-
E Y Ü P S U L T A . N S E M PO Z YU M U
TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA ••
EYUPSULTAN SEMPOZYUMU
IV TEBLiGLER
Türkiye Diyanet Vakfı İsHim Araştırmaları Merkezi
Kütüphanesi
Dem. No: f1555.2 Tas. No:
'3S6.ıLıı § ,,
'-!U .S
EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ
Tel: (0212) 563 16 65-616 00 98 Fax: (O 212) 616 00 78
IV
-
T. A R i H K. Ü L T ü· R Ü V E S A N A T
EYÜP BELEDiYE Sİ KÜLTÜR YAYINLARI
13
GENEL YÖNEfİM:
OSMANSAK
YA YlN SORUMLUSU:
İRFAN ÇALIŞAN
GRAFiK TASARlM:
Y AZIEVi İLETiŞiM HİZMETLERİ
FiLM ÇlKlŞ:
KO MBİ
BASH
SEÇİL OFSET
CİLT
BAYINDIR
BASlLDI GI YER,
İSTANBUL
BASKITARiHi>' . · KASIM 2Öo6 · .. · ...
. . :·.ı::·
-Eyüpsultan Senıpozyııınu kitabında kullanılan,
tebliğ sahiplerine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler Eyüp
Belediyesi, Kazını Zaim ve Yazıevi İletişim Hizmetleri arşivlerine
aittir. . Kitaptaki tüm yazıların ve görsel malzemelerin
yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz
olarak yayınlanamat
ve kullanılamaz.
Y L A
-
T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A
142
Eyüp’teki Baz› Cami veTürbelerin Tamiriyle‹lgili Arfliv
BelgeleriHakk›nda Görüfller
Prof. Dr. HAKKI ÖNKAL - Doç. Dr. AYfiE ÜSTÜN
Z
1944 y›l›nda Konya’da do¤du. ‹lk, orta veyüksek tahsilini ayn›
flehirde tamamlad›ktan sonra
1966 yl›nda ö¤retmen olarak Bursa’dagörevlendirildi. 1969
y›l›nda S.Ü. ‹lâhiyat
Fakültesine asistan seçildi. 1973’de A.Ü. ‹slâmi‹limler
Fakültesine asistan olarak atand›. 1977’de
doktor, 1983 y›l›nda doçent 1989 y›l›ndaprofesör oldu. 1981-1982
y›llar›nda bir y›l
Paris’te bulundu. 1999 y›l› fiubat›nda D.E.Ü. ‹lâhiyat
Fakültesidekanl›¤›na atand›. Halen bu görevi yürütmekteolan ÖNKAL,
Anadolu Selçuklu ve Osmanl›dönemi türbelerine ait kitaplar ve çok
say›da
makale yay›nlad›. Evli ve iki çocuk babas›d›r.
1956’da Isparta-Sütçüler’de do¤du. 1977’de ‹stanbulÜniversitesi
Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nü
bitirdi. Ö¤rencili¤i s›ras›nda ‹st. Kubbealt› Kültür veSanat
Vakf› nak›flhânesi’nde Yrd. Doç. ‹nci A. B‹-
ROL ve Doç. Dr. Çiçek DERMAN nezaretinde veri-len Tezhib
kurslar›na devam ederek, 1986’da ad› geçen
Nak›flhâneden icazet alm›flt›r.Dokuz Eylül Üni. Sos. Bil. Ens.
Gel. Türk El San.Tezhip Anasanat Dal›’nda Yüksek Lisans
yapt›ktan
sonra, Konya Selçuk Üni. Sos. Bil. Ens. Gel. Türk ElSan. Tezhip
Anasanat Dal›’ndan Sanatta Yeterlik
ünvan› ald›. Ayr›ca Dokuz Eylül Üni. Sos. Bil. Ens.‹slâm Tarihi
ve Sanatlar› Bölümü’nde Doktora yapt›.1996 y›l›nda Dokuz Eylül Üni.
Güz. San. Fak.’de
Tezhip Sanat› Dal›’nda Doçent oldu. Hâlen SakaryaÜniversitesi
Güz. San. Fak. Gel. Türk El San. Böl.Bflk. olarak görev
yapmaktad›r. Çeflitli sergiler açm›fl
olup yay›nlanm›fl makaleleri bulunmaktad›r.
-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V
Tarih, müessese tarihi, maliye, top-lumbilim ve mimarl›k ile
ilgili çok zen-gin bilgilerin kayna¤› olabilecek arflivbelgelerine
ulaflmak hem hâlâ çok zor-dur hem de tesadüflere ba¤l›d›r.
Bugünbirçok gayrete ra¤men, arfliv belgeleri-mizin büyük ço¤unlu¤u
tasnif edileme-mifltir. Bu bak›mdan ulafl›labilen baz›belgeler
çerçevesinde de¤erlendirmeleryap›labilece¤i izahtan varestedir.
Bubelgeler aras›nda, meselâ hem Osman-l›ca hem Frans›zca olarak
haz›rlanm›flD’Aranco’nun Ayasofya Camii ile ilgiliraporu gibi ilgi
çeken, ayr›nt›l› mimarive restorasyonla alâkal› belgelere
derastlanabilmektedir. 22 Kas›m 1894 ta-rihli bu belgede, D’Aranco,
dahil bu-lunmad›¤› halde kendi ad›n›n da kay-dedildi¤i ‹l Komisyonu
raporundakikeflif tutana¤›n›n yetersiz oldu¤unu veincelemenin
istenen nitelikten uzak bu-lundu¤unu belirterek yap›n›n
öneminivurgulamakta ve son depremin her nekadar hafif bir hasar›
olmuflsa da, bu-nun eski ve tehlikeli yaralar›n tekraraç›lmas›na
neden oldu¤u üzerinde dur-maktad›r. Ayr›ca, büyük kubbenin
faz-las›yla flekil de¤ifltirdi¤ini, cephesinde-ki duvarlar›n
oturdu¤unu ve buna ba¤l›olarak desteklerin basmas› sebebiyle
gi-rifl taraf›ndaki yar›m kubbenin hem ye-rinden oynad›¤›n› hem de
çatlad›¤›n›rapor etmifltir. D’Aranco, büyük kubbe-nin flekil
de¤ifltirmesinin bir di¤er âmi-linin tahta ile yap›lm›fl bir
çat›n›n a¤›r-l›¤› alt›nda kalmas› oldu¤unu belirt-mekte ve hemen
yap›lmas› gerekli hu-suslar s›ralanmaktad›r. Bu belge
bize,günümüzde de rastlan›ld›¤› flekliyle, azmasrafla günü kurtarma
çabas›n›n ogün de mevcut oldu¤unu, restorasyon-larda öncelikle
nelere dikkât edilmesigerekti¤ini bir bak›ma restorasyon
ilke-lerini göstermektedir.
19 Safer 1312 tarihli ve yine bir ko-misyon taraf›ndan
haz›rlanan Dolma-bahçe ve Ortaköy camilerinin onar›m-lar› ile
ilgili belgede, dikkat çekici hu-suslara yer verilmifltir. Evkaf
Nezareti-ne gönderilen tezkerede, zikrolunancamilerin onar›m›nda
görevlendirilecek
kiflilerin namuslu ve dürüst kifliler ol-mas›na dikkat edilmesi,
bunlara do¤ru-lukla hizmet edeceklerine dâir yeminettirilmesi ve bu
tarzda hizmet ettikleritakdirde kendilerinin
mükâfatland›r›la-caklar›n›n da bilhassa belirtilmesi isten-di¤i
Evkâf Naz›r› taraf›ndan belirtil-mektedir. Belki de bu tenbih,
camilerinonar›mlar›ndan sonra k›sa aral›klarla yi-ne tamire muhtaç
duruma düflmelerininortaya ç›kard›¤› zarurî bir uyarmad›r.
Ayn› belgede Ortaköy Camiinin içs›valar› kaz›tt›r›larak keflif
yap›lmas›n›n,duvarlardaki yar›k ve çatlaklar›n içtenve d›fltan
demir ba¤lama yap›larak ona-r›lmas›n›n ç›ral› kama ve çimento
ileçatlaklar›n s›k›flt›r›l›p doldurulmas›n›ngerekti¤i
bildirilmektedir.
5 Cemaziyelahir 1278 tarihli birbelge, kaza sonucu hayat›n›
kaybedeniki iflçinin yak›nlar›na kucak aç›ld›¤›n›ve bir bak›ma
bunlar›n vereselerininsosyal sigorta kapsam›na al›nd›klar›n›ortaya
koymaktad›r. Dolmabahçe Ca-miinin tamiri s›ras›nda düflüp vefat
edenTaflç› ‹brahim ile Hammal Mehmed’indokuz kifliden oluflan
vereselerinin her-birine 25 kurufl maafl tahsis edildi¤i
gö-rülmektedir. Bu birkaç örnek dahi, arflivbelgelerinin çok
de¤iflik hususlarda biz-leri ayd›nlatacak bilgiler ihtiva
ettikleri-ni bir kez daha ortaya koymaktad›r.
Genelde ‹stanbul, özelde Eyüp Ca-mi ve Türbelerinin
onar›mlar›yla ilgilibelgeler de¤erlendirildi¤inde ne gibiözellikler
tesbit edilebilir? Dikkatimiziçeken yönleriyle bunlar› flu flekilde
s›ra-layabiliriz:1. Bürokratik Prosedür
Taflradaki cami ve türbelerin onar›-m› sözkonusu oldu¤unda,
vakf›n müte-vellisi veya baz› hallerde cemaat, mah-kemeye
baflvurarak tamir talebinde bu-lunmakta ve bu bir ilâmla
Dersaadet’eintikal ettirilmektedir. Merkez-i hükü-met, ilâm›
inceledikten sonra, öngörüle-nin d›fl›nda herhangi bir ifllem
yap›lma-mas› ikaz›n› da hâvi izni vermektedir.
Merkezdeki yap›lar›n onar›m› içintakip edilmesi gereken yol ise,
son dö-nemlerdeki mevzuat de¤iflikliklerine
143
-
T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A
ba¤l› olarak farkl›l›klar göstermektedir.Genel olarak, evkaf
nâz›r›, onar›m ihti-yac›n› ilgili vakfa bildirmekte, vak›f daEvkaf
Nezâretine bu onar›m ihtiyac›n›duyurmaktad›r. Bu s›rada,
flehremane-tinde kurulan heyet-i fenniye, onar›m›istenen yap›yla
ilgili olarak keflif yapa-rak keflif defterini haz›rlamakta ve
tah-mini masraf› belirlemektedir. Evkaf Ne-zareti, bu keflif
defteri ile birlikte konu-yu fiûra-y› Devlete havale
etmektedir.Konu ile ilgili olarak haz›rlanan maz-bata, do¤rudan
do¤ruya umumî heyeteait olabilece¤i gibi, onun alt daireleriolan
Dahiliye veya Mâliye dairelerinede ait olabilir. fiura-y› Deletce
al›nankarar keflif defteriyle birlikte Sadaretmakam›na
gönderilmekte oradan da serkâtibe, dolay›s›yla padiflaha arz
olun-maktad›r. Padiflah, tezkereyi inceledik-ten sonra iradesini
yine ser kâtip yo-luyla Sadarete bildirmekte ve böyleceprosedür
tamamlanmaktad›r.
Bu ifllemlerin seri bir flekilde yap›l-d›¤› ve Evkaf Nezaretine
iletilen bir ta-lebin takriben bir ay içinde padiflah›niradesinin
Sadarete gönderildi¤i görül-mektedir. Meselâ, Eyüp’teki Es’ad
A¤a(Çelebi) Camii ile ilgili Evkaf Nezare-tinin 19 Cemaziyel 1314 /
26 Ekim1896 tarihli takriri, fiûra-y› Devlet Da-hiliye Dairesince 5
Cemaziyelâhir1314’de sonuçland›r›lm›fl, Sadaret ma-kam› 23
Cemaziyelâhir, Ser-kitabet de25 Cemaziyelâhir 1314’de ifllemi
ta-mamlam›fllard›r. Böylece ifllemin 37günde tamamland›¤›
anlafl›lmaktad›r.Sultana sunulmak üzere Ser-kitabetegelen evrak›n
genellikle bir günde engeç üç günde sonuçland›r›ld›¤›
görül-mektedir. Bu da en üst makam›n dahibürokratik ifllemlerin çok
seri yürümesihususunda büyük bir titizlik gösterdi¤i-nin bir kan›t›
olarak de¤erlendirilebilir. 2. Onar›m Mahalleri
Deprem, yang›n, fliddetli rüzgâr vef›rt›na ve y›ld›r›m düflmesi
gibi neden-lere ba¤l› hasarlar ile zaman›n husulegetirdi¤i
harabiyet sonras›nda onar›m›gereken yap›lar›n çok de¤iflik
mahalle-rinin tamir gördü¤ü belgelerin incelen-mesinden
anlafl›lmaktad›r. Bunlar, bura-da, say›lamayacak kadar çoktur.
Bunun-
la beraber, d›fl ve iç aksamda en çokonar›lan mahalleri k›saca
hat›rlatmakyerinde olacakt›r. Bunlar›n bafl›nda mi-nare ve minare
külâhlar›n›n onar›m›gelmektedir. ‹ncelenen 150 civar›ndakibelgeden
yirmiikisi 28 cami minaresi-nin onar›m› ile alâkal›
bulunmaktad›r.Bunu kubbe ve di¤er aksam›n kurflunkaplamalar›n›n
yenilenmesi takip et-mektedir. Belgelerdeki yo¤unluk dikkâ-te
al›nd›¤›nda kubbe ve külâh gibi ele-manlar›n kurflun kaplamalar›n›n
s›kl›klaonar›ld›¤› ve devaml› bir bak›m›n ge-rekti¤i görülmektedir.
Di¤er taraftan suyollar› ile musluklar›n da en çok tamirgören
unsurlar olduklar› dikkâti çek-mektedir. Mahfillerden döfleme
tafllar›-na, korkuluklardan derz, hat›l tamirinekadar de¤iflik
yerlerle ilgili onar›mlar›nyan›s›ra kandil ve flamdanlar,
lambalar,has›r, perde ve minderler, türbelerdekimerkadlerin
kalensöve ve destarlar›onar›lan veya yenilenen nesneler ara-s›nda
yer al›r. Meselâ 1225 tarihli birbelgede Eyüp Sultan Camiinin
flamdan,kandiller ve ask›s› ile binalar›n levaz›-mat›n›n onar›ld›¤›
ve bunlarla birliktedi¤er harcamalar›n toplam›n›n 1478kurufla bali¤
oldu¤u belirtilmektedir.
3. Malzeme‹nflac›l›kta, bir k›sm› bugün de kul-
lan›lan pekçok malzeme ad›, belgelerdeçeflitli vesilelerle s›k
s›k zikredilmekte-dir. Bunlar aras›nda, horasanl› kettanl›harç,
melez harç, alç›l› harç gibi harçnevilerini; fleflhane tu¤las›,
çarfl› tu¤las›,parça tu¤la, minare tu¤las› gibi tu¤laçeflitlerini;
mefle, kara s›¤›r a¤ac›, ›hla-mur, mertekli çam tahtas›, sar› ot
tahta-s›, sal kalas, battal kereste gibi ahflapmalzeme
çeflitlerini; kurflun levha, kur-flun z›vana, kurflun kenet,
zincirli demirask›, lâme demiri, dökme raht, ahen,nuhas gibi
de¤iflik madeni malzemeyi;elvan boya, afl› boyas› s›vac›kâri
boya,sülü¤en boya, isfidaç, frengi altun, yal-d›z gibi süs
malzemelerini buluruz. Bubilgileri hâvi belgeler ile, geçen
yüzy›l-larda onar›mlarda kullan›lan malzemeçeflitlerini, bunlar›n
adlar›n›, miktarlar›-n› ve bu arada onar›m s›ras›nda onar›m›
144
-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V
gerçeklefltirmekte kullan›lacak âlet,edevât› hatta bunlar›
dikkâte alarak uy-gulama tekniklerini ve nihayet malze-melerin
birim ve toplam fiyatlar›n› tes-bit etmek mümkün olabilmektedir.
Bumalzemelerin özellikleri hakk›nda bil-gilerimizi artt›rd›kça,
yap›lar› aslî husu-siyetlerine göre onarma ve restore et-me
imkânlar›n›n da elde edilebilece¤idüflünülebilir. 4. Onar›mlarda
Görev
Alan Meslek Erbab›Arfliv belgelerinin tetkiki, yap›lar›n
onar›m›nda görev alan çal›flanlar› ikiana gruba ay›rmam›za imkân
vermekte-dir. Bunlar›n ilkini yönetici ve teknikekip yani kad›,
flehremini, mütevelli,bina emini, müteahhit ve kâtipler
ileser-mimar, hassa mimar›, hassa mimar›hulefas› (kalfalar›) ve
keflif komisyonuüyeleri, mühendisler oluflturmaktad›r.‹kinci grubu
ise zenaatkârlar ve iflçileroluflturuyordu. Belgelerde en çok
zikre-dilenler, neccarân, rençberân, hammâ-lân, dülgerler,
tulumbac›lar, badanac›-lard›r. Bu arada nakkafl ve yald›zc›
gibidaha kalifiye elemanlar›n da zikredil-diklerini belirtelim.
Bu iflçi ve ustalardan müslim veyagayr-i müslim olmalar›na
bak›lmaks›z›nmevcut elemanlara ve ihtiyaca göre gö-rev verildi¤i
anlafl›lmaktad›r. Belgelerinincelenmesi, bize 1100’lü yani
XVII.yüzy›l›n sonlar› ile XVIII. yüzy›l sonla-r›na kadar bu iflçi
ve ustalar›n ço¤ununmüslüman olduklar›n› buna karfl›l›k1200’lü
y›llarda ise daha çok gayr-imüslimlerin görevlendirildiklerini
gös-termektedir. Di¤er taraftan imar veonar›mlar için Avrupa’dan
gelen veyadevletin davet edip görevlendirdi¤imühendis ve mimar
adlar›na da özellik-le 1200’lü y›llar›n ikinci yar›s›nda dahas›k
rastlanmaktad›r.
5. Para Birimi veÖdemeler
Osmanl› devletinin yaklafl›k son iki-yüz y›ll›k dönemini
kapsayan belgeler-de para birimi olarak akçe, para, kurufl,esed-i
kurufl, kîse, zolota, mecidî ve
sim-i mecidî ifadeleri kullan›lm›flt›r.Ödemelerin bu de¤iflik
para birimleriile yap›ld›¤› ve para olarak de¤erlendi-rmenin
a¤›rl›k, uzunluk, hacim veyahizmete ba¤l› olarak tesbit edildi¤i
bel-gelerin ifade tarz›ndan anlafl›lmaktad›r.Buna göre de¤erler,
beheri, k›taat ade-di, k›yyesi, kantar›, yükü gibi birimleregöre
belirleniyordu. Onar›mlar›n mas-raf toplam›, mecidi üzerinden
hesapla-n›p kurufl karfl›l›¤› olarak ifade edilmifl-tir. Bulunan
yekûn daima yaz› ile veril-mifltir. Belgelerin incelenmesinde,
Fa-tih, Atik Ali Pafla (Çemberlitafl) ve Ha-midiye (Büyükada)
camileri d›fl›ndakidi¤er yap›lar›n tamam›nda yap›lacakmasraf›n
mecidi yirmi kurufltan de¤il,ondokuz kurufltan hesap edilmesi
veödemenin buna göre yap›lmas› iradesigörülür. Böylece, bir bak›ma
onar›m›ihale edilen yap›n›n masraf toplam›ndaiskonto yap›ld›¤›n›
söylemek mümkün-dür. Di¤er taraftan, belgelerde kaide-itasarrufa
riayet iste¤i ile tahmini masrafbedelinin alt›nda harcama yap›lmas›
te-mennisi dile getirilir.
Onar›lan yap›n›n masraf›n›n, kendivak›flar›na kaydedilmek üzere
EvkafBütçesi Tamirat tertibinden ödenmesiözellikle
belirtilmektedir. E¤er vakf›nonar›m masraf›n› ödeme gücü yoksa,
otakdirde Maliye veya Nafia Hazinesin-den karfl›lanaca¤›
bildirilmektedir.
Çal›flanlar›n ücreti, iflçi s›n›flar› içinbelirlenen de¤erler
üzerinde ödeniyor-du. Bunlar, ücret-i amele-i neccarân,ücret-i
amele-i s›vac›yan, ücret-i amele-i camc›yan, ücret-i amele-i
nakkafl veyabazen yevmiye-i neccarân, yevmiye-iminareci, yevmiye-i
kalfa fleklinde ifa-de ediliyordu.6. Onar›m Yo¤unlu¤u
Cami ve türbelerin onar›mlar› ile il-gili evkaf defterleri ile
belgelerin tan-zim tarihleri dikkâte al›nd›¤›nda XIX.yüzy›lda
onar›mlar›n yo¤unluk kazan-d›¤› kolayl›kla
gözlenebilmektedir.Özellikle sözkonusu yüzy›l›n son ony›l›nda
onar›mla ilgili belge say›s›n›n74’ü bulmas›, bu dönemde
yap›lar›nonar›m›na önem verildi¤inin bir gös-tergesi olabilece¤i
gibi ayn› yap›lar›n
145
-
T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A
birkaç y›l arayla onar›lmas› nedeniyleonar›mlar›n kalitesinin
yeterli olmad›-¤›n›n bir iflareti olarak da kabul edilebi-lir.
Sultan Abdülmecid, Sultan Abdüla-ziz ve Sultan II. Abdülhamid
dönemleriinfla faaliyetleri kadar onar›mlar›n dayo¤unlaflt›¤› bir
dönem olma özelli¤inikazanmaktad›r. Dikkâti çeken di¤er birhusus
onar›lan yap›lar›n ço¤unlu¤unudaha eski dönem yap›lar› de¤il
XVIII.ve XIX. yüzy›l yap›lar› teflkil eder. Buda yukar›da
de¤indi¤imiz onar›m kali-tesizli¤inin yan›s›ra yeni yap›lar›n
kali-tesinin yetersiz oldu¤una bir iflaret ola-rak kabul
edilebilir.
Sonuç olarak, genelde ‹stanbul,özelde Eyüp’teki fiah Sultan, Zal
Mah-mud pafla, Eyüp, Esad Çelebi camileri
ile Sokullu Mehmed Pafla, Eyüp Sultan,fiah Sultan ve Nakkafl
Hasan Pafla tür-belerini kapsayan tamir belgeleri ona-r›m
faaliyetleri ile ilgili olarak yaz›flmausulü, onar›lacak iç ve d›fl
aksam ma-halleri, infla ve süsleme malzemeleri,usta ve iflçiler,
ödemeler ve nihayetonar›m yo¤unlu¤u gibi çok de¤iflik hu-suslarda
bilgi edinmemize imkân sa¤la-maktad›r. Bunlar›n maliye, muhasebe
vemühimme defterlerinden de takibi çokdaha yararl› bilgilere ve
böylece yap›la-r›m›z›n geçmiflte yaflad›¤› onar›m mace-ralar›n›
takibe imkân sa¤layacakt›r.
EKLERBelgelerden baz›lar›n›n fotokopileri
ile latin harfleri ile okunufllar› ekte su-nulmufltur.
Ayasofya Câmii, 1312 târihli belge:
Ayasofya-i Kebîr Câmi’-i fierîfi’ninhareket-i arzdan dolay›
dâhilden ve hâ-ricen ba’z› fersûde olmufl olan s›valar›-n›n tecdîdi
masârifini nât›k tanzîm olu-nan keflf-i evvel defteridir.
Zikrolunancâmi’-i flerîfin derûnunda ve mihrâb›n-da cânib-i
yemininde tabaka üzerindeve yay kemerler tahatlar›yla üzerlerin-de
ve ba’zan kubbelerde ve ba’zan pen-cere bâlâlar›nda ve sâir
mahallinde ha-reket-i arzdan fersûde ve kabarm›fl olans›valar
fesholunarak hâlis horasanl› ket-tanl› harçla ve ek mahalleri
alç›l› harçlaimtizâc ettirilerek ve hezârfen ma’rifetive sal›ncak
vâs›tas›yla s›vanarak kadîmivechile badana talâs›.
Sathan metromurabba’Câmi’-i flerîf derûnunda döfleme sû-
retiyle.600150 Türbeler cihetine nâz›r hârici
kebîr yay kemerin vechinde.murabba’ 750fi(fiat)
16gurufl12.000Mezkûr câmi’-i flerîfin türbe-i flerîf
üzerine tesâdüf eden kulenin vechicüz’î münflak olmufl
oldu¤undan s›valar›
146
-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V
fesholunarak ç›ral› kamalar ile s›k›fld›r›-larak kumlu çimento
harçla mezkûrmünflak mahalli imlâ ve tesviye oluna-rak hâlis
horasanl› kettanl› harçla s›-vanarak kadîmi vechile tafl kesme
renk-li badana talâs›.
Mihveren Kaddenmurabba’ murabba’740 3Sathanmurabba’96,20
fi(fiat›) 17,5 ma’a iskelegurufl1683,5Sâlifü’z-zikr bafl minâre
külâh› tah-
t›nda bir aded som mahallinden hare-ket etmifl oldu¤undan
mahallinden ih-râc›yla îcâb› vechile tesviye olunaraktemur kenâd ve
kurflun z›vana ile ma-halline vaz’›yyesi.
semen Yüzde befl hesâb›ylahammâliye ve nakliyesi
gurufl para gurufl350 701 27
cem’anpara gurufl14735
‹flbu keflf-i evvel defterinde muhar-rer oldu¤u üzre zikrolunan
câmi’-i flerî-fin masârif-i ta’mîriyyesi resm-i mecîdîon dokuz
gurufl hesâb›yla on dört binyedi yüz otuz befl gurufl yedi
parayabâli¤ olmufl olma¤la ol bâbda emr üfermân hazret-i
men-lehü’l-emrindir.
Fî Eylül sene [1]310Ser-mi’mâr-› Hazret-i fiehryârî
Bende BendeMi’mâr Valori Mi’mâr DarankoBende BendeMi’mâr Berit
(?) Mi’mâr Serkîz‹flbu keflf-i evvel defteri müfl’ar ü
mûmâ-ileyhim kalfalar taraf›ndan ko-misyon-› âcizânemiz
huzûrunda tedkîkk›l›nm›fl olma¤la ol bâbda emr ü fer-mân hazret-i
men lehü’l-emrindir.
Fî 3 Eylül sene [1] 310Devâir-i Resmiyye ‹nflâ’âtla Komis-
yon-› Me’mûr Meclis-i Mâliye A’zâs›n-dan
BendeDevâir-i Resmiyye ‹nflâ’âtla Komis-
yon-› Me’mûr Meclis-i Emânet A’zâs›n-dan
Bende AndonDevâ’ir-i Resmiyye ‹nflâ’âtla Komis-
yon-› Me’mûr Meclis-i Emânet A’zâs›n-dan
Bende Mehmed KâmilDevâ’ir-i Resmiyye ‹nflâ’âtla Komis-
yon-› Me’mûr Meclis-i Emânet A’zâs›n-dan
Bende MustafaDevâ’ir-i Resmiyye ‹nflâ’âtla Komis-
yon-› Me’mûr Meclis-i Emânet A’zâs›n-dan Sermühendis Bende
Mehmed Ke-mâleddin
fiehremânet’inden gelen defterin sû-retidir. Fî 8 Teflrîn-i
Evvel sene [1]310
‹mzaMühendis Mösyö Daranko taraf›n-
dan tanzîm ve huzûr-› âlî-i cenâb-› ne-zâret-penâhilerine takdîm
k›l›nm›fl olanraporun sûret-i mütercemesidir.
Devletlü Efendim Hazretleri,Ayasofya Câmi’-i fierîfince
vukû’a
gelen ba’z› hasâr hakk›ndaki mütâla’ât›-m› beyân etmeden evvel
ba’z› ifâdâtdabulunma¤a kendimi mecbûr addede-rim. Nezâret-i
Celîleleri taraf›ndanbendelerine i’tâ buyrulan ve zann-› âci-zâneme
göre fiehremânet’indemün’akid komisyon taraf›ndan tanzîmedilen
raporda imzâ-y› acîzanemin vaz’edildi¤ini müflâhade etdim. Hâlbuki
nemezkûr raporu ve ne de bu misillüehemmiyeti hâ’iz cevâmi’-i
flerîfeninkeflfine dâ’ir hiçbir rapor vaz’-› imzâ et-medi¤imi beyân
ile berâber mezkûr ko-misyon taraf›ndan verilen keflf defteri-ne
câmi’-i mezkûr hakk›nda bi’zzât icrâeyledi¤im keflf ve mu’âyeneyi
mukâye-se ederek hâs›l olan netîcede komis-yon-› mezkûrun câmi’-i
flerîfi derece-imatlûbede ve ehemmiyetli bir sûretdemu’âyene
eylemedi¤i anlafl›lm›flt›r. Câ-mi’-i flerîf-i mezkûr âdi bir binâ
olma-yup pây-i taht-› saltanat-› seniyyeninve belki bütün dünyân›n
en âlî mebânî-i meflhûresindendir. Hattâ flark ve gar-b›n müstefiz
oldu¤u envâr-› ma’rifet vemedeniyet ve teceddüd-i san’at ve
h›r-
147
-
T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A
fet binâ-y› mezkûrdan fla’fla’a-pâfl ol-mufldur. Ve mebânî-i
sâireden ziyâdemazhar-› takdîr olan bu binâ-y› âlî ef-kâr-›
beflerin vücûda getürdi¤i âsâr vebedâyi’in en mükemmel ve en
azametlive en lâtifidir.
Mürûr-› zamân ü a’sâr ile afl›nan ha-rekât-› arz›yyenin
sademât›yla sars›lanböyle bir binâ mükemmel bir sûretdeta’mîre
muhtâc olup flimdiye kadar vu-kû’ bulan ufak tefek ta’mîrât
usûlünüterk ve hasârât›n esbâb›n› eyüce tedkîkile bu bâbda gâyet
mühim ve muvâf›k-›fen bir usûl-i tersîn ittihâz› gâyetle
el-zemdir.
Fi’l-hakîka geçen hareket-i arzdanbinâ-y› âlî-i mezkûrca zâhiren
hafif ha-saârât vukû’a gelmifl ise de eski rahnele-rini meydâna
ç›karm›fld›r. Mezkûr rah-
neler amîk ve mühlîk oldu¤undan bü-tün mütâla’ât›m› bu husûsa
sarf eyle-dim. Uhde-i âcizâneme tevdî’ buyrulaniflbu me’mûriyyet-i
mahsûsa ve mühimemuktezâs›ndan olarak efkâr-› âcizânemikemâ hiye
hakkuhâ beyân edece¤im.Ve bu bâbda kendime itmi’nân-bahflolan efkâr
ve mütâla’ât›m› hafî tutmakveya tahfif veyâ ta¤yir etmek
bendele-rince îkâ-› cürm etmek demekdir.
Efkâr-› âcizâneme nazaran AyasofyaCâmi’-i fierîfi matlûb
derecede rasânetve metânete hâ’iz de¤ildir. Zîrâ kubbe-ikebîr
ziyâdesiyle ta¤yîr-i flekl etmifl vecebhesindeki divârlar›n
oturmas›ndanve ol tarafdaki desteklerin basmas›ndancâmi’-i flerîfin
medhalindeki nîm kubbehem yerinden oynam›fl ve hem de
çat-lam›fld›r. Bütün binâ mezkûr destekle-rin basmas›ndan
muvâzenetini gâ’ib et-mifl ve iki tarafda bulunan kemerler in-hitâr
tafl›na kadar çökmüfl oldu¤undanbirinci katdaki döfleme tafllar›nda
dahaylice inhitât vukû’a gelmifldir. ‹flbuinhitât hademelerin
rivâyetine nazarangeçen otuz sene zarf›nda vukû’ bulmufl-dur.
Kemerlerin müstenid oldu¤u sütun-lar›n e¤ilmesinden kubbenin de
müste-nid bulundu¤u destekler çatlam›fl vekubbenin alt›ndaki yan
taraf kemerleri-ni teflkîl eden divarlar ta¤yîr-i flekl ileberâber
çatlam›fld›r. Bu gibi eski hasâ-rat›n bir ço¤u bi’d-defe’ât s›va ve
boyaile kapat›lm›fl olmas› flâyân-› te’essüf-dür. Fakat erbâb-› fen
ve tecrübe naza-r›nda flu hâllerin tehlikeli bulundu¤uher zamân
manzûr ve mer’îdir. Komis-yon-› mezkûr eski çatlaklar› hâl-i
tehli-kede görmeyüp s›va ve boya ile kapan-mas›n› tensîb ediyor.
Kubbenin birçokmahallerindeki kurflunlar›n köhnelefldi-¤ini ve
sâ’ir bir tak›m yerlerinde denoksân oldu¤unu ve buralardan bu
gibimebânî-i cesîmenin bâ’is-i harâb› olanya¤mur sular›n›n nüfûz
etmekde oldu-¤unu nazar-› i’tibâra almamakdad›r.
Kubbe-i kebîrin ta¤yîr-i flekl etmesi-nin di¤er bir sebeb-i
inhinâs›n›n takrî-ben n›sf›nda ve en zaîf bir noktas›ndamezkûr
kubbe tahta ile yap›lm›fl bir ça-
148
-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V
t›n›n s›kleti taht›nda bulunmas›d›r. Buçat› kubbenin mestûr olan
sath-› hâricî-sini yükseltmekdedir. Ve mezkûr çat›ise yak›n
zamânlarda kubbenin yaln›zmanzara-i hâriciyyesini düzgün vemuntazam
göstermek içün yap›lm›fld›r.Binâ-y› mezkûr içün melhûz olan
tehli-kenin flimdi mi veyâhûd ilerüde mi zu-hûra gelece¤ine dâ’ir
vukû’ bulacaksu’âle karflu bir cevâb veremem. Hâl-ihâz›rda yeniden
tezelzülât-› cedîdeyema’rûz bulunmayacak olur ise birçokzamân daha
sa¤lam kalabilir fakat divarve cebhedeki desteklerin
inhitât›ndandolay› di¤er bir sebeb olmasa bile fleklikubbenin
ta¤yîri tezâyüd etdikçe tehli-ke fevkal’âde melhûzdur. Ve
ma’âzallahböyle bir tehlikenin zuhûru birçokadamlerin hayât›n› ve
dünyan›n en gü-zel bir binâs›n› mahv u ifnâ edecekdir.
Evvelce dahi arz olundu¤u vechilehareket-i arzdan dolay› vukû’
bulan ha-sârât cüz’î olup kubbe-i kebîrin alt›nda-ki desteklerin
ekserîsindeki ufkî ve et-râf›ndaki pencerelerin kemerlerindekiamûdî
ve mâ’il çatlaklardan ve iç des-teklerin ve sâ’ir küçük kubbelerin
eskirahnelerinin ziyâdeleflmesinden ve di-varlar›n çatlamas›ndan
ibâretdir.
Kubbe-i kebîri ve medhalin zîrinde-ki nîm kubbeyi tahkîm ve
lâz›m gelenameliyyât› îfâ etmek içün cebhedeki di-var ve
desteklerin neden dolay› basm›flolduklar›n› ta’yîn etmek iktizâ
eder. Vebu ise mezkûr desteklerin ve cebhe di-varlar›n›n yanlar›
kaz›larak istinâd et-dikleri topra¤›n nev’ ve derece-i metâ-netinin
ve mezkûr destek divarlar›n›nsûret-i inflâs›nda bir kusûr olup
olmad›-¤›n›n›n bilinmesi iktizâ eder. Bu gibimu’âyene ve hafriyât
binân›n tahkîm vetersîni içün lâz›m gelen ameliyyât›ta’yîn ile
binân›n sukûtunu mûcîb ola-cak hâlât› men’ edecekdir. Yaln›z
bun-dan sonra kubbe-i kebîrin tersînine te-flebbüs etmek lâz›m
gelürken bu da ke-mer sûretinde olmak ve kubbenin fleklita¤yîr
etmemifl cihetlerine istinâd et-mek üzre ya kârgîr veya demirden
birkuflak yap›lup kubbenin kabarup ve oy-nayarak rahnedâr olan
mahallerini bir
yandan öte tarafa geçmek ve sükûtunumen’ eylemek ve hem de
k›smen ta’mîredilebilmek içün mezkûr kuflakdan lü-zûmu kadar kama
uzadarak ba¤lamaksûretiyle olabilür. Hâl-i hâz›rda acelesiolmayan
ve fakat büsbütün terki câ’izbulunmayan iflbu ameliyyât›n
mikdâr›gayr-i mu’ayyen oldu¤undan ve kuflakiltisâk halkalar› gibi
fleyler dahi keyfeme’ttefak vaz’ edilemeyece¤inden vehîn-i ta’mîrde
mahallinden keflf ve ted-kîk edilmek lâz›m gelece¤inden flimdi-lik
bir keflf-i hakîkî icrâ edilemez.Ma’amâfih câmi’-i flerîfde tesâdüf
olu-nan daha sâ’ir harâb mahallerin bilâ-ifâ-te-i vakt ta’mîrinin
icrâs› ber-vech-i zîrbeyân olunan masârife muhtâcd›r.
149
-
T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A
Tefiv‹k‹ye,Dolmabahçe,
Nusret‹ye... ‹le ‹lg‹l‹h. 1278 tar‹hl‹ belge:Atûfetli Efendim
Hazretleri,Teflvikiye ve Dolmabahçe ve Nusret
Câmi’-i flerîflerinin minârelerine vaz’olunan paratonerler
mesâr›f› olan otuzdokuz bin dokuz yüz doksan dokuz veKapan-›
Dakik’de vâki’ câmi’-i flerîf itti-sâlinde bulunan Kasr-› hümâyûn
ileKayal› Furun kurbundaki Câmi’-i fierî-fin mesârifi ta’mîriyeleri
bakiyyesi bulu-nan doksan bir bin befl yüz seksen üçve F›nd›kl›’da
kâin câmi-i flerîfin iskeletaraf›n›n tesviyesi mesârifi kusuru
olansekiz bin yüz yirmi alt› buçuk ve KocaMustafa Pafla Câmi-i
flerîfiyle dergâh-›
münîfinin mesârifi ta’mîriyesi içün ve-rilmesi lâz›m gelen iki
bin yüz elli gu-ruflun i’tâs› ve anadolu Hisar› Câmi-ifierîfinin
keflfi ahîri vechle yedi bin do-kuz yüz guruflla icrâ-y› ta’mîri ve
Dol-mabahçe Câmi-i fierîfi minâresinin hîn-i ta’mîrinde düflüb
vefat eden Taflç› ‹b-râhim ve Hammâl Mehmed’in aceze-den bulunan
dokuz nefer vereselerininbeherine yirmi befl gurufl maafl tahsîsive
Faz›l Ahmed Pafla vakf›ndan ‹z-mir’de Büyük Vezir Han›
derûnundabulunub Hazîne-i Hassâ-i fiahâne tara-f›ndan mazbut olan
iki bâb ma¤azan›nmukataaya tahviliyle icâre-i kadîmesinebefl misli
zam olunarak vakf› cânibineverilmesi istîzân›na dâir Evkâf-›
Hümâ-yûn Nezâret-i Celîlesi’nin yedi k›t’atakrîri manzûr-› âli-i
cenâb-› mülûkâne
150
Mikdâr› Bahâ Gurufl1500 metro 16 24000murabba’
300 metro 20 60002000 metro 10 20 000murabba’ 1100 2,5
2750kilo
20.000
50 metro 45 2250murabba’600 metro 18 10.800murabba’ 4 metro 200
800
2 aded 150 3001 250
YYeekkûûnn 8877..115500
fiu kadar bir masrafla en ziyâde lüzûmlu olan mahaller ta’mîr
edilebilür. fiuphesiz yukaruda zikrolunanameliyyât-› tersîniyye
masârifi bunun içinde dâhil de¤ildir ve bu tâ’mîrât büyük kubbenin
ta’mîrindenmukaddem icrâ olunmal›d›r. ‹fl bu ma’lûmât› zât-› âlî-i
nezâret-penâhîlerine arz ile ihtirâmât-› fâ’ikam›nkabûlünü istirhâm
eylerim.Fî 10 Teflrîn-i Sânî sene [1]310
Bende Mühendis Daranko
EEvvvveelleenn Her nev’ kubbe ve sakflar›n üzerindeki
kurflunlar›n mesâha-i sathiyyesi yedi bin befl yüz metre murabba’
olup bunun da humsunun ta’mîri lâz›md›r.
SSâânniiyyyyeenn Bi’l-cümle oluk ve borular›n tecdîd ve ta’mîri.
SSââlliisseenn Câmi’-i flerîfin sa¤ taraf›ndaki s›valar›n
ekserî
sinin tecdîdiRRââbbii’’âânn Sol tarafdaki ayaklar›n biri yedi
metro k›rk
santimetre tûlünde ve on sekiz santimetre arz›nda porteller
vaz’›yla tersîn ve tahkîmi.
HHââmmiisseenn Minârelerin ta’mîri lâz›md›r. Bunlardan biri
tu¤la ile inflâ edilmifl oldu¤undan mükemmelen ta’mîri ve
di¤erlerinin dahi yaln›z flerefelerinin ta’mîri ve yerinden oynayan
tafllar›n mahallerine vaz’› ve alemlerinin dahi yald›zlanmas›.
SSââddiisseenn Câmi’-i flerîf derûnundaki mermer kitâbelerin
yerlerine vaz’›.
SSââbbii’’aann Alt› yüz metro murabba’ mahallin s›va ve
boyas›n›n tecdîdi.
SSââmmiinneenn Medhalin üzerindeki kat›n mermer kabartmas›n›n
bir k›sm›n›n i’mâl ve mahalline vaz’›.
TTââssii’’aann Mihrâb›n üzerindeki iki pencerenin
ta’mîri.ÂÂflfliirreenn Hâricdeki kulelerden birinin ta’mîri.
-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V
buyrulmak üzere arz ve takdîm k›l›n-ma¤la ber-mûcib-i tekârir
tesviye-imuktezâlar›n›n nezâret-i müflârün-iley-hâya havâlesi
hakk›nda her ve vechleemr ü fermân cenâb-› mülûkâne müte-allik ve
fleref südûr buyrulur ise ana gö-re hareket olunaca¤› beyân›yle
tezkire-i senâverî terkîm k›l›nd›. Efendim.
Fî 5 C sene 1278
Ma’rûz-› Çâker-i kemîneleridir ki,Esabi’ zîb-i tevkîr olan iflbu
tezkire-i
sâmiyi âsafâneleriyle zikr olunan takrîr-ler manzûr-›
meâlî-mevfûr hazret-i mü-lûkâne buyurulmufl ve husûsat-›
mezkû-renin ber-mûcib-i takârir tesviye-i muk-tezâlar›n›n nezâret-i
müflârün-ileyhâyahavâlesi müteallik ve fleref-südûr buy-rulan emr
ve irâde-i seniyye-i cenâb-›tacidâri iktizây-› âlîsinden olarak
mar-rü’l-beyân takrîrlerine savb-› sâmi-i âsa-fîlerine iâde
k›l›nm›fl olma¤la ol bâbdaemr ü fermân hazret-i
veliyyü’l-emrin-dir.
Fî 6 C sene 1278BBOOAA..,, ‹‹rrââddee--ii DDââhhiilliiyyee,,
3322448877 ((hh..
11227788))
Ortaköy, Dolmabahçe,Mecidiye ve Orhaniye
Câmii fleriflerine ait h.1312 tarihli belge:
NNeezzâârreett--ii EEvvkkââff--›› HHüümmaayyûûnnMMeekkttûûbbii
KKaalleemmii AAddeedd 330022Huzûr-› meâlî mevfûr Cenâb-› Sa-
dâret PenâhiyeMa’rûz-› Çâker-i Kemîneleridir ki,Hareket-i arzdan
rahnedâr olan Or-
taköy ve Dolmabahçe Câmî-i fierîflerihakk›nda ber-mantuk-›
irârde-i seniy-ye-i cenab-› mülûkâne sevk ve izâmolunan memurin-i
lâzime taraf›ndan ic-râ olunan muâyeneyi havi verilen rapo-run arz
ve takdîm k›l›nd›¤›na dâir tak-dîm k›l›nan tezkere-i flehriyârî
Cennet-mekân Sultân Abdülmecid Hân Haz-retleriyle Vâlide Sultân
Hazretleri’nineserleri oldu¤u cihetle muhâfaza-i bakâve
ma’muriyetleri lâz›meden bulunma-
s›yla sermimâr-› devlet atûfetlü SerkizBey Hazretleriyle
Mühendis MösyöBerite (?) ve Mösyö Daranko ve Nezâ-retin bu misüllü
keflfiyâtda müstahdemen müstaîd bir mühendis veya kalfas›birlikde
olarak gerek iflbu iki câmî-i fle-rîf gerek Mecidiye ve Orhaniye
câmî-iflerîfleri iyice muâyene ettirilerek iflbucevâmi-i flerîfenin
bir daha tehlikeyimûcib olmayacak surette tahkîm vetersîni neye
mütevakk›f oldu¤u hakk›n-da müflârün ve mûmâ-ileyhim taraf›n-dan
bir rapor tanzîmiyle hâk-i pây-ihümâyûn-› mülûkâneye arz ve
takdîmk›l›nmas›, muktezâ-y› irâde-i seniyye-icenâb-›
hilâfet-penâhiden bulundu¤uMabeyn-i Hümâyûn’dan Bafl
KitâbetCelîlesi’nden bâ-tezkire-i husûsiyyetebli¤ ve ifl’âr
olunmas› üzerine mi’mâr-› müflârün-ileyh ile Hazine-i
Evkaf-›Hümâyûn’dan ta’yin olunan kalfa tara-f›ndan keflfiyât-›
lâz›me bi’l-icrâ Orta-köy Câmî-i fierîfi’nin derûnuna iskelekurulub
s›valar› kaz›narak muâyenesi-
151
-
T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A
nin icrâs›ndan sonra ameliyât-› tersîni-yesine bak›lm›fl ve
Dolma Bahçe Câmî-i fierîfi’nin icâb eden ameliyât-› fünû-nun
icrâs›yla tersini ve Mecidiye Câmî-i flerîfinin harâb olmufl olan
saçaklar›sövelerinin ve kulelerinin oynam›fl tafl-lar›n›n heman
mahallerinden fesh veihrâca ve Orhaniye Câmî-i fierîfi’ninson
cemâat mahall-i kapusu önünde ay-d›nl›k mahalli fevkâni duvâr›n›n
demirba¤lanarak tersini lâz›m gelece¤ine dâ-ir itâ olunan raporun
lefiyle takdîm k›-l›nan tezkere-i aciziyeye cevâben kitâ-bet-i
müflârün-ileyhâdan vârid olan tez-kerede cevamî-i flerîfe-i
mezkûreninta’mîrat ve inflâat›na ta’yin k›l›nacakme’murînin namuslu
ve müstakîm ze-vâtdan olmalar›na dikkat edilüb bunla-ra sad›kane
hidmet ideceklerine dâiryemin ettirilmesi ve sad›kane
hidmeteyledikleri hâlde mazhar-› mükâfât ola-caklar›n›n dahî
kendülerine tebli¤ vetefhîm olunmas› ve Orhaniye Câmî-i
fierîfi’nin vakf› henüz taht-› temineal›nmam›fl oldu¤undan
câmî-i flerîf-imezkûrun mesâr›f-› ta’mîriyesi taraf-›eflref-i cenâb
velinimet bî minnet-ia’zamiden tesviye ve ihsân buyrulmaküzere
mikdâr›n›n arz-› hâk-i pây-i âlîk›l›nmas› muktezâ-y› irâde-i
seniyye-icenâb-› hilâfet penâhiden bulundu¤uifl’âr olunmas›yla
Hazîne-i Evkâf Ta’mî-rât me’murunun emr-i tahlifi bi’l-icrâhükm-i
emr-i fermân-› hümâyûn ken-düsüne tebli¤i ve tefhim olundukdanve
Ortaköy Câmî-i fierîfi’nin me’mur -›mûmâ-ileyh ma’rifetiyle
derûnuna iske-le koyulub s›valar› kaz›tt›r›ld›ktan veMecidiye
Câmî-i fierîfinin oynam›fl s›-va ve tafllar› fesh ve tathîr
ettirildiktensonra keflfiyat-› lâz›menin icrâs› içündahi ber
mûcib-i iradât-› seniyye-ihazret-i pâdiflâhi mimâr-›
müflârün-iley-he icrâ-y› tebligat ile berâber Hazîne-iEvkâf’dan
Yuvan Kalfa ta’yin ve ‘izâmk›l›nm›fld›. Bu kere tanzîm ve i’tâ
olu-nan raporda cevamî-i flerîfe-i mezkûre-den Ortaköy Câmî-i
fierifi’nin çatlakmahalleri bi’l-etraf muâyene olunarakbunun dâhil
ve hariç beden duvâr›nayüz yirmi k›yyelik dört köfle
demirdenba¤lama tabanlar vaz’ ve di¤er çatlakmahalleri dahi ç›ral›
kamalar ve çimen-to ile s›k›flt›r›lub imlâ ve bâz› sütunlar›-n›n
k›r›lan ve yerinden hareket edenk›s›mlar› bi’l-ihrâc som tafldan
tecdîdve demirler rabt olunarak ve Dolma-bahçe Câmî-i fierifi’nin
dahi bu kabil-den ameliyat icrâ k›l›narak tersini lâz›mgelece¤i ve
Ortaköy Câmi-i fierîfi’ninol sûretle tersîni dört yüz elli bin
veDolmabahçe Câmî-i flerîfinin zaten ha-râbî olan etrâf muhâfaza
d›vârlar› ta’mî-ri dahil oldu¤u hâlde iki yüz bin gurufl-la kabil
olaca¤› gösterilmifl ve mimâr-›müflarûn-ileyh ile merkûm kalfa
taraf›n-dan Evkâf-› Hümâyûnca ta’mîri içünkeflfi icrâ olundu¤undan
hareket-i arz-dan çatlam›fl harâb mahallerinin dahi omeyânda
tesviyesi mümkün olaca¤›muharrer olmas›yla câmî-i flerîf-i
mez-bûrun evvelce icrâ olunan keflfi mûci-bince yirmi sekiz bin
befl yüz küsûr gu-
152
-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V
rufl masrafla ta’mîri mümkün olaca¤›anlafl›lm›fl ve mesâr›f-›
ta’mîriye mikdâ-r›n›n arz-› atebe-i ûlyâ k›l›nmas› emr üfermân
buyurulan Orhaniye Câmî-i veMecidiye câmi-i flerîflerinin rapor
mün-derecât›na tevfikan ta’mîrât›na mübâfle-ret olunaca¤› derkâr
bulunma¤la mesâ-r›f-› ta’miriyeleri olan alt› yüz yetmiflsekiz bin
befl yüz guruflun sarf›name’zuniyet i’tâ buyurulmas› bâb›ndaemr ü
fermân hazret-i veliyyü’l emrin-dir.
Fî 19 Safer sene (1) 312 veFî 9 A¤ustos sene (1) 310Nâz›r-›
Evkâf-› Hümâyun Galip
BBââbb--›› ÂÂllii DDââiirree--ii SSaaddâârreettÂÂmmeeddîî--ii
DDîîvvâânn--›› HHüümmââyyuunn AAddeedd 550055
Devletlü Efendim Hazretleri, Hareket-i arzdan rahnedâr olub
ic-
râ-y› ta’mîrât-› muktezâ-y› emr ü fer-mân-› hümâyûn hazret-i
hilâfet-penâhiden olan Ortaköy ve Dol-mabahçe ve Mecidiye Câmî-i
flerîf-lerinin ta’mîri için bu kere ser mi’marolan atûfetlü Serkiz
Beyefendi Hazret-leriyle Hazîne-i Evkâf-› Hümâyûn’dani’zâm k›l›nan
Yuvan Kalfa taraf›ndanicrâ k›l›nan keflflerini mübeyyin
tanzîmolunan raporun gönderildi¤ine dâir Ev-kâf-› Hümâyûn Nezâret-i
Celîlesi’ndenvarid olub leffen arz ve takdîm k›l›nantezkerede
cevâmi-i flerîfe-i mezkûredenOrtaköy Câmî-i fierîfinin çatlak
mahal-leri bi’l-etrâf muâyene olunarak bunundâhil ve hâric beden
duvâr› yüz yirmik›yyelik dört köfle demirden ba¤lamatabanlar vaz’
ve di¤er çatlak mahâlleridahi ç›ral› kamalar ve çimento ile
s›k›fl-d›r›lub imlâ ve bâz› sütunlar›n›n k›r›lanyerinden hareket
eden k›s›mlar› bi’l-ih-raç som tafldan tecdîd ve dâhili
s›valar›ta’mîr ve di¤er bâz› mahalleri dahi feshve tecdîd ve
demirler rabt olunarak veDolmabahçe Câmî-i fierîfi’nin dahi
bukabilden ameliyât icrâ k›l›narak tersinilâz›m gelece¤i ve Ortaköy
Câmî-ifierîfi’nin ol sûretle tersîn ve tahkîmi
dört yüz elli bin ve Dolmabahçe Câmî-i fierîfi’nin zaten harâb
olan etrâfmuhâfaza duvârlar› ta’mîri dâhil oldu¤uhâlde iki yüz bin
guruflla kabil olaca¤›ve mimâr-› müflârûn-ileyh ile merkûmKalfa
taraf›ndan evvelce verilenraporun bir f›kras›nda Mecidiye
Câmî-ifierîfi’nin evvelce Hazîne-i Evkâf-›Hümhayûnca ta’mîri içün
keflfi icrâolundu¤undan hareket,i arzdan çat-lam›fl olan cüz’i
mahallerinin dahi omeyanda tesviyesi mümkün olaca¤›muharrer
olmas›yla câmî-i flerîf-i mez-kûrun evvelce icrâ olunan
keflfimucîbince yirmi sekiz bin befl yüzküsûr gurufl masrafla
ta’mîri z›mn›ndamesâr›f-› keflfiyeleri olan alt› yüz yet-mifl sekiz
bin befl yüz guruflun sarf›name’zuniyet i’tâs› lâz›me (?)
gösterilmiflolma¤la ol bâbda her ne vechile irâde-iseniyye-i
hazret-i hilâfet-penâhilerifleref-müteâllik buyrulur ise
mantûk-›âlîsi infâz edilece¤i beyâniyle tezkîre-isenâverî terkîm
olundu efendim.
Fî Safer sene (1) 312 veFî 13 A¤ustos sene (1) 310Sadrâzam ve
Yâver-i Ekrem Cevâd
153
-
T A R ‹ H ‹ K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A
Ma’rûz-› Çâker-i Kemîneleridir ki, Resîde-i dest-i ta’zîm olub
melfûf-
lar›yla manzûr-› âlî buyrulan iflbu tez-kire-i sâmiye-i
Sadâret-penâhileriüzerine mûcibince irâde-i seniyye-icenâb-›
hilâfet-penâhi fleref-müteallikbuyurulmufl olma¤la ol bâbda emr
üfermân hazret-i velîyyü’l-emrindir.
Fî 23 Safer sene (1) 312 veFî 14 A¤ustos sene (1) 310Serkâtib-i
Hazret-i fiehr-yâri SüreyyâBBOOAA..,, ‹‹.. EEvvkkââff,, 11331122
SS..2233//1166
Es’ad Çeleb‹ Câm‹‹’ne a‹th.1265 târ‹hl‹ belge:Atûfetlû Efendim
Hazretleri,Evkâf-› Hümâyûn Nâz›r› atûfetlû
beyefendi hazretlerinin manzûr-› âlî-icenâb-› flehr-yarî
buyrulmak için arz vetakdîm k›l›nan iki k›t’a takrîrinin birin-de
Eyüb’de Topçular nâm mahâldekâin Es’dad Çelebî Câmi-i
fierîfi’ninmukaddemâ vukû’ bulan harîkde harâbolan mahfel-i
hümâyûnuyla son cemâatmahallinin ta’mîri ve imâmete meflrûtbulunan
hânenin müceddeden inflâs› is-tid’â olundu¤una binâen ebniye-i
mez-kûrenin keflf-i ahîri olan on bir bin yediyüz yedi gurufl
masrafla ta’mîr ve inflâs›ve di¤erinde Midüllü evkâf müdiribulunan
Zihni Efendi’yi bâz› h›dmetin-
de istihdâm etmek üzere devletlü R›zaPafla hazretleri berâber
götürmüfl ol-du¤undan müdürlük mezkûr Midüllümüfettifli Said
Efendi’ye ihâlesi isti’zânolunmufl olma¤la husûsât-›
muharrerehakk›nda her ne vechile emr ü irâde-iseniyye-i cenâb-›
cihânbâni müteallikve fleref-südûr buyurulur ise ana göreharekete
mübâderet olunaca¤› beyân›y-le tezkire-i senâveri terkîm k›l›nd›
efen-dim.
Fî 27 Ca sene (12) 65
Mâ’rûz-› Çâker-i Kemîneleridir ki, Râhe pirây-› ibcâl olan ifl
bu tez-
kire-i sâmiye-i âsafâneleriyle zikrolunan takrîrler manzûr-›
âlî-i hazret-itacidâr› buyrulmufl ve ifl’âr ve isti’zânbuyruldu¤u
vechile ebniye-i mez-kûrenin keflf-i ahîri olan on bir bin yediyüz
gurufl masrafla ta’mîr ve inflâs› vemüdürlük-i mezkûrun mûmâ-ileyh
SaidEfendi’ye ihâlesi müteallik ve fleref-südûr buyurulan irâde-i
seniyye-i cen-hab-› mülûkâne muktezây-› âlîsindenbulunmufl ve
mezkûr takrîrlerine savb-›sâmi-i âsafilerine iâde k›l›nm›fl
olma¤laol bâbda emr ü fermân hazret-i veliy-yü’l-emrindir.
Fî 29 Ca sene (12) 65.BBOOAA..,, ‹‹..DD..1111664499,,
11226655..
Es’ad Çeleb‹ Câm‹‹’ne a‹th.1314 tar‹hl‹ belge:fifiûûrrââ--yy››
DDeevvlleettDDââhhiilliiyyee DDââiirreessii AAddeedd
22555588Evkâf-› Hümâyûn Nezâreti’nin
fiûrâ-y› Devlet’e havâle buyrulan 19Cemâziyelûlâ sene (1) 314
târihli vebeflyüz sekiz numrolu DâhiliyeDâiresi’nde k›râat
olundu.
Meâlinde Evkâf-› Mazbûta’danRami, K›flla-i Hümâyûnun
civâr›ndaTopçular’da kâin Es’ad A¤a Câmi’-iflerîfinin harâb olmufl
olan ba’z› mahal-lerinin keflfi mûcibince mecidi ondokuz gurufldan
on bin dokuz yüz yet-mifl gurufl masrafla emâneten ta’mirât›icrâ ve
hitâm›nda masar›f-› vak›’a vak-f›na masraf kayd olunmak üzere
meb-
154
-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V
la¤-› mezbûrun üç yüz on iki senesi ev-kâf büdçesinden ta’mirât
tertîbindensarf› isti’zân k›l›nm›fl ve tervîc-i ifl’âr-›umûr-›
tabiiyyeden görünmüfl olma¤laber-mûcib-i isti’zân icrâ-y›
icâb›n›nnezâret-i müflârün-ileyhaya havalesitezekkir ve keflf
defteri leffen takdîmk›l›nd›. Emr ü fermân hazret-i
men-lehü’l-emrindir.
Fî 5 Cemâziye’l-ahire sene (1) 314Fî 9 Teflrîn-i Sâni sene (1)
312
Atüfetlû Efendim Hazretleri,Evkâf-› Mazbûta’dan Rami
K›flla-i
Hümâyûnu civâr›nda Topçular’da kâinEs’ad A¤a Câmi’-i flerîfinin
harâb olanmahallerinin ber-mûcib-i keflf mecidion dokuz gurufl
hesabiyle on bin dokuzyüz yetmifl gurufl masrafla emâneten ic-râ ve
hitâm›nda masar›f-› vak›’a vakf›namasraf kayd olunmak üzere
mebla¤-›mezbûrun üç yüz on iki senesi EvkâfBüdçesi’nin ta’mirât
tertîbinden sarf›husûsunun Evkâf-› HümayûnunNezâret-i Celîlesi’ne
havâlesi hakk›ndafiûrâ-y› Devlet Dâhiliye Dâiresi’ninmazbûtas›
melfûfuyla arz ve takdîmk›l›nm›fl olma¤la ol bâbda her ne vec-hile
irâde-i seniyye-i hazret-i hilâfet-penâhi fleref-müteallik buyrulur
isemantûk-› âlisi infâz edilece¤i beyâniyletezkire-i senâveri
terkîm olundu efen-dim.
Fî 24 Cemâziye’l-âhire sene (1) 314Fî Teflrîn-i Sâni sene (1)
312Sâdrazam R›’fat
Ma’rûz-› Çâker-i Kemînleridir ki,Resîde-i dest-i ta’zim olub
melfûf-
lar›yla manzûr-› âli buyrulan iflbu tez-kire-i sâmiye-i
sadâret-penâhileriüzerine mûcibince irâde-i seniyye-icenâb-›
hilâfet-penâhi fleref-müteallikbuyurulmufl olma¤la ol bâbda emr
üfermân hazret-i veliyyü’l-emrindir.
Fî 25 Cemâziye’l ahire sene (1) 314Fî 19 Teflrîn-i Sâni sene (1)
312Ser-kâtib-i Hazret-i fiehr-yarî Tahsîn
BBOOAA..,, ‹‹.. EEvvkkââff,, 11331144 CC..2255//2233
155