıyorsun yoksa bazı derslere mi?

11 Bence kendine fazla yükleniyorsun, telaşın ve sıkıntın bu yüzden.

12 Çok çalıştığın halde dersleri başaramaman üzücü.

Bu proje Türkiye Cumhuriyeti tarafından Avrupa Birliği’nin mali ve UNICEF’in mali ve teknik desteği ile yürütülmektedir. Bu projenin sözleşme makamı Merkezi Finans ve İhale Birimi’dir. Bu yayında

yer alan ifadeler Avrupa Birliği’nin resmi görüşlerini temsil etmemektedir.