8/19/2019 FGD 1 revisi
1/31
JUDUL SKENARIO
MUTU PELAYANAN KESEHATAN PRIMER DI PUSKESMAS
(KHUSUSNYA PELAYANAN IBU HAMIL)
Dr.Sukmawan baru t!a bu"an # tu!a$kan $%ba!a #&kt%r 'un!$&na" # $%bua Pu$k%ma$
t%r%n*" Paua Barat. Satu bu"an +an! "a"u, K%a"a Dna$ K%$%atan Kabuat%n m%mb%r
tan!!un! -awab $truktura" $%ba!a K%a"a Pu$k%$ma$ kar%na k%"an!kaan t%na!a k%$%atan
r&'%$$&na". Data %n*atatan #an %"a&ran # Pu$k%$ma$ $%taun t%rakr m%nun-ukan
kun-un!an %m%rk$aan bu am" r%n#a $%b%$ar /0, #%n!an K 10, $%"an tu #ata AKI
*uku tn!! $%ktar 2/34/// k%"aran #u.
S%ba!a mana!%r Pu$k%$ma$, #r. Sukmawan m%n!ana"$$ 'akt&r nt%rna" mauun
%k$t%rna" m%n%-%m%n u$k%$ma$ +an! mun!kn m%m%n!aru kn%r-a #an rukt5ta$
%tu!a$. #r.Sukmawan m%n!!unakan #a!ram tu"an! kan ( fish bone) untuk m%n!#%nt'ka$ #an
m%n!k"a$'ka$ akar %n+%bab kua"ta$ r%n#a, ku$u$n+a 'a*t&r nt%rna".
6awan*ara #%n!an $ta' u$k%$ma$ #%r&"% k%t%ran!an $%ba!an %tu!a$ u$k%$ma$
m%m"k m&t5a$ r%n#a. Untuk m%n*ar %n+%bab r%n#an+a m&t5a$ $ta' u$k%$ma$,
#r.Sukmawan m%n!ana"$$ #%n!an m%n!!unakan T%&r m&t5a$ #ar Ma$"&w #an H%7b%r!.
1
8/19/2019 FGD 1 revisi
2/31
BAB I
PENDAHULUAN
4. 4. Latar B%"akan!
P%m%rk$aan Ant%nata" 8ar% a#a"a %m%rk$aan #an %n!awa$an k%am"an untuk
m%n!&tma"$a$ k%$%atan m%nta" #an '$k bu am", $%n!!a mamu m%n!a#a
%r$a"nan, ka"a n'a$, %r$aan m%mb%rkan ASI #an k%mba"n+a k%$%atan r%ruk$ $%*ara
wa-ar. P%"a+anan antenatal atau Antenatal Care (AN8) a"a untuk m%n*%!a a#an+a k&m"ka$
&b$t%tr b"a mun!kn #an m%ma$tkan bawa k&m"ka$ ##%t%k$ $%#n mun!kn $%rta
#tan!an $%*ara m%ma#a. P%"ak$anaan %"a+anan ant%nata" # In#&n%$a #"ak$anakan
b%r$%$uaan #%n!an $tan#ar %"a+anan ant%nata" +an! #t%takan #a"am Stan#ar P%"a+anan
K%b#anan (SPK).
K%$%atan bu #an anak m%ruakan ma$a"a k%$%atan +an! m%n-a# %ratan #una.
O"% kar%na tu a#a bu"an S%t%mb%r taun 9/// #a#akan Unt%# Nat&n$ M""%num
D%*"arat&n atau #k%na" $%ba!a M""%num D%5%"&m%nt :&a"$ (MD:$) #%n!an tar!%t
%n*aaan a#a taun 9/41. (MD:$) b%r$ ; bua tu-uan %mban!unan m""%nnum #mana
antara tu-uan +an! t%rkat #%n!an k%$%atan bu anak t%r*antum # tan!!a k% "ma +atu m%m"k
tar!%t m%n!uran! < an!ka k%matan bu # In#&n%$a a#a taun 9/41.
M%nurut $tat$tk k%$%atan 6&r"# H%a"t Or!an7at&n (6HO) taun 9/4=, $%ta taun
#%rkrakan $%ban+ak 9;2./// wanta m%nn!!a" #una akbat ma$a"a %r$a"nan #an >>0
k%matan bu akbat ma$a"a %r$a"nan t%r-a# # n%!ara?n%!ara b%rk%mban!. Ra$& k%matan
bu # n%!ara b%rk%mban! $%*ara !"&ba" 9/ %r 4//./// k%"aran #u manaka"a # n%!ara
$u#a b%rk%mban! ma-u a#a"a 4@ %r 4//./// k%"aran #u. P%n+%bab "an!$un! k%matan
bu $%b%$ar >/0 t%r-a# a#a $aat %r$a"nan #an $%!%ra $%t%"a %r$a"nan.
8akuan %m%rk$aan k%am"an atau Antenatal Care In#&n%$a (;90) m%nurut 6HO
9/4= ma$ t%rtn!!a" b%rban#n! n%!ara?n%!ara ASEAN +an! "an $%%rt K&r%a Utara (>10),
Sr Lanka (>=0) #an Ma"a#%wa (;10). An!ka k%matan bu # In#&n%$a ma$ tn!!
2
8/19/2019 FGD 1 revisi
3/31
#ban#n!kan n%!ara Association of Southeast Asia Nations (ASEAN) "ann+a. M%nurut Ba#an
%n%"tan #an %n!%mban!an D%k%$ RI, AKI taun 9/4= m%n*aa 99@ %r 4//./// k%"aran
#u.
M%nurut R$k%$#a$ 9/4=, Kun-un!an bu am" k% t%na!a k%$%atan # In#&n%$a +atu
K 4 29,= 0 #an K @4,0. S%"an #ara#a kun-un!an bu am" k% t%na!a k%$%atan, P%mb%ran
tab"%t b%$ #an mun$a$ T%tanu$ T&k$&# (TT) %r"u #b%rkan %ratan $%"ara$ #%n!an
%nn!katan kua"ta$ %"a+anan ant%nata" +an! "an. P%mb%ran mun$a$ TT %ntn! kar%na
b%rkatan #%n!an ma$ t%r#aatn+a ka$u$ T%tanu$ N%&nat&rum $%*ara na$&na" a#a taun 9/4=
$%ban+ak 41; ka$u$ #%n!an an!ka k%matan (8R 8a$% ata"t+ rat%) ;,40. Pa#a taun 9/4=,
*akuan na$&na" K $%b%$ar ;;,920, *akuan %mb%ran %= $%b%$ar ;=,=/0, *akuan
mun$a$ TT4 $%b%$ar /,10 #an *akuan mun$a$ TT9 an+a =2,20.
B%r#a$arkan La&ran Taunan taun 9/4= Pu$k%$ma$ m%nun-ukkan $%ba!an *akuan
b%"um m%n*aa tar!%t antara "an a#a"a *akuan kun-un!an bu am" K $%b%$ar >,4;0 #ar
tar!%t >10, *akuan %"a+anan mun$a$ bu am" TT9 $%b%$ar >=,2>0 #ar tar!%t >10 #an
*akuan #$trbu$ tab"%t % >/ tab"%t a#a bu am" $%b%$ar >=,2>00 #ar tar!%t >10.
Pu$k%$ma$ m%n-a"ankan %"a+anan ant%nata" +an! m%"ut b%b%raa n#*at&r, +atu
kun-un!an bu am", bu am" +an! m%n#aat tab"%t 7at b%$, %mb%ran mun$a$ t%tanu$
k%a#a bu am", #%t%k$ r$k& bu am" &"% t%na!a k%$%atan, $%rta ru-ukan ka$u$ r$k&
tn!! bu am". O"% kar%na k%b%ra$"an #ar %"ak$anaan r&!ram %"a+anan ant%nata",
%5a"ua$ r&!ram n %r"u #"akukan untuk m%n"a tn!kat k%b%ra$"an %"ak$anaan r&!ram
#an mutu #ar %"a+anan ant%nata" *ar% # w"a+a k%r-a Pu$k%$ma$.
4. 9. Rumu$an Ma$a"a
Aaka kun-un!an bu am" k% u$k%$ma$t%r%n*" # Paua Barat b$a #tn!katkan
$%n!!a AKI b$a #turunkanC
4. =. Tu-uan
4. =. 4. Tu-uan Umum
3
8/19/2019 FGD 1 revisi
4/31
Dk%taun+a ma$a"a #a"am un$ur?un$ur $$t%m r&!ram %"a+anan k%$%atanbu
am" (Antenatal Care) # Pu$k%$ma$ $%n!!a #aat #$%"%$akan #%n!an m%n!!unakan
%n#%katan $$t%m.
4. =. 9. Tu-uan Ku$u$
4. M%n!#%nt'ka$ Dk%taun+a *akuan ak$%$ kun-un!an bu am" kun-un!an %rtama
(K4) #an kun-un!an k%%mat (K).
4
8/19/2019 FGD 1 revisi
5/31
BAB II
ANALISA KASUS
9. 4. Ana"$$ S%*ara E#%m&"&!$
9. 4. 4. Antenatal care
a. D%'n$
S%*ara umum %n!%rtan antenatal care a#a"a %n!awa$an $%b%"um %r$a"nan,
t%rutama #tu-ukan a#a %rtumbuan #an %rk%mban!an -ann #a"am ram, untuk
m%n!%tau k%$%atan umum bu, m%n%!akkan $%*ara #n %n+akt +an! m%n+%rta
k%am"an, m%n%!akkan $%*ara #n k&m"ka$ k%am"an, #an m%n%takan r$k&
k%am"an.;,>,4/
b. Tu-uan Antenatal Care
Antenatal care b%r%ran %ntn! #a"am ua+a m%nurunkan an!ka k%matan bu
#an %rnata".Tu-uan antenatal care n a#a"a untuk m%n!%tau #ata k%$%atan bu am"
#an %rk%mban!an ba+ ntraut%rn $%n!!a k%$%atan +an! &tma" #aat #*aa #a"am
m%n!a#a %r$a"nan, u%r%rum, #an "akta$, $%rta m%mun+a %n!%tauan +an!
*uku untuk %m%"araan ba+n+a. E5a"ua$ k%a#aan #an k%ma-uan #a"am nartu
m%n!!unakan %5a"ua$ m%nurut r%#mann #an 3 atau Part&!ram m%nurut 6HOF
$%n!!a a#a $aat m%n*aa !ar$ wa$a#a, %n#%rta $u#a #aat #r%'%ra" k% ruma $akt
+an! m%mun+a 'a$"ta$ +an! *uku untuk m%"akukan %rt&"&n!an $%n!!a Well Born
Baby (WBB) #an Well Health Mother (WHM) #aat t%r*aa.44,49
*. Tu-uan %"a+anan ant%nata" antara "an 49,4=
4 M%mr&m&$kan #an m%n-a!a k%$%atan '$k #an m%nta" bu #an ba+ #%n!an
m%mb%rkan %n##kan !7, k%b%r$an #r #an r&$%$ k%"aran ba+.
9 M%n#%t%k$ #an m%nata"ak$ana k&m"ka$ m%#$, b%#a atauun &b$t%tr $%"ama
k%am"an
5
8/19/2019 FGD 1 revisi
6/31
4. M%n!%mban!kan %r$aan %r$a"nan $%rta r%n*ana k%$a!aan m%n!a#a
k&m"ka$
9. M%mbantu m%n+akan bu untuk m%n+u$u #%n!an $uk$%$, m%n-a"ankan u%r%rum
n&rma", #an m%rawat anak $%*ara '$k, $k&"&!$ #an $&$a".
9. 4. 9. Stan#ar Jamnan Mutu (Quality Assurance)
a. D%'n$
Mutu a#a"a $uatu k&n$% +an! mu"t #m%n$, artn+a %n!%rtann+a akan
b%rb%#a?b%#a #ar &ran! %r &ran! t%r!antun! a#a k%%ntn!an, "atar b%"akan! k%#uan,
%n##kan, #an araan $%$%&ran! t%ra#a %"a+anan k%$%atan +an! #b%rkan.4
P%"a+anan k%$%atan a#a"a $%ta ua+a +an! #$%"%n!!arakan $%*ara $%n#r atau
$%*ara b%r$ama?$ama #a"am $uatu &r!an$a$ untuk m%m%"ara #an m%nn!katkan
k%$%atan, m%n*%!a #an m%n+%mbukan %n+akt $%rta m%mu"kan k%$%atan bak
%r&ran!an, k%"uar!a, k%"&m&k atauun ma$+arakat.
Mutu %"a+anan k%$%atan a#a"a tn!kat k%$%murnaan %"a+anan k%$%atan
+an! #$%"%n!!arakan, +an! # $atu ak m%nmbu"kan k%ua$an %"an!!an (a$%n3k"%n)
$%$ua #%n!an tn!kat k%ua$an rata?rata %"an!!an, $%rta # ak "an tata*ara
%n+%"%n!!araann+a $%$ua #%n!an $tan#ar #an %tka r&'%$ +an! t%"a #t%takan.4
b. akt&r?'akt&r +an! m%n%ntukan mutu %"a+anan k%$%atan
akt&r?'akt&r +an! m%n%ntukan mutu %"a+anan k%$%atan +atu 4,41
4. K%"a+akan a#a"a tn!kat #mana %rawatan atau tn#akan +an! #"akukan r%"%5an
t%ra#a k%butuan k"n$ a$%n #an m%m%r&"% %n!%tauan +an! b%rubun!an
#%n!an k%a#aann+a.
9. K%$aan a#a"a tn!kat #mana k%$aan %rawatan atau tn#akan +an! "a+ak #aat
m%m%nu k%butuan a$%n $%$ua k%%r"uann+a.
=. K%$nambun!an a#a"a tn!kat #mana %rawatan atau tn#akan ba! a$%n
t%rk&&r#na$ #%n!an bak $%ta $aat, #antara tm k%$%atan #a"am &r!an$a$ .
6
8/19/2019 FGD 1 revisi
7/31
. E'%kt'ta$ a#a"a tn!kat #mana %rawatan atau tn#akan t%ra#a a$%n
#"akukan #%n!an benar, $%rta m%n#aat %n-%"a$an #an %n!%tauan $%$ua #%n!an
k%a#aann+a, #a"am ran!ka m%m%nu araan a$%n.
1. K%man-uran a#a"a tn!kat #mana %rawatan atau tn#akan +an! #t%rma a$%n
#aat #wu-u#kan atau #tun-ukkan untuk m%n+%murnakan a$" $%$ua araan
a$%n.
@. E'$%n$ a#a"a rat& a$" %"a+anan atau tn#akan ba! a$%n t%ra#a $umb%r?
$umb%r +an! #%r!unakan #a"am m%mb%rkan "a+anan ba! a$%n.
2. P%n!&rmatan #an %ratan a#a"a tn!kat #mana a$%n #"batkan #a"am
%n!amb"an k%utu$an t%ntan! %rawatan #rn+a. B%rkatan #%n!an a" t%r$%but
%ratan t%ra#a %m%nuan k%butuan a$%n $%rta araan?araann+a #ar!a.
;. K%amanan a#a"a tn!kat #mana baa+a "n!kun!an %rawatan #mnma"$a$
untuk m%"n#un! a$%n #an &ran! "an, t%rma$uk %tu!a$ k%$%atan.
>. K%t%atan waktu a#a"a tn!kat #mana %rawatan atau tn#akan #b%rkan k%a#a
a$%n t%at waktu $an!at %ntn! #an b%rman'aat.
*. P%n"aan Mutu P%"a+anan K%$%atan
Pa#a umumn+a untuk m%nn!katkan mutu %"a+anan a#a #ua *ara 41
4. M%nn!katkan mutu #an kua"ta$ $umb%r #a+a, t%na!a, ba+a, %ra"atan, %r"%n!kaan
#an mat%ra"
9. M%m%rbak m%t% atau %n%raan t%kn&"&! +an! #%r!unakan #a"am k%!atan
%"a+anan.
#. A#a t!a P%n#%katan %5a"ua$ (%n"aan) mutu, +atu 41,4@
4. Struktur
7
8/19/2019 FGD 1 revisi
8/31
• Struktur m%"ut $arana '$k %r"%n!kaan #an %ra"atan, &r!an$a$ #an
mana-%m%n, k%uan!an, $umb%r #a+a manu$a "ann+a # 'a$"ta$ k%$%atan
• Struktur nut
• Bak t#akn+a $truktur $%ba!a nut #aat #ukur #ar
? Jum"a, b%$arn+a nut.? Mutu $truktur atau mutu nut.? B%$arn+a an!!aran atau ba+a.
? K%wa-aran.
9. Out*&m%$
• Out*&m% a#a"a a$" akr k%!atan #an tn#akan t%na!a k%$%atan r&'%$&na"
t%ra#a a$%n.
• Daat b%rart a#an+a %rubaan #%ra-at k%$%atan #an k%ua$an bak &$t'
mauun n%!at'.• Out*&m% -an!ka %n#%k a#a"a a$" #ar $%!a"a $uatu tn#akan t%rt%ntu atau
r&$%#ur t%rt%ntu.
• Out*&m% -an!ka an-an! a#a"a $tatu$ k%$%atan #an k%mamuan 'un!$&na"
a$%n.
=. Pr&$%$
• Pr&$%$ m%ruakan $%mua k%!atan +an! #"ak$anakan $%*ara r&'%$&na" &"%
t%na!a k%$%atan (#&kt%r, %rawat #an t%na!a r&'%$ "an) #an nt%rak$n+a
#%n!an a$%n.
• Pr&$%$ m%n*aku #a!n&$a, r%n*ana %n!&batan, n#ka$ tn#akan, r&$%#ur #an
%nan!anan ka$u$.
• Bak t#akn+a r&$%$ #aat #ukur #ar
? R%"%5an t#akn+a r&$%$ tu ba! a$%n
? "%k$b"ta$ #an %'%kt'ta$
? Mutu r&$%$ tu $%n#r $%$ua #%n!an $tan#ar %"a+anan +an! $%m%$tn+a? K%wa-aran, t#ak kuran! #an t#ak b%r"%ban.
9. 4. =. T%&r?T%&r M&t5a$
M&t5a$ b%ra$a" #ar %rkataan m&t' (m&t5%) +an! artn+a a#a"a ran!$an!an,
#&r&n!an #an atauun %mban!kt t%na!a +an! #m"k $%$%&ran! $%n!!a &ran! t%r$%but
m%m%r"atkan %r"aku t%rt%ntu.S%#an!kan +an! #mak$u# #%n!an m&t5a$ a"a ua+a
8
8/19/2019 FGD 1 revisi
9/31
untuk m%nmbu"kan ran!$an!an, #&r&n!an #an atauun %mban!kt t%na!a a#a $%$%&ran!
#an atauun $%k%"&m&k ma$+arakat t%r$%but mau b%rbuat #an b%k%r-a$ama $%*ara &tma"
m%"akukan $%$uatu +an! t%"a #r%n*anakan untuk m%n*aa tu-uan +an! t%"a #t%takan.
Dar bata$an +an! $%%rt n $%!%ra"a mu#a #aam bawa %k%r-aan
m&t5a$ an+a akan b%ra$" #%n!an $%murna -ka #aat
4. Du$aakan a!ar tu-uan &r!an$a$ +an! t%"a #t%takan a#a"a -u!a m%n-a# tu-uan
%r&ran!an #an atauun k%"&m&k ma$+arakat +an! akan m%"ak$anakan k%!atan.
S%bab, -ka tu-uan t%r$%but t#ak #m"k atau t#ak $%-a"an, maka akan $u"t"a
#arakan $%$%&ran! atau $%k%"&m&k ma$+arakat mau b%rbuat $%ba!amana +an!
#arakan.
9. Du$aakan a!ar %rbuatan +an! #arakan untuk #"akukan t%r$%but a#a"a $%$ua#%n!an k%mamuan +an! #m"k $%$%&ran! #an atauun $%k%"&m&k ma$+arakat.
S%an#an+a, k%mamuan +an! #m"k t%rbata$, t%ta t%ta #ak$akan untuk
m%"akukan k%!atan, n$*a+a akan mu#a tmbu" k%!a!a"an.
M&t5a$ m%ruakan $atu %n!!%rak #ar #a"am at $%$%&ran! untuk m%"akukan
atau m%n*aa $%$uatu tu-uan. M&t5a$ -u!a b$a #katakan $%ba!a r%n*ana atau k%n!nan
untuk m%nu-u k%$uk$%$an #an m%n!n#ar k%!a!a"an #u. D%n!an kata "an m&t5a$
a#a"a $%bua r&$%$ untuk t%r*aan+a $uatu tu-uan. S%$%&ran! +an! m%mun+a m&t5a$ b%rart a t%"a m%mun+a k%kuatan untuk m%m%r&"% k%$uk$%$an #a"am k%#uan.
M&t5a$ #aat b%rua m&t5a$ ntrn$* #an %k$trn$*. M&t5a$ +an! b%r$'at
ntn$k a#a"a manaka"a $'at %k%r-aan tu $%n#r +an! m%mbuat $%&ran! t%rm&t5a$, &ran!
t%r$%but m%n#aat k%ua$an #%n!an m%"akukan %k%r-aan t%r$%but bukan kar%na ran!$an!an
"an $%%rt $tatu$ atauun uan! atau b$a -u!a #katakan $%&ran! m%"akukan &bb+n+a.
S%#an!kan m&t5a$ %k$trn$k a#a"a manaka"a %"%m%n %"%m%n #"uar %k%r-aan +an! m%"%kat
# %k%r-aan t%r$%but m%n-a# 'akt&r utama +an! m%mbuat $%&ran! t%rm&t5a$ $%%rt $tatu$
atauun k&m%n$a$.
Ban+ak t%&r m&t5a$ +an! #k%mukakan &"% ara a" +an! #mak$u#kan untuk
m%mb%rkan uraan +an! m%nu-u a#a aa $%b%narn+a manu$a #an manu$a akan #aat
m%n-a# $%%rt aa. Lan#+ #an B%*k%r m%mbuat %n!%"&m&kan %n#%katan t%&r m&t5a$
9
8/19/2019 FGD 1 revisi
10/31
Aktualisasi diri
penghargaan
sosial
keamanan
Faali
n m%n-a# 1 kat%!&r +atu t%&r k%butuan,t%&r %n!uatan,t%&r k%a#"an,t%&r araan,t%&r
%n%taan $a$aran.
9. 4. =. 4. TEORI MOTIGASI ABRAHAM MASLO6 (4>=?4>2/)
Abraam Ma$"&w (4>=4>2/) m%n!%mukakan bawa a#a #a$arn+a $%mua
manu$a m%m"k k%butuan &k&k. Ia m%nun-ukkann+a #a"am 1 tn!katan +an! b%rb%ntuk
ram#, &ran! m%mu"a #&r&n!an #ar tn!katan t%rbawa. Lma tn!kat k%butuan tu
#k%na" #%n!an $%butan Hrark K%butuan Ma$"&w, #mu"a #ar k%butuan b&"&!$ #a$ar
$ama m&t' $k&"&!$ +an! "%b k&m"%k$ +an! an+a akan %ntn! $%t%"a k%butuan
#a$ar t%r%nu. K%butuan a#a $uatu %rn!kat a"n! t#ak aru$ t%r%nu $%ba!an
$%b%"um k%butuan a#a %rn!kat b%rkutn+a m%n-a# %n%ntu tn#akan +an! %ntn!.
4. K%butuan P&k&k aa" ( physiological needs)
Yan! #mak$u# #%n!an k%butuan &k&k 'aa" a#a"a k%butuan untuk
m%"an!$un!kan k%#uan $%%rt makanan, mnuman, t#ur, $traat #an $%k$ua".
9. K%butuan k%amanan ( safety needs)
Yan! #mak$u# #%n!an k%butuan k%amanan a"a k%butuan +an! a#a katann+a
#%n!an k%a$tan untuk #u +an! b%ba$ #ar an*aman #an baa+a +an! # #a"amn+a
t%rma$uk an*aman #an baa+a #ar $u#ut %k&n&m #an $&$a".
=. K%butuan $&$a" ( social needs)
10
8/19/2019 FGD 1 revisi
11/31
Yan! #mak$u# #%n!an k%butuan $&$a" a"a k%butuan $%$%&ran! $%ba!a
mak"uk $&$a", $%%rt %rkawanan, %n!akuan $%ba!a an!!&ta k%"&m&k, $mat,
#*nta #an #$a+an!. K%butuan $&$a" n #$%but u"a #%n!an namain belonging and
loe needs.
. K%butuan #ar!a #an #&rmat (the estee! needs)
Yan! #mak$u# #%n!an k%butuan untuk #ar!a a"a k%butuan akan $tatu$,
k%&rmatan, %n!akuan, !%n!$, $uk$%$ m%n*aa k%#u#ukan #an atau $tatu$ $&$a" +an!
"%b tn!!.
9. 4. =. 9. TEORI MOTIGASI HERBER: (4>@@)
M%nurut H%r7b%r! (4>@@), a#a #ua -%n$ 'akt&r +an! m%n#&r&n! $%$%&ran! untuk
b%ru$aa m%n*aa k%ua$an #an m%n-aukan #r #ar k%t#akua$an. Dua 'akt&r tu
#$%butn+a 'akt&r!%n% ('akt&r %k$trn$k) #an 'akt&r m&t5at&r ('akt&r ntrn$k). akt&r
!%n% m%m&t5a$ $%$%&ran! untuk k%"uar #ar k%t#akua$an, t%rma$uk ##a"amn+a
a#a"a ubun!an antar manu$a, mba"an, k&n#$ "n!kun!an, #an $%ba!an+a ('akt&r
%k$trn$k), $%#an!kan 'akt&r m&t5at&r m%m&t5a$ $%$%&ran! untuk b%ru$aa m%n*aa
k%ua$an, +an! t%rma$uk ##a"amn+a a#a"a a*%5%m%nt, %n!akuan, k%ma-uan tn!kat
k%#uan, #$b ('akt&r ntrn$k).
P%n!%rtan M&t5a$ r%#%r*k H%r7b%r!
r%#%r*k H%r7b%r! (4>9=?9///), a#a"a $%&ran! a" $k&"&! k"n$ #an #an!!a
$%ba!a $a"a $atu %mkr b%$ar #a"am b#an! mana-%m%n #an t%&r m&t5a$. r%#%r*k I
H%r7b%r! #"arkan # Ma$$a*u$%tt$ a#a 4; Ar" 4>9=. S%-ak $ar-ana t%"a b%k%r-a #
8t+ 8&""%!% &' N%w Y&rk. La"u taun 4>29, m%n-a# Pr&'%$&r Mana-%m%n # Un5%r$ta$Uta 8&""%!% &' Bu$n%$$. H%7b%r! m%nn!!a" # Sa"t Lak% 8t+, 4; Januar 9///.
T%&r Dua akt&r H%7b%r!
11
8/19/2019 FGD 1 revisi
12/31
r%#%r*k H%r7b%r! (Ha$buan, 4>>/ 422) m%n!%mukakan t%&r m&t5a$
b%r#a$ar t%&r #ua 'akt&r +atu 'akt&r !%n% #an m&t5at&r. Da m%mba! k%butuan
Ma$"&w m%n-a# #ua ba!an +atu k%butuan tn!kat r%n#a ('$k, ra$a aman, #an $&$a")
#an k%butuan tn!kat tn!! (r%$t$% #an aktua"$a$ #r) $%rta m%n!%mukakan bawa
*ara t%rbak untuk m%m&t5a$ n#5#u a#a"a #%n!an m%m%nu k%butuan tn!kat
tn!!n+a.
M%nurut H%7b%r!, 'akt&r?'akt&r $%%rt k%b-akan, a#mn$tra$ %ru$aaan, #an
!a- +an! m%ma#a #a"am $uatu %k%r-aan akan m%n%ntramkan kar+awan. B"a 'akt&r?
'akt&r n t#ak m%ma#a maka &ran!?&ran! t#ak akan t%rua$kan (R&bbn$,9//442/).
M%nurut a$" %n%"tan H%r7b%r! a#a t!a a" %ntn! +an! aru$ #%ratkan
#a"am m%m&t5a$ bawaan (Ha$buan, 4>>/ 42@) +atu
a. Ha"?a" +an! m%n#&r&n! kar+awan a#a"a %k%r-aan +an! m%nantan! +an!
m%n*aku %ra$aan b%rr%$ta$, b%rtan!!un! -awab, k%ma-uan, #aat m%nkmat
%k%r-aan tu $%n#r #an a#an+a %n!akuan ata$ $%mua tu.
b. Ha"?a" +an! m%n!%*%wakan kar+awan a#a"a t%rutama a#a 'akt&r +an! b%r$'at
%mb%"?%mb%" $a-a #a"am %k%r-aan, %raturan %k%r-aan, %n%ran!an, $traat #an
"an?"an $%-%n$n+a.
*. Kar+awan akan k%*%wa b"a %"uan! untuk b%rr%$ta$ t%rbata$. M%r%ka akan
m%n-a# $%n$t' a#a "n!kun!ann+a $%rta mu"a m%n*ar?*ar k%$a"aan.
H%r7b%r! m%n+atakan bawa &ran! #a"am m%"ak$anakan %k%r-aann+a
#%n!aru &"% #ua 'akt&r +an! m%ruakan k%butuan, +atu
a" Maintenance #actors
A#a"a 'akt&r?'akt&r %m%"araan +an! b%rubun!an #%n!an akkat
manu$a +an! n!n m%m%r&"% k%t%ntraman ba#ana. K%butuan k%$%atan n
m%ruakan k%butuan +an! b%r"an!$un! t%ru$?m%n%ru$, kar%na k%butuan n akan
k%mba" a#a ttk n&" $%t%"a #%nu.
12
8/19/2019 FGD 1 revisi
13/31
b" Motiation #actors
A#a"a 'akt&r m&t5at&r +an! m%n+an!kut k%butuan $k&"&!$ $%$%&ran!
+atu %ra$aan $%murna #a"am m%"akukan %k%r-aan. a*t&r m&t5a$ n
b%rubun!an #%n!an %n!ar!aan t%ra#a rba# +an! b%rkatan "an!$un! #%na!n
%k%r-aan.
P%n%raan T%&r Dua akt&r H%r7b%r! Da"am Or!an$a$
Da"am k%#uan &r!an$a$, %maaman t%ra#a m&t5a$ ba! $%ta %mmn
$an!at %ntn! artn+a, namun m&t5a$ -u!a #ra$akan $%ba!a $%$uatu +an! $u"t. Ha" n
#k%mukakan &"% 6a-&$um#-& (4>> 42=) $%ba!a b%rkut
a. M&t5a$ $%ba!a $uatu +an! %ntn! (i!portant sub$ect ) kar%na %ran %mmn
tu $%n#r katann+a #%n!an bawaan. S%ta %mmn t#ak b&"% t#ak aru$
b%k%r-a b%r$ama?$ama #an m%"a"u &ran! "an atau bawaan, untuk tu #%r"ukan
k%mamuan m%mb%rkan m&t5a$ k%a#a bawaan.
b. M&t5a$ $%ba!a $uatu +an! $u"t ( pu%%ling sub$ect ), kar%na m&t5a$ $%n#r
t#ak b$a #amat #an #ukur $%*ara a$t. Dan untuk m%n!amat #an m%n!ukur
m&t5a$ b%rart aru$ m%n!ka- "%b -au %r"aku bawaan. D$amn! tu -u!a
#$%babkan a#an+a t%&r m&t5a$ +an! b%rb%#a $atu $ama "an.
Untuk m%maam m&t5a$ kar+awan #!unakan t%&r m&t5a$ #ua ara +an!
#k%mukakan &"% H%r7b%r!
P%rtama, t%&r +an! #k%mban!kan &"% H%r7b%r! b%r"aku mkr& +atu untuk kar+awan
atau %!awa %m%rntaan # t%mat a b%k%r-a $a-a. S%m%ntara t%&r m&t5a$
Ma$"&w m$a"n+a b%r"aku makr& +atu untuk manu$a a#a umumn+a.
K%#ua, t%&r H%r7b%r! "%b %k$"$t #ar t%&r rark k%butuan Ma$"&w, ku$u$n+a
m%n!%na ubun!an antara k%butuan #%n!an %r'&rma %k%r-aan. T%&r n
#k%mukakan &"% r%#%r*k H%r7b%r! taun 4>@@ +an! m%ruakan
%n!%mban!an #ar t%&r rark k%butuan m%nurut Ma$"&w.
13
8/19/2019 FGD 1 revisi
14/31
T%&r H%r7b%r! m%mb%rkan #ua k&ntrbu$ %ntn! ba! mnan &r!an$a$
#a"am m%m&t5a$ kar+awan. &erta!a, t%&r n "%b %k$"$t #ar t%&r rark k%butuan
Ma$"&w, ku$u$n+a m%n!%na ubun!an antara k%butuan #a"am %r'&rma %k%r-aan.
'edua, k%ran!ka n m%mban!ktkan m%" a"ka$, %m%rka+aan %k%r-aan (L%#%*k%r
an# Ha"" #a"am Tm%, 4>>> 4=).
B%r#a$arkan a$" %n%"tan t%ra#a akuntan #an a" t%knk Am%rka S%rkat
#ar b%rba!a In#u$tr, H%r7b%r! m%n!%mban!kan t%&r m&t5a$ #ua 'akt&r (8u$wa+ an#
L!%, 4>>1 4=;). M%nurut t%&r n a#a #ua 'akt&r +an! m%m%n!aru k&n#$
%k%r-aan $%$%&ran!, +atu 'akt&r %mua$ (!otiation factor ) +an! #$%but -u!a #%n!an
satisfier atau intrinsic !otiation #an 'akt&r k%$%atan (hygienes) +an! -u!a #$%but
disatisfier atau estrinsic !otiation.
T%&r H%r7b%r! n m%"at a#a #ua 'akt&r +an! m%n#&r&n! kar+awan t%rm&t5a$
+atu 'akt&r ntrn$k +atu #a+a #&r&n! +an! tmbu" #ar #a"am #r ma$n!?ma$n! &ran!,
#an 'akt&r %k$trn$k +atu #a+a #&r&n! +an! #atan! #ar "uar #r $%$%&ran!, t%rutama #ar
&r!an$a$ t%matn+a b%k%r-a.
Ja# kar+awan +an! t%r#&r&n! $%*ara ntrn$k akan m%n+%nan! %k%r-aan +an!
m%mun!knn+a m%n!!unakan kr%akt5ta$ #an n&5a$n+a, b%k%r-a #%n!an tn!kat &t&n&m+an! tn!! #an t#ak %r"u #awa$ #%n!an k%tat. K%ua$an #$n t#ak t%rutama #katkan
#%n!an %r&"%an a"?a" +an! b%r$'at mat%r. S%ba"kn+a, m%r%ka +an! "%b t%r#&r&n!
&"% 'akt&r?'akt&r %k$trn$k *%n#%run! m%"at k%a#a aa +an! #b%rkan &"% &r!an$a$
k%a#a m%r%ka #an kn%r-an+a #arakan k%a#a %r&"%an a"?a" +an! #n!nkann+a
#ar &r!an$a$ (#a"am S&n#an!, 9//9 4/2).
A#aun +an! m%ruakan 'akt&r m&t5a$ m%nurut H%r7b%r! a#a"a %k%r-aan tu
$%n#r (the or it self ), r%$ta$ +an! #ra (achiee!ent ), %"uan! untuk ma-u
(adance!ent ), %n!akuan &ran! "an (ricognition), tan!!un! -awab (responsible).
M%nurut H%r7b%r! 'akt&r +!%n$3%trn$* 'a*t&r t#ak akan m%n#&r&n! mnat
ara %!awa untuk b%r'&rma bak, akan t%ta -ka 'akt&r?'akt&r n #an!!a t#ak #aat
m%mua$kan #a"am b%rba!a a" $%%rt !a- t#ak m%ma#a, k&n#$ k%r-a t#ak
14
8/19/2019 FGD 1 revisi
15/31
m%n+%nan!kan, 'akt&r?'akt&r tu #aat m%n-a# $umb%r k%t#akua$an &t%n$a" (8u$wa+
L!%, 4>>1 4=>).
S%#an!kan 'akt&r m&t5at&n3ntrn$* 'a*t&r m%ruakan 'akt&r +an! m%n#&r&n!
$%man!at !una m%n*aa kn%r-a +an! "%b tn!!. Ja# %mua$an t%ra#a k%butuan
tn!kat tn!! ('akt&r m&t5a$) "%b m%mun!knkan $%$%&ran! untuk b%r'&rma tn!!
#ara#a %mua$an k%butuan "%b r%n#a (+!%n$) (L%#%*k%r Ha"" #a"am Tm%,
4>>> 4=).
Dar t%&r H%r7b%r! t%r$%but, uan!3!a- t#ak #ma$ukkan $%ba!a 'akt&r m&t5a$
#an n m%n#aat krtkan &"% ara a". P%k%r-aan k%ra bru $%rn! ka" #"akukan &"%
m%r%ka bukan kar%na 'akt&r ntrn$k +an! m%r%ka %r&"% #ar %k%r-aan tu, t%ta k%r%na
%k%r-aan tu #aat m%m%nu k%butuan #a$ar m%r%ka (8u$wa+ L!%, 4>>1 4=>).
9. 4. =. =. TEORI MOTIGASI DOU:LAS M*:RE:OR
M%n!%mukakan #ua an#an!an manu$a +atu t%&r (n%!at5%) #an t%&r +
(&$t'), M%nurut t%&r %mat %n!an#aan +a! #%!an! mana-%r
a. Kar+awan $%*ara n%r%n t%rtanam #a"am #rn+a t#ak m%n+uka k%r-a
b. Kar+awan t#ak m%n+uka k%r-a m%r%ka aru$ #awa$ atau #an*am #%n!an ukuman
untuk m%n*aa tu-uan.
*. Kar+awan akan m%n!n#ar tan!!un! -awab.
#. K%ban+akan kar+awan m%naru k%amanan #ata$ $%mua 'a*t&r +an! #katkan #%n!an
k%r-a.
K&ntra$ #%n!an an#an!an n%!at5% n m%n!%na krat manu$a a#a %mat t%&r Y
a. Kar+awan #aat m%man#an! k%r-a$ama #%n!an $%wa-arn+a $%%rt $traat #an b%rman.
b. Oran! akan m%n-a"ankan %n!araan #r #an %n!awa$an #r -ka m%r%ka k&mt a#a
$a$aran.
*. Rata rata &ran! akan m%n%rma tan!!un! -awab.
#. K%mamuan untuk m%n!amb" k%utu$an n&5at'.
15
8/19/2019 FGD 1 revisi
16/31
9. 4. =. . TEORI MOTIGASI GROOM (4>@)
T%&r #ar Gr&&m (4>@) t%ntan! *&!nt5% t%&r+ &' m&t5at&n m%n-%"a$kan
m%n!aa $%$%&ran! t#ak akan m%"akukan $%$uatu +an! a +akn a t#ak #aat
m%"akukann+a, $%ka"un a$" #ar %k%r-aan tu $an!at #aat a n!nkan. M%nurut
Gr&&m, tn!! r%n#an+a m&t5a$ $%$%&ran! #t%ntukan &"% t!a k&m&n%n, +atu
• Ek$%kta$ (araan) k%b%ra$"an a#a $uatu tu!a$
• In$trum%nta"$, +atu %n"aan t%ntan! aa +an! akan t%r-a# -ka b%ra$" #a"am
m%"akukan $uatu tu!a$ (k%b%ra$"an tu!a$ untuk m%n#aatkan &ut*&m% t%rt%ntu).
• Ga"%n$, +atu r%$&n t%ra#a &ut*&m% $%%rt %ra$aan &$$t', n%tra", atau
n%!at'.M&t5a$ tn!! -ka u$aa m%n!a$"kan $%$uatu +an! m%"%b
araanM&t5a$ r%n#a -ka u$aan+a m%n!a$"kan kuran! #ar +an! #arakan
9. 4. =. 1. A*%5%m%nt T%&r+ M* 8"%""an# (4>@4),
Yan! #k%mukakan &"% M* 8"%""an# (4>@4), m%n+atakan bawa a#a t!a a"
%ntn! +an! m%n-a# k%butuan manu$a, +atu
• N%%# '&r a*%5%m%nt (k%butuan akan r%$ta$)
• N%%# '&r a'"at&n (k%butuan akan ubun!an $&$a"3amr $ama #%n!an
$&$*a"n%%#?n+a Ma$"&w)
• N%%# '&r P&w%r (#&r&n!an untuk m%n!atur)
9. 4. =. @. 8"a+t&n A"#%r'%r ER:
8"a+t&n A"#%r'%r m%n!%t%n!akan t%&r m&t5a$ ER: +an! ##a$arkan a#a
k%butuan manu$a akan k%b%ra#aan (%$$t%n*%), ubun!an (r%"at%#n%$$), #an
%rtumbuan (!r&wt). T%&r n $%#kt b%rb%#a #%n!an t%&r ma$"&w. D$n A"'%#%r
m%n!%mukakan bawa -ka k%butuan +an! "%b tn!! t#ak atau b%"um #aat #%nu
maka manu$a akan k%mba" a#a !%rakk +an! '"%k$b%" #ar %m%nuan k%butuan #ar
waktu k%waktu #an #ar $tua$ k% $tua$.
16
8/19/2019 FGD 1 revisi
17/31
9. 4. =. 2. P%n#%katan M&t5a$
Sa"a $atu %n#%katan a#a"a %n#%katan untuk m%m%rbak. Yan! #mak$u#
#%n!an %n#%katan untuk m%m%rbak (be good) a"a %n#%katan +an! #"akukan &"%
a#mn$trat&r untuk m%m%rbak kar+awan m%"a"u %m%nuan k%butuan +an! #m"k.
P%n#%katan +an! $%%rt n $%rn! b%ra$" -ka k%butuan kar+awan baru m%n*aa
k%butuan #a$ar 'aa" $%rta k%butuan akan ra$a aman. Darakan $%t%"a #"akukan
%rbakan, kar+awan mau b%k%r-a #%n!an bak.
9. 4. =. ;. P%ran!$an! M&t5a$
A!ar $%$%&ran! mau #an b%r$%#a m%"akukan $%%rt +an! #arakan ka#an! ka"a
%r"u %ran!$an! atau n$%nt'.
Db%#akan #ua ma*am
4) P%ran!$an! &$t'
A#a"a mba"an +an! m%n+%nan!kan untuk kar+awan+an! b%rr%$ta$, m$a" a#a,
r&m&$.
9) P%ran!$an! n%!at'
A#a"a mba"an +an! t#ak m%n+%nan!kan b%rua ukuman, #%n#a, t%!uran, muta$
atauun PHK
P%mb%ran %ran!$an! n #$%$uakan #%n!an k%mamuan #an $tua$ k&n#$ +an!
#a#a.
9. 4. =. >. Hubun!an antara %m%nuan k%butuan #%n!an akbat +an! tmbu"
17
KeteganganKebutuhan
terpenuhi tu!uanAkti$itKebutuhan artin%a
berada dalam
Akti$itas
8/19/2019 FGD 1 revisi
18/31
18
Frustasi
timbulKebutuhan tidak
terpenuhi tu!uan
8/19/2019 FGD 1 revisi
19/31
9. 9. Kau$a #an A"t%rnat' Kau$a
*a!bar +" #ish bone tentang 'ausa endahnya Mutu &elayanan 'esehatan &ri!er di
&uses!as (hususnya pelayanan ibu ha!il)
a. akt&r P%tu!a$
R%n#a+a m&t5a$ ara %tu!a$ u$k%$ma$ #a"am m%"ak$anakan tu!a$ %k%r-aan #
u$k%$ma$ #aat m%n-a# %m*u r%n#an+a kun-un!an K bu am", +an! b%r%n!aru
t%ra#a t#ak t%r*aan+a %"a+anan k%$%atan +an! mak$ma". Kar%na %tu!a$ +an! t#ak
b%r!ara #an t#ak m%m"k m&t5a$ t%r$%but, ma$+arakat akan k%*%wa t%ra#a kn%r-a
%tu!a$ # u$k%$ma$ #a%ra t%r$%but. Ua atau !a- nt%n$' +an! r%n#a #aat -u!a
19
8/19/2019 FGD 1 revisi
20/31
m%!akbatkan ara %tu!a$ t#ak m%m"k m&t5a$ #a"am m%"akukan %k%r-aann+a. S%"an tu
kuran!n+a k%#$"nan ara %tu!a$ #a"am m%"ak$anakan k%wa-ban %k%r-aann+a #aat
m%n+%babkan kn%r-a #ar u$k%$ma$ t%r$%but t#ak mak$ma".
P%tu!a$ u$k%$ma$ -u!a #tuntut untuk m%m"k k&m%t%n$ +an! m%ma#a. T%ntun+a
a" n b%rkatan #%n!an kn%r-a #ar u$k%$ma$ t%r$%but. Jka k&m%t%n$ #an k%mamuan ara
%tu!a$ m%ma#a, maka t%ntun+a $%!a"a %k%r-aan m%n!%na ma$a"a k%$%atan a#a u$k%$ma$
t%r$%but akan #aat t%r$%"%$akan #%n!an bak.
Untuk #aat t%r"ak$anan+a kn%r-a u$k%$ma$ +an! bak, t%ntun+a akan #aat t%rwu-u#
aab"a k%a#ran #an k%t%r$%#aan ara %tu!a$ # u$k%$ma$ tu $%n#r t%r*uku. Jarak
u$k%$ma$ #an ruma %tu!a$ +an! -au, #aat m%n-a# k%n#a"a ba! %tu!a$. Kuran!n+a
-um"a %tu!a$ # u$k%$ma$ -u!a #aat m%n+%babkan u$k%$ma$ kuran! b$a m%"a+an
ma$+arakat #%n!an &tma".
b. akt&r Ma$+arakat
S%"an 'akt&r %tu!a$, 'akt&r ma$+akat $%n#r -u!a #aat m%n+%babkan r%n#an+a
kun-un!an K bu am" k% u$k%$ma$. akt&r +an! a"n! m%n&n-&" #$n a#a"a r%n#an+a
tn!kat %k&n&m ma$+arakat $%ktar u$k%$ma$ t%r$%but. P%n!a$"an +an! kuran!, m%n+%babkan
ma$+arakat t#ak m%m"k *uku ba+a untuk ma"akukan %m%rk$aan rutn k% u$k%$ma$,
bakan ka#an!?ka#an! t#ak m%m"k *uku ba+a untuk b%r&bat. S%ka"un a#a $aat n $u#a
t%r#aat "%mba!a %m%rnta +an! m%n-amn k%$%atan ma$+arakat kuran! mamu, namun
ban+ak #ar ma$+arakat $%n#r +an! ma$ m%m"k an!!aan bawa m%"akukan %m%rk$aan
k%$%atan atau b%r&bat tu m%mbutukan ba+a +an! ban+ak. Ma$+arakat $%n#r ban+ak +an!
kuran! tau akan a#an+an+a "%mba!a t%r$%but, atau ka"auun ma$+arakat tau, ban+ak #ar
m%r%ka +an! t#ak m%n!%rt ba!amana m%n!!unakan 'a$"ta$ +an! #$%#akan #ar n%!ara
t%r$%but. Ha" n -u!a b%rkatan #%n!an tn!kat %n##kan ma$+arakat +an! ban+ak ma$
r%n#a. K%t#ak 'aaman #an k%t#ak $a#aran akan %ntn!n+a m%n-a!a k%$%atan -u!a m%n-a#
k%n#a"a ba! u$k%$ma$ #a%ra t%r$%but..
Jarak ruma a$%n #%n!an u$k%$ma$ +an! -au, atau k&n#$ a$%n +an! m%m%r"ukan
k%n#araan untuk %r! k% u$k%$ma$, -u!a #aat m%n+%babkan k%n#a"a. Artn+a t#ak $%#kt
ma$+arakat +an! m%n!!unakan tran$&rta$ untuk m%nu-u k% u$k%$ma$, bak tu tran$&rta$
20
8/19/2019 FGD 1 revisi
21/31
rba# mauun tran$&rta$ umum. T%ntun+a a" n akan m%m%r"ukan ba+a tambaan ba!
ma$+arakat tu $%n#r. Ba! ma$+arakat +an! m%m"k tran$&rta$ rba#, k%n#a"a #aat
b%rua tambaan ba+a +an! #!unakan untuk m%mb%" baan bakar. S%#an!kan ba! ma$+arakat
+an! t#ak m%m"k k%n#araan, maka t%ntu akan "%b m%n+u"tkan kar%na m%r%ka m%m%r"ukan
tambaan ba+a untuk m%n+%wa k%n#araan umum. T#ak $%#kt #ar ma$+arakat +an! t#ak
m%m"k *uku tambaan ba+a untuk m%n+%wa k%n#araan umum, #an akrn+a %m%rk$aan
atau kun-un!an k% u$k%$ma$ t#ak #"akukan.
*. akt&r Ln!kun!an
K&n#$ !%&!ra'$ +an! t#ak $ama antar #a%ra, m%+%babkan k%n#a"a ba! ma$+arakat
untuk #aat m%n-an!kau u$k%$ma$ #%n!an mu#a. K&n#$ %!unun!an, utan b%"antara +an!
m%m"k ak$%$ -a"an +an! $u"t m%n+%babkan ma$+arakat $u"t untuk m%n-an!kau u$k%$ma$.
8ua*a +an! buruk #aat u"a m%n!ambat ma$+arakat untuk k% u$k%$ma$. S%"an tu,
k%amanan # #a%ra +an! rawan $%%rt m$a"n+a a#a #a%ra k&n'"k, #aat m%n+%babkan
ma$+arakat takut untuk b%%r!an, atau bakan k%"uar ruma.
#. akt&r Mana!%m%nt
S%%rt +an! t%"a kta k%tau , $%-atn+a %n+u"uan #aat m%mb%rkan k&ntrbu$
b%$ar t%ra#a %rubaan %r"aku %n#u#uk k% ara +an! "%b bak . Sa"a $atu *&nt&n+a ,
#%n!an a#an+a %n+u"uan #aat m%nn!katkan k%$a#aran %n#u#uk akan b%taa %ntn!n+a
m%"akukan %m%rk$aan K Ibu am" # $uk%$ma$. S%ba!an %n#u#uk mun!kn $a-a
%rna m%n#aat #an m%n!kut %n+u"uan +an! #a#akan &"% t%na!a k%$%atan a#a
#a%ra #&m$" m%r%ka t%r$%but. Namun #%mkan, mun!kn %n+amaan mat%r +an!
#b%rkan kuran! m%n!%na ba! $%ba!an b%$ar #ar m%r%ka. P%n+amaan mat%r +an! kuran!
m%n!%na n #$%babkan kar%na baa$a +an! t#ak rakt$, t#ak &u"%r, mat%r kuran! b%r$
atauun %mb*ara kuran! k&munkat' $%n!!a %n#u#uk kuran! #aat m%n*%rna #an
m%n!a"ka$kan mat%r t%r$%but. Ha" n -u!a #aat #katkan #%n!an tn!kat %n##kan
%n#u#uk +an! r%n#a.
S%"an tu, k&&r#na$ "nta$ $%kt&r -u!a #aat #an!!a $%ba!a $a"a $atu %n+%bab
r%n#an+a k%$a#aran ma$+arakat untuk m%"akukan kun-un!an K # Pu$k$ma$. S%kt&r?$%kt&r
+an! t%rkat #%n!an ma$a"a -amban n antara "an $%kt&r k%$%atan, $%kt&r &r!an$a$
21
8/19/2019 FGD 1 revisi
22/31
"n!kun!an t%mat tn!!a", $%kt&r bu#a+a #an %n##kan. P%r"u k&munka$ "%b "an-ut #an
k%r-a $ama +an! bak antara "nta$ $%kt&r t%r$%but #%n!an %n#u#uk #%$a, $%n!!a tu-uan
akr +an! #n!nkan #aat t%r*aa +atu m%nn!katn+a kun-un!an K # u$k%$ma$ $%n!!a
#aat m%n%kan an!ka k%matan bu m%"arkan.
9. =. A"t%rnatt' P%n+%"%$aan Ma$a"a #an Pr&rta$ P%m%*aan Ma$a"a +an! D"
M%"akukan k&&r#na$ +an! bak, +atu k&&r#na$ antara t%na!a k%$%atan, am&n! #%$a
#an k%"uar!a bu am" +an! b%r$an!kutan. S%n!!a #arakan b"a m&t5a$ %tu!a$ k%$%atan
kuran! ma$ a#a k&m&n%n "an +an! b$a m%n#ukun! %"a+anan K +am! nantn+a b$a
m%n!uran! AKI.
22
8/19/2019 FGD 1 revisi
23/31
BAB III
REN8ANA PRO:RAM
=. 4. P%n#%katan M%"a"u K&n$% K%$%atan Ma$+arakat
=. 4. 4. Strat%! P%"a+anan Ant%nata"
Da"am %n!%"&"aan k%$%atan bu, ku$u$n+a #a"am &%ra$&na" %"a+anan ant%nata",
t%rutama #a"am m%nn!katkan *akuan K4 murn #%r"ukan %r%n*anan +an! bak, antara
"an (D%k%$ RI, 4>>)
a. P%n#ataan $a$aran
Sa$aran %"a+anan ant%nata" a#a"a bu am" +an! a#a # $uatu w"a+a k%r-a,
#aat #%r&"% #%n!an %n#ataan "an!$un! $%*ara akt' &"% %tu!a$ Pu$k%$ma$
b%k%r-a $ama #%n!an ka#%r k%$%atan, #ukun ba+ #an am&n! $%t%mat.
b. P%n*atatan #ata bu am" #a"am r%!$t%r k&&rt bu
*. P%n%ntuan tar!%t *akuan %"a+anan ant%nata"
8akuan %"a+anan ant%nata" a"a %r$%nta$% bu am" +an! t%"a m%n#aat
%m%rk$aan k%am"ann+a &"% t%na!a k%$%atan. D%n!an tar!%t *akuan AN8 +an!
tn!! #an #%n!an tn!kat mutu %"a+anan +an! bak, #arakan bu am" # w"a+a
k%r-a (Pu$k%$ma$) #aat t%r"n#un! #ar baa+a k%$aktan #an k%matan.
#. P%"ak$anaan %"a+anan ant%nata".
Untuk m%m%rkuat *akuan AN8 # ma$+arakat, k%!atan n %r"u
#nt%!ra$kan #an #k&&r#na$kan #%n!an k%!atan "an $%%rt
4) K%!atan u$k%$ma$ k%""n!
9) K%!atan tm KB k%""n!
=) K%!atan %rawatan k%$%atan ma$+arakat
) K%!atan ua+a !7 k%"uar!a
1) K%!atan &$+an#u
23
8/19/2019 FGD 1 revisi
24/31
=. 9. P%n#%katan M%"a"u P%n!%mban!an Or!an$a$
D%$a Sa!a m%ruakan !ambaran ma$+arakat +an! $a#ar, mau #an mamu untuk
m%n*%!a #an m%n!ata$ b%rba!a an*aman t%ra#a k%$%atan ma$+arakat. Tu-uan Umum D%$a
Sa!a a#a"a t%rwu-u#n+a #%$a +an! $%at, $%rta %#u" #an tan!!a t%ra#a %rma$a"aan
k%$%atan #w"a+an+a. S%*ara ku$u$, tu-uan D%$a Sa!a a#a"a
• M%nn!katkan %n!%tauan #an k%$a#aran ma$+arakat #%$a t%ntan! %ntn!n+a k%$%atan.
• M%nn!katn+a k%wa$a#aan #an k%$a$a!aan ma$+arakat #%$a t%ra#a r%$k& #an
baa+a +an! #aat m%nmbu"kan !an!!uan k%$%atan (b%n*ana, waba, k%!awat#aruratan
#an $%ba!an+a).
• M%nn!katkan k%"uar!a +an! $a#ar !7 #an m%"ak$anakan %r"aku #u b%r$ #an $%at
• M%nn!katn+a k%$%atan "n!kun!an # #%$a.
• M%nn!katn+a k%mamuan #an k%mauan ma$+arakat #%$a untuk m%n&"&n! #r $%n#r
#a"am b#an! k%$%atan.
P%mb%r#a+akan Ma$+arakat b#an! K%$%atan Ibu #an Anak. Tu-uan P%mb%r#a+aan
Ma$+arakat b#an! KIA t%r$%but a#a"a ua+a untuk m%m'a$"at$ ma$+arakat a!ar $a"n! t&"&n!
m%n&"&n! (#ar, &"% #an untuk ma$+arakat) -ka t%r-a# ka$u$ !awat #arurat t%rkat k%am"an
#an %r$a"nan $%n!!a k%mamuan #an k%mauan ma$+arakat untuk m%n&"&n! #r m%r%ka
$%n#r #a"am b#an! k%$%atan m%nn!kat. Kar%na tu P%mb%r#a+aan Ma$+arakat b#an!
K%$%atan Ibu #an Anak m%ruakan ba!an #ar Ua+a P%n!%mban!an Pr&!ram D%$a Sa!a
Na$&na" D%art%m%n K%$%atan R%ub"k In#&n%$a.
Ua+a t&"&n! m%n&"&n! #ar, &"% #an untukF ma$+arakat #a"am P%mb%r#a+aan
ma$+arakat b#an! KIA n m%n*aku t&"&n! m%n&"&n! #a"am a" %n*atatan k%-a#an k%$%atan
+an! t%r-a# #ma$+arakat (bu am", k%matan bu, k%matan ba+), t&"&n! m%n&"&n! #a"am a"
%n+%#aan a"at tran$&rta$?k&munka$, t&"&n! m%n&"&n! #a"am a" %n#anaan $&$a", t&"&n!
m%n&"&n! #a"am %n+%#aan %n#&n&r #ara #an t&"&n! m%n&"&n! #a"am %n+%baran n'&rma$
t%ntan! K%"uar!a B%r%n*ana.
A!ar ma$+arakat t%r!%rak #an mau m%n!&r!an$r #rn+a untuk $a"n! t&"&n! m%n&"&n!
maka #%r"ukan $%&ran! war!a $%t%mat +an! mamu untuk m%m'a$"ta$ ma$+arakatn+a a!ar
mau #an mamu m%n!ana"$a k&n#$ k%$%atan bu #an anak +an! a#a #ma$+arakatn+a #an
#ar ana"$a k&n#$ t%r$%but m%r%ka mau b%rtn#ak untuk m%n!ata$n+a #%n!an $umb%r#a+a #an
&t%n$ +an! m%r%ka m"k #%n!an m%mb%ntuk $$t%m k%$a!aan m%r%ka $%n#r. S$t%m
24
8/19/2019 FGD 1 revisi
25/31
k%$a!aan # tn!kat ma$+arakat t%r#r ata$ 1 $$t%m +atu $$t%m %n*atatan, $$t%m
tran$&rta$?k&munka$, $$t%m %n#anaan $&$a", $$t%m %n#&n&r #ara #an S$t%m In'&rma$
KB.
P%mb%ntukan $$t%m k%$a!aan t%r$%but #'a$"ta$ &"% $a"a $%&ran! war!a $%t%mat
#an untuk m%nn!katkan k%mamuan war!a t%r$%but #a"am m%m'a$"ta$ ma$+arakatn+a maka
m%r%ka akan #"at #a"am $uatu %"atan. Kar%na tu %"atan n t#ak an+a r&$%$
m%m'a$"ta$ %$%rta "at a!ar mamu m%n!&r!an$$r ma$+arakatn+a #a"am m%mb%ntuk
$$t%m k%$a!aan t%ta -u!a m%m'a$"ta$ %$%rta %"atan untuk m%n+u$un an#uan +an!
akan #aka #a"am %n!&r!an$a$an ma$+arakat #a"am %mb%ntukan $$t%m k%$a!aan #
ma$+arakatn+a $%t%"a $%"%$a m%n!kut %"atan n.
Mu" P%"atan a#a"a r&!ram %"atan untuk m%"at $a"a $atu war!a #%$a +an!
b%r%ran m%m'a$"ta$ ma$+arakatn+a #a"am m%mb%ntuk $$t%m k%$a!aan # ma$+arakat
$%ba!a b%ntuk %n!&r!an$a$an ma$+arakat. Mu" %"atan n m%ruakan $a"a $atu #ar
ak%t a"at bantu P%mb%r#a+aan Ma$+arakat b#an! K%$%atan Ibu #an Anak.
=. =. P%n#%katan M%"a"u P%n+u"uan K%$%atan Ma$+arakat
P%n#%katan %n+u"uan k%$%atan ma$+arakat #a"am m%n!ata$ r%n#an+a k r%n#an+a
m&t5a$ $ta' u$k%$ma$.
P%n+u"uan $%bakn+a #"ak$anakan #%n!an m%"batkan t&k&?t&k& ma$+arakat #an
a!ama, $%rta #r%n*anakan a#a waktu t%rt%ntu, m$a"n+a $atu bu"an $%ka" a#a $aat &$+an#u.
Da"am %n+u"uan #k%ma$ #a"am baa$a +an! mu#a #m%n!%rt &"% r%$&n#%n, +atu bu?bu
am". Dan %r"u #a#akann+a %"atan ku$u$ ba! t%na!a k%$%atan #an ara ka#%r a!ar #aat
m%mb%rkan n'&rma$ +an! t%at #an mamu m%n-a"n k&munka$ +an! bak $%n!!a tmbu"
k%%r*a+aan ara bu untuk m%m%rk$akan k%am"ann+a. S&$a"$a$ +an! bak -u!a #%r"ukan
#a"am m%n$uk$%$kan r&!ram n, +atu #%n!an ua+a?ua+a r&m&$ #an %n+a-an %n+u"uan
+an! m%nark %ratan ara bu.
S%"an untuk m%nn!katkan k%t%rtarkan ara bu #a"am m%n!kut r&!ram k n, -u!a
%r"u #%ratkan ba! t%na!a?t%na!a k%$%atan #an ara ka#%r a!ar #aat m%m"k $%man!at
#a"am m%mb%rkan n'&rma$ #an m%n-a"ankan r&m&$ $%rta %n+u"uan m%n!%na k tu
$%n#r, m$a"n+a #%n!an m%mb%rkan %n!a$"an tambaan aab"a mamu m%n!a#rkan
25
8/19/2019 FGD 1 revisi
26/31
$%-um"a &ran! #a"am %n+u"uan, atau m%mb%rkan k&n$um$ #an tran$&rta$ t%r$%n#r ba!
t%na!a k%$%atan #an ara ka#%r #a"am m%n+%"%n!!arakan %n+u"uan, $%rta t%r$%#an+a $arana
#an ra$arana +an! m%n#ukun! $%%rt ruan!an +an! n+aman #an %ra"atan %n#ukun!
%n+u"uan +an! bak.
D%n!an #%mkan #arakan t%na!a k%$%atan #an ara ka#%r akan "%b b%r$%man!at
untuk m%"ak$anakan %n+u"uan #an m%mb%rkan %n%r! &$t' ba! bu?bu am" $%n!!a ara
bu -u!a m%ra$akan %ntn!n+a K tu $%n#r #an mu"a m%ra$a m%mbutukan %m%rk$aan
k%am"an $%n!!a r%n#an+a K #aat #ata$. S%t%"a bu?bu am" +an! m%n!kut
%n+u"uan m%ra$a m%mbutukan %m%rk$aan K tu, #arakan m%r%ka #aat m%mb%rkan
n'&rma$ #an m%n!a-ak r%kan?r%kan bu am" "ann+a a!ar turut m%m%rk$akan k%am"ann+a
#an *akuan K #arakan $%makn m%nn!kat.
=. . P%n#%katan M%"a"u K&n$% P%n*%!aan
P%n#%katan +an! #"akukan m%"a"u k&n$% %n*%!aan #"akukan untuk m%nn!katkan
K #an m&t5a$ %tu!a$ k%$%atan. Sa"a $atu %n+%bab r%n#an+a K #$%babkan &"%
kuran!n+a m&t5a$ #ar %tu!a$ k%$%atan. Ha" n #aat #*%!a #%n!an m%m%*akan &k&k
%rma$a"aan +an! a#a b%r#a$arkan k&n$% t%&r ma$"&w #an %7b%r!. Para %tu!a$ k%$%atan
$%"a+akn+a #%nu k%butuan b%r#a$arkan k&n$% t%&r t%r$%but, $%%rt *&nt& k%butuan
#a$ar &k&k aru$ t%r%nu. K%butuan akan $an#an!, an!an #an akan m%ruakan k%butuan
+an! m%n#a$ar +an! aru$ #%nu. K%butuan n m%n-a# m&t' #a$ar untuk $%ta &ran! a!ar
#aat "%b %'%kt' #a"am b%k%r-a, $%n!!a -ka n!n m%nn!katkan m&t5a$ %tu!a$ aru$
#aat m%m%nu k%butuan t%r$%but. K%butuan?k%butuan "an +an! m%"ut k%amanan #an
ka$ $a+an! -u!a aru$ #%nu $%t%"a k%butuan #a$ar. K%butuan n akan m%n%matkan
ara %tu!a$ k%$%atan #a"am t%mat #an $tua$ +an! n+aman #a"am b%k%r-a, $%n!!a #%n!an
n #arakan #aat m%namba %'%kt5ta$ %tu!a$ #a"am b%k%r-a #an m%nn!katkan
rukt5ta$ m%r%ka #a"am %k%r-aan .
K%butuan %n!ar!aan -u!a b%r%ran %ntn!, #%n!an m%mb%rkan %n!ar!aan,
r&m&$ #an k%#u#ukan -u!a #aat m%mb%rkan "ambn! r%$t$% t%r$%n#r $%n!!an #aat
m%nn!katkan m&t5a$ ba! %tu!a$ k%$%atan. Pr&!ram +an! #aat #b%ntuk $%%rt %mb%ran
b&nu$, %n!a$"an tambaan, m%nn!katkan tar' k%$%-at%raan untuk %tu!a$, "n!kun!an +an!
26
8/19/2019 FGD 1 revisi
27/31
m%n#ukun! # t%mat b%k%r-a #an r&m&$ -abatan #aat #"ak$anakan. D%n!an m%"akukan
%m%nuan k%butuan?k%butuan t%r$%but #arakan #aat m%nn!katkan m&t5a$ %tu!a$
k%$%atan +an! #aat m%nn!katkan rukt5ta$ k%r-a %tu!a$ # "aan!an $%n!!a tu-uan
untuk #aat m%m%*akan ma$a"a r%n#an+a K #aat t%rwu-u#.
=. 1. P%"ak$anaan
4. Kun-un!an bu am" K 4 #an K
D"akukan $%ta ar k%r-a a#a k" /;.//?4.// 6IB.9. P%mb%ran tab"%t 7at b%$ %4 #an %=
D"akukan $%ta ar k%r-a a#a k" /;.//?4.// 6IB.
=. P%mb%ran mun$a$ TT D"akukan $%ta ar k%r-a a#a k" /;.//?4.// 6IB.
. P%n+u"uan • P%r&ran!an S%ta ka" kun-un!an (wawan*ara) ar k%r-a k" /;.//?4.// 6IB.
• K%"&m&k t#ak ##aatkan #ata
1. D%t%k$ r$k& bu am"
D"akukan $%ta ar k%r-a a#a k" /;.//?4.// 6IB. S%ba!an bu am" r$k& tn!!
#tan!an &"% #&kt%r umum #an b#an. T#ak ##aatkan #ata.@. Ru-ukan ka$u$ r$k& tn!! bu am"
T#ak ##aatkan #ata.
2. Kun-un!an rumaT#ak ##aatkan #ata
;. P%n*atatan #an %"a&ran • P%n*atatan D"akukan $%ta ar k%r-a a#a k" /;.//?4.// 6IB.
• P%"a&ran D"akukan $%ta awa" bu"an.
• P%n*atatan t#ak "%n!ka
>. P%n!awa$an
• P%n!awa$an k%a"a Pu$k%$ma$ raat bu"anan A#a, ta bu"an (L&kakar+a Mn
Bu"anan)
• P%n*atatan #an %"a&ran bu"anan A#a, 4 3 bu"an.
4/. 8akuan kun-un!an bu am" K 4 #an K
Jum"a $a$aran bu am" #a"am $atu taun.
44. 8akuan %n+u"uan
• 8akuan %n+u"uan %r&ran!an #"ak$anakan $%ta ka" kun-un!an (4//0)
• 8akuan %n+u"uan k%"&m&k t#ak #aat #n"a kar%na t#ak ##aatkan #ata.
49. 8akuan #%t%k$ r$k& bu am" &"% t%na!a k%$%atan
27
8/19/2019 FGD 1 revisi
28/31
8akuan #%t%k$ r$k& bu am" &"% t%na!a k%$%atan t#ak #aat #n"a kar%na t#ak
##aatkan #ata.4=. 8akuan ru-ukan ka$u$ r$k& tn!! bu am"
T#ak #aat #n"a kar%na t#ak ##aatkan #ata
28
8/19/2019 FGD 1 revisi
29/31
BAB IG
REKOMENDASI DAN SARAN
. 4. Ba! Ma$+arakat D%$a #an S%"uru S%kt&r
? Ma$+arakat #arakan "%b akt' m%n!kut %n+u"uan t%ntan! k%$%atan bu am" untuk
m%n*%!a tn!!n+a an!ka k%matan bu (AKI) #a"am ma$+arakat.
? Ibu aru$ "%b rutn m%m%rk$akan kan#un!an k% Pu$k%$ma$.
. 9. Ba! T%na!a K%$%atan
? M%nn!katakan m&t5a$ $ta' u$k%$ma$ r&'%$$&na" #%n!an *ara m%n!kut $%mnar?
$%mnar m&t5a$.
? Pmnan u$k%$ma$ #a"am ran!ka m%numbukan m&t5a$ $ta' a#mn$tra$ #a"am b%k%r-a,
aru$ m%m%ratkan k%butuan 'un#am%nta" ara $ta', #an #a"am r&$%$ $%"an-utn+a t%ntu
$a-a mnan u$k%$ma$ #aat m%"akukan r&$%$ m&t5a$ #%n!an m%n!!unakan t%&r?
t%&r m&t5a$ +an! #$%$uakan #%n!an $tua$ #an k&n#$ ara $ta' #a"am %m%nuan
k%butuann+a $%*ara rark$ #an $mu"tan, +an! t%ntu $a-a #arakan #aat m%mb%rkan
#amak &$t' t%ra#a %nn!katan rukt5ta$ k%r-a $%ka"!u$ n#kat&r #ar
%nn!katan kn%r-a $ta' a#mn$tra$ # Pu$k%$ma$.
. =. Ba! P%m%rnta
? M%mbuat #an m%n-a"ankan r&!ram m&nt&rn! t%ra#a %tu!a$ k%$%atan # u$k%$ma$.
? M%"akukan ua+a %n+u"uan k%a#a bu am" a!ar "%b m%m%ratkan k%$%atan #r
$%n#r #an -ann.
29
8/19/2019 FGD 1 revisi
30/31
DATAR PUSTAKA
4. P%"a+anan ant%nata". P%#&man P%"a+anan Ant%nata". 9//2. D%art%m%n K%$%atan RI,
Jakarta 9//2 a" 4?;=.
9. P%"a+anan ant%nata". P%#&man P%mantauan 6"a+a S%t%mat K%$%atan Ibu #an Anak.
D%art%m%n K%$%atan RI, Jakarta 9//> a" 4?2=.
=. 6&r"# H%a"t Or!an7at&n (6HO). Mat%rna" M&rta"t+ . u#at%# 9/49 Ma+ 4= *t%#
9/49 D%$%mb%r 99. D un#u #ar
tt33www.w&.nt3m%#a*%ntr%3'a*t$%%t$3'$=;3%n3n#%.tm"
. Ba#an P%n%"tan #an P%n!%mban!an K%$%atan. R$%t K%$%atan Da$ar. Jakarta
D%art%m%n K%$%atan RI. 9/4=.
1. Artk%" r&!ram Ean#n! Mat%rna" an# N%&nata" Sur55a" (EMAS). u#at%# 9/49 Jan
92 *t%# 9/49 O*t&b%r 99. D un#u #ar
tt33www.k%$%atanbu.#%k%$.!&.#3ar*5%$3=24m&r%?=24
@. Pr&'" #ata k%$%atan n#&n%$a taun 9/4=. Jakarta K%m%nt%ran K%$%atan R%ub"k
In#&n%$a, 9/4=. "m 491?9/;.
2. Data K%$%atan Pa"%mban!. *t%# 9/4= D%$%mb%r 99. D un#u #ar
tt33#nk%$.a"%mban!.!&.#3tamun!3#&kum%n3#&kum%n?;9?44/.#'
;. Manuaba IB:. +--.. /l!u 'ebidanan, &enyait 'andungan 0 'eluarga Berencana
1ntu &endidian Bidan. Jakarta E:8.
>. Manuaba IA8, #kk. 233-. Buu A$ar &atologi 4bstetri untu Mahasisa 'ebidanan.
Jakarta E:8.
4/. Manuaba IB:. +--5. &enuntun 6isusi 4bstetri dan *ineologi. Jakarta E:8.
44. Manuaba IB:. 2337. &enuntun 'epaniteraan 'lini 4bstetri dan *ineologi 8disi 2.
Jakarta E:8.
30
http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/en/index.htmlhttp://dinkes.palembang.go.id/tampung/dokumen/dokumen-82-110.pdfhttp://dinkes.palembang.go.id/tampung/dokumen/dokumen-82-110.pdfhttp://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs348/en/index.html
8/19/2019 FGD 1 revisi
31/31
49. Mu'#""a. 9//>b" &anduan Asuhan 'ebidanan /bu Ha!il" J&!-akarta Nua M%#ka
4=. Prawr&ar#-&, Sarw&n&. 9//>. Buu Acuan Nasional &elayanan 'esehatan Maternal
dan Neonatal . Jakarta PT Bna Pu$taka Sarw&n& Prawrar#-&.
4. Mun-a+a, A.:#%.9//. Mana$e!en 'esehatan 8disi 29" Jakarta Buku K%#&kt%ran
E:8
41. 6HO. 4>>1. Mana$e!en &elayanan 'esehatan &ri!er9.Jakarta Buku K%#&kt%ran
E:8
4@. 6-&n&, D-&k&. 4>>>. Mana$e!en Mutu &elayanan 'esehatan9. Suraba+a Ar"an!!a