1 UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE KRAKOWSKA SZKOLA BIZNESU STUDIA PODYPLOMOWE MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO Mateusz Fic Przyczyny i skutki kryzysu finansowego w Grecji Praca pisana pod kierunkiem Dr Katarzyny Stabryla-Chudzio Kraków rok 2015
21
Embed
Fic Mateusz - Przyczyny i skutki kryzysu finansowego w Grecji podypl/mechaniz… · sytuacj ę Grecji. Raport wskazywał na to, że (Kryzys grecki - geneza i konsekwencje, 2010, s.
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
1
UNIWERSYTET EKONOMICZNY W KRAKOWIE
KRAKOWSKA SZKOŁA BIZNESU
STUDIA PODYPLOMOWE
MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA STREFY EURO
Mateusz Fic Przyczyny i skutki kryzysu finansowego w Grecji
Praca pisana pod kierunkiem Dr Katarzyny Stabryła-Chudzio
3.1. Ujawnienie faktycznego stanu greckich finansów jesienią 2009 roku ................................. 9
3.2. Pomoc finansowa udzielona Grecji przez Unię Europejską i Międzynarodowy Fundusz Walutowy ..................................................................................................................... 11
4. Powstanie Europejskiego Mechanizmu Stabilności odpowiedzią na kryzys w Europie ............... 15
Literatura ............................................................................................................................................ 19
3
1. Wstęp
Celem pracy było określenie przyczyn oraz wskazanie skutków kryzysu
gospodarczego w Grecji. Wybór tematu pracy wynika z jego aktualności oraz obecności
w mediach. W pracy posłużono się analizą dostępnych dokumentów i opracowań m. in.
Komisji Europejskiej i Narodowego Banku Polskiego. W pierwszym rozdziale
następującym po wstępie przedstawiono stan greckiej gospodarki przed jej
przystąpieniem do strefy euro, wskazano na jej problemy oraz zwrócono uwagę na
kontrowersje i nieprawidłowości jakie towarzyszyły akcesji Grecji do Unii
Gospodarczej i Walutowej. Kolejny rozdział dotyczy przebiegu kryzysu w Grecji,
uwidocznionego w 2009 roku oraz pomocy udzielonej Grecji przez Unię Europejską i
Międzynarodowy Fundusz Walutowy w zamian za obietnice reform ze strony greckiego
rządu. W następnym rozdziale przedstawione zostało powstanie oraz struktura
Europejskiego Mechanizmu Stabilności, który ma wspomagać kraje strefy euro będące
w trudnej sytuacji finansowej. W rozdziale ostatnim zawarto wnioski płynące z
powyższych rozdziałów.
2. Droga Grecji do strefy euro
2.1. Stan greckiej gospodarki przed przystąpieniem do strefy euro
Grecja stała się pełnoprawnym członkiem Unii Gospodarczej i Walutowej z dniem
1 stycznia 2001 roku. Obecne uważa się, że Grecja w ogóle nie powinna była zostać
dopuszczona do strefy euro. Trudną sytuację gospodarczą tego kraju można było
zaobserwować jeszcze przed jej przystąpieniem do strefy euro. W dokumencie
opublikowanym przez Ministerstwo Finansów (Kryzys grecki - geneza i konsekwencje,
2010, s. 3) za główne przyczyny spadku konkurencyjności Grecji na arenie
międzynarodowej oraz słaby stan jej gospodarki uważa się m. in.: „preferencyjne
traktowanie przedsiębiorstw państwowych w porównaniu z sektorem prywatnym,
sztywność rynku pracy, strukturę systemu ubezpieczeń społecznych wspierającą
nadmierny rozwój drobnej przedsiębiorczości oraz brak przejrzystości instytucjonalnej i
legislacyjnej”.
System socjalny w Grecji był bardzo kosztowny. Nie motywował obywateli do
płacenia większych niż minimalne składek, ponieważ korzyści z takiego działania były
niewielkie. Grecy przechodzili na emeryturę bardzo wcześnie, spadała więc podaż pracy
i jednocześnie wzrastało obciążenie budżetowe. Systematycznie wzrastało
4
samozatrudnienie z uwagi na trudności w pobieraniu składek na ubezpieczenia
społeczne od osób samo zatrudnionych. Ponadto Grecja nie potrafiła stworzyć
skutecznego systemu egzekwowania podatków.
Wprowadzony w 1982 roku system indeksacji płac również negatywnie
oddziaływał na gospodarkę, przyczyniając się do wzrostu poziomu bezrobocia (wykres
1). Miał on doprowadzić do zmniejszenia się różnicy dochodów w społeczeństwie. W
rezultacie jednak doprowadził do nadmiernego wzrostu płac pracowników
niedoświadczonych i niewykwalikowanych o stosunkowo małej produktywności w
relacji do wynagrodzenia jakie otrzymywali. Koszty zatrudnienia były wysokie, a
nieproporcjonalne zarobki w tej grupie zawodowej spowodowały niechęć
przedsiębiorców do zatrudniania większej ilości pracowników. Stopniowo zaczęto
łagodzić reguły systemu indeksacji, gdyż zauważono, że jest on niekorzystny. W 1992
roku zniesiono go całkowicie.
Wykres 1. Stopa bezrobocia w Grecji i Unii Europejskiej w latach 1981-2005
Źródło: Rozkrut, Woreta, 2005, s. 11.
Grecką gospodarkę ograniczały również inne regulacje dotyczące pracy, między
innymi wysokie koszty zwolnień i rotacji pracowników. Przedsiębiorcy niechętnie
zatrudniali nowych ludzi w okresie dobrej koniunktury z uwagi na kosztowną redukcję
etatów w przypadku niekorzystnej zmiany w sytuacji gospodarczej. Grecki rynek pracy
pozostawał w grupie najbardziej regulowanych wśród krajów OECD (Rozkrut, Woreta,
2005, s. 12).
Aż do 1993 roku banki komercyjne były zobligowane do zakupu skarbowych
instrumentów dłużnych. Jednocześnie były zobowiązane do przeznaczenia 75%
5
środków odpowiadających wartości zgromadzonych przez nie depozytów na
finansowanie preferowanej przez państwo działalności, z tego 40% musiało być
zainwestowane w zakup bonów skarbowych (Kryzys grecki - geneza i konsekwencje,
2010, s. 4). Pieniądze uzyskane ze sprzedaży papierów wartościowych były
wykorzystywane do finansowania nierentownych spółek państwowych działających w
branżach schyłkowych. Analogicznie więc spadała podaż kredytów dla instytucji
prywatnych, co skutkowało wypieraniem ich projektów przez nieefektywną działalność
państwową. Niskie tempo prywatyzacji pomagało w utrzymaniu takiego stanu rzeczy.
W latach 1981-1990 Grecja była jedynym krajem w Unii Europejskiej, w którym
nakłady na inwestycje w środki trwałe spadały zamiast rosnąć, średnio 0,4% rocznie
(Rozkrut, Woreta, 2005, s. 13). Należy podkreślić, że Grecja miała bardzo znikomy
napływ inwestycji zagranicznych, co spowalniało jej rozwój. Było to spowodowane
między innymi brakiem przejrzystych reguł i niejasnymi procedurami
administracyjnymi, oraz słabo rozwiniętą infrastrukturą utrudniającą prowadzenie
działalności gospodarczej. Przyczyniła się do tego również polityka makroekonomiczna
Grecji, ukierunkowana na zapewnienie osiągniecia korzyści politycznych zamiast
dążenia do stabilności i równowagi. W konsekwencji wszystkie te czynniki
doprowadziły do tego, że grecki przemysł był słabo rozwinięty i nie był konkurencyjny
na arenie międzynarodowej. Odzwierciedlało się to w pogłębiającym się deficycie
obrotów towarowych (wykres 2).
Wykres 2. Saldo obrotów towarowych w Grecji w latach 1980-2003 (% PKB)
Źródło: Rozkrut, Woreta, 2005, s. 14.
6
2.2. Kontrowersje przy wprowadzaniu Grecji do strefy euro
Kwestia przyjęcia Grecji do strefy euro do dzisiaj wzbudza kontrowersje.
Analitycy są zgodni, że jedną z przyczyn kryzysu było przyjęcie Grecji do strefy euro,
pomimo niepełnego stosowania się do kryteriów zbieżności z Maastricht.
W raporcie o konwergencji z 2000 roku Komisja Europejska pozytywnie oceniła
sytuację Grecji. Raport wskazywał na to, że (Kryzys grecki - geneza i konsekwencje,
2010, s. 7-8):
1. Kryterium stóp procentowych zostało spełnione. Średnia długoterminowa stopa
procentowa za okres dwunastu miesięcy poprzedzających dokonywaną ocenę wyniosła
6,4% i była niższa od wartości referencyjnej ustanowionej na poziomie 7,2% (wykres
3).
2. Od grudnia 1999 roku Grecja spełniała kryterium inflacji. Jej wartość w marcu 2000
roku wynosiła 2,0%, czyli o 0,4 pkt proc. poniżej wartości referencyjnej (Zmniejszenie
inflacji przez Grecję było krótkookresowe. Wskaźnik inflacji przekroczył swoją wartość
referencyjna już w październiku 2000 roku - wykres 3).
3. Deficyt sektora general government został zredukowany w ciągu czterech lat z 10,2%
PKB do 1,6% PKB, w kolejnych latach prognozowano utrzymanie poziomu deficytu
poniżej 3% PKB (wykres 3).
4. Grecja uczestniczyła w mechanizmie ERM i ERM II ponad dwa lata (do grudnia
2000 roku). Wahania kursu walutowego w tym okresie zostały uznane za zgodne z
wymaganiami zawartymi w traktacie z Maastricht (wykres 3).
5. Dług publiczny Grecji nie został obniżony poniżej referencyjnego poziomu 60%
PKB. Ze względu na obniżający się dług oraz perspektywę utrzymania tego trendu w
następnych latach uznano kryterium długu jako spełnione (wykres 3).
7
Wykres 3. Wypełnienie kryteriów konwergencji przez Grecję
Źródło: Kryzys grecki - geneza i konsekwencje, 2010, s. 8.
W 2004 roku zrewidowano przedstawione wyżej dane statystyczne. Jak się
okazało, deficyt finansów publicznych Grecji przed przystąpieniem do strefy euro
znacznie przekraczał maksymalne 3% PKB (wykres 4).
8
Wykres 4. Deficyt sektora finansów publicznych w Grecji w latach 1988-2003
Źródło: Rozkrut, Woreta, 2005, s. 14.
Unia Europejska i nowy rząd grecki zaczęły podejrzewać, że statystyki w Grecji
były fałszowane. W raporcie przygotowanym przez greckie Ministerstwo Finansów
wskazano, że poprzednie rządy uciekały się do kreatywnej księgowości i skutecznie
ukrywały realną wielkość deficytu za pomocą transakcji finansowych. Jedną z nich była
umowa z bankiem Goldman Sachs, który zaproponował Grecji skomplikowany swap.
Grecja dostała pieniądze, które pozwoliły jej zmniejszyć deficyt budżetowy w zamian
za przychody z opłat lotniskowych. Kolejne greckie rządy zawarły wiele podobnych
umów co pozwoliło na zmniejszenie deficytu, oraz przesunięcie długu w przyszłość.
Pierwszy ujawniony kontrakt, który miał przyczynić się do ukrywania długów pochodzi
z 2001 roku, czyli został zawarty po przystąpieniu Grecji do strefy euro. Wielu
ekonomistów i polityków podejrzewa, że takie umowy były zawierane wcześniej i
dzięki temu Grecja zdołała dostać się do strefy euro. Były grecki premier jak i inni
greccy politycy sprawujący wówczas władzę zaprzeczają, że dochodziło do takich
oszustw (Kozieł, 2011).
Analitycy są zgodni, że przywódcy unijni nie powinni byli wprowadzić Grecji do
strefy euro. Jak powiedział Otmar Issing (główny ekonomista Bundesbanku w latach
1990-1998): „W 1998 roku Grecja mogła tylko marzyc o Euro, nikt nie wierzył w taki
scenariusz” (Toscer, 2013). Podobne zdanie miał Yves- Thibault de Silguy sprawujący
funkcje komisarza europejskiego ds. euro w latach 1995-1999 (Toscer, 2013): „Było
oczywiste, ze Grecja nigdy nie spełni warunków. Zwłaszcza tych, które dotyczą inflacji
i długu publicznego ” Jak to możliwe, że deficyt budżetowy nagle zaczął się kurczyć i
9
w niespełna dwa lata Grecja dokonała gospodarczego cudu? Udało jej się to tylko dzięki
kreatywnej księgowości i wątpliwym transakcjom z Goldman Sachs. 19 czerwca 2000
roku Rada Europejska zadecydowała o przyjęciu Grecji do strefy euro. Unia Europejska
miała w tym konkretny cel. Chciała poszerzać unię walutową, aby móc skuteczniej
konkurować z amerykańskim dolarem. Taki stan rzeczy był popierany przez Francję,
która nie chciała, aby unia walutowa została zdominowana przez Niemcy. Europejski
Bank Centralny również nie zgłaszał sprzeciwu, choć niechętnie patrzył na pomysł
przystąpienia Grecji do strefy euro. Wydaje się, że powinien był w tej kwestii
stanowczo zaprotestować, być może udałoby się uniknąć jednego z większych
kryzysów finansowych w historii.
3. Przebieg kryzysu
3.1. Ujawnienie faktycznego stanu greckich finansów
Od 2002 roku, gdy euro weszło do obiegu gotówkowego Grecy systematycznie się
zadłużali przeznaczając pieniądze na bieżącą konsumpcję zamiast na inwestycje, które
mógłby ożywić grecką gospodarkę. Zarobki w sferze publicznej wzrosły dwukrotnie. W
październiku 2009 roku ujawniono, że deficyt sektora rządowego i samorządowego
wyniesie 12,7%, a nie 3,7% jak zakładano w kwietniu 2009 czy 8% zakładanych we
wrześniu 2009 roku. Ostatecznie w 2010 roku Eurostat wskazał, że deficyt Grecji w
2009 roku wynosił 13,6% PKB (Mroczek, Więcek 2013, s. 64). Rewizja danych aż o
dziewięć punktów procentowych była szokiem. Dotychczas żaden kraj UE nie wykazał
aż takiej rozbieżności. Inwestorzy i wierzyciele zdali sobie sprawę, że greckie statystyki
były od lat fałszowane. Reakcją na te informacje było obniżenie ocen wiarygodności
kredytowych przez agencje ratingowe, co doprowadziło do spadku wartości greckich
aktywów na rynkach finansowych. W wyniku obniżki ratingów przez agencje
S&P,Fitch i Moody’s greckie obligacje zyskały miano „śmieciowych”. Wzrost ryzyka
bankructwa Grecji przyczynił się do pogorszenia sytuacji kapitałowej i zmniejszenia
płynności w greckim systemie bankowym. Z banków zaczęto masowo wycofywać
depozyty, zarówno przez zagranicznych inwestorów jak i obywateli greckich. Wysokie
ryzyko niewypłacalności Grecji przyczyniło się do wzrostu kosztów pożyczek jej
udzielanych. Grecja wpadła w spiralę zadłużeniową. Unia Europejska musiała
opracować plan, dający wyjście z tej sytuacji. Rozważano między innymi (Kryzys
grecki - geneza i konsekwencje, 2010, s. 19):
10
1. Wykluczenie Grecji ze strefy euro.
Dobrowolne odejście Grecji ze strefy euro wiązałoby się z ustaleniami dotyczącymi
następujących kwestii:
- transferu kompetencji w zakresie prowadzenia polityki pieniężnej z EBC do
krajowego banku centralnego,
– zwrotu krajowemu bankowi centralnemu udziału w kapitale EBC oraz w rezerwach
walutowych strefy euro,
– utworzenia nowej waluty, przywrócenia drachmy lub przyjęcia innej niż euro waluty
międzynarodowej.
Unia walutowa zapewnia amortyzację skutków kryzysu państwom członkowskim
charakteryzującym się wysokim długiem sektora rządowego i samorządowego. Grecja
nie miała bodźców ekonomicznych do jej opuszczenia.
2. Doprowadzenie do „bankructwa” Grecji.
Skutkiem niewypłacalności Grecji byłyby straty na rachunkach wierzycieli oraz
konieczność znacznej poprawy w krótkim czasie salda budżetu. W wyniku spadku
zaufania do Grecji transfery międzynarodowe zostałyby ograniczone. Dopływ
zagranicznych środków do greckich przedsiębiorstw zostałby zahamowany, co
ograniczyłoby ich rozwój. Ogłoszenie niewypłacalności przez Grecję groziłoby
załamaniem stabilności sektora finansowego Unii Europejskiej (wykres 5).
3. Udzielenie Grecji wsparcia finansowego.
Ostatecznie zdecydowano się na ten trzeci wariant. „Bankructwo” Grecji wiązałoby się
z dużymi stratami finansowymi dla pozostałych państw Unii Europejskiej, oraz
zachwiałoby stabilnością finansową strefy euro. Dzisiejsze systemy finansowe są ze
sobą mocno zintegrowane, więc kryzys jednego kraju odbija się na innych.
11
Wykres 5. Zaangażowanie zagranicznych banków w inwestycje w Grecji w marcu
2010 roku (mld USD)
Źródło: Ministerstwo Finansów Kryzys grecki - geneza i konsekwencje, 2010, s. 20.
3.2. Pomoc finansowa udzielona Grecji przez Unię Europejską i MFW
Grecja uzyskała pomoc finansową z Unii Europejskiej oraz Międzynarodowego
Funduszu Walutowego. Musiała jednak zobowiązać się do szeregu reform, które miały
w długim terminie zrównoważyć system finansowy oraz doprowadzić do obniżenia
poziomu deficytu budżetowego z poziomu 13,7 % PKB do poziomu poniżej 3% PKB w
2014 roku (Mroczek, Więcek 2013, s. 64). Grecja zobowiązała się także zreformować
system emerytalny, wzmocnić instytucjonalne ramy finansów publicznych oraz
poprawić konkurencyjność greckiej gospodarki. Pozostałe reformy miały dotyczyć
miedzy innymi reorganizacji administracji publicznej, wprowadzenia zmian w
sztywnych regulacjach dotyczących rynku pracy, poprawy klimatu inwestycyjnego,
12
racjonalizację działalności przedsiębiorstw państwowych, poprawę wykorzystania
funduszu z UE (Mroczek, Więcek 2013, s. 64). Działania oszczędnościowe rządu
spowodowały liczne strajki, zamieszki i niezadowolenie obywateli jednak rząd był
zobowiązany do ich wprowadzania w celu otrzymania pomocy finansowej.
Na mocy porozumienia zawartego w maju 2010 roku między Grecją a Unią
Europejską i Międzynarodowym Funduszem Walutowym Grecji przyznano 110 mld
euro pożyczki w ramach tzw. „pierwszego programu pomocowego” (80 mld euro
udostępniła Komisja Europejska, a pozostałem 30 mld euro Międzynarodowy Fundusz
Walutowy). Kwota ta miała być wypłacana w transzach od maja 2010 do czerwca 2014
roku w miarę realizacji zaakceptowanych reform. Chodziło głównie o redukcję deficytu
budżetowego z poziomu 13,7 % PKB do poziomu poniżej 3% PKB w 2014 roku. Miało
to zostać osiągnięte między innymi poprzez obniżanie emerytur, redukcje kadrowe oraz
zmniejszenie zarobków w sektorze publicznym i służbie zdrowia. Od Grecji wymagano