ETİK NEDİR? ETİK KAVRAMININ EVRENSEL AÇIDAN …Ÿi.pdf• Etik tanımlanması oldukça güç bir kavramdır. Felsefe tarihinde etik kavramının nasıl tanımlanacağı üzerinde

1

ETİK NEDİR?

ETİK KAVRAMININ EVRENSEL AÇIDAN

İNCELENMESİ ve KAMU HİZMETİ İLE İLİŞKİSİ

Prof.Dr. UĞUR ÖMÜRGÖNÜLŞEN

Hacettepe Üniversitesi

Uluslarası Şeffaflık Derneği

2019 Şeffaflık Yaz Okulu

30.07.2019

Tuzla-İSTANBUL

TEMEL KURALLAR VE YAPTIRIMLAR

2

Türü Kaynağı Uyma Nedeni

AHLAK Toplum+Vicdan Ayıplanma

DİN Tanrı Günah/Sevap

HUKUK Devlet İyi Vatandaşlık

+Hukuki Yaptırım

ETİK Top.+Vicdan+Devlet Top.+Hukuki Yaptırım

ETİK NEDİR?

3

• Etik, son yıllarda dilimizde giderek yaygın bir biçimde kullanıma giren

“moda” kavramlardan biri olarak karşımıza çıkmaktadır.

• Etik deyince ne anlıyoruz?

• Ne anlamamız gerekiyor?

4

• Etik tanımlanması oldukça güç bir kavramdır. Felsefe tarihinde

etik kavramının nasıl tanımlanacağı üzerinde tam anlamıyla bir

fikir birliğine varılamamıştır.

• Etik ve onunla yakından ilgili kavramlar (örn. ahlak, moralite)

pek de bir ayrım yapılmadan, sıklıkla birbirinin yerine

kullanılmakta, bu da zaman zaman bir «kavram karmaşası»na

sebep olmaktadır.

5

• Tüm bu kavramlar, benzerlikleri ve farklılıkları olan, ama farklılıklarının

önemsenmesi ve vurgulanması gereken kavramlar olarak ele alınmalıdır.

• Etik kavramının birden çok anlam içermesi konuyla ilgili çalışmaların

zenginliğini ve çeşitliliğini sağlamakta, ancak bu durumla orantılı olarak

zorluğunu da göstermektedir.

ETİK (ETHOS)

6

• Etik, eski Yunanca’daki Ethos kelimesinden gelmektedir.

• Ancak, eski Yunanca’daki Ethos kelimesi yazılış şekline göre iki farklı

anlamda kullanılmaktadır.

• 1. Epsilon harfiyle başlayan Ethos (εθος) insanın yaşam alanını ifade eder.

Toplumdaki alışkanlıklar, gelenekler, görenekler ve töreler anlamına

gelmektedir. Sosyolojik anlamda «ahlak kurallları» gibi. Bunlara uyup

uymama durumu ele alınır.

7

2. Eta harfiyle başlayan Ethos (ηθος) durumunda ise etiğe uygun

davranan kişi, ona öğretilen töresel kuralları olduğu gibi kabul etmez. Bu

kurallar üzerinde düşünerek, ortak iyiye hizmet ettikleri kanısına kendi

zihninde vararak, bunları alışkanlık haline getirir.

Burada etik, «karakter» anlamını da kazanmış olmaktadır. Diğer bir

deyişle, etik insanın karakteri veya huyu suyudur. Arapça’daki “Hulk”

kökünden gelen “Ahlak” gibi.

8

• Bu iki Yunanca kelimenin Latincede ise tek bir karşılığı bulunmaktadır;

Mos (çoğulu Mores). Yani sözcük Latincede hem «töre» hem de

«karakter» anlamlarını karşılamaktadır. Almanca’daki ve İngilizce’deki

«Moral» sözcüğü ise “Töre”ye karşılık gelmektedir. Dilimizdeki “Ahlak”

da hem töre hem de karakter anlamlarını birden karşılayabilmektedir.

• Aslında bu terimleri sadece etimolojilerine göre değil, felsefede kazanmış

oldukları anlamlarını dikkate alarak birbirinden ayırt etmekteyiz.

EtİK

9

Etik denilince:

1) Ahlak, yani belli bir dönemde belli insan topluluklarınca benimsenmiş

olan, bireylerin birbirleriyle olan ilişkilerini düzenleyen töresel davranış

ilke ve kurallarının toplamı (Cari Ahlak, Aktöre),

2) Felsefenin ahlaki değerlerle ilgilenen bir alt dalını (Ahlakbilim ya da

Ahlak Felsefesi)

kastediyoruz.

AHLAK

10

Dilimizde yer alan “Ahlak” terimi de aslında bu iki anlama sahiptir.

1) İlki, insanların toplum içinde uyması gereken kural ve ilkeleri (Aktöre)

belirtirken,

2) İkincisi ahlak felsefesini (Etik)

ifade etmektedir.

11

• Ahlak teriminin ikinci anlamı, “ahlak felsefesi” ya da Batı

dillerinde kullanılan şekliyle “etik” ise, insanın davranışlarını

özel bir sorun alanı olarak ele alan, bu davranışları yöneten ilke

ve değerleri inceleyen ve “nasıl yaşamamız gerekir” sorusuna

cevap arayan bir felsefe disiplinidir.

• Başka bir deyişle, felsefenin doğruluk ve yanlışlık, iyi ve kötü ile

ilgili ahlaki yargıları ele alan, ahlaki eylemin doğasını soruşturan

ve iyi bir yaşamın nasıl olması gerektiğini açıklamaya çalışan bir

altdalıdır.

• Batı dillerinde etik (ethics) olarak bilinen ve felsefenin bir alt

dalı olan disiplin, dilimizde yakın zamanlara kadar “ahlak” ya

da “ahlakbilim/ahlak felsefesi” olarak adlandırılmıştır.

12

• Dilimizde yerleşmiş bulunan ahlak terimini tümüyle etik terimiyle

değiştirmek gerekiyorsa ahlak teriminin etik teriminin taşıdığı anlamı

taşımıyor olması gerekir.

• Bazı yazarlar tarafından ahlakın sadece cari ahlaki değerler anlamına

gelen “moralite” (morality) terimine denk düştüğü ileri sürülse de,

yukarıdaki tanımlar ışığında dilimizdeki ahlak teriminin hem “morality”

hem de “ethics” anlamını taşıdığı aşikardır.

13

• Eğer bu ikisi arasında mutlaka bir ayrım yapmak gerekiyor ise,

morality (Latince orijinli) karşılığı “ahlak”, ethics (Yunanca

orijinli) karşılığı olarak da “ahlakbilim” ya da “ahlak felsefesi”

terimleri kullanılabilir.

• Ayrıca, İngilizce’de, “ethic” ve “ethical” kelimelerinin de

“morality” ya da cari ahlak ile aynı anlamda kullanıldığını

bilinmektedir. Örneğin, İngilizce’de “work ethic” (çalışma

ahlakı) veya “service ethic” (hizmet ahlakı) terimleri bir

toplumdaki çalışmayı ve hizmet etmeyi yücelten ahlaki

değerleri anlatmak için kullanılır ve sözkonusu toplumdaki cari

çalışma ve hizmet ahlakına atıfta bulunur.

ETİK IN, AHLAK OUT

14

• Öyleyse ne olmuştur ki, 1990’lara kadar Türk felsefecileri ve

ahlakçıları tarafından kullanılan ahlak, ahlakbilim ve ahlak

felsefesi terimleri ethics kelimesini karşılamaz olmuştur ve etik

kelimesine ihtiyaç duyulmuştur?

• Bu ihtiyaç bir ölçüde, daha süslü, daha anlaşılmaz ve dolayısıyla

daha “bilimsel” görünme gayretinin bir tezahürü olabilir. Üstelik

ahlak terimi yerine etik kullanıldığında, “ahlaki” sıfatının yerine

yine “etik” kelimesini kullanmak gerecek; yani etik hem “isim”

hem de “sıfat” haline gelecektir. Oysa, İngilizce’de bu isim ve

sıfat ayrımı, ethic and ethical kelimeleriyle yapılabilmektedir.

15

• Türkçe’de, etik kelimesinin bu ince ayrımlara dikkat edilmeden ve yerli-

yersiz giderek daha fazla kullanılmasının aslında bu konuda yaratılmak

istenen duyarlılığın toplumun geniş katmanlarında billurlaşmaya değil

aksine bulanıklığa yol açtığı söylenebilir.

16

• Ahlak yerine Etik teriminin tercih edilmesinde rol oynamış bir diğer

sebep de şu olabilir:

Ahlak, birtakım dini çağrışımları (örn. din ve ahlak bilgisi dersi) beraberinde

getirdiği için (çok da doğru olmayan bir çağrışım) daha seküler, daha nötr

ya da daha tarafsız görünen etik terimi hem resmi belgelerde hem de

günlük kullanımda daha fazla tercih edilmeye başlamıştır.

ETİK MODA BİR KAVRAM/TERİM Mİ?

17

• Tüm bu sebeplerle, ahlak yerine etik teriminin kullanılması karşı

konulamaz bir “moda” halini almıştır.

AHLAK TERİMİNDE NEDEN İSRAR?18

• Kimi yazarlar, etik kelimesi yerine ahlak kelimesinin kullanımını ısrarla

tavsiye etmektedirler. Ahlak yerine etik kelimesinin kullanılmasıyla, “etik

olmayan davranış” tanımı, “ahlaki olmayan davranış” tanımlaması kadar

vurucu olmayacak, dolayısıyla kişilerde ve toplumda gerekli tepkiyi

yaratamayacaktır.

• Örneğin, “ahlaksız” (çok ağır çağrışımı var) Batı dillerinde pek de

kullanılmayan bir nitelemedir. Aynen “karaktersiz”de olduğu gibi. Ahlakı

olmayan kişi olmaz, olsa olsa ahlaka aykırı bir tutum sergileyen bir

kişiden söz edilebilir. Bir yerde insan varsa ve bu insanlar birararada

yaşıyorsa mutlaka ahlak da vardır (Ethos=Ahlakküre).

ETİK-AHLAK İLİŞKİSİ

19

• Etik, ahlak üzerinde felsefi çerçevede düşünmek anlamında

kullanılmaktadır. Erdemli bir yaşamın içeriğinin nelerden oluştuğunu

araştıran felsefenin bir dalı olarak etik, olgulara soyut ve kuramsal

bakarken, ahlak ise tersine bireylerin günlük yaşamı içerisinde nasıl

yaşamaları gerektiğini somut olaylar ve ince ayrıntılar içinde pratik

olarak düşünmektedir.

• Bir başka ifadeyle, ahlak esas ya da içerik ile etik ise süreç, usul veya

biçimle ilgilenmektedir. Etik, eylemleri ahlaki olarak nitelendirirken

kullandığımız ölçütlerle ya da hangi şartlar altında bu ilkelerin genelgeçer

hale geldiği/gelebileceği ile ilgilenir. Etiğin ilgisi, bir kişinin bir eylemde

bulunmaya karar vermesinden daha çok, neye karar verdiği ve verdiği

kararla gerçekte ne yaptığıdır.

20

• Etik ve ahlak arasındaki ilişki, edebiyat bilimcisi ile roman yazarı, tiyatro

eleştirmeni ile tiyatro oyuncusu, futbol eleştirmenleri ile futbolcular

analojilerinden yararlanarak açıklanmaktadır.

• Bu ikili ilişkilerde ilkler konulara eleştirel bir yaklaşımla değerlendirme

yaparlarken, ikinciler ise bizzat uygulayıcılar olarak işlerini yerine

getirmektedirler. Bir başka deyişle etik, ahlaki pratiğin kuramı olarak

bizzat ahlak pratiği değildir.

21

• Ahlaki sorular daha çok emir ve bildirme kipindeki ifadelerdir. Örneğin;

“yalan söylemeyeceğine söz ver”, “sadık kalacağına söz ver” gibi emir

ifadeleri ile “yardım etmek bir erdemdir” gibi bildirme cümleleridir.

• Etik ise konu olarak daha temel ve genel soruları ele almaktadır. “Neden

yalan söylenmez?” “Neden güvene ihanet edilmez?” “İhtiyacı olana

yardım etmek neden zorunludur?”

• Etiğin ele aldığı temel sorular sonuçta bizi “neden insan esas olarak

ahlaki davranmalı, ahlak dışı davranışlara girmemelidir” sorusuna

götürmektedir.

22

• Böylece etik, bireysel eylemlerin kaynağında hangi değerlerin

yattığını, ahlaki kararların nasıl bir temele oturduğunu

sorgulamaktadır. Etik daha çok ahlak üzerinde konuşur, sorgular,

tartışır, düşünür, yargılar.

• Kısacası, etik; ahlak üzerinde sistemli bir düşünce, irdeleme,

araştırma, soruşturma, tartışma aracılığı ile ahlaki sorunlarla

ilgilenmektedir.

• Etik olmadan ahlak üzerine değerlendirme yapmak köksüz bir

ağaç dikmek anlamına geleceği gibi, ahlak olmadığında yapılan

etik tartışmalarının da meyvesiz bir ağaçtan farkı kalmayacaktır.

ETİĞİN EVRENSELLİĞİ

23

• “Etiğin evrenselliği”, felsefe tarihinin ilk dönemlerinden beri

tartışılmaktadır.

• Etik; yerel ile evrensel noktalar arasında daha çok ikinci noktaya ulaşma

ve yakınlaşma çabasını göstermelidir.

ETİK PUSULASI

24

• “Pusula doğrudan yolu göstermez, yolun nasıl

belirlenebileceğini gösterir.”

• Etik bir pusula özelliği taşımakta olup, yolun ya da rotanın

yönlerini belirtmekte ancak hangi yoldan veya rotadan

gidilmesi gerektiği konusunu insanların ilgi ve takdirlerine

bırakmaktadır.

25

• Ahlak, bir kişinin veya bir topluluğun, belli bir tarihsel dönemde

benimsediği kurallar ve yasaklar bütününü içeren “değer

yargıları sistemi”dir. Bu “değer yargıları sisteminin geçerliliği”,

topluluklara, yere ve zamana göre değişmektedir.

• Ahlak yerel olmakla birlikte evrensel olan ilke ve kuralların ilk

önce yaşandığı ve denendiği alandır. Evrensel nitelik taşıyan etik

çerçevenin yapı taşları yerel ahlaki kurallardan oluşmaktadır.

Ahlakın yerel olarak nitelendirilmesinin en önemli nedeni

yöreden yöreye değişen, kimi zaman birbirleriyle çelişen,

toplumun içinde bulunduğu kültüre, sosyal ve ekonomik

şartlara göre şekillenme özelliğidir.

26

• Evrensel, bütün çağlar boyunca bütün toplumlarda geçerli ahlak

kuralları var mıdır?

• Toplumsal değerlere dayanan ahlak kuralları, zamana ve

mekana göre değişebilmektedir.

• Ancak, doğruluk, dürüstlük, adalet, eşitlik gibi çağdan çağa,

kültürden kültüre değişmeyen evrensel ahlak kuralları olmalıdır.

Çünkü ortak bir yaşam alanımız var; insanlar olarak genetik

ortaklığımız var; binlerce yıl içinde gelişen kültürler üstü sosyal

davranışlarımız var. Toplumlar arasında ortak ahlak ilkeleri var.

Haksızlığa, adaletsizliğe, eşitsizliğe, zulme, yaşam hakkına kasta

karşı direnme gibi evrensel insani değerlere dayanan ortak

ahlak ilkeleri var. Genelgeçer ve değişmez, insanı insan kılan

değerler üzerine oturan ahlak ilkelerine etik ilkeler diyoruz.

27

• “Morality=Töre=Cari ahlak” değişir.

• “Evrensel etik ilkeler” payidar kalır!

28

• Etiğin ahlaktan ayrı tutulması, onun bilgi üreten bir alan

olduğunun görülmesi, özellikle ahlakın ve ahlak kurallarının

bilgisini ortaya koyabilmek için önemlidir. Bu ayırım gözden

kaçırıldığında, insan ve yaşamla ilgili sorunlara çözüm arayışı

içinde yapılan çalışmalar, etik adı altında yeni normlar, kurallar

oluşturma, yani bir “ahlak” oluşturma çabasına

dönüşebilmektedir.

• Benzer şekilde yaygın başka bir anlama biçimi olarak «meslek

ahlakı» ya da «meslek etiği» olarak anlaşıldığında etiğin bilgisel

özelliği yine gözden kaçırılmakta ve bu durumda da etik,

yalnızca “yazılı normlar” olarak görülmektedir. Bugün her

geçen gün sayısı artan meslek etikleri, etiği yalnızca normlar

bütünü olarak görmenin başka bir biçimidir.

29

• Burada farklı olan yan şudur:

Meslek etiği ya da ahlakı dendiğinde çeşitli meslek alanlarına özgü, onların

özelliklerine göre genellikle düşüne taşına oluşturulmuş kurallar, yazılı

normlar söz konusudur. Oysa etik, felsefenin temel bir dalı olarak kendine

özgü soruları olan bir bilgi alanıdır. Yani bu niteliğiyle etik, normlar ortaya

koyma işi değildir.

ETİK KAMU YÖNETİMİ

(ETHICAL PUBLIC ADMINISTRATION)

30

Kamu hizmeti etiği anlayışına dayanan “etik kamu yönetimi”,

En basit anlamıyla, “kamu görevlilerinin kamusal işleri yerine

getirirken tarafsızlık, nesnellik ve dürüstlük ilkeleri çerçevesinde

bulundukları makamı kişisel, özel, maddi veya partizan bir kazanç için

kullanmaktan çekindikleri bir yönetim anlayışı”nı ifade eder.

Başka bir ifadeyle, “etik ilke ve değerlere dayanan ve işleyişinde bu

ilke ve değerlere işlerlik kazandıran yönetim” biçim ve anlayışıdır.

KAMU’DA ETİK YÖNETİMİ

(ETHICS MANAGEMENT)

31

Bir kamu kuruluşunda yapılan işlerin bütün yönlerine nüfuz eden etik

duyarlık ve bilinç yaratmaya yönelik olarak kamu yöneticilerinin yaptığı

sistemli ve tutarlı eylemlerin tümüne “etik yönetimi” adı verilir.

Kamu’da etik yönetiminde iki temel yaklaşım mevcuttur:

Uymaya Dayalı Etik Yönetimi (compliance based ethics

management) (zorlayıcı önlemler /hard measures)

Dürüstlüğe Dayalı Etik Yönetimi (integrity based ethics

management) (yumuşak önlemler /soft measures)