Endülüs Tefsir Geleneği ve Müfessir İbn Ebi Zemenin

ÖZBu makele ilk dönem âlimlerinden olan İbn Ebî Zemenîn ve tefsiri hakkında

bilgi vermektedir. İbn Ebî Zemenîn Endülüs İslam dünyasının önemli müfessir-lerinden birisidir. Hakkında Arap dünyasında bazı araştırmalar yapılmış; an-cak ülkemizde bir kaç çalışmada ismine yer verilmiş, tefsirciliği ve tefsiri üzerine bildiğimiz kadarı ile herhangi bir araştırma yapılmamıştır. Müfessir, Yahya b. Sellâm’ın tefsirinin muhtasarını yapmış; Yahya’nın tefsir etmediği ayetleri kendisi açıklamış ve tefsirinde rivayetlere bolca yer vermiştir. Kolay anlaşılması, ayetleri Arap diline uygun bir şekilde tefsir etmesi ve israiliyyat konusunda problemli ol-ması tefsirinin öne çıkan bazı yönleridir.

Anahtar Kelimeler: İbn Ebî Zemenîn, Tefsir, Endülüs Tefsiri

ABSTRACTAndalusia Tafsir Tradition and Commentator Ibn Abî Zemenîn

(324-399/935-1008)Aim of the present study is to give information about Ibn Abî Zemenîn who

is the first time scholar and his commentary. He is one of the important com-mentators of the Andalusia. Some studies were carried out in the Arab world, however his name was mentioned in several research in our country; up to the present, any research hasn’t been conducted about his commentary method and his studies about commentary. He summarized the interpretation of Yahyâ b. Sellâm and interpreted the verses which Yahyâ did not not explain. He rumored a lot of narratives in his work. Understanding his studies easily, his commentaries which is suitable to Arabic language and his weakness for israiliyat are important chare-cteristics of his commentary

Keywords: Ibn Abî Zemenîn, Tafsir, tafsir of the Andalusia

* Yrd.Doç.Dr.,PamukkaleÜniversitesiİlahiyatFakültesiTefsirABD.

Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 40 ● Erzurum 2013

Ali KARATAŞ (*)

ENDÜLÜS TEFSİR GELENEĞİ VE MÜFESSİR İBN EBÎ ZEMENÎN(324-399/935-1008)

296 Ali KARATAŞ

GirişTefsirtarihindeEndülüstefsirgeleneğivemüfessirleriönemlibiryeresa-

hipolmasınarağmen,bualanaaitsayılıaraştırmayapılmış;bunlardadahaçokbelirlimüfessirlerüzerindeyoğunlaşmıştır.Sayıcaepeybiryeküntutmak-labirliktebu coğrafyadakimüfessirlerinpek azımeşhurolmuş; bazılarınınisminearaştırmalardaçokazyerverilmiş,hattabirkısmınahiçtemasedil-memiştir.Bahsigeçenisimlerdenbirisidedahaçokfakihliğiileönplanaçı-kanMuhammedb.AbdillahİbnEbîZemenîn’dir.İbnEbîZemenîn’in(324-399/935-1008)hayatınavetefsiryönteminedairArapdünyasındakarşılaştı-ğımızikiçalışmaolmaklabirlikte,Diyanet İslam Ansiklopedisi’nde1birmaddeolarakyeralmasınındışındabizimulaşabildiğimizkadarıileülkemizdehenüzbir araştırma yapılmamıştır. Bu maddede ise tefsirinin ismine yer verilmiş;fakatmüfessiryönündenbahsedilmemiştir.

İbnEbîZemenîntefsirgeleneğindeçeşitliaçılardankıymetlibiryeresa-hiptir.Bunlar;Endülüs coğrafyasındayaşayan ilk eser telif edenmüfessirinBâkib.Mahled(ö.276)olduğukabuledildiğinegöreİbnEbîZemenîn’inilkdönemmüfessirleriarasındaolmasıhasebiilebölgenintefsirtarihindeönemlikonumdaolması,tebe-itabiînmüfessirlerindenolanYahyâb.Sellâm’ıntefsi-rininmuhtasarbirşekildegünümüzeulaşmasınısağlaması,ilkdönemalimle-rindenbiriolmasısebebiyletefsiryönteminivetasavvurunubilmeningerekli-liği,bazıayetlerintefsirineilişkinyaptığıizahlarvehakkındakiaraştırmalarınazlığısebebiileyeterincebilinmemesidir.İştekanaatimizegörebusebepler-dendolayıİbnEbîZemenîn’inhayatınınvetefsiryönününbiraraştırmadaelealınarakilimdünyasınakazandırılmasıönemlibirhususolarakkarşımızdadurmaktadır.BizdebumakalemizdeİbnEbîZemenîn’inhayatı,eserleri,ya-şadığıdöneminözellikleri,Yahyab.Sellâm’ın tefsirinin İbnEbîZemenîn’eulaşması ve kendisinin eserinin sontaki dönemlere intikalini inceleyeceğiz.Tefsiryönteminegenelolarakdeğinipönemlibazıyönlerine işaretedeceğizvebirmakaleçalışmasınınboyutunuaşacağınıdüşündüğümüziçinusulünüayrıntılıolarakelealmayacağız.Sonolarak,tefsirinkuvvetlivezayıfyönlerinekısacaişaretetmekleyetineceğiz.Karakteristikvasıflarınıortayakoymakaçı-sındanEndülüstefsirininbazıözellikleriniaktarmayaçalışacağız.

1. İbn Ebî Zemenîn’in Hayatı MüfessirEbûAbdillâhMuhammedb.Abdillâhb.İsâel-Mürrîel-Kurtubî,

“İbnEbîZemenîn”diyemeşhurolmuştur.2Buisimletanınmasınınsebebini1 Köse,Saffet,“İbnEbûZemenîn”,DİA,c.IXX,s.449.2 Müfessirin ismi kaynaklarda İbn Ebî Zemenîn şeklinde geçmektedir. Diyanet İslam

Ansiklopedisi’ndeiseİbnEbuZemenînolarakkaydedilmiştir.BkzKöse,“İbnEbûZe-menîn”,DİA,c.IXX,s.449.

ENDÜLÜSTEFSİRGELENEĞİVEMÜFESSİRİBNEBÎZEMENÎN(324-399/935-1008) 297

kendisinindebilmediğirivayetedilmektedir.3Klasikkaynaklarınçoğundabuşekildetespitedilmesininyanısıra,bazıyeniçalışmalardaİbnEbîZemeneynşeklindekaydedilmiştir.4

Künyesi Ebû Abdillâh olan müfessir, Muharrem 324’te (935) İlbîre’de(Elvira)dünyayagelmiş,Kurtubâ’dayaşamışveh.399(1008)tarihindeİlbî-re’de vefat etmiştir.5 Endülüs’e yerleşen Gatafân kabilesi kollarından BenîMürre’yemensuptur.BazıkaynaklaragöreaslenCezayir,bazılarınagöreiseAdveli(Mağrib)veNefzekabilesindendir.İlköğreniminibabasındanveİlbîreulemâsındangörmüşvedahasonraBeccâneveKurtuba’datahsilinedevamet-miştir.Saîdb.Fahlûn,Vehbb.Meserre,İshakb.İbrahimb.et-Tuletılî,İbnü’l-Cezzâr,İbnü’ş-Şâme,Ebânb.İsâel-Gâfikî,Ahmedb.Mutarrifel-Ezdî6gibiâlimlerdenbaştafıkıhvehadisolmaküzereçeşitlikonulardailimtahsiletmiş-tir.Eğitiminibitirmesininpeşinden İlbîre’yedönmüş,bir süre sonra tekrarKurtuba’yagiderekburadadersvermiştir.7

İbnEbîZemenîn,Mâlikîmezhebininfıkhınıbilmekteydi.AyrıcaHadis,Tefsir,Tarih,ArapDiliveEdebiyatıgibiçeşitliilimdallarındabilgisahibiydivebirçoktalebeyetiştirdi.Zühdvetakvasahibibirâlimolupyöneticilerdenuzakbirhayatyaşamış,8kendisineKurtubakadısıvemüftüsüünvanıveril-mişti.9Birçokâlimzâhid,sûfî,edip,şair,müfessir,kitaplarınınfaydalıolması,

3 Süyûtî,CelâlüddinAbdurrahman(ö.911),Tabakâtü’l-müfessirîn,tahk.AliMuhammedÖmer,MektebetüVehbe,Kahire1976, s.104.;Zirikli,Hayreddîn(ö.1396),el-A’lâm,Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn,Beyrut2006,c.VI,s.227.

4 Atik,Kemal,“EndülüsveKur’anİlimlerindekiYeri”,Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,1985,sayı:2,s.282.;Cerrahoğlu,İsmail,Tefsir Tarihi,DİBYay.,Ankara1988,c.II,s.245.

5 Zirikli,el-A’lâm,c.VI,s.227.;Sezgin,Fuad,Târîhu’t-türâsi’l-Arabiyyi,çev.MahmudFeh-miHıcâzî,Riyâd1991,c.I,s.107.;Köse,“İbnEbûZemenîn”,DİA,c.IXX,s.449.

6 Kâdî İyâz,Ebu’l-Fadl (ö.544),Tertîbü’l-medârik ve tagrîbü’l-mesâlik, tahk.SaîdAhmedA’râb,Matbaatüel-Muhammedî,Mağrib1973,c.VII,s.183.;el-Kenûnî,Abdu’s-SelamAhmed,el-Medresetü’l-Kur’âniyye fi’l-Mağrib,Rabat1981,c.I,s.165.;İbnEbîZemenîn’inhocalarıhakkındaayrıntılıbilgileriçinbkz.Abdullah,Hannânİbrahim,İbn ebî Zemenîn ve menhecühû fi’t-tefsîr min hilâli ihtisârihi litefsîri Yahya bin Sallâm(YüksekLisansTezi),Câmiâtü’l-Hartûm,ÜmmüDermân2009,s.7-9.

7 Zemenîn’in hayatı, eserleri, hocaları ve öğrencileri için bkz. ez-Zehebî, Şemseddin (ö.748),Siyeru A’lâmi’n-nübelâ,Dâru’l-hadîs,Kahire2006,c.XIII,s.XI.;İbnBeşkuvâl(ö.578),es-Sılatü fî târîhi’l-eimmeti’l-Endelüs,neşr.es-Seyyidİzzetel-Attârel-Hüseynî,Mek-tebetüel-Hânecî,1955,s.478.;Köse,“İbnEbûZemenîn”,DİA,c.IXX,s.449.;el-Amrî,AliSaidMuhammed,el-İhtisar fi’t-tefsir: dirâsetün nazariyyetün ve dirâsetün tadbiygıyyetün alâ muhtesar ibn ebî Zemeneyn li tefsiri Yahya b. Sellâm ve el-Begaviyyü li tefsîri es-Sa’lebiyyî(YüksekLisansTezi), CâmiâtüÜmmü’l-Kurâ,SuudiArabistan1425,s.106-109.

8 Süyûtî,Tabakâtü’l-müfessirîn,s.104.;Köse,“İbnEbûZemenîn”,DİA,c.IXX,s.449.9 Atik,Kemal,“EndülüsveKur’anİlimlerindekiYeri”,s.282.

298 Ali KARATAŞ

selefçizgisinebağlıolması, ilimdederinliği,takvası, ihlası,anlayışderinliği,bidatlerdenuzakolmasıgibivasıflarlakendisiniövmüştür.10İlmibabasındanalmasıvekardeşinindefakiholmasındanhareketleailesininilimdemeşhurolduğusonucuçıkmaktadır.11

EserleriMüntehabü’l-ahkâm12,Kudvetü’l-ğâzi,MuhtasaruTefsîriİbnSel-lâm,Usûlü’s-sünne,el-Muğribfi’t-tişâri’l-müdevvene,el-Mühezzeb,el-Müş-temilfîilmi’l-vesâik,Hayâtü’l-kulûb,Ünsü’l-mürîdîn,el-Mevâizü’l-manzûme,Âdâbü’l-İslâmveMüntehabü’d-du’â’dır.13Bunlarfıkıh,hadis,tefsirvetasavvufalanındayazılmışeserlerdir.

2. Yaşadığı Dönem Siyasi, Sosyal ve Kültürel ÇevreİslamMedeniyeti’ninEndülüs’e intikaliEmeviler’inburayagelipEndü-

lüsEmevidevletinikurması ilebaşlamıştır.Emeviler,doğudagelişen İslamMedeniyeti’niburayataşımış,bumedeniyetbirçokalandaönemligelişmelersağlamışveböyleceİslamhemDoğu’dahemdeBatı’dabüyüketkilermeydanagetirmiştir.14

Endülüs’ünfethinin15ilkolarakbazıkaynaklardah.27’deHz.Osmanza-manındatanzimedilenordununburayagirmesiilebaşladığıveTarıkb.Zi-yadzamanında92/711’detamamlandığızikredilmektedir.16Tarıkb.Ziyad’ınfetih hareketini gerçekleştirdiği dönemlerde İspanya’daVizigot Kırallığı’nın

10 Bkz.Kenûnî,el-Medresetü’l-Kur’âniyye fi’l-Mağrib,c.I,s.165.;Abdullah,İbn ebî Zemenîn ve menhecühû,s.10-12.

11 Amrî,el-İhtisar fi’t-tefsir, s.106.;“Mukaddimetü’t-Tahkîk”,Tefsîru’l-Kur’ân’il-Azîziçinde,tahk.EbûAbdillahHüseynb.Ukkâşe,Muhammedb.Mustafael-Kenz,c.I,s.22.;Köse,“İbnEbûZemenîn”,DİA,c.IXX,s.449.

12 İşbilî,İbnHayr(ö.575.),Fehrese(haş.MuhammedFuadMansûr),Dârü’l-Kütübi’l-İlmiy-yi,Beyrut1998,s.217.

13 Süyûtî,Tabakâtü’l-müfessirîn, s.104.;Zirikli, el-A’lâm, c.VI, s.227.; “Mukaddimetü’t-Tahkîk”, Tefsîru’l-Kur’ân’il-Azîz içinde, c. I, s. 24.; Köse, “İbn Ebû Zemenîn”, DİA, c.IXX,s.449.;Abdü’l-CevvâdMuhammedel-Estal,Menhecü’l-imâmü’l-Muhammed b. Ebî Zemenîn fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîz(YüksekLisansTezi),el-Câmiâtü’l-İslâmiyye,Gazze2006,s.23-24.

14 Baltacı,Cahit,İslâm Medeniyeti Tarihi,MÜİFVYay.,İstanbul2007,s.55.15 Endülüs fethinin sebepleri için bkz. Atçeken, İsmail Hakkı, Endülüs’ün Fethi ve Mûsâ

b. Nusayr,AraştırmaYay.,Ankara2002, s.47-50.; İspanya fetihsüreci,EndelüsEmevidevletiveİslamkültürününburadakiaşamalarıiçinbkz.Watt,Montgomary, fî târîhi’l-İspanya’l-İslâmî,terc.MuhammedRızael-Mısrıyyi,Beyrut1998.

16 Atik,Kemal,“EndülüsveKur’anİlimlerindekiYeri”,s.3.;Endülüs’ünfethininHz.Os-manzamanındabaşladığınadairgörüşlerbazılarıncadoğrukabuledilmemektedir.Bkz.Özdemir,Mehmet,Endülüs Müslümanları Siyasi Tarih,TDVYay.,Ankara2012,s.45-46.


tahtkavgaları,toplumsalçatışmalarveYahudilerizorlaHıristiyanlaştımaça-balarınınsebepolduğuproblemlervardı.BudönemdeVizigotlar’lailişkilerisorunluolanSebteHakimiJulianos’un17Tarıkb.Ziyad’ayardımlarıolduğukaynaklarda belirtilmektedir.18 Endülüs Emevi Devleti’nin 756 yılında ku-rulmadöneminekadarİspanyavalilerileidareedildi.Abbasiler’inEmeviler’iyıkmasınınardındanAbdurrahmanb.MuaviyeAbbasiler’denkaçarakKuzeyAfrika’ya,dahasonradaİspanya’yageçmesiileEndülüsEmevidevletininku-ruluşu756’degerçekleşmiştir.19

Fetihten Endülüs Emevi Devleti’nin yıkıldığı 1031 yılına kadar burayagelenAraplaridari,ekonomikvesosyalhayatınhakimveyönlendiricisikonu-mundaoldular.İslamöncesiasabiyetduygususebebiileburayayerleşenKays-lılarveYemenliler arasındaçekişmelerdevletinotoritesini zayıflattı.BununyanındaBerberîlervediğerkabilelerarasındadamücadeleleroldu.20

EndülüsteçoğunluğuŞam’dangelenArap,Berberî,EsbânveBerberîlerileevlenenAraplardandoğanMüslümanlarveyaEndülüslüAraplarvardı.21Budönemde İslam’agirenlerin sayısında artışoldu.BunlarArapçakonuşmayabaşladılar.Kur’ân’averdiklerideğerinbir sonucuolarakArapçaçokönemliolduveinsanlarınArapdiliniöğrendiktensonraimkanlarıölçüsündeKur’ân’ıezberlediklerineşahitolundu.22IX.yüzyıldanitibarenEndülüs’temüslümannüfusun çoğunluğunu yerli halktan İslam’ı kabul eden müvelledûn denilenkimseleroluşturuyordu.BazıArapguruplarıbunlarlaiyiilişkilerkuramamış-larvebirbirleriilemücadeleetmişlerdir.23

17 Atçeken,Endülüs’ün Fethi ve Mûsâ b. Nusayr,s.51.18 Özdemir,“Endülüs”,DİA,c.X,s.211.;Fetihöncesiİspanya’nıngeneldurumuileilgili

bkz.Atçeken,Endülüs’ün Fethi ve Mûsâ b. Nusayr,s.45-47.19 EndülüsEmeviDevleti’ninkuruluşsüreciiçinbkz.Özdemir,Endülüs Müslümanları Siyasi

Tarih, s.83-87.;Mustafa,Şakir,el-Endelüs fi’t-târîh,MenşûrâtüVezâreti’s-Segâfeti,Şam1990,s.30.;Hizmetli,Mustafa,Endülüs’te Hisbe Teşkilatı,TDVYay.,Ankara2011,s.25-26.

20 Üçok,Bahriye,İslam Tarihi Emeviler–Abbasiler,AnkaraÜniversitesiİlahiyatFakültesiYa-yınları,Ankara1968,s.58-59.;Mustafa,el-Endelüs fi’t-târîh,s.32.;Özdemir,“Endülüs”,DİA,c.X,s.216-217.

21 Estal,Menhecü’l-İmam,s.10-11.;Endülüs’tekietnikunsurlarlailgiliayrıntılıbilgileriçinbkz.Özdemir,Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet,TDVYay.,Ankara2012,s.17-23.

22 İbnHaldun,Mukaddime,haz.SüleymanUludağ,DergahYay., İstanbul2008, c. II, s.785.;el-Meşînî,Mustafaİbrahim,Medresetü’t-tefsîr fi’l-Endelüs,Müessetü’r-Risâle,Beyrut1986,s.34,36.;Abdullah,İbn ebî Zemenîn ve menhecühû,s.10-12.

Amrî,s.14.;Estal,Menhecü’l-İmam,s.12.23 Özdemir,“Endülüs”,DİA,c.X,s.217.

300 Ali KARATAŞ

Endülüs’te gayri müslim olan Yahudi ve Hırısitiyanlar da vardı. Bunlarvergileriniverirlervediniinançlarınıözgürceyaşarlardı.Hıristiyanlarzaman-laİslamkültürününetkisindekalmayabaşlamışlar,yerlihalkgibiArapça’yavukufiyetkazanmışlardı.Hattabundandolayımüsta’rib diye adlandırılmış-lardır.24 Onların İslam kültürünü benimsemeleri Avrupa ile İslam arasındaköprükurmalarınazeminteşkiletmiştir.25Yahudilerİslam’ınburayagelme-sindenönceözgürceyaşamaimkanıbulamadıklarıdinihayatlarını26rahatçaifaetmehaklarınakavuşmuşlardır.27Endülüs’temüslümanlarilehristiyanlarzamanzamansavaşmaklabirlikte,ilişkileriniyiolduğudurumlardaolmuştur.Öylekikarşılıklıolarakbirbirlerininkızları ileevlenenlervardı.Müslüman-larınyahudilerleolanilişkilerihıristiyanlaraoranladahayumuşakolmuştur.BununsebebiyahudilerindahaöncedenHristiyanVizigotlar’danbaskıgör-meleri28vefetihtensonramüslümanlarınyahudileretöleranslıdavranmalarısebepgösterilmektedir.29

Özdemir’in İbn Sâid’den naklettiği bilgiye göre Endülüs, fetihten önceönemlibirilmibirikimesahipdeğildi.Hıristiyanidarecilerzamanındasihirvemüneccimlikgözdebirkonumda idi.30Endülüs’te İslamî ilimleringeliş-mesiveyayılmasındafetihtensonrailkişolarakmescitlerinyapılmasıetkiliolmuştur.Mescitlerburadasadeceibadetiçindeğil,aksineeğitimveöğretimamaçlıkullanılmıştır.Camilerdensonramedreseveenstitüleryapılmış,telifeserlerortayaçıkmayabaşlamışvebuilminAvrupa’dayayılmasıvegelişmesin-deönemlibiradımolmuştur.31

EndülüsteİslamiilimlerinortayaçıkmasıMusabinNasrileyapılanfetih-lebirliktebazısahabevetabiîninburayagelmesi ilebaşlamışveilknüveler

24 Bal,Faruk,Endülüs Emevi Devleti Sosyo-Ekonomik Yapısı (756-1031)(BasılmamışYüksekLisansTezi),MarmaraÜniv.Sos.Bil.Enst.,İstanbul2008,s.41.

25 Özdemir,MehmetTurhan,“İslamiyet’inDünyaKültürüneHizmetleri”Diyanet İlmi Der-gi [Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi],1973,cilt:XII, sayı:2, s.117.;Özdemir,Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet,s.387.

26 Yahudilereuygulananbaskılarlailgiliörnekleriçinbkz.Özdemir,Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet,s.43.

27 Özdemir,“Endülüs”,DİA,c.X,s.221’denözet.;Endülüs’tesosyalyapıileilgilibkz.Hiz-metli,Endülüste Hisbe Teşkilatı,s.33-38.

28 MüslümanlarıngayriMüslimlerle ilişkilerihakkındabilgi içinbkz.Koç,MehmetAkif,“EndülüsTefsirciliğiÜzerine”,İslâmiyât,cilt:7,sayı:3,s.44–45.

29 Özdemir,Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet,s.43.30 Özdemir,Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet,s.160.31 Rûmî,FehdibnAbdurrahmanb.Süleyman,Menhecü’l-medreseti’l-Endelüsiyyeti fi’t-tefsîr,

Mektebetü’t-Tevbe,SuudiArabistan1997,s.8.;Özdemir,Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet,s.82.


oluşmuştur.32Kahire,Bağdat,Dımaşk,MekkeveMedine’yeyapılanseferlerileilimyakındantakipedilmiştir.33İbnHayr’ınFehrese’si ileİbnAtiyye’ninFihrist’i Endülüs alimlerinin Doğu’daki eserlerden haberleri olduğunu gös-termektedir.34 Bunda, Câbirî’nin verdiği bilgilere göre halife Abdurrahmanen-Nâsır’ınvefatındansonrahilafetidevralanoğluII.Hakemel-Mustansır’ınkatkısıçokbüyüktür.Mustansır,kitaptoplanması,çoğaltılmasıvebubölgeyekitapların getirilmesine büyük gayret gösteriyordu. Öyleki Kahire, Şam veBağdatgibiilimmerkezlerindetayinettiğigörevlilerivardı.Onlareskiveyenikitapları toplayıp çoğaltıpEndülüs’e göndermekle yükümlüydüler.Onlarınbufaaliyetlerineticesindehalifeninkütüphanesiçokzenginleştivebudevirdebölgeilminzirvesineyükseldi.35

Tefsirilmindebaşlangıçtadoğulualimlertakipedilmeklebirliktezamanlaönemlialimleryetişti.ÖylekitefsirdeburadailkeseryazanBâkîb.Mahled’inTefsîru’l-kebîr’içağdaşıolanTaberî’nintefsirindendahaüstüngörüldü.Kıraatilmineönemverildivedoğudaüzerindeittifakedilenkıraatlerinmuhafazasıkutsalbirgörevaddedildi.36

HadisiçinöğrencilerDoğu’yagitmişlervedöndüklerindebuilmiöğret-mişler;hatta bunlardanbazılarıhadiskülliyatınavakıfolmuştur.Hadis il-mindeki gelişmenin neticesinde bazı hadis yönleriyle ilgili eserler yazıldı.37FıkıhtamezhepolarakEvzâîimamkabuledilmeklebirlikte,EndülüsEmeviDevleti’ninkuruluşundansonraMedine’deİmamMalik’ingörüşlerinitercihedipburayadönenbazıtalebelerinetkisiyleMâlikîlik,Evzâilik’inyerinialdı.38BöylecebumezhebebağlıalimlerinyanısıraZâhirîveŞâfiîmezheplerinebağlıazsayıdadaolsaalimburadayetişmişti.39

32 Mukrî,Şihâbü’ddînAhmedbinMuhammed,Nefhu’t-tayyib,tahk.İhsanAbbâs,DâruSâ-dır,Beyrut1990-1997,c.I,s.288,c.III,s.8.;Meşînî,Medresetü’t-tefsîr fi’l-Endelüs, s.39.

33 Meşînî,Medresetü’t-tefsîr fi’l-Endelüs,s.29;Özdemir,“Endülüs”,DİA,c.X,s.221.;Balta-cı,İslam Medeniyeti Tarihi,s.421.;Endülüs’tenilimiçinDoğu’yagidenâlimlerinismiiçinbkz.el-Meşînî,Medresetü’t-tefsîr fi’l-Endelüs,s.29

34 Örnekolarakbkz.İbnAtiyye,Fihrisü ibn Atiyye,tahk.MuhammedEbû’l-Ecfân-Muham-medez-Zâhî,Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî,Beyrut1983,s.181-187.;Koç,MehmetAkif,“En-dülüsTefsirciliğiÜzerine”,İslâmiyât,cilt:7,sayı:3,s.56.

35 Câbirî,MuhammedÂbid,Arap Aklının Oluşumu, İzYayıncılık, İstanbul1997, s.428-429.

36 Endülüs’ünkıraatilmindekiyeriiçinbkz.Atik,Kemal,“EndülüsveKur’anİlimlerindekiYeri”,s.276-280.

37 Endülüs’ünhadisilmindekiyeriiçinbkz.Özdemir,Endülüs Müslümanları Kültür ve Me-deniyet,s.164-173.

38 Rûmî,Menhecü’l-medrese,s.27.39 Özdemir,Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet,s.182.Ayrıntılariçinbkz.aynıeser

s.173–189.

302 Ali KARATAŞ

Kelam ilmi iseEndülüs’te en az gelişmekaydeden ilimdir.Bunun sebe-biolarakDoğu’dakikelamitartışmalarasıcakbakmayanMâlikîmezhebininhakimiyetigösterilmektedir.AzdaolsabazıkelâmîeserveMutezilefikirleriburayasızmıştır.40TasavvufdaEndülüs’ünfethiilebirliktebubölgedeneşvünemabulmuş,bazılarıncazühdhayatıyaşanmıştır.Siyasiçalkantıvekarışık-lıklarınolduğudönemlerdebazısûfîlerinetrafındatoplanankişilerbirersûfîgurupolarakortayaçıkmıştır.BuradayetişenenönemliisimİbnA’râbî’dir.41

İbnEbîZemenîn’inyaşadığı4.asırEmevilerinsonuveAbbasilerdevrininbaşınarastlamaktadır.Budönem,İslamdünyasındamedeniyetvekültürünhertürlüyönleriileortayaçıktığıbirzamandilimidir.AbbasilerdenitibarenİslamcoğrafyasındaTefsir,ArapDili,Hadis’incemi,Arapşiirinintedvinedil-mesi,FıkıhveNahivgibihertürlüilimkurulmayabaşlamıştır.SibeveyveHa-lilb.Ahmedgibidilcilerineserleribudönemdeortayaçıkmıştır.42Yinetarihilmidebuçağdatedvinedilmiştir.Vâkıdîveİbnİshâkbudönemintarihçile-ridir.43DoğudakiilmigelişmeninparelelindeEndülüs’tedebilgiilerlemişveEndülüsbeldeleriilimiçinseyahatlerinyapıldığıyerlerolmuştur.44

EbûAbdillah İbnEbîZemenîn iştebudevredehayatınher aşamasındakültürelharaketliliğevakıfolmuştur.BudönemdeİslamdünyasındasiyasivemezhepçalkantılarıyoğunolmaklabirlikteİbnEbîZemenînfıkıhvetefsiraçısındankendisini geliştirmeyekatkı sağlayacakunsurlardışındadönemindiğer ilmî, siyasî ve sosyal vs. hareketliliklerinden etkilenmemiştir.Mezhepihtilaflarındanvedöneminidareciveyöneticilerindenuzakdurmuş,zühdvetakvasıileönplanaçıkmıştır.45Yaşadığıdönemİspanya’nınhilafetleyönetil-diğibirdönemdir.Budönemdeyönetimdeçalkantılarveçeşitliolumsuzluk-largiderilmiş,toplumsalkaynaşmasağlanmış,kültürelgelişmişliğinyanındasiyasiaçıdanistikraryakalanmıştır.46

3. Genel Olarak Endülüs’te Tefsir İlmi ve ÖzellikleriEndülüs’tekitefsirgeleneğiüzerineArapdünyasındaveTürkiye’detespit

edebildiğimiz kadarı ile beş araştırma yapılmıştır. Ülkemizdeki iki çalışma40 Özdemir,Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet,s.190.Ayrıntılariçinbkz.aynıeser

s.190–194.41 Özdemir,“Endülüs”,DİA,c.X,s.221’denözet;DînîilimlerdeEndülüs’ünyeriiçinbkz.

Bkz.Sâlim,SeyyidAbdü’l-Aziz,Kurtubâ hadâratü’l-hilâfe fi’l-Endelüs,MüessesetüŞebâbi’l-Câmia,İskenderiye1997,c.II,s.197-201.

42 İbnHaldûn,Mukaddime,c.II,s.1004.43 Abdullah,İbn ebî Zemenîn,s.15.44 Estal,Menhecü’l-imâm,s.13.;el-Meşînî,Medresetü’t-tefsîr fi’l-Endelüs,s.30.45 Abdullah,İbn ebî Zemenîn ve menhecühû fi’t-tefsîr,s.15.46 Estal,Menhecü’l-imâm,s.11–12.


makaleolarakyayınlanmış,Arapdünyasındaisebirtanesihacimlivediğeri-deçokgenişolmamaklabirlikteönemlisayılabileceknitelikteçalışmaneşre-dilmiştir.47Burada,Endülüstefsirgeleneğihakkındakibirdoktorarisalesinebolca atıf yapılmıştır. Ancak bu çalışmaya biz ulaşamadığımız için istifadeetmeimkanınıbulamadık.48Birbütünhalindeelealınmamaklabirlikte,bugelenektekibazımüfessirlerhakkındayükseklisansvedoktoradüzeyindeça-lışmalardavardır.BizdebuçalışmalardanhareketleEndülüstefsirgeleneği-ningenelkarakteristiğiniinceleyeceğiz.

Endülüs Emevi Devleti’nin kurulduğu dönemlerde genel olarak naklîilimlerdeyöntem,rivayetvesahihisnattemelliydi.Müfessirlersahabeveta-biindengelen rivayetleredayanmaktaydırlar.Şiirle istişhad, lügatvekıraatabaşvurmak ilmingenelbir yaklaşımıydı.49BuözellikEndülüs tefsirindedegörülmekteydi.ÇünküBatı’danDoğu’yaveDoğu’danBatı’yayapılanseferlerilimdekikaraktersitikyapıyıfarklıbölgelereyaymıştı.BununyanısıratemelolarakEndülüs’tekitefsirgeleneğidoğudakitefsirgeleneğindenfarklılıkgös-termektedir.Doğudatefsir;neşet,doğumvebiroluşumiken,Endülüstefsiribaşka bir yerden alma ve onun üzerine eklemedir.50 Endülüs ekolünün ilktemsilcisiBakîb.Mahled’in-İbnHazm’ınifadesinegöre-eseriet-Tefsîru’l-Ke-bîrozamankadaryazılanenmükemmeltefsirdi,hattaTaberî’nintefsirindendahaüstünbirkonumdaydı.Ancakbugünelimizdebu tefsirinbirnüshasımevcutdeğildir.51

Endülüstefsirigenelolarakrivayet,akide,fıkıh,üslupvelügataçısındandeğerlendirilebilir.Biraraştırmasındaer-Rûmî,buekolüntefsirözelliklerinionbeşmaddedetoplamıştır.Bunlarıgenelolarakburadazikrettiktensonrabunlarıniçindenbazısınıkısacaelealacağız.

Endülüstefsirindemananınfasihbirşekildevesüslüifadelerleanlatılmasıileifadelerinkolayanlaşılmasıveaçıkolmasıbiraradatoplanmıştır.İfadelerdefelsefeninetkisininolmadığıvetekellüftenuzakolduğudikkatiçekmektedir.47 Meşînî,Mustafaİbrahim,Medresetü’t-tefsir fi’l-Endelüs,Müessesetü’r-Risâle,Beyrut1986.;

er-Rûmî, Fehd ibn Abdurrahman b. Süleyman, Menhecü’l-medrese, Mektebetü’t-Tevbe,SuudiArabistan1997.;Ekin,Yunus, “Endülüs’teTefsirGeleneği”,Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,2001,sayı:3,s.247–266.;Koç,“EndülüsTefsirciliği”,s.43-58.;Şentürk,Mustafa,“Endülüs’teTefsirKültürü”,Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,2012,cilt:XI,sayı:21,ss.53-72.

48 Abdullah, Zeyd Ömer, el-Medresetü’l-Endelüsiyyetü fi’t-tefsîr (Doktora Tezi), KülliyetüUsûli’d-Dîn,1404.

49 Abdullah,İbn ebî Zemenîn,s.15.50 Rûmî,Menhecü’l-medrese,s.8.51 Zehebî,Tezkirâtü’l-huffâz,c.II,s.151.;Atik,Kemal,“EndülüsveKur’ânİlimlerindeki

Yeri”,s.82.;Kandemir,Yaşar,“Bakîb.Mahled”,DİA,c.IV,s.542.

304 Ali KARATAŞ

Yazılaneserlerinhemenbaşındamüfessirizleyeceğiyöntemibelirlemişvebü-yükorandadabunasadıkkalmıştır.52Buekoldesahabevesonrakinesillerdenyapılan rivayetlerin çokluğu hemen dikkat çekmektedir. Ayrıca, ekolde buanlamdatemayüzedenbirözellikdemüfessirlerinkendindenöncekitefsirler-denbolcanakildebulunmalarıveonlardanyararlanmalarıvegörüşlerinigü-venilirkaynaklaradayandırmalarıdır.53Naklinöneçıkanbuetksininyanısıra,ekolakladabaşvurmuştur.54Buekolderivayetlereönemkurubirnakilcilikdeğil;rivayetlerianlama,düşünme,eleştiriveihtisarıiçermektedir.55

Endülüstefsirinderivayetlerivehaberleriincelemeyetabitutmakönemli-dir.Busebeplemüfessirlerbunusahihbirusulvedoğrukurallarüzerineinşaetmeyegayretgöstermişlerdir.Kur’ân’ınzahirineuyanları sahihkabuledip,uymayanlarıbatılolarakdeğelendirmişlervebunoktadadoğulumüfessirleringörüşlerinidikkatealmışlardır.56Buekol,rivayetlerkonusundaDoğuileolanbağlantısınıkoruduğugibikıraatkonusundadabututumdaolmuşvebuse-bepleKıraatilmibüyükitibargörmüşvekıraatleilgilieserlertelifedilmiştir.57HattaEndülüs,İslamdünyasındaKıraatöğretimininmerkezihalinegelmiş-tır.58Yaklaşımolarakkıraatinsahihvemütevatirolmasınaözengöstermiştir.BusebeplebazımütevatirkıraatireddedenMutezile’yekarşıdurmuştur.En-dülüs tefsir ekolündeözel bir yeri olduğu için eserlerinmukaddimelerindeKur’ânilimlerineyerverildiğigörülmektedir.Yineeserleringenişbirşekildefıkhi meseleleri ele aldığı dikkat çekmektedir.59Tefsirlerde surenin başındahemen ahkamayetleri zikredilir.Ahkamayetleri zikredilirkenmüfessirlerinanlatığıkıssalardanvehaberlerdensakınmavehükümçıkarmayöntemolaraktakipedilmektedir.Hükmemedarolmayanayetleriseicmâlîbirşeklidetefsiredilmiştir.60

AraştırmalardakibulgularagöreEndülüstefsirininbarizolanhususlardanbirisideyıkıcıcereyanlardanuzakolması,çeşitlifırkavemezheplerintesirininnerdeysehiçolmamasıdır.61BunagörebölgeRâfizî,Kaderiyye,Karâmitîve52 Rûmî,Menhecü’l-medrese,s.63.53 MeselaEndülüslümüfessirlerdenel-Mehdevîveel-Kaysî’den,DoğulumüfessirlerdenTa-

berî,ZemahşerîveRâzî’denistifadeetmişlerdir.Bkz.Ekin,“Endülüs’teTefsirGeleneği”,s.264.

54 Rûmî,Menhecü’l-medrese, s.18,64–65.55 Rûmî,Menhecü’l-medrese,s.23.56 Rûmî,Menhecü’l-medrese, s.65.;Ekin,“EndülüsTefsirGeleneği”,s.26457 Ayrıntılıbilgileriçinbkz.İbnHaldun,Mukaddime,c.I,s.784-785.58 AkifKoç,“EndülüsTefsirciliği”,s.55–56.59 Rûmî,Menhecü’l-medrese, s.65.;Ekin,“EndülüsTefsirGeleneği”,s.264.60 Rûmî,Menhecü’l-medrese, s.29.;Ekin,“EndülüsTefsirGeleneği”,s.265.61 Rûmî,Menhecü’l-medrese, s.23,65.


Haricîgibiçeşitlicereyanlardanvesapıkolarakkabuledilenfikirlerdenken-disinikorumuşhattaböylebirmezhepkabuledilenMutezile’yekarşısavaşaçılmıştı.Mutezile’ninfikirleritefsirlerdeancakaçıklanarakçürütülmekmak-sadıileyeralmıştı.GenelolarakZemahşerîbunundışındakalmıştır.62Bunabağlıolarakmüfessirler felsefivekelamibahislerdenyüzçevirmişvecedeledalmamıştı.Yinebölgetefsirininbelagataçokyervermediği,dahaçokicazayöneldiğigörülmektedir.63BuradaKeşşâf ’tanistifadeedenEbûHayyân’ıntef-siri64hariçtutulursabelagatınazlığı,builminburadadoğuşuvegelişiminingeçdönemlerekalmasıileizahedilmiştir.65

Bölgenintefsiraçısındanenönemlikabuledilebilecekhususlardanbirisideİsraliyatakarşımesafelidurmasıdır.66Hattakaynaklarda teknikanlamdabukavramıilkkullananınİbnü’l-Arabi(543/1148)olduğuvebukonudatitizdavrandığı67, İbnAtiyye’nin isrâliyata fazla yer vermediği68,EbûHayyan’ınisrâliyattanyararlananmüfessirlerieleştirdiği69ifadeedilmektedir.İlkeolarakkarşıolsalardaazmiktardabazımüfessirlerinisraliyyatabaşvurduğu;ancakgenelolarakEndülüsekolününDoğu’yakıyaslabuhusustadahahassasol-duğu zikredilen bilgilerdendir.70 Endülüslü müfessirler isrâiliyat tehlikesinedikat çekmişler ve bu tür haberlerden sakındırmışlardır. Bu sebeple, tefsirkitaplarında alelade zikredilmesi yerine rivayet içinbir yöntem ve usul be-lirlemişler;dineaykırıolanlarınaçoğunluklayervermemişlerdir.71AkifKoç,Endülüsmüfessirlerinin israliyatakarşıolan tutumlarınıbölgeninyapısı ileilişkilendirmiştir.Onagörebölgedemüslümanlarıngayrimüslimlerle çetin

62 Ayrıntılıbirdeğerlendirmeiçinbkz.er-Rûmî,Menhecü’l-medrese,s.23–27.63 Rûmî,Menhecü’l-medrese, s.67.64 Ekin,“Endülüs’teTefsirGeleneği”,s.265.;Çelik,HüseyinAvni,“EbuHayyânel-Ende-

lüsîveTefsirdekiMetodu”,Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,Erzurum1991,sayı:10,s.129.

65 Rûmî,Menhecü’l-medrese, s.43.66 Ekin,“Endülüs’teTefsirGeleneği”,s.265.67 Koç,Akif,“EndülüsTefsirciliğiÜzerine”,s.52;Ünver,Mustafa,Tefsirde Öteki Celâleyn’de

İsrailiyyat,SidreYay.,Samsun2008,s.37.Bueserde81.dipnottazikredilenbilgileregöreİbnArabî,Ahkâmu’l-Kur’ân adlı tefsirinde isrâiliyâtkavramınıaşağıdakiayetlerinyoru-munuyaparkenkullanmaktadır:7.A’râf,59;11.Hûd,69;20.Tâhâ,44;21.Enbiyâ,78;24.Nûr,30;25.Furkân,63;26.Şuarâ,63;28.Kasas,27;34.Sebe,13.

68 Kutlu,Enise, İbn Atiyye’nin el-Muharrerü’l-veciz İsimli Eserinde Kur’an İlimlerine Yaklaşımı(YüksekLisansTezi),DEÜSBE,İzmir2007,s.9.

69 Endelûsî, Ebû Hayyân, el-Bahru’l-muhît, tahk. Âdil Ahmet, Dâru’l-Mektebi’l-İlmiyye,Beyrut1993,c.IV,s.176.

70 Bkz.Koç,Akif,“EndülüsTefsirciliğiÜzerine”,s.52–53.71 Rûmî,Menhecü’l-medrese, s.67.

306 Ali KARATAŞ

mücadeleyürütürkenisraliyatadalması,onlarımuhtaçolmanınbirgöstergesiolacaktı.Bundandolayımüfessirlermuhalifdiniguruplarakarşıböylebirdu-rumadüşmedenkendikutsalkitaplarınıtefsiretmeningerekliliği,isrâliyattansakınmadaetkiliolmuştur.72

BiraraştırmadadikkatçekildiğigibiEndülüsekolündeenönemlihusus-lardanbirisideayetlerintefsirinininvakıavetoplumlairtibatlandırılmasıdır.Butefsirinolguileilişkisiniortayakoymaktadır.Bunagöremüfessirleryaşa-dığıbölgedekivarolangayrimüslimlerleilişkilerinitefsirlerineyansıtmışlar-dır.Busebepletoplumucihadkonusundasüreklibirşekildemotiveetmeyeçalışmışlar;toplumunıslahıiçinzararlıgörülebilecekfikirvecereyenlaraişaretetmişler;zındıklıklavebidatlasavaşmışlardır.73Yinefıkhîayetleriaçıklarkenbölgeninözelliklerinidikkatealmışlardır.74

Endülüs ekolünün farklı mezhep ve akımların görüşlerinden uzak dur-ması,bidatesavaşaçması,zındıklıklamücadeleetmeleriveisrâliyattanuzakdurmasıkanaatimizcebölgenintoplumsalyapıilealakalıbirhusustur.75Bunagöre,bölgetoplumsalbirliğeönemverdiğiiçinbubirliğibozabileceketken-lerden uzak durmak istemiştir. Bunun bir sonucu olarak Kur’ân’dan sonraetkinveyetkinkaynakMuvattagörülmüştür.ToplumundüşünceveinancınıbirtutmakiçinMutezile,HâricîveRâfizîgibiakımlarasavaşaçılmıştır.Budurumun bir neticesi olarak da Muvatta’da yer almayan hadisleri76 ve Do-ğudaki fıkhî ihtilafları İspanya’ya taşıyan Bâki b. Mahled zındıkıkla ithamedilmişti.77 Fıkıhta Malikilik, itikatta ise Eş’ârilik ön plana çıkmıştır. FıkhîayetlerMalikiMezhebi’negöreelealınmış,doğu’dakikelamîtartışmalarınet-kisiburadaazgörülmüştür.78Câbirî’yegöreMalikiMezhebi’ninetkinolmasıburadakiyönetecileinsiyasitutumlarıilealakalıbirhusutur.Onagöre“Endü-lüslüyöneticileriçinAbbasilerveFatımilerbirerdüşmandevletidi.AbbasilerHanefîveŞâfiî,FâtımilerisekendineözgübirŞiîfıkhınasahipti.DolayısıylakullanılmamıştekmezhepolaraksadeceMâlikîlikkalmıştıveresmimezhepolmakiçinsiyasiaçıdanenuygunmezhepti.Bumezhepkullanılarakbuiki

72 Koç,“EndülüsTefsirciliğiÜzerine”,s.58.73 Rûmî,Menhecü’l-medrese, s.68.74 Bölgenin tefsir-olgu ilişkisi ile ilgili ayrıntılı değerlendirmeler için bkz. Koç, “Endülüs

TefsirciliğiÜzerine”,s.47–51.75 Koç,“EndülüsTefsirciliğiÜzerine”,s.46.76 Md. Raisuddin, Abu Nayeem, “Bakî b. Mahled el-Kurtubî (201–276/816–889) ve

Endülüs’tekiHadisÇalışmalarınaKatkısı”,çev.MuratGökalp,Dinî Araştırmalar,2005,cilt:VII,sayı:21,s.325

77 Özdemir,Mehmet,“IX.YüzyılEndülüsü’ndeZındıklıkSuçlamaları”,Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,1998,cilt:XXXVIII,s.212

78 Ekin,“Endülüs’teTefsirGeleneği”,s.265.


devlet tarafındankullanılanmezheplerin etkisi daraltılabilirdi”79 ve böyleceonlarınyıkıcıfaaliyetlerinönünegeçilebilirdi.

Kur’ân lafızlarınınanlamlarındaArapların kullanımşekillerininözellik-leöneçıkarılmasıİspanyamüfessirlerininüzerindedikkatledurduğuönemlihususlardandır.Bumanadaayetlerdekikelimelerinetimolojikvecümlean-lamlarına,nahivilmiaçısındanelealınmasınaönemvermektedirler.80Müfes-sirleregöreayetlerinasılanlamıAraplarınanladığıdır.DolayısıylakelimelereArapça’nınmuktezasınagöremanaverilmeli,zahirineuygunanlamalınmalıvediğerleriterkedilmelidir.Buberaberindebatınîtefsirinreddinidoğuranbirsonuçolmuş81vesûfîtefsirlerdennakillerazyapılmıştır.82MeselaEbûHay-yan,sûfîtefsirinbirçoğunuKur’ân’ınmanalarınıifadeetmektençokuzakvegaripbirtefsirolaraknitelendirmiştir.83Sûfîtefsirindahaçoknazarısufitefsi-regirenkısmınınreddedildiğideayrıcabiraraştırmadazikredilmiştir.84

Endülüstefsirininbugenelözelliklerindenedindiğimizkanaategöreaslın-dabuözelliklerbölgeninyapısıveİslam’ınasılyurdundanuzaktabirdiyardayaşanmasıileilişkiligibigözükmektedir.Bunagörebölgedekimüslümanlarbirçokalandakendiözyapılarınıkorumagerekliliğinihissetmektedirler.Me-selaArapdilininaslınagöreayetlerianlama,çeşitliakımlarınfikriyapılarınakarşıdurma,israliyyatamesafeliyaklaşma;haberleririvayetvedoğulumüfes-sirlerdennakilmüslümanlarınasılileirtibatlarınısağlamavedevamettirmeihtiyacınıngereğiortayaçıkmışsonuçlarolarakgörülmelidir.Buiseberabe-rindebölgetefsirindesistematikliğigetirmiştir.Nitekimbölgemüfessirlerininbirermukaddimeileeserlerinebaşlamalarıvebunabüyükorandasadıkkal-malarıbuihtiyacınpratiksonuçlarıolarakkarşımızaçıkmıştır.

4. İbn Ebî Zemenîn’in “Tefsiru’l-Kur’ân’il-Azîz” Adlı TefsiriİbnEbîZemenîn,tefsirininmukaddimesindeYahyab.Sellâm’ın(ö.200)

tefsirindekitekrarlarıatarakveYahyâ’nıntefsiriniyapmadığıayetleriaçıkla-yarakeserini telif etmiştir.85 İsmailCerrahoğlu’nunTefsir Tarihi’ndeverdiği

79 Câbirî,Arap Aklının Oluşumu,s.424.Budurumlailgilikapsamlıbirdeğerlendirmemaka-lemizinboyutlarınıaşacağıiçinbukadarıileyetindik.Ayrıntılıdeğerlendirmeleriçinbkz.Câbirî,Arap Aklının Oluşumu,ss.420-442.

80 Ekin,“Endülüs’teTefsirGeleneği”,s.264.81 Rûmî,Menhecü’l-medreseti’l-Endelüsiyyeti, s.38.82 Rûmî,Menhecü’l-medreseti’l-Endelüsiyyeti, s.42.83 Çelik,“EbuHayyânel-EndelüsîveTefsirdekiMetodu”,s.125.84 Ekin,“Endülüs’teTefsirGeleneği”,s.265.85 İbnEbîZemenîn,c.I,s.111.

308 Ali KARATAŞ

bilgileregöreYahyâ’nıntefsiriilkasırlardakiİslamiilimleritoplayanbiran-siklopedimahiyetindedir.Sahabe,tabiînveselefâlimlerininfikirlerinidercet-miştir;ancaktefsir,bugüntamolarakelimizdemevcutdeğildir.Çeşitliisnatkanallarıilesonrakidönemlerenakledilmiş;86KuzeyAfrika,Mısır,BağdatveEndülüs’eulaşmıştır.İbnHayr’ın(ö.575)Fehrese’sindeyerverdiğiEndülüs’tevarolankitaplararasındaYahya’nıntefsiridezikredilmektedir.87

Yahyâ’nıntefsiritarihteşöhretkazanmış;ihtisarlarıveşerhleriyapılmıştır.BuihtisarlardanbirisidearaştırmamızakonuettiğimizİbnEbîZemenînmuhta-sarıdır.Cerrahoğlu’nunverdiğibilgiyegöreBrockellman,İbnEbîZemenîn’inbir tefsiri olduğunu bildirmiştir. Buradaki ifadeden Cerrahoğlu’nun tefsirigörmediği anlaşılmaktadır.88Türkiye’de iseEndülüs tefsir geleneğiüzerindeiki çalışma yapılmış, bu çalışmalarda Zemenîn’in ismine yer verilmemiştir;ancakKemalAtik,Endülüs’ünKur’ânilimlerindekiyeriüzerineyaptığıaraş-tırmadabirmüfessirolarakİbniEbîZemenîn’denbahsetmiştir.89

Yahyab.Sellâm’ıntefsirininkendisineaidiyetinoktasındaşüphegörülme-miştir.BunasebepolarakİbnEbîZemenîn,İbnFerîd,İbnHayrel-İşbilî,İbnHacerveRavendîgibiâlimlerinYahyab.Sellâm’atefsiriisnatetmelerigerekçegösterilmiştir.YineMâverdî,İbnCevzîveKurtubî90gibibirçokmüfessirken-disindennakildebulunmuş,birçoktabakatveteracîmkitaplarıdatefsiriYah-yab.Sellâm’adayandırmışlardır.91Yahyâ’nın tefsirini İbnEbîZemenîn’densonraEndülüslübirâlimolanİmamEbû’l-Mutarrifel-KanâîAbdurrahmanb.Merrândamuhtasarınıyapmıştır;92ancakHannanİbrahimAbdullah,bu-

86 Yahyab.Sellâm’danrivayetedenler:DönemindenİbnVehb,oğluMuhammed,Ahmedb.Mûsâ,Muhammedb.Abdullahb.Abdü’l-Hakîm,Bahrb.Nasrvediğerleri.Bkz.Zehebî,Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, c.VIII,s.120.;Cerrahoğlu,Tefsir Tarihi,c.II,s.241.

87 İşbilî,Fehrese,s.51.88 Cerrahoğlu,Tefsir Tarihi,c.II,s.240-245’denözetle;Sammoud,Hamid,“KuzeyAfrika’da

ŞarklıBirMüfessir:YahyâİbnSallâm”,çev.SalihAkdemir,Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,1992,cilt:XXXII,s.35.

89 Atik,“EndülüsveKur’anİlimlerindekiYeri”,s.282.90 Örnekolarakbkz.el-Kurtubî,Muhammedb.Ahmedb.Ferh(ö.671),el-Câmi’ li ahkâmi’l-

Kur’ân,tah.Ahmetel-Berdunî-İbrahimItfıyyeş,Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyyi,Kahire1963,c.V,s.376;c.VII,s.316;c.X,s.397.

91 Örnekolarakbkz.Ebu’l-Arab(ö.333),Tabakâtü ulemâi İfrîkıyye,Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnâ-niyyi,Lübnant.y.,c.I,s.117.;EbûSaîd(ö.347),Târîhu ibni Yunûs el-Mısriyyi,Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyyi,Beyrut1421,c.II,s.251. ;Dabiyyi,EbûCa’fer(ö.599),Beğıyyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs,Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyyi,Kahire1967,c.I,s.514.

92 Ukkâşe,EbûAbdillahMuhammedb.-el-Kenz,Muhammedb.Mustafa,“Mukaddimetü’-Tahkîk”,Tefsîru’l-Kur’ân’il azîz li-ibni ebî Zemenîn içinde,c.I,s.99–100.


nunkaybolduğunuifadeetmiştir.93Yahya’nıntefsirioğluMuhammedvetale-besiEbûDâvûdAhmedb.Musab.Cerîrtarafındannakledilmiştir.Yahyâ’nınoğlutarafındanbazıziyadeleryapılan94butefsirfarklınüshalarhalindebulun-maktadır.Cerrahoğlu’nunifadesinegörebukısımlarancakKur’ân’ınyaklaşıküçtebirlikbirkısmınıntefsiridir.95

Yahyâb.Sellâm’ıntefsirininİbnEbîZemenîn’eulaşmasıikiisnadileol-muştur.Birincisitefsirinçoğunluğubununlagelmiştirkibuençokbilineni-dir. İbnEbîZemenînmuakddimedeYahyâ’ya isnadını şuşekildevermiştir:Birinci isnad,EbûZemenîn-Ebû’l-HasanAlib. el-Hasan-Ebû’l-Hasan-EbûDâvûdAhmedb.Mûsâ-EbûDâvûd-Yahyab.Sellâmşeklindedir.İkinciisnad,EbûZemenîn-Ebû’l-HasanAlib.el-Hasan-Yahyâb.Muhammedb.Yahyab.Sellâm-Muhammedb.Yahyâb.Sellâm-Yahyâb.Sellâm’dır96kibubirincisinegöredahaazkullanılmaktadır.97

Tefsirin tahkikinde ise iki nüsha kullanılmıştır. Birincisi asıl esas alınanFas’taki Karaviyyin külliyesi hazinesindeki nüshadır ve ikincisi de Britanyamüzesindebulunmaktadır.98Herikinüshanınbaşlangıcındakibilgilertefsi-rinmüfessirenisbetindebirleşmektedir.99BubilgileregöremüfessirUsulü’s-sünne’sindehadisleriYahyâb.Sellâm’aisnadetmiş,ondandaİmamEbûAmred-Dânies-Sünenü’l-varide fî’l-fiten adlı eserindebu isnad ilepekçokhadisrivayetetmiştir.Yine,tefsirinbaşındaşöylebirifadevardır:“EbûÖmerdediki:EbûAbdillahMuhammedb.Abdillahb.EbîZemenîn’eKurtubâ’da395senenindearzedildi.”İştebuifadetefsirinonanisbetinigöstermektedir.100

İbnBeşküvâl’ınes-Sıla’daverdiğibilgiyegöreEbûÖmer’inbabasıel-KâdîEbûÖmerb.el-Hazzâi,Zemenîn’i395’deKurtubâ’dagördüğünü,eserleriverivayetleriiçinkendisineicazetverdiğinisöylemiştir.101Bukişiimam,muhad-

93 Abdullah,İbn ebî Zemenîn,s.19.BuradaYahyâb.Sallâm’ınbaşkamuhtasarlarındandabahsedilmektedir.

94 İşbilî,Fehrese,s.51.;Zehebî,Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, c.VIII,s.120.;Cerrahoğlu,Tefsir Tarihi,c.II,s.241.

95 Cerrahoğlu,Tefsir Tarihi,c.II,s.241.96 İbnEbîZemenîn,c.I,s.114.97 Ayrıntılıbilgiiçinbkz.“Mukaddimetü’t-Tahkîk”,Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîz içinde,c.I,s.

65-68.98 “Mukaddimetü’t-Tahkîk”,Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîz içinde,c.I,s.70–71.99 “Mukaddimetü’t-Tahkîk”,Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîz içinde,c.I,s.27.100 İbnEbîZemenîn,c.I,s.111.;“Mukaddimetü’t-Tahkîk”,Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîz içinde,

c.I,s.28.101 İbnBeşkuvâl,es-Sıla,s.458,496.

310 Ali KARATAŞ

dis,doğrusözlüvehıfzısağlambirkişiolarakbilinmektedir;102Endülüsâlimvekadılarındandır,fıkıhveşiirâlimidir.103

EbûZekeriyyâdaonunyanındakilerinhepsinirivayetettiğinibildirmiş,104yineİbnBattalŞerhu’l-buhârî’demüellifinisminisöyleyerekkendisindenna-kilyapmıştır.105Birçoktabakatkitabıdatefsirimüellifenispetetmiştir.AyrıcaKurtubî;müfessirinbazıgörüşlerineaçıkçaatıfyapmış,106İbnAtiyyeveEbûHayyândaBakarasuresi204.ayetintefsirindemüfessiringörüşününaklet-mişlerdir.107

5. Tefsirin Özelliklerine Genel Bir BakışİbnEbîZemenînayetlerintefsirinebaşlamadanöncesurelerinMekkîve

Medenî oluşunu zikretmiş, surelerin içinde farklı yerlerde inen ayetler olsabilesureyitamamenyaMekkîyadaMedenîolarakisimlendirmiştir.MeselaBakara’yıMedenî,En’âmSuresi’nideMekkîkabuletmiştir.A’râfSuresi’ndeolduğugibibazen,bazıayetleriistisnaederekneredeindiğinibelirtmiş;bu-nunyanındaMekkîveyaMedenîoluşundaihtilafolanlarhakkındakigörüşleribelirttiğideolmuştur.108AyetlerintefsirindebazenYahyâ’nınbazendekendiaçıklamalarını getirmiştir. Kaynak olarak Kur’ân, sünnet, sahabe ve tâbiîn,sebebinüzul,Arapdili,şiirvekıraatebaşvurmuştur.

Hz.Peygamber’denitibarenöneçıkantefsirhususlarındanbirisibilindi-ğiüzeremüfessirlerinKur’an’ıkendisiileaçıklamayöntemine–hernekadarsondönemlerdebutefsiryönteminingöreceliliğeçokaçıkolması sebebiylesakıncalıbirtefsirtarzıolduğuifadeedilmişolsada-başvurmasıdır.İbnEbîZemenîndeçeşitliaçılardanKur’ân’ıyineKur’aniletefsiretmiştir.

Ebû Zekeriyyâ da onun yanındakilerin hepsini rivayet ettiğini bildirmiş,104 yine İbn Battal Şerhu’l-buhârî’de müellifin ismini söyleyerek kendisinden nakil yapmıştır.105 Birçok tabakat kitabı da tefsiri müellife nispet etmiştir. Ayrıca Kurtubî; müfessirin bazı görüşlerine açıkça atıf yapmış,106 İbn Atiyye ve Ebû Hayyân da Bakara suresi 204. ayetin tefsirinde müfessirin görüşünü nakletmişlerdir.107

5. Tefsirin Özelliklerine Genel Bir Bakış İbn Ebî Zemenîn ayetlerin tefsirine başlamadan önce surelerin Mekkî ve

Medenî oluşunu zikretmiş, surelerin içinde farklı yerlerde inen ayetler olsa bile sureyi tamamen ya Mekkî ya da Medenî olarak isimlendirmiştir. Mesela Bakara’yı Medenî, En’âm Suresi’ni de Mekkî kabul etmiştir. A’râf Suresi’nde olduğu gibi bazen, bazı ayetleri istisna ederek nerede indiğini belirtmiş; bunun yanında Mekkî veya Medenî oluşunda ihtilaf olanlar hakkındaki görüşleri belirttiği de olmuştur.108 Ayetlerin tefsirinde bazen Yahyâ’nın bazen de kendi açıklamalarını getirmiştir. Kaynak olarak Kur’ân, sünnet, sahabe ve tâbiîn, sebebi nüzul, Arap dili, şiir ve kıraate başvurmuştur.

Hz. Peygamber’den itibaren öne çıkan tefsir hususlarından birisi bilindiği üzere müfessirlerin Kur’an’ı kendisi ile açıklama yöntemine –her ne kadar son dönemlerde bu tefsir yönteminin göreceliliğe çok açık olması sebebiyle sakıncalı bir tefsir tarzı olduğu ifade edilmiş olsa da- başvurmasıdır. İbn Ebî Zemenîn de çeşitli açılardan Kur’ân’ı yine Kur’an ile tefsir etmiştir. “ ile ”سقف ا“ kelimesini ”بناء açıklamasında109 olduğu gibi bazen bir kelimeyi başka bir kelime ile beyan etmiş, bazen tefsirini yaptığı ayetin anlamını desteklemek için başka ayetleri delil getirmiştir.110 Yine Kur’ân’ı kendisi ile açıklarken bazen de tefsir ettiği ayetin anlamını tefsir edici mahiyetteki ayetleri zikretmeden ayetlerin içeriğinden bahsetmiştir.111 Bazen aynı konudaki ayetleri bir arada zikretmiş,112 bazen de aralarında ihtilaf varmış

104 İbn Beşküvâl, es-Sıla, s. 631. 105 İbn Hacer, Fethul-bârî, Beyrut 1379, c. X, s. 592. 106 “Mukaddimetü’t-Tahkîk”, Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîz, c. I, s. 27. 107 Kendisinden sonraki tefsirlere etkisi ile ilgili ayrıntılı bilgiler için bkz. Abdullah, İbn ebî Zemenîn, s.

40–47. 108 Krş. Estal, Menhecü’l-imâm, s. 69. 109 İbn Ebî Zemenîn, c. I, s. 127. 110 İbn Ebî Zemenîn, c. I, s. 274. 111 Örnek İbn Ebî Zemenîn, Tefsîru’l-Kur’ân’il azîz, c. I, s. 213. 112 İbn Ebî Zemenîn, c. I, s. 251.

keli-mesini

Ebû Zekeriyyâ da onun yanındakilerin hepsini rivayet ettiğini bildirmiş,104 yine İbn Battal Şerhu’l-buhârî’de müellifin ismini söyleyerek kendisinden nakil yapmıştır.105 Birçok tabakat kitabı da tefsiri müellife nispet etmiştir. Ayrıca Kurtubî; müfessirin bazı görüşlerine açıkça atıf yapmış,106 İbn Atiyye ve Ebû Hayyân da Bakara suresi 204. ayetin tefsirinde müfessirin görüşünü nakletmişlerdir.107

5. Tefsirin Özelliklerine Genel Bir Bakış İbn Ebî Zemenîn ayetlerin tefsirine başlamadan önce surelerin Mekkî ve

Medenî oluşunu zikretmiş, surelerin içinde farklı yerlerde inen ayetler olsa bile sureyi tamamen ya Mekkî ya da Medenî olarak isimlendirmiştir. Mesela Bakara’yı Medenî, En’âm Suresi’ni de Mekkî kabul etmiştir. A’râf Suresi’nde olduğu gibi bazen, bazı ayetleri istisna ederek nerede indiğini belirtmiş; bunun yanında Mekkî veya Medenî oluşunda ihtilaf olanlar hakkındaki görüşleri belirttiği de olmuştur.108 Ayetlerin tefsirinde bazen Yahyâ’nın bazen de kendi açıklamalarını getirmiştir. Kaynak olarak Kur’ân, sünnet, sahabe ve tâbiîn, sebebi nüzul, Arap dili, şiir ve kıraate başvurmuştur.

Hz. Peygamber’den itibaren öne çıkan tefsir hususlarından birisi bilindiği üzere müfessirlerin Kur’an’ı kendisi ile açıklama yöntemine –her ne kadar son dönemlerde bu tefsir yönteminin göreceliliğe çok açık olması sebebiyle sakıncalı bir tefsir tarzı olduğu ifade edilmiş olsa da- başvurmasıdır. İbn Ebî Zemenîn de çeşitli açılardan Kur’ân’ı yine Kur’an ile tefsir etmiştir. “ ile ”سقف ا“ kelimesini ”بناء açıklamasında109 olduğu gibi bazen bir kelimeyi başka bir kelime ile beyan etmiş, bazen tefsirini yaptığı ayetin anlamını desteklemek için başka ayetleri delil getirmiştir.110 Yine Kur’ân’ı kendisi ile açıklarken bazen de tefsir ettiği ayetin anlamını tefsir edici mahiyetteki ayetleri zikretmeden ayetlerin içeriğinden bahsetmiştir.111 Bazen aynı konudaki ayetleri bir arada zikretmiş,112 bazen de aralarında ihtilaf varmış

104 İbn Beşküvâl, es-Sıla, s. 631. 105 İbn Hacer, Fethul-bârî, Beyrut 1379, c. X, s. 592. 106 “Mukaddimetü’t-Tahkîk”, Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîz, c. I, s. 27. 107 Kendisinden sonraki tefsirlere etkisi ile ilgili ayrıntılı bilgiler için bkz. Abdullah, İbn ebî Zemenîn, s.

40–47. 108 Krş. Estal, Menhecü’l-imâm, s. 69. 109 İbn Ebî Zemenîn, c. I, s. 127. 110 İbn Ebî Zemenîn, c. I, s. 274. 111 Örnek İbn Ebî Zemenîn, Tefsîru’l-Kur’ân’il azîz, c. I, s. 213. 112 İbn Ebî Zemenîn, c. I, s. 251.

ileaçıklamasında109olduğugibibazenbirkelimeyibaşkabirke-limeilebeyanetmiş,bazentefsiriniyaptığıayetinanlamınıdesteklemekiçinbaşkaayetleridelilgetirmiştir.110YineKur’ân’ıkendisiileaçıklarkenbazende

102 Zehebî, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ, c. XIII, s. 455.; “Mukaddimetü’t-Tahkîk”, Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîz içinde,c.I,s.69.

103 Dabiyyi,EbûCa’fer,Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli’l-Endelüs,Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiy-yi,Kahire1967,s.527.

104 İbnBeşküvâl,es-Sıla,s.631.105 İbnHacer,Fethul-bârî,Beyrut1379,c.X,s.592.106 “Mukaddimetü’t-Tahkîk”,Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîz,c.I,s.27.107 Kendisindensonrakitefsirlereetkisiileilgiliayrıntılıbilgileriçinbkz.Abdullah,İbn ebî

Zemenîn,s.40–47.108 Krş.Estal,Menhecü’l-imâm, s.69.109 İbnEbîZemenîn,c.I,s.127.110 İbnEbîZemenîn,c.I,s.274.


tefsirettiğiayetinanlamınıtefsiredicimahiyettekiayetlerizikretmedenayet-leriniçeriğindenbahsetmiştir.111Bazenaynıkonudakiayetleribiraradazik-retmiş,112bazendearalarındaihtilafvarmışgibigözükenayetlericemetmiş-tir.113İbnEbîZemenîntefsirdebirçokunsurdaihtisaryolunagitmişolmaklabirlikte,Kur’ân’ıkendisiileaçıklamanoktasındabirçokörnekortayakoymuş;kıraatvenahivihtilaflarındaKur’ân’dandelilgetirmiştir.114

TefsirdeKur’an’dansonraikincikaynakmalumuüzeresünnettir.Müfes-sir, tefsirinde sünneti kaynak kabul etmiş; merfu hadisleri delil getirmiş;115ancakhadislerinderecesinivesıhhatinibelirtmemiştir.Genelolarakravilerizikretmeklebirliktehazfettiğizamanlardaolmuştur.116Hadisiletefsireder-kenHz.Peygamber’intefsirini117vesahabeyebirayetüzerindemüşkilgelenbirdurumuifadeedenhadisleridelilgetirmiş,118birayettekikelimeninveyaayetinmanasınıaçıklayanhadisizikretmiştir.119Şer’îbirhükmübeyanedensünnetletefsiretme,120ayetinkonusuylaalakalıhadisleribirarayagetirme,121ayetleilgilisoruyacevapsadedindekihadislerle122istidlaldebulunmaveyap-tığıtefsiridestekleyecekbirhadisişahitgösterme123şeklindebiryöntemtakipetmiştir.124MeşhurhadisâlimlerindenBuhârî,Müslim,TirmizîveNesâî’denhadislerini nakletmiştir.125 Zayıf hadis noktasından değerlendirildiğinde el-Estal’agöremüfessirinçokçamevzuhaberleririvayetetmesimüfessireyakış-mayanbirhusustur.126Çünküomevzuhadislerintasnifedildiğibirdönemdeyaşamıştır.SahabevetabiînaçısındantefsirideğerlendirilecekolursaİbnEbî

111 ÖrnekİbnEbîZemenîn,Tefsîru’l-Kur’ân’ilazîz,c.I,s.213.112 İbnEbîZemenîn,c.I,s.251.113 Bkz.İbnEbîZemenîn,c.II,s.290.;Bkz.Estal,Menhecü’l-imâm, s.28–35.;Abdullah,

İbn ebî Zemenîn,s.90-95.114 Abdullah,İbn ebî Zemenîn,s.90.115 Ukkâşe,Muhammedb.,EbûAbdillah,el-Kenz,Muhammedb.Mustafa,“Mukaddime”,

Tefsîru’l-Kur’ân’il-azîz,c.I,s.56.116 Estal,Menhecü’l-imâm, s. 35;ÖrnekİbnEbîZemenîn,c.I,s.326.117 İbnEbîZemenîn,c.II,s.64.118 İbnEbîZemenîn,c.I,s.408.119 İbnEbîZemenîn,c.I,s.240.120 İbnEbîZemenîn,c.I,s.230.121 İbnEbîZemenîn,c.S.364.122 İbnEbîZemenîn,c.II,s.264.123 İbnEbîZemenîn,c.II,246.124 Krş.Estal,Menhecü’l-imâm, s.35–48.125 Krş.Abdullah,İbn ebî Zemenîn,s.96.126 Estal,Menhecü’l-imâm, s.64.

312 Ali KARATAŞ

Zemenîn,bukaynaklardandayararlanmıştır.127Hasan-ıBasrîmüfessiringö-rüşlerinesıkçayerverdiğisahabelerdendir.128Sahabevetabiîndışındakimü-fessirlerin isimlerini ise zikretmemiştir.129 Hannan İbrahim’in araştırmasınagöre en çok yararlandığı tefsirTaberî’nin tefsiridir.130 Yine Abdürrezzak b.Hemmâmdaistifadeettiğimüfessirlerdenbirisidir.131Kur’ân’ınanlaşılmasın-dakiöneminebinaenİbnEbîZemenînayetlerin iniş sebeplerini,kıssalarınmaksadınıveyanaslarınindiğigayeyianlamakiçindikkatealmıştır.132

Kıraatlerdemüfessirintemelkaynaklarındanbirisidir.İbnEbîZemenîniçin kıraatler ayetlerin manasını açıklayan temel bir kaynaktır. Bu sebeplemütevatir,sahih,sahabevetabiindengelenkıraatleresıkçabaşvurmuşvebuamaçlameşhurkıraatle ilgili eserlerden istifade etmiştir.133MüfessirindiğerönemlibirkaynağıiseArapdilidir.Kelimelerinmanalarınıaçıklamayaözengöstermiş ve anlamı açıklamada Arapların kullanımını dikkate almıştır.134Bizegöreonunbuyöntemisondereceönemlidir.Mesela“Elbiseni temiz tut”(Müddessir74/4)şeklindeTürkçe’yeyapılanbirçevirimüfessirintefsirindenonayalmamaktadır.O,

istifade ettiği müfessirlerden birisidir.131 Kur’ân’ın anlaşılmasındaki önemine binaen İbn Ebî Zemenîn ayetlerin iniş sebeplerini, kıssaların maksadını veya nasların indiği gayeyi anlamak için dikkate almıştır.132

Kıraatler de müfessirin temel kaynaklarından birisidir. İbn Ebî Zemenîn için kıraatler ayetlerin manasını açıklayan temel bir kaynaktır. Bu sebeple mütevatir, sahih, sahabe ve tabiinden gelen kıraatlere sıkça başvurmuş ve bu amaçla meşhur kıraatle ilgili eserlerden istifade etmiştir.133 Müfessirin diğer önemli bir kaynağı ise Arap dilidir. Kelimelerin manalarını açıklamaya özen göstermiş ve anlamı açıklamada Arapların kullanımını dikkate almıştır.134 Bize göre onun bu yöntemi son derece önemlidir. Mesela “Elbiseni temiz tut” (Müddessir 74/4) şeklinde Türkçe’ye yapılan bir çeviri müfessirin tefsirinden onay almamaktadır. O, وثيابك فطهر ayetini Arapların kullanımını esas alarak tefsir etmiştir. Araplar günahtan uzak duran insanları nitelemek için tâhiru’s-siyâbe tabirini kullanmaktadırlar.135 Dolayısıyla ayet, İbn Ebî Zemenîn’in tercihi dikkate alındığında günümüzdeki bu çeviri doğru olmamaktadır. Mukâtil b. Süleyman’ın da ayeti böyle açıklaması dikkat çekicidir.136 Yine günümüzde bilimsel yoruma konu edilen “Bizim, yeryüzüne gelip onu uçlarından eksilttiğimizi görmediler mi?” (Ra’d 13/41) mealindeki ayeti, Hasan-ı Basrî’nin görüşünün naklederek kendi tarihi bağlamı içinde anlamış ve anakronizme düşmemiştir. Ona göre Hz. Peygamber, her ne zaman Mekke müşrikleriyle karşılaşsa galip gelmiş ve müşriklerin alanı iyice daralmıştır.137 “Ona ancak temizlenenler dokunabilir.” (Vâkıa 56/79) ayetinin tefsiri de vahyin indiği bağlama uygun olarak anlaşılmıştır. İbn Ebî Zemenîn’e göre temiz olmaktan maksat günahlardan uzak olmaktır ki bu vasıf ona göre meleklerin vasfıdır.138

İbn Ebî Zemenîn, garip lafızların tefsirinde sahabe ve tabiînin sözlerine müracaat etmiş139, dilin sarf ve nahiv gibi ilimlerini önemsemiştir. Halil b. Ahmed, Ebû Ubeyde, Zeccâc ve diğer dil âlimlerinin görüşlerini nakletmiş,140 ayrıca Arap şiirine de 131 Abdullah, İbn ebî Zemenîn, s. 22. 132 Abdullah, İbn ebî Zemenîn, s. 80. 133 Abdullah, İbn ebî Zemenîn,, s. 27.; Kenz, “Mukaddime”, c. I, s. 57. 134 Örnek olarak bkz. İbn Ebî Zemenîn, c. III, s. 29, 68, 75; Krş. Abdullah, İbn ebî Zemenîn, s. 30. ;

Estal, Menhecü’l-imâm, s. 165. 135 İbn Ebî Zemenîn, c. V, s. 54 136 Süleyman, Mukâtil b., Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, tahk. Mahmûd Şahâtâ, Dâru İhyâi’t-Türâs, Beyrut

1423, c. IV, s. 490. 137 İbn Ebî Zemenîn, c. II, s. 359. 138 İbn Ebî Zemenîn, c. IV, s. 344. 139 Ukkâşe-Kenz, “Mukaddime”, c. I, s. 57.; İbn Ebî Zemenîn, c. II, s. 123. 140 Estal, Menhecü’l-imâm, s. 169, 173, 181. ; İbn Ebî Zemenîn, c. I, s. 228.

ayetiniAraplarınkullanımınıesasalaraktefsiretmiştir.Araplargünahtanuzakduraninsanlarınitelemekiçintâhiru’s-siyâbetabirinikullanmaktadırlar.135Dolayısıylaayet,İbnEbîZemenîn’inter-cihidikkatealındığındagünümüzdekibuçeviridoğruolmamaktadır.Mukâtilb.Süleyman’ındaayetiböyleaçıklamasıdikkatçekicidir.136Yinegünümüzdebilimselyorumakonuedilen“Bizim, yeryüzüne gelip onu uçlarından eksilttiği-mizi görmediler mi?”(Ra’d13/41)mealindekiayeti,Hasan-ıBasrî’ningörüşü-nünnaklederekkenditarihibağlamıiçindeanlamışveanakronizmedüşme-miştir.OnagöreHz.Peygamber,hernezamanMekkemüşrikleriylekarşılaşsagalipgelmişvemüşriklerinalanıiyicedaralmıştır.137“Ona ancak temizlenenler

127 Abdullah,İbn ebî Zemenîn, s.102.;Amrî,el-İhtisar fi’t-tefsir, s.115.128 Örnekolarakbkz.İbnEbîZemenîn,,c.I,s.117,119,122,131.129 Estal,Menhecü’l-imâm, s.64.;Örnekolarakbkz.İbnEbîZemenîn,,c.I,s.236.;c.IV,

s.8,9.130 Abdullah,İbn ebî Zemenîn, s.20.131 Abdullah,İbn ebî Zemenîn,s.22.132 Abdullah,İbn ebî Zemenîn,s.80.133 Abdullah,İbn ebî Zemenîn,,s.27.;Kenz,“Mukaddime”,c.I,s.57.134 Örnekolarakbkz.İbnEbîZemenîn,c.III,s.29,68,75;Krş.Abdullah,İbn ebî Ze-

menîn,s.30.;Estal,Menhecü’l-imâm, s.165.135 İbnEbîZemenîn,c.V,s.54136 Süleyman,Mukâtilb.,Tefsîru Mukâtil b. Süleyman,tahk.MahmûdŞahâtâ,Dâruİhyâi’t-

Türâs,Beyrut1423,c.IV,s.490.137 İbnEbîZemenîn,c.II,s.359.


dokunabilir.” (Vâkıa56/79)ayetinintefsiridevahyinindiğibağlamauygunolarakanlaşılmıştır.İbnEbîZemenîn’egöretemizolmaktanmaksatgünah-lardanuzakolmaktırkibuvasıfonagöremeleklerinvasfıdır.138

İbnEbîZemenîn, garip lafızların tefsirinde sahabeve tabiînin sözlerinemüracaat etmiş139,dilin sarf venahivgibi ilimleriniönemsemiştir.Halil b.Ahmed,EbûUbeyde,Zeccâcvediğerdilâlimleriningörüşlerininakletmiş,140ayrıcaArapşiirinedeanlamıaçıklamakiçinbaşvurmuştur.141TefsirdeKur’ânilimlerineverilenönemdedikkatiçekmektedir.Bumaksatlamüfessirnasih-mensuh,142 Mekkî-Medenî, sebeb-i nüzul143 gibi ilimlere yer vermiştir. İbnEbîZemenîn,haberisıfatlarla ilgiliayetleriselefakidesinibenimseyerekol-duğugibikabuletmişvetefsiretmemiştir.144MeselaUsûlü’s-Sünneadlıeserdeehl-isünnetingörüşleriniaktarmıştır.BunagöreAllahkendisinasılhaberver-mişiseistivasıoşekildedir.145OnunbugörüşüEndülüs’tehâkimolanİmamMalik’eatfedilengörüşüileparalellikarzetmektedir.İmamMalik,istivâhak-kında“İstivâ (Arap dilinde anlamı) meçhul değildir. Keyfiyeti akıl ile bilinmez. Buna iman etmek vaciptir ve bu konuda soru sormak bid’attir”demiştir.146Ayrı-casapkınkabuledilenfırkalarıngörüşlerinedeyervermemiştir.147

İbnEbîZemenîn’intefsirindeaklauymayanisrâliyyatınakletmesieserinproblemlibiryanıdır.Nitekimbuhususuaraştırmacılartenkitetmişlerdir.148Mesela Kur’ân’da, Cennet’te oturan ve orada diledikleri gibi yaşayan Hz.Âdem’leHavva’nınşeytantarafındanaldatıldığıveburadançıkarıldığıanlatı-lır;ancakşeytanınnasılolupdaÂdemveeşinevesveseverdiğinoktasıayetlerdebelirtilmemiştir.Hz.Âdemkıssasındaşeytanınyılankılığındacennetegirmesi

138 İbnEbîZemenîn,c.IV,s.344.139 Ukkâşe-Kenz,“Mukaddime”,c.I,s.57.;İbnEbîZemenîn,c.II,s.123.140 Estal,Menhecü’l-imâm, s.169,173,181.;İbnEbîZemenîn,c.I,s.228.141 İbnEbîZemenînc.III,s.76,92.;Abdullah,İbn ebî Zemenîn,s.37.;Ayrıntılariçinbkz.

Estal,s.172–180.;Ukkâşe-Kenz,“Mukaddime”,c.I,s.57.142 İbnEbîZemenîn,c.I,s.168,199,354.;c.II,s.419.;c.III,s.217.;c.V,s.121,143 Örnekolarakbkz.İbnEbîZemenîn,c.I,s.137,222,c.II,s.134,146,c.III,s.207,

330.144 Krş.Estal,Menhecü’l-imâm, s.183.,Ukkâşe-Kenz,“Mukaddime”,c.I,s.60.;Amrî,el-

İhtisar fi’t-tefsir, s.116.145 İbnEbîZemenîn,Usûlü’s-sünne,tahk.Abdurrahimb.Hüseyinel-Buhârî,Mektebetü’l-

Ğurabâi’l-Eseriyyeti,b.y.y.1415,s.88.146 Beyhakî,el-Esmâü ve’s-sıfât,c.II,s.305.147 Ukkâşe-Kenz,“Mukaddime”,c.I,s.60.148 Krş.Estal,Menhecü’l-imâm,s.247-248,253.;Ukkâşe-Kenz,“Mukaddime”,c.I,s.60.;

Amrî,el-İhtisâr fi’t-tefsir, s.115.

314 Ali KARATAŞ

hususureddedilmesigerekenrivayetlerdenolmasınarağmenmüfessir,Yahyâb.Sellâm’ınrivayetineyervermişveayetibunagöretefsiretmiştir.“Derken, şeytan ayaklarını oradan kaydırdı. Onları içinde bulundukları konumdan çı-kardı. Bunun üzerine biz de “Birbirinize düşman olarak inin.”(Bakara2/36)ayetintefsirindeYahyâşöylebirrivayetnakletmiştir:“Bizeulaştığınagöreİblisyılankılığınagirmiş,ÂdemileHavva’danbirisinekonuşmuştur.O,canlılarınengüzeliidi.Allah,onunşeklinideğiştirmiştir.Ayaklarınıkarnınasokmuşveonukarnıüzerindeyürütmüştür.” Dahasonramüfessirayeti“Allah;Âdem,beraberindeHavva,İblisveİblisiniçinegirdiğiyılanabirbirinizedüşmanola-rakinindemiştir…”şeklindetefsiretmiştir.ŞeytanınyılanıngirmesisebebiolarakdaşeytanınbaşkabirşekildeHz.Âdem’ikandırmasınınmümkünol-madığıgibigaripbirgerekçezikretmiştir.149Buradagörüldüğüüzeremüfessirisrâiliyâtkabilindenböylebirhaberrivayetetmiş;ancakhaberinsıhhatdere-cesineyönelikbirdeğerlendirmeyapmamıştır.AbdullahAydemir’intefsirdeisrâiliyâtıelealdığıeserindeşeytanınbiryolbularakyılanıniçindeveyayılankılığındacennetegirmesiniifadeedenhaberleriisrâiliyâtkabuletmiştir.Onagörebutürrivayetleriçeşitlişekillerdeizahederek“mantıkîyöndenaçıklama-nıngereğiyoktur.Çünkübunlarınisrâiliyâtolduğuaçıktırvebunlarkesinlik-leiltifatedilmemesigerekenhurafelerdendir.”150

Müfessirin tefsirinde tarihsel açıdan tutarlık arz etmeyen tefsirörneğinede rastlanmaktadır. Mesela Mâûn Suresi’nin hepsini Mekkî kabul etmeklebirlikte“Yazıklar olsun o namaz kılanlara”ayetindenamazkılanlarımünafıkkimselerolaraktefsiretmiştir.151BilindiğiüzereMekke’demünafıklardanbah-setmekzordur.ZatenMekke’ninyapısıitibarıylaMüslümanlarburadazayıfdurumdaolduğu içinmüşriklerin inançlarını gizlemegibibir korkaklıklarıolmayacaktır.Medine’deisetoplumsalyapıtamtersidirveMüslümanlargüç-lüdurumdadır.BusebeplesurenintamamıMekke’deindiğikabuledildiğindebukimselerdenmüşriklerkastedilmektedirveyineburadabizimbildiğimizanlamdanamazdanziyademüşriklerin ibadetdiyeyerinegetirdikleribelirlihareketlerdenoluşanbiribadetşeklianlaşılmalıdır.ZatenİbnEbîZemenîn,hesapgününüyalanlayanlarımüşriklerolarakaçıkladıktansonramusallindendemüşriklerianlamasıgerekirdi.

İbn Ebî Zemenîn’e yöneltilen önemli bir eleştiri neshi çoğaltmasıdır.152Müfessir kıtal ve seyf aletinin birçok ayeti neshettiğini belirtmiştir. MeselaonagöreA’râf180,Sâffât178,Şûrâ37ve43gibiayetlerkıtalayetliilenes-

149 İbnEbîZemenîn,c.I,s.134.150 Aydemir,Tefsirde İsrailiyyat,DİBYay.,Ankara1979,s.255-256.151 İbnEbîZemenîn,c.V,s.166.152 Örnekolarakbkz.İbnEbîZemenîn,c.II,s.162,c.II,s.155.


hedilmiştir.YineA’râf199. ayetgibi fıkhibirhükme işaret etmediğihaldebazıayetlerineshekonuedebilmiştir.Zayıfvemünkirhadisleririvayetetmesi,müfessirSüddîveKelbî’nintefsirineyervermesi,153yaşadığıdöneminşartla-rınaışıktutacakaçıklamalaryapmaması,görüşlerisahibinenispetetmemesi,kıraatlerin şaz olanı sahihinden ayırmaması gibi noktalar da154 müfessirineleştirialdığıdiğerhususlarolmuştur.

İbn Ebî Zemenîn’in Kelbî gibi müfessirlerden rivayet etmesi sebebi ileeleştirilmesikanaatimceüzerindearaştırılmayapılmasıgerekenbirhusustur.Çünkü bilindiği üzere Kelbî’nin tüm nakilleri ve tefsiri problemli değildir.Mesela

ف مأ كول “ ف ayetindeki ( Fil 105/5) ”فجعلهم كعص kelimesini birçok tefsirde العص olduğu gibi ekin yaprağı olarak tefsir etmiştir.155 Bu sebeple müfessirin ondan yaptığı nakiller araştırılıp sıhhat açısından değerlendirilmelidir. Ayrıca, bazı görüşleri sahibine isnat etmemesi de sadece İbn Ebî Zemenîn’e has olan bir durum değildir. İşte bu sebeple eleştiriye neden olan bazı hususların ayrıntılı bir şekilde araştırılması daha sağlıklı değerlendirme yapma imkânı sağlayacaktır.

Sonuç Endülüs, İslam ilim geleneğinde önemli bir coğrafya konumunda olmuştur.

İlim buraya başlangıç itibarıyla her ne kadar Doğu’dan intikal etmiş olsa bile bu bölge zamanla kendine münhasır bir yapı kazanmış; bu şekli ile tarihte önemli rol oynamış ve aynı zamanda Batı biliminin temel yapı taşlarının meydana gelmesine büyük katkı sağlamıştır. Aynı zamanda kanaatimize göre bu gelenek, temel özellikleri açısından bir ekol olma özelliğini de taşımaktadır.

İslam ilimleri içinde Kur’ân’ı inceleyen bir ilim dalı olması hasebi ile mühim bir konumda olan tefsir, halkının Kur’ân’a ilgi duymasının bir sonucu olarak Endülüs’te de büyük gelişmeler kaydetmiş ve bu alanda önemli şahsiyetleri ilim dünyasına kazandırmıştır. Bölgedeki gelenek incelendiğinde tefsirin teşekkül, tedvin ve olgunlaşması gibi çeşitli aşamalardan geçerek zirveye ulaştığını göstermektedir. Çünkü zirve döneminde ortaya çıkan eserlerle kendi has yapısını oluşturan tefsirin ilk dönemlerde tam anlamı ile bu yapısını yansıtmadığı hemen dikkati çekmektedir. Mesela isrâiliyâta mesafeli duran Endülüs ekolünün bu özelliğinin, ilk dönem müfessirleri arasında gösterilebilecek İbn Ebî Zemenîn de olmadığı ve yine fıkhi konuların ayrıntıları ile ele alınması durumunun bu müfessirde ortaya çıkmadığı fark edilmektedir.

Bölge tefsir ekolünde düşünce geleneğimizde öteki şeklinde tabir edilebilecek çeşitli fikir ve mezhepsel akımlara mesafeli durma birçok müfessirde görüldüğü gibi İbn Ebî Zemenîn’de de vardır. İbn Ebî Zemenîn, tefsirine bu tür görüşleri almamış ve ehl-i sünnet geleneği çerçevesinde düşüncesini ortaya koymuştur. O, İslam’ın Doğu geleneğinin farkında olarak ve bölgesinin de dinamiklerini dikkate alarak eserini telif etmiş; İslam’ın asıl özle bağını koparmamak için Kur’ân’ı, indiği dil çerçevesinde anlamış ve farklı din gurupları içinde yaşadığı bölgeye tefsirini kurban etmemiştir. Bu husus, hem müfessirin hem de Endülüs

155 İbn Ebî Zemenîn, c. V, s. 164.

(Fil105/5)ayetindeki

ف مأ كول “ ف ayetindeki ( Fil 105/5) ”فجعلهم كعص kelimesini birçok tefsirde العص olduğu gibi ekin yaprağı olarak tefsir etmiştir.155 Bu sebeple müfessirin ondan yaptığı nakiller araştırılıp sıhhat açısından değerlendirilmelidir. Ayrıca, bazı görüşleri sahibine isnat etmemesi de sadece İbn Ebî Zemenîn’e has olan bir durum değildir. İşte bu sebeple eleştiriye neden olan bazı hususların ayrıntılı bir şekilde araştırılması daha sağlıklı değerlendirme yapma imkânı sağlayacaktır.

Sonuç Endülüs, İslam ilim geleneğinde önemli bir coğrafya konumunda olmuştur.

İlim buraya başlangıç itibarıyla her ne kadar Doğu’dan intikal etmiş olsa bile bu bölge zamanla kendine münhasır bir yapı kazanmış; bu şekli ile tarihte önemli rol oynamış ve aynı zamanda Batı biliminin temel yapı taşlarının meydana gelmesine büyük katkı sağlamıştır. Aynı zamanda kanaatimize göre bu gelenek, temel özellikleri açısından bir ekol olma özelliğini de taşımaktadır.

İslam ilimleri içinde Kur’ân’ı inceleyen bir ilim dalı olması hasebi ile mühim bir konumda olan tefsir, halkının Kur’ân’a ilgi duymasının bir sonucu olarak Endülüs’te de büyük gelişmeler kaydetmiş ve bu alanda önemli şahsiyetleri ilim dünyasına kazandırmıştır. Bölgedeki gelenek incelendiğinde tefsirin teşekkül, tedvin ve olgunlaşması gibi çeşitli aşamalardan geçerek zirveye ulaştığını göstermektedir. Çünkü zirve döneminde ortaya çıkan eserlerle kendi has yapısını oluşturan tefsirin ilk dönemlerde tam anlamı ile bu yapısını yansıtmadığı hemen dikkati çekmektedir. Mesela isrâiliyâta mesafeli duran Endülüs ekolünün bu özelliğinin, ilk dönem müfessirleri arasında gösterilebilecek İbn Ebî Zemenîn de olmadığı ve yine fıkhi konuların ayrıntıları ile ele alınması durumunun bu müfessirde ortaya çıkmadığı fark edilmektedir.

Bölge tefsir ekolünde düşünce geleneğimizde öteki şeklinde tabir edilebilecek çeşitli fikir ve mezhepsel akımlara mesafeli durma birçok müfessirde görüldüğü gibi İbn Ebî Zemenîn’de de vardır. İbn Ebî Zemenîn, tefsirine bu tür görüşleri almamış ve ehl-i sünnet geleneği çerçevesinde düşüncesini ortaya koymuştur. O, İslam’ın Doğu geleneğinin farkında olarak ve bölgesinin de dinamiklerini dikkate alarak eserini telif etmiş; İslam’ın asıl özle bağını koparmamak için Kur’ân’ı, indiği dil çerçevesinde anlamış ve farklı din gurupları içinde yaşadığı bölgeye tefsirini kurban etmemiştir. Bu husus, hem müfessirin hem de Endülüs

155 İbn Ebî Zemenîn, c. V, s. 164.

kelimesinibirçoktefsirdeolduğugibiekinyaprağıolaraktefsiretmiştir.155Busebeplemüfessirinondanyaptığınakilleraraştırılıpsıhhataçısındandeğerlendirilmelidir.Ayrı-ca,bazıgörüşlerisahibineisnatetmemesidesadeceİbnEbîZemenîn’ehasolanbirdurumdeğildir.İştebusebepleeleştiriyenedenolanbazıhususlarınayrıntılı bir şekilde araştırılmasıdaha sağlıklı değerlendirmeyapma imkânısağlayacaktır.

SonuçEndülüs,İslamilimgeleneğindeönemlibircoğrafyakonumundaolmuş-

tur.İlimburayabaşlangıçitibarıylahernekadarDoğu’danintikaletmişolsabilebubölgezamanlakendinemünhasırbiryapıkazanmış;buşekliiletarihteönemliroloynamışveaynızamandaBatıbiliminintemelyapıtaşlarınınmey-danagelmesinebüyükkatkısağlamıştır.Aynızamandakanaatimizegörebugelenek,temelözellikleriaçısındanbirekololmaözelliğinidetaşımaktadır.

İslamilimleriiçindeKur’ân’ıinceleyenbirilimdalıolmasıhasebiilemü-himbirkonumdaolantefsir,halkınınKur’ân’a ilgiduymasınınbir sonucuolarakEndülüs’tedebüyükgelişmelerkaydetmişvebualandaönemlişahsi-yetleri ilimdünyasınakazandırmıştır.Bölgedekigelenekincelendiğindetef-sirinteşekkül,tedvinveolgunlaşmasıgibiçeşitliaşamalardangeçerekzirveyeulaştığınıgöstermektedir.Çünküzirvedönemindeortayaçıkaneserlerleken-dihasyapısınıoluşturantefsirinilkdönemlerdetamanlamıilebuyapısınıyansıtmadığı hemen dikkati çekmektedir. Mesela isrâiliyâta mesafeli duranEndülüsekolününbuözelliğinin,ilkdönemmüfessirleriarasındagösterilebi-lecekİbnEbîZemenîndeolmadığıveyinefıkhikonularınayrıntılarıileelealınmasıdurumununbumüfessirdeortayaçıkmadığıfarkedilmektedir.

153 Örnekolarakbkz.İbnEbîZemenîn,c.I,s.245,164.154 Ukkâşe-Kenz,“Mukaddime”,s.61.;Estal,Menhecü’l-imâm,s.247-249.155 İbnEbîZemenîn,c.V,s.164.

316 Ali KARATAŞ

Bölge tefsir ekolünde düşünce geleneğimizde öteki şeklinde tabir edile-bilecekçeşitlifikirvemezhepselakımlaramesafelidurmabirçokmüfessirdegörüldüğügibiİbnEbîZemenîn’dedevardır.İbnEbîZemenîn,tefsirinebutürgörüşlerialmamışveehl-isünnetgeleneğiçerçevesindedüşüncesiniortayakoymuştur.O, İslam’ınDoğugeleneğinin farkındaolarakvebölgesinindedinamiklerinidikkatealarakeserinitelifetmiş;İslam’ınasılözlebağınıkopar-mamakiçinKur’ân’ı, indiğidilçerçevesindeanlamışvefarklıdinguruplarıiçindeyaşadığıbölgeyetefsirinikurbanetmemiştir.Buhusus,hemmüfessirinhemdeEndülüstefsirininbelkidedikkatiçekenenönemliözelliğidir.Tefsir-dekıraatlerinderecebakımındanbirayrımatabitutulmamasıaraştırmacıla-rınmüfessireeleştiriyöneltmesinesebepolmuşsadaeserinkıraatlerisonrakidönemlerenakletmesikıraatlerinhemmuhafazasıhemdeilimdünyasıiçinbirkazançtır.

KaynakçaAbdullah,Hannânİbrahim,İbn ebî Zemenîn ve menhecühû fi’t-tefsîr min hilâli ihtisâ-

rihî li-tefsîri Yahya bin Sellâm(YüksekLisansTezi),Câmiâtü’l-Hartûm,ÜmmüDermân2009.

Amrî,AliSaidMuhammed,el-İhtisar fi’t-tefsir: dirâsetün nazariyyetün ve dirâsetün tad-biygıyyetün alâ muhtesar ibn ebî Zemeniyn li tefsîri Yahya b. Sellâm ve el-Begaviyyü li tefsîri es-Sa’lebiyyî(YüksekLisansTezi), CâmiâtüÜmmü’l-Kurâ,SuudiArabistan1425.

Atçeken,İsmailHakkı,Endülüs’ün Fethi ve Mûsâ b. Nusayr,AraştırmaYayınları,An-kara2002.

Atik,Kemal,“EndülüsveKur’anİlimlerindekiYeri”,Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fa-kültesi Dergisi,1985,sayı:2.

Aydemir, Abdullah, Tefsirde İsrailiyyat, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara1979.

Bal, Faruk, Endülüs Emevî Devleti Sosyo-Ekonomik Yapısı (756–1031) (BasılmamışYüksekLisansTezi),MarmaraÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,İstanbul2008.

Baltacı,Cahit,İslâm Medeniyeti Tarihi,MarmaraÜniversitesiİlahiyatFakültesiVakfıYayınevi,İstanbul2007.

Câbirî,MuhammedÂbid,Arap Aklının Oluşumu,İzYayıncılık,İstanbul1997.Cerrahoğlu,İsmail,Tefsir Tarihi,DiyanetİşleriBaşkanlığıYayınları,Ankara1988.Çelik,HüseyinAvni,“EbûHayyânel-EndelüsîveTefsirdekiMetodu”,Atatürk Üni-

versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,Erzurum1991,sayı:10.Dabiyyi,EbûCa’fer,Beğıyyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs,Dâru’l-Kitâbi’l-

Arabiyyi,Kahire1967.EbûSaîd,Târîhu ibn Yûnûs el-Mısriyyi,Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyyi,Beyrut1421.Ekin,Yunus,“Endülüs’teTefsirGeleneği”,Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Der-

gisi,2001,sayı:3.


Endelûsî,EbûHayyân,el-Bahru’l-muhît,tahk.ÂdilAhmet,Dâru’l-Mektebi’l-İlmiy-ye,Beyrut1993.

Estal,Abdü’l-CevvâdMuhammed,Menhecü’l-imâmü’l-Muhammed b. Ebî Zemenîn fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîz(YüksekLisansTezi),el-Câmiâtü’l-İslâmiyye,Gazze2006.

Hizmetli,Mustafa,Endülüs’te Hisbe Teşkilatı,TürkiyeDiyanetVakfıYayınları,Ankara2011.

İbnAtiyye,Fihrisü ibn Atiyye,tahk.MuhammedEbû’l-Ecfân-Muhammedez-Zâhî,Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî,Beyrut1983.

İbnBeşkuvâl,es-Sılatü fî târîhi’l-eimmeti’l-Endelüs,neşr.Es-Seyyidİzzetel-Attârel-Hüseynî,Mektebetüel-Hânecî,1955.

İbnEbîZemenîn,Usûlü’s-sünne,tahk.Abdurrahimb.Hüseyinel-Buhârî,Mektebetü’l-Ğurabâi’l-Eseriyyeti,b.y.y.1415.

______________,Tefsîru’l-Kur’ân’il-azîz, tahk. Hüseyin b. Ukkâşe, MuhammedMustafael-Kenz,Kâhire2002.

İbnHaldun,Mukaddime,haz.SüleymanUludağ,DergahYayınları,İstanbul2008.İşbilî, İbnHayr,Fehrese (haş.MuhammedFuadMansûr),Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyyi,

Beyrut1998.Kâdîİyâz,Ebû’l-Fadl,Tertîbü’l-medârik ve tagrîbü’l-mesâlik,tahk.SaîdAhmedA’râb,

Matbaatüel-Muhammedî,Mağrib1973.Kandemir,Yaşar,“Bakîb.Mahled”,DİA,c.IV.Kenûnî,Abdu’s-SelamAhmed,el-Medresetü’l-Kur’âniyye fi’l-Mağrib,Rabat1981.Koç,MehmetAkif,“EndülüsTefsirciliğiÜzerineBirGirişDenemesi”,İslâmiyât,cilt:

7,sayı:3.Köse,Saffet,“İbnEbîZemenîn”,DİA,c.IXX.Kurtubî,Ebû’l-Arab,Tabakâtü ulemâi İfrîkıyye,Dâru’l-Kitâbi’l-Lübnâniyyi,Lübnan

t.y.Kurtubî,Muhammedb.Ahmedb.Ferh,el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân,tah.Ahmetel-

Berdunî-İbrahimItfıyyeş,Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyyi,Kahire1963.

Kutlu,Enise,İbn Atiyye’nin el-Muharrerü’l-veciz İsimli Eserinde Kur’an İlimlerine Yak-laşımı(YüksekLisansTezi),DokuzEylülÜniversitesiSosyalBilimlerEenstitüsü,İzmir2007.

Md.Raisuddin,AbuNayeem, “Bakîb.Mahled el-Kurtubî (veEndülüs’tekiHadisÇalışmalarınaKatkısı”,çev.MuratGökalp,Dinî Araştırmalar,2005,cilt:VII,sayı:21.

Meşînî, Mustafa İbrahim, Medresetü’t-tefsir fi’l-Endelüs, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut1986.

Mukrî,Şihâbü’ddînAhmedbinMuhammed,Nefhu’t-tayyib,tahk.İhsanAbbâs,DâruSâdır,Beyrut1990–1997.

Mustafa,Şakir,el-Endelüs fi’t-târîh,MenşûrâtüVezâreti’s-Segâfeti,Şam1990.

318 Ali KARATAŞ

Özdemir,MehmetTurhan,“İslamiyet’inDünyaKültürüneHizmetleri”Diyanet İlmi Dergi [Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi],1973,cilt:XII,sayı:2.

Özdemir,Mehmet,“IX.YüzyılEndülüsü’ndeZındıklıkSuçlamaları”,Ankara Üniver-sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,1998,cilt:XXXVIII.

______________,Endülüs Müslümanları Siyasi Tarih,TDVYayınları,Ankara2012.______________,Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet,TDVYayınları,An-

kara2012.Rûmî, Fehd ibn Abdurrahman b. Süleyman Menhecü’l-medreseti’l-Endelüsiyyeti fi’t-

tefsîr,Mektebetü’t-Tevbe,SuudiArabistan1997.Sâlim,SeyyidAbdü’l-Aziz,Kurtubâ hadâratü’l-hilâfe fi’l-Endelüs,MüessesetüŞebâbi’l-

Câmia,İskenderiye1997.

Sammoud,Hamid,“KuzeyAfrika’daŞarklıBirMüfessir:YahyâİbnSellâm”,çev.SalihAkdemir,Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,1992,cilt:XXXII.

Sezgin,Fuad,Târîhu’t-türâsi’l-Arabiyyi,çev.MahmudFehmiHıcâzî,Riyâd1991.Süleyman, Mukâtil b., Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, tahk. Mahmûd Şahâtâ, Dâru

İhyâi’t-Türâs,Beyrut1423Süyûtî,CelâlüddinAbdurrahman,Tabakâtü’l-müfessirîn,tahk.AliMuhammedÖmer,

MektebetüVehbe,Kahire1976.Ukkâşe,Muhammedb.,EbûAbdillah,el-Kenz,Muhammedb.Mustafa,“Mukaddi-

metü’-Tahkîk”,Tefsîru’l-Kur’ân’il azîz li-ibni ebî Zemenîn içinde.Üçok,Bahriye,İslam Tarihi Emeviler–Abbasiler,AnkaraÜniversitesiİlahiyatFakültesi

Yayınları,Ankara1968.Ünver,Mustafa,Tefsirde Öteki Celâleyn’de İsrailiyyat,SidreYayınları,Samsun2008.Watt, Montgomary, fî târîhi’l-İspanya’l-İslâmî, terc. Muhammed Rıza el-Mısrıyyi,

Beyrut1998.Zehebî,Şemseddin,Siyeru A’lâmi’n-nübelâ,Dâru’l-hadîs,Kahire2006.Zirikli,Hayreddîn,el-A’lâm,Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn,Beyrut2006.

Endülüs Tefsir Geleneği ve Müfessir İbn Ebi Zemenin

Documents