Lykia’da Arıcılık: Seren ve Çevre Duvarlı Arılıklar Işığında Antik Geleneği Arayış

KUM’DAN KENT’E Patara Kazılarının 25 Yılı

Uluslararası Sempozyum Bildirileri, 11-13 Kasım 2013 Antalya•

FROM SAND INTO A CITY 25 Years of Patara Excavations

Proceedings of the International Symposium of 11-13 November 2013 Antalya

AYRIBASIM / OFFPRINT

Baskı / Printed by

Oksijen Basım ve Matbaacılık San. Tic. Ltd. Şti. 100. Yıl Mah. Matbaacılar Sit. 2. Cad. No: 202/A Bağcılar-İstanbul

Tel: +90 (212) 325 71 25 Fax: +90 (212) 325 61 99 Sertifika No: 29487

Yapım ve Dağıtım / Production and Distribution

Zero Prodüksiyon Kitap-Yayın-Dağıtım Ltd. Şti.

Abdullah Sokak, No: 17, Taksim, 34433 İstanbul/Türkiye

Tel: +90 (212) 244 7521 Faks: +90 (212) 244 3209

e.mail: [email protected]

www.egeyayinlari.com www.zerobooksonline.com

PATARA VII. 1


Uluslararası Sempozyum Bildirileri, 11-13 Kasım 2013 Antalya

•



ISBN 978-605-5607-74-2

© 2015 Ege Yayınları – Havva İşkan – Fahri Işık İstanbul

Bütün hakları saklıdır.

HAVVA İŞKAN – FAHRİ IŞIK


Uluslararası Sempozyum Bildirileri, 11-13 Kasım 2013 Antalya•



PATARAVII.1

Bu kitabın basımı,

sponsorluğunu Kenan Işık’ın yaptığı

“Uygarlık Anadolu’da Doğdu” kitabının satış geliri ile gerçekleşmiştir.

İçindekiler / Contents

Önsöz ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ IXHavva İŞKAN, Fahri IŞIK

1988 - 2013: Patara Kazılarının 25 Yılı......................................................................................................................................................................................................................1Havva İŞKAN

Lykia’nın Erken Dönemlerine Ait Bir Anahtar Yerleşim: Çaltılar Höyük ve Çevresi ..................................................................21Belgin AKSOY

Patara Küçük Hamam: Kazı Öncesi Düşünceler ..................................................................................................................................................................................33Şevket AKTAŞ

Oinoanda: Forschungen in der Stadt des Diogenes ............................................................................................................................................................................47Martin BACHMANN

Likya Bölgesi Eskil Yerleşimlerinin Su Mühendisliği Dizgeleri .....................................................................................................................................67N. Orhan BAYKAN – Nesrin BAYKAN – Seyhun TÜRK

Patara in the Bronze Age - An Evaluation of the Archaeological and Historical Evidence ...............................................89Ralf BECKS

Lykia’da Arıcılık: Seren ve Çevre Duvarlı Arılıklar Işığında Antik Geleneği Arayış ..................................................................97Süleyman BULUT

Karia-İonia Tipi Kurtağzı Kanca: Letoon, Leto Tapınağı Örnekleri .................................................................................................................... 133M. Baki DEMİRTAŞ

Genel Hatları ile Lykia ve Karia İlişkileri Üzerine Bazı Notlar .................................................................................................................................. 145Adnan DİLER

Ölü Gömme Gelenekleri Işığında Kabalis - Milyas - Lykia İlişkileri ................................................................................................................ 187F. Eray DÖKÜ

The Ceramics from Patara: Investigations, Productions and Trade Past Studies - Future Projections ........199Erkan DÜNDAR

Agonistische Inschriften von Patara .....................................................................................................................................................................................................................229Helmut ENGELMANN

Liman Hamamı 2010-2013 Yılı Kazı Çalışmaları .............................................................................................................................................................................239Serap ERKOÇ

Patara Kazılarından Ele Geçen Bir Grup İnsan İskeletinin Antropolojik Açıdan Değerlendirilmesi ...........253Ayla Sevim EROL – Alper Yener YAVUZ

Town and ‘Meta-Town’? Considerations on the Urban Development of Patara ................................................................................273Joachim GANZERT

Arykanda’da Ölüm Nekropoller ve Ölü Gömme Adetleri .................................................................................................................................................289Ayça GERÇEK

Patara Antik Kenti Koruma ve Planlama Süreci ................................................................................................................................................................................307Melike GÜL

Erzincan-Altıntepe Kalesi ......................................................................................................................................................................................................................................................329Mehmet KARAOSMANOĞLU

Beydağları Yüzey Araştırmaları ..................................................................................................................................................................................................................................339İsa KIZGUT

Rhodiapolis Nekropolü .............................................................................................................................................................................................................................................................357İsa KIZGUT

Überlegungen zu einem Monumentalgrab aus der Tepecik-Nekropole von Patara ....................................................................369Mustafa KOÇAK

Predynastic Lycia and Patara: What is the Evidence? .................................................................................................................................................................385Frank KOLB

Letoon Tiyatrosunda 2011-2012 Yıllarında Gerçekleştirilen Jeofizik Destekli Arkeolojik AraştırmalarÖn Rapor ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 417Sema ATİK KORKMAZ – İsmail ERGÜDER – Ezel BABAYİĞİT

Die marmorne Wanddekoration der Weststoa der Agora von Patara..............................................................................................................425Sabine MÖLLERS

Letoon Üç Dilli Yazıtı Üzerine El Bir Değerlendirme ...............................................................................................................................................................437Selin ÖNDER

Lykia, Pamphylia ve Pisidia Arasındaki Tarihsel ve Kültürel İlişkiler ............................................................................................................445Mehmet ÖZHANLI

Patara’da 1989-1990 Yıllarında Kazılan Bizans Kiliseleri....................................................................................................................................................451Haldun ÖZKAN

The Cemetery Church at the Tepecik Necropolis of Patara. A Preliminary Report ...................................................................463Urs PESCHLOW

Tralleis Batı Nekropolü Mezar ve Buluntuları ......................................................................................................................................................................................475Aslı SARAÇOĞLU

A Legal Text and Other Fragments of Hellenistic Inscriptions from Patara .........................................................................................497Christof SCHULER

Patara Kent İçi Su Dağıtım Yapıları .......................................................................................................................................................................................................................507Feyzullah ŞAHİN

Likya’nın Yazı Sistemi Hakkında Değerlendirmeler....................................................................................................................................................................525Recai TEKOĞLU

Olympos Piskoposu Methodios ve Olympos Kenti ....................................................................................................................................................................... 535B. Yelda OLCAY-UÇKAN – Levent KAYAPINAR

Pottery Finds from the Winery in the West Agora of Xanthos ..................................................................................................................................545Burhan VARKIVANÇ

Batı Torosların Deprem Üreten Yapıları Burdur-Fethiye Fay Zonu, Finike ve Rodos Basenlerinin Jeolojisi ile Antik Kentlerin İlişkisi ...............................................................................................................................................559Cenk YALTIRAK – İrem ELİTEZ – Serap ERKOÇ

Kemah Kalesi Kazısı ......................................................................................................................................................................................................................................................................569Hüseyin YURTTAŞ – Haldun ÖZKAN – Zerrin KÖŞKLÜ – Deniz BULUT – Muhammet Lütfü KINDIĞILI

Euergetes and City. The Testamentary Donation of Tiberius Claudius Flavianus Eudemosfor Hadrianic Patara .......................................................................................................................................................................................................................................................................583Klaus ZIMMERMANN

Patara und die Städte des Xanthostales. Urbane Standards und ihre Entwicklung ...................................................................593Martin ZIMMERMANN

Patara Kazılarının “25 Yılı” İçinde Hellas’tan Anadolu’ya Yön Değiştiren Lykia Uygarlığı .........................................603Fahri IŞIK

Lykian Civilization’s Transition from Hellas to Anatolia During the “25 Year” Period of Patara Excavations ...................................................................................................................................................................... 619Fahri IŞIK

Önsöz

“…Ayın 9. günü Kalamaki’den Patara’ya vardık ve beklemeden kalıntılara doğru yürüdük. Güneş yakıcı, basacak sağlam bir zemin bulabilmek zordu; anıtlar, kaygan kum tepeleri ve omuzlarıma dek çıkan diken-lerle kuşatılmıştı. Sürekli esen batı rüzgârları, liman ağzında giderek yığılan bir kum seti çekmiş; çıkış bulamayan akıntıların beslediği su birikintisinden oluşan bataklık, kalıntıları yutmuştu sanki. Çok geniş bir alana yayılan kentin yapıları arasında bağlar tümden kopuktu. Ulaşabildiklerimizi şöyle bir gördük ve salt tiyatronun planını çizebildim; şimdiye dek gördüklerimin en iyisiydi… Kimseler yoktu çevrede otu-ran; su ihtiyacımızı uzun aramalar sonucunda bulduğumuz tuzlu bir kuyudan karşılıyorduk. Gecelemek için tiyatroyu seçmiş, büyük çıkış kapısına hamaklar yerleştirmiştik. Uzaklardan gelen çakal seslerinin ürpertici ıssızlığında dingin bir gece geçirmeyi umuyorduk ki ansızın korkunç bir sivrisinek ordusuyla sarıldık. İğnelerini örtülerden bile batırabilen bu azmanlardan bir an olsun kapayamamıştık gözlerimizi. Artık bitkinlikten yataklarımıza girerken, güneşin doğduğunu duyumsuyordum…”

Biz de Ağustos 1981’de, Fransız arkeolog Charles Texier’i 1836 yılının aynı ayında barındırmayan benzer bir Patara’ya talip olmuştuk. İzin için beklenen yedi yılın sonunda oraya gidildiğinde, yer aynı yer değildi artık. Özel mikalı kumuyla büyüleyen o muhteşem kumsal keşfedilmiş; Patara Kuzey çirkin kaçak yapı-laşmaya kurban verilmişti. Ve tıpkı Belek’te yapıldığı gibi, geleceğin tatil köylerine hazırlık olarak da, topraklaşsın diye kumsal ağaçlandırılmıştı. Bu kez bizi orada barındırmak istemeyen, Patara’nın tarihsel dokuyu insandan koruyan vahşi doğası olmayacaktı; doğal dokusunu betona gömerek yok etmeye kararlı insanın doyumsuzluğu olacaktı. O ‘güçlüler’e karşı ‘kültür savaşları’ onbeş yıl sürdü ve öğretmeninden öğrencisine ‘Kuvvacı’ bir ruhla Patara’nın bir Side’ye dönüşmesine izin verilmedi.

P(a)ttara, Lykçe adları, Hitit metinlerinde yazılanlarla örtüşen ülkenin yüreği Ksanthos Vadisi’nin dört en büyük yerleşiminden biriydi ve onun güney ucunda, Ch. Texier’in daha o zamanlar ‘Patara Dağı’ dediği, Yalburt hiyeroglifindeki kutsal ‘Patar Dağı’nın batı eteğinde, muhteşem bir Halicin kıyısında kurulmuştu. Vadi’nin en korunaklı limanı, dünyaya açılan kapısıydı ve sonraları Lykia Ülkesi’nin de ana limanı olacaktı. Yarımada burnundan Haliç ağzına ters yönde dönerek ‘göl’ doğallığında kendi içine kapanan ‘İç Liman’ ile onun kuzeydoğu kıyısından höyük görüntüsünde yükselen yerleşimin bağlantılı konumları, Patara’yı önemli kılmaktaydı; çünkü bu, Lykia’nın bilimsel araştırma odaklı ‘karanlığını’ aydınlatabilecek bir konumdu. Tunç Çağı ticaret gemilerinin bu zor kıyılardaki hare-keti, böyle bir doğal liman ve yerleşim olmadan düşünülemezdi; çok dilli yazıtlar da en çok burada beklenirdi. Yine limanı nedeniyle Hellenistik Çağ’la birlikte öne çıkmış, Lykia’nın tek Birlik ve Eyalet başkenti olma onuruna erişmişti. Patara, bir yönetsel merkez olma yanında dinsel merkezdi de. IV. Tuthaliya’nın tanrılara ‘Patar Dağı’ önünde burada şükretmesi, Apollon’un doğum ilahisinde okunan Leto Hurmalığı’nın burada kökleşmiş olması, Aziz Nikolaos’un burada doğması ve 20 Haziran 312’de ilk Lykia Piskoposu Aziz Methodios’un burada başının kesilmesi ve din şehidi mertebesine erişmesi, bu toprağın kutsanmışlığını yeterince gösteriyordu. Kum, toprak ve bataklığın altından zamanla günyü-züne çıkması beklenenler arasında bunlar da vardı.

Ancak Patara’da tüm bunlar bekleyebilirdi; beklemeye tahammülü olmayan, bunların insan eliyle tah-ribatıydı. Kumsalın çekiciliğinin antik dokuyu nasıl bir felakete sürükleyebileceğini hemen gördük;

sorunlar önce TAD 1991’de basılan ilk makalede çözüm önerileriyle birlikte arkeolojinin gündemine taşındı ve sonrasında bunlar, resmi dilekçeler dışında, ayrıca KST bildirilerinde kezlerce yinelenerek sürdü. Bir seferinde sunumun salt, “sebep olduğu tahribatın yaptırımı bağlamında, kestiği odunu taşıyan eşeğine el konulacak kor-kusuyla Patara ormanları korunuyor; lütfen bizi Orman Bakanlığına bağlayın” dilek ve temennisini içermesi halâ akıllardadır, unutulmamıştır. Bunları bizlere acıyla söyleten, yalnızlığımızdı; Devlet’in koruma yasalarının arkasında durmakta ve onların uygulamaya konmasını istemekte odaklanan haklı çabalarımıza karşılık olarak kent kezlerce ateşe verildiğinde bile, suçlunun ‘köylüyle iyi geçinemeyenler’ yani bizler olmasıydı. Bugün hâlâ 1. derece arkeolojik sit içerisinde kaçak oteller ve evler yerinde durmaktadır; antik villaların konumlandığı yamaç terasları traktör pulluğuyla hallaç pamuğu gibi atılmaktadır ve yetmezmiş gibi tüm örenyeri orada oturan aile-lerden üçünün besi çiftliğine ‘mera’ hizmeti sunmaktadır. İçinde başkaca ne yapıldığı bilinemeyen, mezarların barındığı ‘Nekropol seraları’ da yerlerinde durmaktadır, yeni dikimlerle sürekli artan ya da büyüyen meyve ve zeytin bahçeleri de. Ve de örenyerinin kamulaştırılması bir yana, içindeki 2B ve hazine arazileri bile işgalden kurtarılmadığı için tahribat 25 yıl öncesini aratmayacak boyutlarda sürmektedir. Bu bağlamda dünden bugüne değişen pek de bir şey yoktur. Geçmiş gün gibi bugün de, yasa ve yönetmeliklere aykırı bu durumlara dayana-mayınca ve yaşanan vandalizmi yüreğimiz kaldıramayınca, gücünü yasalardan alan karşı çabalarımız, çıkara ve zamana göre değişen koruyucu ‘malûm’ güçlerin ‘halk düşmanı’ yaftasıyla ödüllendirilmektedir!... Ancak, bugün halâ aynı şeyleri yazıyor olmak ve simgesel bir tepki olarak Patara denizine halâ girmiyor olmak, kültüre ve tarihe duyduğumuz sorumluluğun bir gereği biçiminde algılanmalı ve dersler çıkarılmalıdır. Asla ‘şikâyet’ sanılmamalıdır, çünkü hiç acze düşülmemiştir.

Kazılar, daha ilk günden bir yaşam biçimine dönüşür. Yazın yakıcı sıcağında dökülen terler soğumadan; son-rasında bekleyen çok yönlü bilimsel ve yönetsel yükümlülüklerin yerine getirilmesi için uğraşırken, bir yeni döneme girilir. Ve ‘kazı’, yaşamın kendisi olur; farkına bile varılmayan fedakârlıklarla dopdolu bir ömrün bütünü olur. İşte Patara’yla özdeşlik de böyle bir şeydir; kazı izni verilmeyen yıllarla birlikte, O’nunla dopdolu geçen iki ömrün değil, teri toprağına dökülen çok ömrün 32 yılından fazlasıdır da. Patara’ya tutkuyla bağlanan kazı heyetinden her kişinin her yeni dönemde artarak süren sahiplik duygusu, orayı bizler için özel mülkten daha özel kılmıştır. Değilse; ne efsaneleşen o ‘koruma savaşı’ içinde akla gelebilecek her kötü şey göze alına-bilirdi ve ne de ülkemiz kültür ve turizmine, eskiçağ bilimine daha iyiyi, en iyiyi kazandırabilme ülküsünün ürünü istek ve öneriler, emekler tam karşılık bulmadığında, boşa çıktığında bile, ‘ben görevimi yaptım’ın huzu-ruyla! yan gelip yatma yerine, azimle ve umutla direnilebilirdi. ‘Üç kuruş’a gereksinildiği hallerde birilerine gidildiğinde, o yardımı sanki ‘kendin için’ istiyormuş gibi bir utancı içe sindirebilmek de mümkün olamazdı. Ve ‘emanete’ sahiplik duygusu körelmiş olsaydı eğer, rantçıların avukatlığını üstlenen ve gerçekleri çarpıtarak tazminat davası açan; ya da satın alıp gizlilik içinde devlete bağışlanan kazıevi bağlantılı bir toprak parçasını, ‘geleceğe rant devşiriyor’ hezeyanıyla herkesin içinde haykırarak soruşturma konusu yapan; ya da içeriği bilim-sel olan bir açılış konuşmasında ‘niye bana teşekkür edilmedi’ diye tavır alan kamusal otoritelere de tahammül edilemezdi. Adını mahkemede duyduğun insanların birilerinin kurgusuyla açtığı, tümü tek celsede boşa çıkan ‘yüz dosyalı’ davaya da tahammül edilemezdi. Tüm bu yıllar içinde Patara’ya ihanet içinde olanlar ‘güçlü’, onu korumaya antlı olanlar ‘suçlu’ duruma düşürülmeye çalışılsalar da, yılgınlığa düşmedik ve umutla bekledikleri gibi, çekip gitmedik.

Açıklıkla söylemeliyiz ki projelerimizden yalnızca biri, örneğin bir ‘Patara Deniz Feneri’ bile ayağa kaldırıla-bilmiş olsaydı, ülkemiz turizmine bir Aspendos Tiyatrosu’ndan fazlası kazandırılabilirdi. Görkemli dördül bir taban üzerinde 26 m yükselen özgün yapısıyla antik dünyada bir başkası olmayan Nero Deniz Feneri’nin tüm çaba ve girişimlere karşın yerde yatan malzemesiyle yazgısına terk edilmişliğine karşı hiçbir şey yapamayışımıza tahammül de, bu nedenle kolay değildir. Çünkü bu projenin içinde, Ulaştırma Bakanlığımızın ‘Efes Limanı’ projesinden çok önce düşünülen ve kolaylıkla uygulanabilir olan Lykia’nın ana limanını eski günlerine kavuş-turmak ve ülkeye 2 km uzunluğunda bir ‘Antik Liman’ kazandırmak da vardır. İnsanlığa armağan bu çok özel mirasın içinde, yine bir ikincisi olmayan ‘Lykia Karayolları Haritası’ işlevindeki İmparator Claudius’un anıtı da vardır; 6 m. yüksekliğindeki “Milliarium Lyciae’. 1905 tarihli ilk Osmanlı Telsiz İstasyonu olma önemindeki yapılar külliyesi de, diğer projelerle ile birlikte, umutla Devletimizin ilgisini beklemektedir.

Arada bir bunaldığımızda, “1981’de kazı için düşünülen bir başka seçenekte karar kılınsaydı, belki bu karaba-sanı yaşamaz ve de bir bilim insanı için çok değerli zamanları boş umutlarla tüketmiş olmazmışız” yollu yakı-nışımızın yanıtı da kendiliğinden gelmiştir hep: “Sonraki zamanlarda geriye kazıyla günyüzüne çıkabilecek bir Patara kalmazmış zaten, bir başka ‘Side’ kalırmış; iyi ki başka arayışlara zaman yetmemiş ve biz burada olmuşuz ve hep umut etmişiz!”. Herkeslerin farkında olduğu bu saptama tek başına, bizlerin üstlendiği Patara misyonu-nun kültür mirası bağlamında değerini algılamada yeterli olmalıdır. Çünkü “uyuyan güzel” diye tanımlanan bir başkent, beton soğuğuna gömülmeye ‘çeyrek varken’, ilk bizlerle kendi parlak tarihine uyanmaya başlamıştır. Bu başlangıçla umuyoruz ki sonraki nesillere, geleceğin yüzyılları içinde kutlanacak çok 25 yıllarda tarihe sabırla ve özenle tam uyandırılmayı bekleyen bir ören yeri bırakabilmiş olalım; ve Luwi soyundan kadim Anadolu halklarından birinin, Lykialıların, bilimin yol göstericiliğinde gerçeğiyle bilinmesi yolunda üstlendiğimiz tarih-sel görevi hakkıyla yerine getirebilmiş olalım. Biz ilk nesil Pataralıların öğrettiği çağdaş bilimsel yöntemlerle ve aşıladığı görev bilinciyle, özgüven ve inançla gerisi mutlaka gelecektir; meşalenin, nesilden nesile aynı kararlılık ve giderek artan bir şevkle el değiştireceğinden yana içimiz rahattır. Yol açılmıştır; geriye, değişen teknik dona-nımlarla şimdileri izlemek kalmıştır.

Kazının üçüncü yılında Letoon’dan ziyaretimize gelen, arkeolojinin mimari çalışmalarıyla tanıdığı Danimarkalı Prof. Dr. E. Hansen’ın, ülkesine dönüşünde gönderdiği “Patara kazısı Türklere verildi denildiğinde, ‘yazık oldu’ diye üzülmüştük. Ben ve eşim bu önyargılı düşüncemizden yana utanarak gördük ki bu çok önemli antik kent kazı bilim yönünden güvenilir ellerdedir; sizi ve ekibinizi kutluyorum” içerikli uzun mektubu, nasıl bir sorum-luluk üstlendiğimizin de habercisiydi. Patara’nın turizm adına ‘Antalya’nın yeni gözdesi’ olarak keşfedildiği ve talana açıldığı 7 uzun yıl kazı izni vermeyen bir Genel Müdür’ün yıllar sonra, 2005 yılında çıkardığı -sözde- ‘günah’ın özünde de benzer bir önyargı yatmaktaydı; bu, adları bizde saklı duran biri yabancı üç bilirkişinin, “Batılıların bile cesaret edemediği böyle zor bir kazıyı onlar beceremez” raporuydu. ‘Kendi bilim insanına güvensizlik’ bizleri halâ derinden yaralıyor olsa da; Patara’nın bugün çağdaş kazı yöntemlerinin uygulandığı, restorasyonların uzmanlardan oluşan bilim heyetlerinin danışmanlığında yapıldığı ve çalışmaların, her yıl düzenli olarak çıkan KST bildirileri dışında, yüze yaklaşan makale ve onu aşkın kitapla bilim dünyasına tanı-tıldığı disiplinli bir kazı yeri resmiyle belleklere yerleşerek geleceğe örnek gösterilmesi, tesellimizdir. Bir kazının 25. yılında uluslararası bir büyük sempozyum düzenlemek ve bildirileri kitaplaştırmak da Patara’nın ilkleri ara-sındadır. Burada, Genel Müdürlüğe atandığında ilk icraatlarından biri olarak kazıyı bize güvenen Altan Akat’a şükran duygularımızı özellikle belirtmek isteriz. Şükran borcumuz bir de, başvurumuz üzerine hemen o yıl, 1990 yılında, Antalya’da Fen-Edebiyat Fakültesi ile birlikte Arkeoloji Bölümü’nü de açan ve böylece Erzurum’da uzak kaldığımız Patara’nın göz önünde ve sürekli denetimimiz altında korunmasını mümkün kılan Akdeniz Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Tuncer Karpuzoğlu’nadır.

İşi sevme ve görevi en mükemmeliyle yerine getirme ülküsünden kaynaklanan tüm bu başarılar ortadayken bizi halâ derinden yaralayan olgu; parlak bir geçmişi geleceğe lâyıkıyla taşıma ve turizmin de hizmetine sunma amaçlı beklemeye tahammülsüz ve geriye dönüşü zor projelerimizin sürekli olarak belirsizliğe ertelenmesidir. Tarihin, bu yapı lamayanların hesabını bizden soracak denli adaletsiz olmayacağını bilmek de bir teselli verme-mektedir. Yanıtını bulmakta zorlandığımız; resmi proje desteği ve sponsorluk amaçlı tüm başvurularımızın her seferinde “bir dosya gönderin değerlendirelim”de kalma nedenidir. Ve bununla, bilim insanının emeğine ve zamanına, tahribata terkedilen ören yerine ve çok özel yapılarına ve kazılardan beklenen tüm değerlere yazık edilmektedir. Daha ‘dün’ açık ara “dünyanın en güzeli” seçilen kumsalıyla, doğal, kültürel ve dinsel dokusuyla her beklentiyi karşılayan; yani doğa, kültür ve inanç turizmi kapsamında, tümü bir arada, başkası olmayan ve bu nedenle de çok özel olan “Lykia soyu’nun başkenti”, bunları hak etmemiştir.

Borcumuz Patara’ya emekte her pay sahibi kuruma ve her kültür dostu kişiyedir. Patara’nın gönül dostu çoktur. O’nun eskiçağ bilimi ve ülkemiz turizmi için hakkıyla değerlendirilmesi uğruna çırpınışlarımızın karşılık bul-mayışına üzüleni de çoktur. Onca dostu ismen saymak mutlaka eksiklikler içereceğinden ad veremeyişin hoş görüleceğine inançla, dün ve bugün adına içten ve sonsuz teşekkürlerimiz genel anlamda: Likya Birliği Meclis Binası ile 25 yıllık Patara Kazıları’nın restorasyona yönelik tek etkinliğine ve bu bağlamda Ülkemizde bir ‘ilk’e imza atan Türkiye Büyük Millet Meclis Başkanlığına, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığına ve Anıtlar ve Müzeler

Genel Müdürlüğüne; Antalya Valiliğine ve İl Kültür Müdürlüğüne; Atatürk Üniversitesi ve Akdeniz Üniversitesi Rektörlüğü ile Edebiyat Fakültesi Dekanlıklarına; Kaş Kaymakamlığına; Kaş, Kalkan, Fırnaz ve Ova Belediye Başkanlıklarına, Antalya Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu ile Antalya Müzesi'ne, Gelemiş Muhtarlığı ile köy halkına; sivil toplum örgütlerine, özellikle Mimarlar Odasına, Antalya Barosuna, ÇEKÜL ve TAÇ vakıf-larına ve elbette ki toprağına kültür neferleri erdeminde ter döken kazı heyetinden her bir arkadaşımıza, öğren-cimize ve de işçimize olsun…

Patara, 17 Nisan 2015

Havva İşkan - Fahri Işık

Patara Kazıları Heyet Üyeleri Tarafından Yapılan Patara İle İlgili Yayınlar

Kitaplar1. F. Işık, Patara. The History and Ruins of the Capital City of Lycian League (Antalya 2000).2. F. Işık – H. İşkan – N. Çevik, Miliarium Lyciae. Patara Yol Kılavuz Anıtı/ Das Wegweisermonument

von Patara, Önrapor/Vorbericht. Lykia IV, 1998/1999 (Antalya 2001).3. F. Işık, ‘Caput Gentis Lyciae’. Patara: Likya Soyunun Başkenti (İstanbul 2011).4. F. Işık, ‘Caput Gentis Lyciae’. Patara: Capital of the Lycian League (İstanbul 2011).

Patara Kazı Serisi1. Patara I. 1 = S. Gerrit-Bruer – M. Kunze, Der Stadtplan von Patara und Beobachtungen zu den

Stadtmauern, Patara I. 1 (İstanbul 2010). 2. Patara II. 1 = T. Korkut – G. Grosche, Das Bouleuterion von Patara. Versammlungsgebäude des

lykischen Bundes, Patara II. 1 (İstanbul 2007).3. Patara II. 2 = K. Piesker – J. Ganzert, Das Theater von Patara. Ergebnisse der Untersuchungen 2004

bis 2008, Patara II. 2 (İstanbul 2012). 4. Patara IV. 1 = E. Dündar, Patara Unguentariumları, Patara IV. 1 (İstanbul 2008).5. Patara IV. 2 = Ç. Uygun, Tepecik Kırmızı Astarlı Seramikleri (İÖ 2. yy. - İS 4. yy.), Patara IV. 2

(İstanbul 2012).6. Patara V. 1 = G. Işın, Patara Terracottaları. Hellenistik ve Erken Roma Dönemleri, Patara V. 1

(İstanbul 2007).7. Patara VII. 1= H. İşkan – F. Işık (ed.), Kum’dan Kent’e: Patara Kazılarının 25 Yılı, Uluslararası

Sempozyum Bildirileri, 11-13 Kasım 2013 Antalya (İstanbul 2015). 8. Patara IV. 3 = E. Dündar, The Commercial Amphoras and Stamps, 7th century - 1st century B.C.,

from Patara (1989-2010): The Maritime Trade of a Harbor City in Lycia, Patara IV. 3 (baskıda).

9. Patara V. 2 = F. Şahin, Patara Metal Buluntuları, Patara V. 2 (baskıda).10. Patara II. 3 = Ş. Aktaş, Patara Ana Cadde, Patara II. 3 (baskıya hazırlanıyor).11. Patara II. 4 = H. İşkan – U. Peschlow (eds.), Mezarlık Kilisesi, Patara II. 4 (yayın aşamasında).12. Patara II. 5 = H. İşkan (ed.), Patara Deniz Feneri, Patara II. 5 (yayın hazırlığında).13. Patara II. 6 = H. İşkan (ed.), Patara Bouleuterionu Restorasyonu, Patara II. 6 (yayın hazırlığında).

Makaleler

19931. F. Işık, Patara. Dünü, Bugünü ve Geleceği, TürkAD 29, 1991, 35-49.2. F. Işık, Der Hl. Nikolaos von Patara und sein Grab in Myra, Belleten 219, 1993, 401-411.3. H. Yılmaz, Die Felsgräber von Patara, bk. J. Borchhardt – G. Dobesch (Hrsg.), Akten des II. Internationalen

Lykien Symposions, 6-12 Mai 1990 Wien, Bd. II (Wien 1993) 87-96.4. H. Yılmaz – S. Şahin, Ein Kahlkopf aus Patara. Der Mime Eucharistos und ein Spruch von Philistion,

EpigrAnat 21, 1993, 77–91.

19945. F. Işık, Pttara im Land vom hethitischen Lukka und homerischen Lykia, Lykia 1, 1994, 1-11.6. S. Şahin, Ein Vorbericht über den Stadiasmus Provinciae in Patara, Lykia 1, 1994, 130-137.

19957. M. Zimmermann, Lukian zu drei kleinasiatischen Orakeln in Mallos, Patara und Pergamon, Lykia 1, 1994

1995, 103-114.8. F. Işık, Tempelgräber von Patara und ihre anatolischen Wurzeln, Lykia 2, 1995, 160-186. 9. H. İşkan – N. Çevik, Die Grüfte von Patara, Lykia 2, 1995, 187-216.10. K. E. Großschmidt, Antropologische Untersuchungen zu den Felsgrüften in Patara/Lykien, Lykia 2, 1995,

217-240.11. C. Marek, Der Lykische Bund, Rhodos, Kos und Mithridates. Basis mit Ehreninschrift für Krinolaos, Sohn

des Artapates, von Patara, Lykia 2, 1995, 9-21.

199712. S. Bulut – F. Gülşen, Patara Bodrum Oda Mezarı, Adalya II, 1997, 189-205.13. E. Öner, Eşen Çayı Taşkın-Delta Ovasının Jeomorfolojisi ve Antik Patara Kenti, Ege Coğrafya Dergisi 9,

1997, 89-130.14. B. Varkıvanç, Eine Altarbekrönung aus Patara, Adalya II, 1997, 87-95.15. P. Yılmaz, Koruma Yasalarımız ve Patara Antik Kenti, Turizm ve Çevre. Oleyis Vakfı Yayınları (Ankara

1997) 45-86.

199816. E. Öner, Zur Geomorphologie der Eşen-Deltaebene und des antiken Hafens von Patara in der Südwesttürkei,

Adalya III, 1998, 207-220.

199917. F. Işık, Patara. Eine lykische Metropole erwacht aus ihrem Dornröschenschlaf, Antike Welt 1999/5, 477-493.18. G. Işın, Apollo of Patara, Lykia 3, 1999, 65-70.19. H. İşkan, Überlegungen zu einem Gemmenporträt aus Patara und zur Ikonographie der Faustina maior,

Antike Kunst 42, 1999, 92-98.

200120. F. Işık, Bir Koruma Misyonu’nun Öyküsü: Patara, TAÇ Vakfı’nın 25 Yılı Anı Kitabı, Türkiye’de Risk

Altındaki Doğal ve Kültürel Miras (İstanbul 2001) 237-244.

21. H. İşkan, Ein Römisches Porträtfragment aus Patara, bk. C. Özgünel (ed.), Günışığında Anadolu. Anatolia in Daylight. Cevdet Bayburtluoğlu için Yazılar. Essays in Honour of Cevdet Bayburtluoğlu (İstanbul 2001) 132-138.

22. F. Onur, Epigraphische Mitteilungen aus Antalya VI: Lamp-Stand Offerings of Primipilarius Flavius Bassus to Apollo Patroos in Patara, EpigrAnat 33, 2001, 169-173.

23. K. T. Kahya, Patara Dark Age Pottery, Adalya V, 2001/2002, 35-57.24. B. Varkıvanç, Patara’da Bir Seramik İşliği, Adalya V, 2001/2002, 137-153.

200225. G. Işın, Ointment/Medicine Vessels from Patara: An Overview of a simple Hellenistic Form in the Ancient

Mediterranean World, AA, 2002/1, 85-96.26. G. Işın, Terrakotten als Grabbeigaben in den Nekropolen von Patara, BaBesch Suppl. 8, 2002, 107-115.27. H. İşkan, Zum Totenkult in Lykien I: Ein datierbares Felsgrab in Patara und Leichenspiele in Lykien, IstMitt

52, 2002, 273-309.28. H. İşkan, Zwei Privatporträts aus Patara. Bemerkungen zur Chronologie der Klinenporträts, JdI 117, 2002,

251-282.29. H. İşkan, Ein Siegersarkophag aus Patara, AMS 44, 2002, 145-164.30. T. Korkut, Steinerne Mörserschalen aus Patara, AA, 2002/1, 233-245.31. T. Korkut – R. Tekoğlu, Grabinschriften aus Pamphylien und Lykien, ZPE 143, 2002, 105-116.

200332. T. Korkut, Zur lykischen Badearchitektur im Lichte der Thermen von Patara, IstMitt 53, 2003, 445-45.

200433. H. Engelmann, Eine Marginalie in einer Inschrift (TAM II 905, XVIII G), ZPE 146, 2004, 130.34. H. Engelmann, Marcus Agrippa in Patara, ZPE 146, 2004, 129.35. H. Engelmann, Tiberius Claudius Flavianus Eudemus und das Theater von Patara, bk. T. Korkut (ed.),

Anadolu’da Doğdu. Festschrift F. Işık zum 60. Geburtstag (İstanbul 2004, 293-296.36. T. Korkut – G. Grosche, Das Bouleuterion von Patara. Ein vorläufiger Bericht über die bisherigen Grabungen,

bk. T. Korkut (ed.), Anadolu’da Doğdu. Festschrift für Fahri Işık zum 60. Geburtstag (İstanbul 2004) 439-460.

200537. H. S. Alanyalı, Patara Tiyatrosu 2004 Çalışmaları, Anadolu/Anatolia 29, 2005, 1-12.38. H. Engelmann, Archiereus und Lykiarch, ZPE 154, 2005, 181-182.

200639. H. Engelmann, Zur Lykiarchie, ZPE 158, 2006, 183-186.40. H. Engelmann – T. Korkut, Eine Inschrift aus Patara, bk. T. Takoğlu (ed.) Anadolu Arkeolojisine Katkılar.

65. Yaşında Abdullah Yaylalı’ya Sunulan Yazılar (İstanbul 2006) 307-312.41. F. Işık, Patara, bk. W. Radt (ed.), Stadtgrabungen und Stadtforschung im westlichen Kleinasien. Geplantes und

Erreichtes, Akten des internationalen Symposions 6/7. August 2004 in Bergama, BYZAS 3 (İstanbul 2006) 263-279.42. G. Işın, The Hellenistic and Roman Pottery of Patara, bk. C. C. Mattusch – A. A. Donohue – A. Brauer (eds.),

XVI International Congress of Classical Archaeology 23-26 August 2003 Boston (Oxford 2006) 98-102.43. T. Korkut, The Parliament Building of Patara. A Preliminary Report, bk. C. C. Mattusch – A. A. Donohue

– A. Brauer (eds.), XVI. International Congress of Classical Archaeology, Boston 23-26 August 2003 Boston (Oxford 2006) 93-97.

200744. F. S. Alanyalı – D. Şen, Patara Hurmalık Hamamı Frigidariumu ve Seramiklerinin Stratigrafik Olarak

Değerlendirilmesi, bk. B. Karasu et al. (ed.), Seres’07, IV. Uluslararası Katılımlı Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Seminerleri, 26-28 Kasım 2007, Eskişehir (Eskişehir 2007) 412-430.

45. H. Engelmann, Die Inschriften von Patara. Eine Übersicht, bk. Ch. Schuler (ed.), Griechische Epigraphik in Lykien. Eine Zwischenbilanz Akten des int. Kolloquiums München, 24.–26. Februar 2005 (Wien 2007) 133-140.

46. F. F. Gülşen, Wall Heating Systems in the Roman Period Lycian Baths-The Examples at Patara and Tlos, Adalya X, 2007, 223-259.

47. G. Işın, An Achaemenid Stamp Seal from Patara, bk. İ. Delemen (ed.), The Achaemenid Impact on Local Populations and Culture in Anatolia (6th – 4th Centuries B.C.) May 20-21, 2005 Istanbul (İstanbul 2007) 75-82.

48. G. Işın, General Outlook to the Hellenistic Pottery of Patara with Selected Examples, bk. S. Lemaitre (ed.), Les produits et les marchés. Céramique antique en Lycie (VIIe s. Av. J.-C. VIIe. ap. J.-C.) Actes de la table ronde de Poitiers, 21−22 mars 2003 (Bordeaux 2007) 137-151.

49. T. Korkut, Die kaiserzeitlichen Gebrauchskeramik aus Patara, S. Lemaitre (ed.), Les produits et les marchés. Céramique antique en Lycie (VIIe s. Av. J.-C. VIIe. ap. J.-C.) Actes de la table ronde de Poitiers, 21−22 mars 2003 (Bordeaux 2007) 191-224.

50. T. Korkut, Roma Dönemi Patarası Yemek Pişirme Kapları: Tavalar, bk. B. Karasu et al. (ed.), Seres’07, IV. Uluslararası Katılımlı Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Seminerleri, 26-28 Kasım 2007, Eskişehir (Eskişehir 2007) 431-449.

51. T. Korkut, Die spätantike und frühbyzantinische Keramik aus Patara, bk. B. Böhlendorf-Arslan (ed.), I. International Ceramic Congress, Çanakkale 28-30 Mayıs 2005, Byzas 7 (İstanbul 2007) 147-168.

52. Ş. Özüdoğru, Pttara and Wakhssepddimi (Wekhssere II), Adalya X, 2007, 31-48.53. Ş. Özüdoğru – E. Dökü, Patara Seramik Fırınları, bk. B. Karasu et al. (ed.), Seres’07, IV. Uluslararası Katılımlı

Seramik, Cam, Emaye, Sır ve Boya Seminerleri, 26-28 Kasım 2007, Eskişehir (Eskişehir 2007) 399-411.

200854. Ş. Aktaş, Tombs of the Exedra Type and Evidence from the Pataran Examples, Adalya XI, 2008, 235-261.55. J. Ganzert, Doch kein Erdbeben in Patara?, AW 2008/4, 45-51.56. F. F. Gülşen, Patara’daki Roma Dönemi Hamamlarında Planlama ve Mimari, bk. B. Can – M. Işıklı (ed.), Doğudan

Yükselen Işık. Anadolu Arkeolojisine Katkılar. Atatürk Üniversitesi 50. Yıl Armağan Kitabı (İstanbul 2008).57. G. Işın, Patara’dan Terrakotta bir Portre-büst, bk. İ. Delemen et al. (ed.), EUERGETES. Prof. Dr. Haluk

Abbasoğlu’na 65. Yaş Armağanı (İstanbul 2008) 587-599.58. G. Işın, The Preliminary Report to the Hellenistic Pottery of Patara from ‘Tepecik Hill’ Excavations, AMS

2008, 157-171.59. T. Korkut, Adak Sunaklar Işığında Likya’da Artemis Kültü, bk. İ. Delemen et al. (ed.), EUERGETES. Prof.

Dr. Haluk Abbasoğlu’na 65. Yaş Armağanı (İstanbul 2008) 727-734.60. H. İşkan, Patara’dan bir Demos Kabartması, bk. İ. Delemen et al. (ed.), EUERGETES. Prof. Dr. Haluk

Abbasoğlu’na 65. Yaş Armağanı (İstanbul 2008) 639-648.61. H. İşkan – W. Eck – H. Engelmann, Der Leuchturm von Patara und Sex. Marcius Priscus als Statthalter der

Provinz Lycia von Nero bis Vespasian, ZPE 164, 2008, 91-121.62. H. İşkan – T. Korkut, Eine Grabstele von Patara, bk. E. Winter (ed.), Vom Euphrat bis zum Bosporus: Kleinasien

in der Antike. Festschrift für Elmar Schwertheim zum 65. Geburtstag, AMS 65 (Bonn 2008) 335-344.63. Ç. Uygun, Patara Tepecik Nekropolü’nden İtalya ve Kıbrıs Sigillatası Örnekleri, bk. Z. Çizmeli-Öğün – K.

Bilici – M. Oral – R. Tümsü-Polat (ed.), III. ve IV. Arkeolojik Araştırmalar Sempozyumu, Anadolu/Anatolia Suppl. 2 (Ankara 2008) 305-322.

200964. H. Üstündağ, Patara Hurmalık Hamamında Yürütülen Antropoloji Çalışmaları, bk. A. Çabuk – F. Alanyalı

(ed.), Kültür Varlıklarının Belgelenmesi (Eskişehir 2009) 145-148.65. F. Alanyalı, Patara Hurmalık Hamamı 2005-2008 Yılı Arkeoloji ve Belgeleme Çalışmalarına Genel Bir Bakış,

bk. A. Çabuk – F. Alanyalı (ed.), Kültür Varlıklarının Belgelenmesi (Eskişehir 2009) 117-144.66. H. S. Alanyalı, Patara Tiyatrosu 2004-2008 Yılı Çalışmaları, bk. A. Çabuk – F. Alanyalı (ed.), Kültür

Varlıklarının Belgelenmesi (Eskişehir 2009) 75-100.

201067. T. M. P. Duggan, The Lycian port of Patara and its environs during the 13th and 14th centuries, Gephyra 7,

2010, 47-72.68. G. Işın, Patara Tepecik Akropolü ‘Bey Evi’ Kazıları (2003-2007) Geç Arkaik-Erken Klasik Dönem

Terracottaları, Olba 18, 2010, 85-106.69. G. Işın, The Building Complex on the Tepecik Acropolis at Patara, AnSt 60, 2010, 93-104.70. Ch. Schuler, Priester πρὸ πόλεως in Lykien: Eine neue Inschrift aus dem Territorium von Patara, ZPE 173,

2010, 69-86.

201171. N. O. Baykan – H. İşkan, Patara Eskil Kenti Su İletim ve Dağıtım Sistemi, bk. Devlet Su İşleri II. Su

Yapıları Sempozyumu Bildirileri, 16-18 Eylül 2011, Türkiye Mimarlar Mühendisler Odaları Birliği, İnşaat Mühendisleri Odası Diyarbakır Şubesi (Diyarbakır 2011) 67-78.

201272. H. Engelmann, Inschriften von Patara, ZPE 182, 2012, 179-201.73. Ch. Schuler – K. Zimmermann, Neue Inschriften aus Patara I: Zur Elite der Stadt in Hellenismus und früher

Kaiserzeit, Chiron 42, 2012, 567-626.74. D. Şen-Yıldırım, Hurmalık Hamamı Buluntuları Işığında Patara’nın Geç Roma-Erken Bizans Dönemi Kuzey

Afrika Kökenli Seramikleri, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12, 4, 2012, 151-172.

201375. S. Bönisch – A. Lepke, Neue Inschriften aus Patara II: Kaiserzeitliche Ehren- und Grabinschriften, Chiron

43, 2013, 487-525.76. E. Dündar, Roman Stamped Amphorae from Patara, Olba 21, 2013, 141-149.77. E. Dündar, Remarks on the Possible Uses of a Late Cnidian Stamped Amphora from Patara, Adalya XVI,

2013, 167-175.78. E. Dündar, Imports from Ionia: A Group Ionian Ceramic from the Building Complex on the Tepecik

Acropolis at Patara, bk. M. Tekocak (ed.), Studies in Honour of K. Levent Zoroğlu (İstanbul 2013) 205-231.79. H. İşkan – N. O. Baykan, Neue Ergebnisse zur Wasserleitung von Patara/Türkei, Historische Wasserleitungen:

Gestern-Heute-Morgen, Tagungsband des internationalen Frontinus-Symposiums Wien, 19.-23. Oktober 2011, Babesch Supplement 24, 2013, 93-103.

201580. H. İşkan – M. Koçak, Der Hafen von Patara. Altes Wissen, neue Forschungen, bk. S. Ladstätter – F. Pirson –

T. Schmidts (ed.), Harbors and Harbor Cities in the Eastern Mediterranean from Antiquity to the Byzantine Period: Recent Discoveries and Current Approaches, Bd. 1, Byzas 19 (İstanbul 2015) 271-294.

81. E. Dündar – A. A. Akyol, New Contributions to the Classical Period Commercial Amphora Typology from Lycia: Archaeological Comments to the Archaeometric Analysis, in: S. Lemaître – C. Rocheron (ed.), La Lycie et ses voisons productions céramiques et échanges commerciaux, Lundi 13 Mai 2013 Poitiers (baskıda).

82. E. Dündar – G. Işın, The Hellenistic Ceramics of Cistern / Cellar finds in the Building Complex on the Tepecik Acropolis at Patara in 2003-2004: Preliminary Report, in: E. Laflı – S. Patacı (ed.), Recent Studies on the Archaeology of Anatolia Collected Papers in Honour of Maurizio Buora, BARIntSer (baskıda).

83. H. İşkan – N. O. Baykan, Die Kurşunlu-Zisterne auf dem Theaterhügel in Patara. Ein Vorbericht zu den Grabungsarbeiten, bk. G. Wiplinger (ed.), De Aquaeductu Atque Aqua Urbium Lyciae, Pamphyliae et Pisidia. Proceedings of the International Congress on the History of Water Management an Hydraulic Engineering in the Mediterranean Region, Antalya, October 31-November 9, 2014 (baskıda).

84. S. Erkoç – M. Koçak, Four Relief-Pedestals from Patara, bk. M. Aurenhammer – R. R. R. Smith (ed.), Proceedings of the Conference ‘Sculpture in Roman Asia Minor’, 1.-4. Oktober 2013, Selçuk (baskıda).

85. H. İşkan – Ş. Aktaş, Eine neue Darstellung der Artemis von Versaille aus Patara, bk. M. Aurenhammer – R. R. R. Smith (ed.), Proceedings of the Conference ‘Sculpture in Roman Asia Minor’, 1.-4. Oktober 2013, Selçuk (baskıda).

86. H. İşkan, Überlegungen zu einem neuen prehistorischen Fund aus Patara, Festschrift für Jürgen Borchhardt zu seinem 80. Geburtstag (Wien, baskıda).

87. A. Lepke – Ch. Schuler – K. Zimmermann, Neue Inschriften aus Patara III, Chiron 45, 2015 (baskıda).

Kazı RaporlarıPatara Kazı Ekibi Üyeleri’nin sorumlu oldukları alanlarda yürüttükleri kazı çalışmalarının ve Patara territor-yumu içinde gerçekleştirdikleri yüzey araştırmalarının “Kazı Sonuçları Toplantısı (KST)”, “Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri (ANMED)” ve “Anadolu/Anatolia” süreli yayınlarında basılan yıllık raporları:

Patara 1988, KST XI.2, 1990, 1-21; Patara 1989, KST XII.2, 1991, 29-55; Patara 1990, KST XIII.2, 1992, 235-258; Patara 1991, KST XIV.2, 1993, 385-408; Patara 1992, KST XV.2, 1995, 279-301; Patara 1993, KST XVI.2, 1995, 253-282; Patara 1994, KST XVII.2, 1996, 159-184; Patara 1995, KST XVIII.2, 1997, 191-217; Patara 1996, KST XIX.2, 1998, 53-79; Patara 1997, KST XX.2, 1999, 159-178; Patara 1998, KST XXI.2, 2000, 91-104; Patara 1999, KST XXII.2, 2001, 79-94; Patara 2000, KST XXIII.1, 2002, 397-412; Patara 2001, KST XXIV.1, 2003, 1-10; Patara 2002, KST XXV.1, 2004, 87-102; Patara 2003, ANMED 2, 2004, 37-44; Patara 2004, ANMED 3, 2005, 57-65; Patara 2005, KST XXVIII.1, 2007, 15-28; Patara 2006, KST XXIX.1, 2008, 59-72; Patara 2007, KST XXX.4, 2009, 337-354; Patara 2008, Anadolu/Anatolia 36, 2010, 229-243; Patara 2009, KST XXXII.3, 2011, 1-21; Patara 2010, KST XXXIII.3, 2012, 15-39; Patara 2011, KST XXXIV.3, 2013, 171-188; Patara 2012, KST XXXV.2, 2014, 271-289.

Lykia’da Arıcılık: Seren ve Çevre Duvarlı Arılıklar Işığında Antik Geleneği Arayış

Süleyman BULUT*

ÖZET

Lykia’da bugüne değin yapılan kazı ve yüzey araştırmalarında, arıcılığa dair ne epigrafik ne de arkeo-lojik bir veriye rastlanılmaması, konuya ilişkin detaylı bir çalışmanın yapılamayışında etken olmuştur. Lykia’da arıcılık faaliyetlerinin varlığını belgeleyen iki önemli kayıttan ilki Kaunoslu Zenon’un arşi-vindeki papirusler, diğeri ise Aziz Lazaros’un Vitası’dır. Söz konusu yazılı kaynaklar dışında, Osmanlı Dönemi’ne ait Tahrir Defterleri ile Cumhuriyet Dönemi arşivleri, Teke Yarımadası’nda arıcılığın sürek-liliğini göstermeleri açısından önemlidirler.

Mısır, Ortadoğu ve Yunanistan gibi farklı kültür coğrafyalarında tespit edilen arılık ve arı kovanları, geleneksel yöntemlerle sürdürülen arıcılık faaliyetlerinin Antik Dönem’den günümüze fazla bir değişi-me uğramadan ulaştığını göstermişlerdir. Bu bağlamda, Teke Yarımadası’nda alışılmış yöntemlerle sür-dürülen arıcılık faaliyetlerinin temelini oluşturan Serenler ve Çevre Duvarlı Arılıklar’ın yayılımı, inşa teknikleri, mimari yapıları, tipleri, konumları, kovan tipleri ve üretilen bal çeşitleri; antik ve modern kaynaklar dikkate alınarak değerlendirilmiş, arılıkların Antik Dönem’deki varlıkları sorgulanmaya ça-lışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Lykia, Teke Yarımadası, Arıcılık, Geleneksel Arılık ve Kovan Tipleri, Serenlerin Tipolojisi, Bal Üretimi.

ABSTRACT

Excavations and surveys in Lycia having as of yet yielded no epigraphic data regarding apiculture, honey production, honey or beeswax export, or archaeological findings such as terracotta beehives or apiar-ies, has caused there being a lack of a detailed study on the subject. First of the two earliest documents on Lycian apiculture and honey production is the papyrus records in the archive of Zenon of Kaunos, and the other is the Vita of St. Lazaros. Apart from the mentioned documents, Ottoman Tax Registers (Tahrir Defterleri), and the archives of the republic period are important that they demonstrate the con-tinuousness of apiculture on the Teke Peninsula.

Apiaries and hives found at different locations such as Egypt, Middle East or Greece, have shown that traditional apiculture has survived to the present day without significant change. In this context, pil-lar apiaries (tr:seren) and enclosed apiaries, which form the basis of traditional apiculture on the Teke Peninsula, have been examined regarding their distribution, construction techniques, architectural structures, types, positioning, hive types and types of honey produced, considering ancient and modern sources; and their existence in Antiquity is brought into question.

Keywords: Lycia, Teke Peninsula, Apiculture, Traditional Apiaries and Hives, Typology of Serens, Honey Production.

Lykia’da gerçekleştirilen kazı ve yüzey araştırmalarında, arıcılığa dair arkeolojik bir veri tespit edileme-diği gibi, konuya ilişkin detaylı bir çalışma da bulunmamaktadır. Bu bağlamda, sempozyum için belir-lediğimiz konu seçimindeki temel hedefimiz; bu eksikliğin bir başlangıç olarak giderilmesine katkı sağ-

* Öğrt. Gör. Süleyman Bulut, Akdeniz Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü, Yerleşke, Antalya. E-posta: [email protected]

Süleyman BULUT98

lamanın yanında, özellikle bölgede çalışan araştırmacıların arıcılık ve bal üretimi konusuna ve literatür eksikliği nedeniyle değerlendirmeye alınmayan veya gözden kaçan olası arkeolojik verilere dikkatlerini çekmek olmuştur.

Çalışmanın Kapsadığı Coğrafi ArdalanGünümüzde Teke Yarımadası olarak bilinen Antik Lykia’nın yüksek sıradağlarını oluşturan Beydağları (Massikytos), Boncuk Dağları (Antikragos) ve Akdağlar (Kragos)1 ile Doğu Lykia’da Alakır Çayı, Orta Lykia’da Eşen Çayı (Ksanthos) ve Batı Lykia’da Dalaman Çayı (İndos)2, bölgenin coğrafik yapısını şekil-lendirir. Sıradağlar arasından akan nehirler ile yüksek dağlar arasında kalan irili ufaklı düzlükler ve bol yağışlı iklimin sunduğu bereket, Antik Dönem yerleşimlerinin söz konusu alanlarda yoğunlaşmasında etken olmuştur. Bölgedeki bazı antik yerleşimler, su kaynağı açısından fakir, ancak orman bakımından zengin yüksek dağ yamaçlarında veya tepelerinde konumlanır. Bazı yerleşimler ise akarsular tarafından taşınan alüvyonların oluşturduğu tarıma elverişli ova kenarlarında yer alırlar. Elmalı Platosu’nu3 çevrele-yen dağ yamaçlarında kurulu yerleşimler, su kaynakları açısından zengin Elmalı Ovası’nın bereketinden yararlanırlar. Elmalı dışında Kuzey Lykia/Milyas da pek çok yerleşim alanı tarım arazilerine sahip olma-larına karşın su kaynakları açısından oldukça fakirdirler. Örneğin, İmecik ve İmecik Susuzu yani Susuzlar Çukuru’ndaki iki köy yerleşimi, oldukça geniş iki ovanın doğusundaki Beydağı yamaçlarında yer alırlar. Günümüzde küçük ve büyükbaş hayvancılık ve tarım bölgenin en önemli gelir kaynaklarını oluşturur. Orman Bakanlığı’nın izin verdiği dönemlerde dağlardan toplanan kekik yöre halkı için önemli bir kazanç kapısı oluşturur. Su, köylüler için en büyük sorundur ve susuz arazilerde eskiden buğday, şimdilerde ise arpa ve nohut başat ürünlerini oluşturur. Yöre halkı topraklarının yarısını her yıl nadasa bırakmak zorundadır. Bu bağlamda, günümüzde söz konusu iki yerleşimin, ovalarını tam anlamıyla verimli kullan-dıklarını söylemek güçtür. Ayrıca, bir zamanlar ovaları çevreleyen dağlardaki ardıç ve sedir ormanları da eskinin zengin dokusunu kaybetmiştir.

Genel olarak bölgede tipik bir Akdeniz iklimi görülmesine karşın, güney kıyılar ile yüksek yaylalarda iklim farklı seyreder. Kış sıcaklığının bölgede en düşük -10 dereceye ulaşması ve bu sıcaklığın da nadiren yaşanması, bitki örtüsü çeşitliliğini ve tarımsal üretimin zenginliğini olumlu yönde etkiler. İklim ve coğ-rafi koşulların sunduğu olanaklar, günümüzdeki gibi Antik Dönem’de de Lykia’nın tarımsal üretiminin şekillenmesinde belirleyici olmuştur.

Bölgede yapılan arkeolojik ve epigrafik araştırmalar, tahıl üretiminin yanı sıra bağcılık ve zeytinciliğin de gelişmiş olduğunu belgeler4. Andriake gümrük yazıtında tekel ürünleri arasında anılan purpur, safran, zift, zeytinyağı, incir ve balığın5, Neisa6 ve Trebenna’da7 ele geçen epigrafik veriler ise orman ürünle-rinin -özellikle de kerestenin- Lykia’nın önemli geçim kaynakları arasında yer aldığını gösterir. Diğer taraftan Antik Dönem ekonomisinin önemli kazanımlarından birini oluşturan balın üretimine ilişkin, bölgede bugüne değin hiçbir arkeolojik verinin tespit edilememiş olması ise şaşırtıcıdır. Oysa Prehistorik

1 Lykia orografyası için genel olarak bk. Takmer 2002, 33 vd. 2 Lykia’nın hidrografyası için genel olarak bk. Onur 2002, 53 vd.3 Elmalı Platosu peyzaj ve yerleşim araştırmaları hakkında bk. Foss 2006, 1-24.4 Bölgenin en önemli tahıl üretim yerleri Elmalı Ovası ve çevresindeki antik yerleşimlerdir, Hellenkemper – Hild 2004, 158; Myra ve Arneai

kentlerindeki hububat ölçümüne ilişkin Theodosius I Dönemi'ne (İS 379-395) ait kararname, Andriake Granariumu’nun cephesinde yer alır: Çevik – Bulut 2010, 45. Zeytinyağı ve şarap üretimi için bk. Diler 1993, 505 vdd.; Diler 1994, 441 vdd.; Konecny 1998, 121 vd.; Konecny 1999, 141 vd.; Çevik et al. 2005, 51 vd.; Bulut 2005, 191 vd.; Bulut 2007, 417 vd.

5 Takmer 2008, 173 vd.6 Şahin 2007, 37 vd.7 Onur 2005, 13, 17.

Lykia’da Arıcılık: Seren ve Çevre Duvarlı Arılıklar Işığında Antik Geleneği Arayış 99

dönemlerden beri önemli besin kaynaklarından birini oluşturan bal8, günümüzde de özellikle Akdeniz havzasında oldukça geniş bir coğrafyada üretilmeye devam etmektedir9. Bu bağlamda, elverişli ikliminin yanı sıra, zengin bitki örtüsü ve de tarıma uygun olmayan kırsal alanların oransal çokluğu, Lykia’da başta küçükbaş hayvan yetiştiriciliği olmak üzere, arıcılığın da en kazançlı tarımsal faaliyetler arasında yer alma beklentisini artırır10.

YöntemKarialı Zenon’un kaleme aldığı papirus kayıtları ile Lazaros’un Vitası, Lykia’daki arıcılığın varlığını kesin olarak belgelemesine karşın, arkeolojik ve epigrafik verilerin yokluğu, arılık/arı konağı, kovanlar ve üreti-len bal türlerinin, kısacası arıcılığın nasıl yapıldığının tespit edilebilmesini olanaksız kılar. Arıcılık gereç-leri eskilerde de hiç şüphesiz kırsalın ayrılmaz bir parçasını oluşturmuştur. Arıcılığın yaygın olduğunu bildiğimiz Attika Bölgesi’nde bile kırsal alandaki kovanların varlığına dair buluntuların azlığı11, kazı-ların çoğunlukla kent merkezlerinde gerçekleştirilmesinden kaynaklanır ki bu kazılarda, pişmiş toprak kovanların tespit edilememesi doğal karşılanmalıdır. Ancak, Aeneas Tacticus ve Appianus’un, arı zeh-rinin askeri amaçlı kullanımına dair bilgiler vermeleri12 oldukça ilginçtir. Örneğin Appinaus’a göre, İÖ 72 yılında Pontus Kralı III. Mithridates’e karşı savaşan Romalı general Licinius Lucullus, Themiskyra kenti kuşatmasında sur duvarları önünde büyük kuleler inşa ettirir ve yüksek toprak yığınları oluşturur. Korunaklı sur duvarları nedeniyle direnci kıramayan Lucullus, taktik değiştirerek kentin muhtelif yerle-rinden sur duvarlarına doğru derin tüneller kazdırır. Themiskyralılar da karşı tünel kazarak Romalılar’ın tünelleriyle kendi tünellerini birleştirirler ve hiçbir şeyden haberi olmayan Romalı tünel kazıcılarının üzerine ayı ve benzeri yabani hayvanlar ile arı sürülerini salmalarıyla birlikte Romalılar paniğe kapılır ve uzun süren tünel savaşları başlar13. Antik kaynakların aktardıklarının yanı sıra Orta Çağ’da da Akdeniz Bölgesi ve Batı Avrupa’da arıların askeri amaçlı kullanımına dair pek çok kaydın bulunması14 ve de Atina Agora’sı kazılarında kovanlara ait parçaların ele geçmesi15; kent merkezlerinde de arı kovanlarının bulu-nabileceğini düşündürür. Böyle bir örnek, İsrail’in kuzeyindeki Tel Rehov’da tespit edilmiştir; kazılarda açığa çıkarılan arılık, saman, hayvan gübresi ve ham toprak karışımından yapılmış kovanların 3 sıra halinde dizilmesiyle oluşturulmuştur. 5. katmanda tespit edilen ve İÖ 940-860 yıllarına tarihlenen söz konusu arılık, kent içinde yer almasının yanı sıra, bölgede tespit edilen tek örnek olması açısından da önem taşır16. Elbette Atina Agorası’nda tespit edilen kovan parçaları, doğrudan kent içinde arıcılık yapıl-dığını gösteren bir veri olarak değerlendirilemez; atölye veya dükkânlarda kovan üretimi ve satışlarının yapılmış olduğunu düşündürür. Arı kovanlarına ait kalıntılara ayrıca kutsal alanlarda ve nekropollerde de17 rastlanılır.

8 Doğal bir besin maddesi olan bal, içerdiği zengin fruktoz ve glikoz nedeniyle önemli bir karbonhidrat kaynağıdır. Sahip olduğu besin değe-ri, kolay hazmedilmesi ve tadı nedeniyle bal, insanoğlunun Prehistorik dönemlerden itibaren tükettiği besin maddeleri arasında önemli bir yere sahip olmuştur; ayrıca, antik dönem mutfağının vazgeçilmez besin türlerinin başında gelir; petek olarak tüketildiği gibi yemeklerde ve içeceklerde çeşni olarak da kullanılmıştır. Özellikle etli yemek tariflerinden balın sıklıkla kullanıldığı anlaşılmaktadır. Ekmek ve hamurlu tatlı yapımında tatlandırıcı olarak kullanılan bal, pek çok sos tarifinde de yer alır. Çeşitli sıvılara ilave edilerek hazırlanan çok sayıda içecek bilinmektedir. Süte katılarak hazırlanan melikraton, suyla karıştırılarak fermante edilen hydromeli, kaliteli ve yıllanmış şaraba katılarak elde edilen mulsum bunlardan sadece bazılarıdır. Balın tüketim maddesi olmasının yanı sıra tedavi edici özelliği de bilinmektedir. Lenger 2010, 89 vd.; Bulut 2010, 21 vd.

9 Crane 1999, 161 vdd.; Ransome 2004, 19 vdd. 55 vdd.; Burtolin 2008, 37 vdd.10 Plinius NH, XXI. 41. 12, arıcılığın fazla maliyet gerektirmeyen kazançlı bir iş olduğunu söyler. 11 Lüdorf 1998/99, 42 dn. 2.12 Crane 1997, 10; Crane 1999, 540.13 Appianus, 78.14 Crane 1999, 539 vdd.15 Lüdorf 1998/99, 41 vd.16 Tel Rehov 2007, 220 vdd. 17 Kovanlar boyutları nedeniyle ikinci kez çocuk mezarlarında kullanılmıştır: Lüdorf 1998/99, 41. Benzer bir örnek Tralleis Antik Kenti’nin

Süleyman BULUT100

Mısır, Ortadoğu ve Yunanistan gibi farklı kültür ve coğrafyalarda tespit edilen arılık ve arı kovanları, geleneksel yöntemlerle sürdürülen arıcılık faaliyetlerinin Antik Dönem’den günümüze fazla bir değişime uğramadan ulaştığını göstermişlerdir18. Bu bölgelerdeki kazılarda ele geçen kovan ve arılıkların, aynı coğrafyada bulunan geleneksel örneklerle olan dikkat çekici benzerlikleri, arıcılığa dair arkeolojik bir veri tespit edilememiş olan Lykia için yol gösterici olabilir. Bu bağlamda, Antik Dönem’de Lykia’daki arıcılık faaliyetleri hakkında bilgi edinebilmenin tek yolu, Teke Yarımadası’nda geleneksel arıcılık yöntemlerini irdelemek ve bununla ulaşılabilen verilerin, antik ve modern kaynaklar dikkate alınarak bölge özelinde Antik Dönem’e modellemektir. Ayrıca, Yarımada’nın Klasik Dönem’e ait mezar ve konutlarının yöresel mimariye yansımaları irdelenerek, sonuç, bölge mimarisinin “gelenekselciliği” özelinde arılıklara uyarla-maya çalışılacaktır.

Teke Yarımadası’nda Arı Kültürü ve Bal Üretimine İlişkin VerilerLykia’da arıcılığın yapıldığı, dolayısıyla bal üretildiğine dair en erken veriye, Kaunoslu Zenon’un arşi-vindeki papirus kayıtlarında rastlanılır19. İÖ 259 yılına tarihlenen 59012, 22-29 no.lu papirüste, Patron ismiyle anılan bir kaptanın idaresindeki kargo gemisindeki mallar ve fiyatları şöyledir:

7 hemikadion Theangela balı 84 drahmi,

1 hemikadion Rhodos balı 12 drahmi,

1 stamnos Attika balı 48 drahmi,

1 hemikadion Lykia balı 12 drahmi,

4 hemikadion Korykos balı 48 drahmi,

Küçük kavanozlarda Syria balı ? drahmi,20.

Papirusta Lykia balının menşei belirtilmemiş olsa da, bir hemikadion Lykia balının 12 drahmilik değeri, Theangela, Rhodos ve Korykos balları ile aynıdır. Dolayısıyla bunlar21, aynı kargoda yer alan Antik Dönem’in en iyi balları arasında sayılan Attika balı22 kalitesindeydiler ve aynı değerdeki (1 hemika-dion=12 drahmi) Lykia balı da, belli ki bu iyiler arasındaydı. Değeri dışında Lykia balının kalitesini göste-ren diğer bir unsur ise, Mısır’a ihraç edilmiş olmasıdır. Arıcılık ve bal üretiminde köklü bir geçmişe sahip

Batı Nekropolü’nde gerçekleştirilen kazılarda da tespit edilmiştir. “Silindir Mezar” olarak tanımlanan 6 adet mezardan birinde yapılan antropolojik incelemede, biri yeni doğan diğeri ise 3-4 yaşındaki bir çocuğa ait iki çocuk iskeleti tespit edilmiştir. İki silindir kabın yatay olarak birleştirilmesiyle oluşturulan ve bir kapağa sahip olan mezarlar, İÖ 1. yy.ın başı - İS 1. yy.ın ortalarına tarihlendirilmiştir, bk. Saraçoğlu 2015, Res. 3a Silindir Mezarlar hakkında detaylı bilgi veren A. Saraçoğlu’na burada teşekkür ederim Tralleis Batı Nekropolü’nde tespit edilen söz konusu mezarlardaki silindir formlu kaplar, kanımızca arı kovanı olmalıdırlar. Kovanlar 0.51 m yüksekliğinde, alt çapı 0.35 m üst çapı ise 0.37 m dir. Boyutları, formu ve tarihleriyle en yakın benzerleri İberia Yarımadası’nda Puntal del Llops’ta bulunur ve kovanlar İÖ 3. yy.ın sonu İÖ 2. yy.ın başlarına tarihlenir. Krş. için bk. Rosada-Parreño 1997, 36 vd. Fig. 2.

18 Kyklad Adaları ve Girit’te ele geçen kovanlar, etnografik örneklerle paralellik gösterir, Anderson-Stojanovic - Jones 2002, 346. İsrail’in kuzeyindeki Tel Rehov kentinde 5. katmanda tespit edilen silindirik arı kovanlarının benzerleri, başta İsrail olmak üzere Orta Mısır’da da geleneksel olarak devam etmektedir, Tel Rehov 2007, 217. Bafa Gölü kıyısında kurulu Latmos Herakleia kenti ve çevresinde tespit edilen arı kovanları, büyük olasılıkla antik çağlardan beri süregelen bir geleneğin devamıdır, bk. Lenger 2011, 33; Latmos Herakleia yakınlarındaki arılık için bk. Wiegand 1913, 13 Abb.15.

19 Clarysse - Gallazzi - Kurit 2000, 23 vd.; Bortolin 2008, 146 no. 31. Karia Bölgesi’nde arıcılık önemli bir iş koludur ve en az Karia’da üreti-len şarap ve kuru meyve -özellikle incir- kadar önemlidir, bk. Lenger 2011, 29. Zenon arşivinden, Hellenistik Dönem’de, başta Theangela olmak üzere, Karia’da üretilen balın gemilerle Mısır’a ihraç edildiği anlaşılmaktadır, bk. Magie 1950, 51; Lenger 2011, 30. Diğer önemli konu ise, Karia’dan salt balın ihraç edilmediğidir ve anlaşıldığı kadarıyla da Ptolemaios’lar Dönemi’nde Mısır’da arıcılık yeniden organize edilmiş ve özellikle Karia’dan gelen arıcıların üretim metotları kullanılmaya başlanmıştır, bk. Lenger 2011, 31.

20 Clarysse – Gallazzi – Kurit 2000, 23 vd.; Bortolin 2008, 146 no. 31; Lenger 2011, 30. 21 Lenger 2011, 30.22 Bal her zaman en ayrıcalıklı çiçeklerin calixleri içinde birikmiş olarak bulunduğu ülkelerde en iyidir; örneğin Attika ve Sicilya’da bulunan

Hymettus ve Hybla gibi bölgelerde ve onların ardından Calydna adasında, bk. Plinius NH, XI. 13.


olan Mısır’ın23 bal ithal etmesi, ya lüks tüketimden ya da ilaç yapımında hammadde olarak kullanılmasın-dandır24; çünkü balın ilaç hammaddesi olarak yaygın biçimde kullanıldığı ve farklı hastalıkların tedavisi için reçetelerde yer aldığı bilinmektedir25. İÖ 1550 civarına tarihlenen Ebers Papirusu’nda balın 147 farklı reçetede anılması26, Mısırlılar’ın onu apiterapide yaygın olarak kullandıklarının bir göstergesidir. Daha geç tarihli Zenon arşivinde (İÖ 200) Dromon adında bir kişinin saçkıran “alopecia areata” tedavisi için Attika balı sipariş ettiği görülür ki27, bu da Mısırlılar’ın balı salt tüketime yönelik ithal etmediklerinin bir başka kanıtını verir. Mısır’a balın Karia ve Lykia’dan da ihraç edilmiş olması her durumda önemlidir ve nedenlerinin de tartışılması gerekir. Bu bağlamda, Mısır balının Hellenistik Dönem’de ihtiyacı karşı-layamadığı veya seçkinler tarafından bölgede üretilmeyen ancak farklı aromaya sahip olan balların tercih nedeni olabileceği de düşünülebilir; zira Karia ve Lykia ballarının –özellikle de Ege Bölgesi- damak tadına hitap eden aroması, bu tercihte etken olabilir. Günümüzde bile dünya genelinde çam balının % 90’ı ülke-mizde, % 10’u ise Yunanistan’da üretilmektedir28. Çam balının kaynağı Pinus brutia Ten (Kızılçam) olup, üzerinde yaşayan Marchalina hellenica adındaki böceğin salgısının bal arıları tarafından toplanmasıyla oluşur ve bu böcek dünyada sadece Türkiye ve Yunanistan’da yaşamaktadır29. Dolayısıyla, günümüzden yola çıkarak, Zenon papirusunda anılan ve Karia’dan ihraç edilen balların, çam balı olma olasılığı göz ardı edilmemelidir. Zenon arşivi, Lykia balının menşei veya cinsi hakkında açıklayıcı bir veri sunmasa da, Lykia’da Hellenistik Dönem’de bal üretildiğini ve de ihraç edildiğini30 kesin olarak belgelemesi açısından önemlidir.

Lykia’da arıcılığın yapıldığına dair ikinci önemli veriye Galesionlu Aziz Lazaros’un (İS 966/967-1053) ölümü ardından kaleme alınan Aziz Lazaros’un Vitası adlı eserde rastlanılır. Burada İS 10. yy.da, Myra yakınlarında bir köyden dik ve tehlikeli bir yamaçta bal ve petek toplamaya gidenlerden söz edilmekte-dir31: “Başka bir sefer de, dağın yanındaki köyden bazıları, dağın sarp tarafına petek toplamaya gitmek için hayır duasını almaya Lazaros’un yanına gittiler. Ancak Peder, kardeşlere <biraz bal getirmelerini> söyledi ve onlar getirince bu insanlara dedi ki, ‘Eğer istediğiniz balsa, işte bakın size bal! İstediğiniz kadar yiyin ve sonra da evinize gidin; ama <uçuruma> gitmeyin, oradan balın tatlılığıyla değil de acılı bir hasatla döne-bilirsiniz.’ İçlerinden birisi Pedere çıkıştı, ‘Ben bunlardan (petek) çok topladım, başıma <hiç> kötü bir şey gelmedi, bu sebeple şimdi de <uçuruma> gitmekten çekinmiyorum’ Ama Peder ona dedi ki, ‘İnan <bana>, kardeşim, bu sefer oraya gitmek sana iyilik getirmeyecek.’ Ancak, birçok şey söylemesine rağmen Lazaros onları ikna edemeyince, onları gidip istediklerini yapmaya bıraktı. Böylece gittiler ve Peder’e bu işte uzman olduğunu söyleyen adama bir ip bağladıktan sonra, onu aşağıya mağaraya sarkıtmaya başladılar. Ancak mağaraya ulaşmadan önce, ip sanki birisi tarafından kesilmiş gibi koptu, zavallı adamın uçurumdan aşağı düşmesine <neden oldu>; <kayalara> savruldu ve anında can verdi. Böylece diğerleri aşağı indi ve onu aldı-lar, sonra da dökülen çok gözyaşı ve ağıt eşliğinde, köye onu gömmeye gittiler”32.

Yukarıda özetlendiği gibi antik kaynaklar, Lykia’da arıcılık ve bal üretiminin Hellenistik Dönem’de baş-ladığını belgelese de, hiç şüphesiz bu etkinlik çok daha erken dönemlere dek uzanıyor olmalıydı. Edebi metinler dışında, bölgede kovan, arılık veya bal toplamayı konu eden herhangi bir betimlemeye rastlanıl-

23 Crane 1999, 161 vdd.; Ransome 2004, 24 vdd.; Burtolin 2008, 41 vd.; Gezgin 2010, 217 vdd.24 Lenger 2011, 30.25 Crane 1999, 507 vdd. 26 Crane 1997, 2; Crane 1999, 508.27 Crane 1999, 508.28 Özkök - Sorkun 2000, 89.29 Özkök - Sorkun 2000, 90.30 Lykia balının Mısır’a ihraç edildiğine dair bk. Magie 1950, 51; Zimmermann 1992, 212 dn. 56. 31 Kaplan 1992, 38; Hellenkemper - Hild 2004, 171.32 Vita Lazaros, 91 vd.

Süleyman BULUT102

maması doğal karşılanmalıdır; zira Yunan ve Roma sanatında bile bu tarz betimlemeler oldukça azdır33. Phaselis, Myra, Kibyra, Bubon, Termessos Minor ve Telmessos sikkelerinde arı betimlemeleri vardır. Phaselis’in İÖ 3. yy.da darp ettiği bir staterin ön yüzünde sembol34; Lykia Hellenistik Birlik sikkelerinden IV. Grupta (İÖ 48-İS 43) yer alan ve Massikytos bölgesel basımı ile aynı gruptan olan bir Myra örneğinin arka yüzünde sembol35; Bubon sikkesinin arka yüzünde sembol36; Kibyra’nın İÖ 2. yy.da darp ettiği bir sikkenin arka yüzünde sembol37; İÖ 1. yy.a ait Termessos Minor sikkesinin ön yüzündeki kontrmark içinde38 ve Telmessos’un İÖ 1. yy.da darp ettiği bir sikkede ise arka yüzde ana tip olarak arı betimlemesi yer alır39. Sikkeler üzerindeki bu betimlemeleri, mitolojik veya arıcılık ile ilişkili bir simge olarak değer-lendirmek mümkündür. Arı, başta Artemis olmak üzere, Zeus, Apollon ve Demeter gibi tanrı ve tanrı-çalarla ilişkilidir40. Örneğin, mitolojiye göre baş tanrı Zeus bir mağarada Girit kralı Melisseus’un kızları Amalthea ve Melissa tarafından keçi sütü ve balla beslenmiştir41. Bu bağlamda Girit Adası’nda, özellikle Hyrtakina ve Elyrus kentlerinin darp ettikleri sikkelerde görülen keçi ve arı betimlemelerini42, söz konusu mitoloji ile ilişkilendirmek olasıdır. Diğer taraftan bal üretiminin yaygın olduğu Girit43 gibi, farklı kül-tür ve coğrafyalardaki arıya ilişkin bu tarz mitik söylencelerin de bal üretimiyle ilişkili olduğu görülür. Buna karşın, balı ile ünlü olduğunu salt antik kaynaklardan bildiğimiz Sicilia’daki Hybla44 veya Zenon’un arşivindeki papirus kayıtlarında anılan Rhodos45 kentlerine ait sikkelerde görülen arı figürleri ise, bal üretimiyle ilişkili olmalıdır. Bu örnekler, yukarıda anılan Teke Yarımadası kentlerine ait sikkelerdeki arı figürlerini, kültsel nitelikleri ile değil, bölgedeki arıcılık faaliyetleri ile ilişkilendirmeyi olası kılar. Çünkü bölgede doğrudan arı ve bal ile ilişkili bir mitik söylence de bilinmemektedir46. Özellikle Telmessos sikke-sinin ön yüzünde Hermes, arka yüzünde quadratum incusum içinde ana tip olarak arı figürünün betim-lenmiş olması dikkat çekicidir. Telmessos, otonom sikkelerinde ana tip olarak kullandığı arı figürünü, Termessos Minor kentine ait sikkelerin üzerine arı tipli kontrmarklar vurarak kullanmıştır47. Bu durum arı figürünün kent için ne denli önemli olduğunun bir göstergesidir. Ayrıca, Telmessos antik kentinin sik-kelerde arı figürünü ana tip ve kontrmark olarak kullanmasının yanı sıra Karia ile sınır oluşu ve benzer coğrafi koşullara ve de bitki örtüsüne sahip olması, bu kentte de arıcılığın48 tıpkı Karia’daki gibi önemli bir sektör oluşturduğunu düşündürür.

33 Lüdorf 1998/99, 46.34 SNG vAulLykien, no 4414, 4415.35 SNG vAulLykien, no 4365.36 SNG CopLycia-Pamphylia, no. 55.37 BMC Phrygia, 131 no. 3, 4. Pl. XVI no.1.38 Sikke için bk. SNG vAulLykien, no 4459. Telmessos, Termessos Minor ve Likya dışındaki diğer yerlerin sikkeleri üzerine, otonom sikkele-

rinde de tip olarak kullandığı şehir episemonu olan arı tipli kontrmarklar vurarak kullanmıştır; Tek 2006, 773. 39 SNG vAulLykien, no 4452. 4453. 40 Cook 1895, 2 vd.; Elderkin 1939, 203 vd.; Ransome 2004, 91 vd.41 Cook 1895, 3.42 Sikkeler için bk. Ransome 2004, Pl. VII.43 Crane 1999, 189 vd.; Ransome 2004, 61 vd.; Bortolin 2008, 76 vd.44 Babelon 1924, no. 987.45 SNG Caria, no. 732.46 Menakrates ve Nikandros’tan alıntı yapan Antoninus Liberalis, tanrıça Leto’nun çocuklarının doğumundan sonra onları yıkamak için

Lykia’daki Melite Kaynağı’na geldiğini aktarır, Ant.Lib. Met., 35. Burada toponym olarak kullanılan Melite, olasılıkla kaynağın tatlı suya sahip olmasıyla ilişkilidir; Melite, Herakles’e Hyllos adında oğul veren Nymphe’nin adıdır. Ayrıca yer adı olarak da kullanılır. Genel olarak bk. KlPauly, III (1969), 1178 vd. “Melite”; Ransome 2004, 96. Kelimenin özündeki “Mel” veya “Meli”, bal anlamına gelmektedir; Yunanca anlamı için H. G. Liddle-R. Scott, A Greek-English Lexicon, Oxford Clarendon Press (1996) bk. “μέλι” (bal); Latince anlamı için C. T. Lewis-C. Short, A Latin Dictionary, Oxford Clarendon Press (1879) bk. “mĕl” (bal); Bal kelimesi Luwice: Mallit, Hititçe: Milit dir, bk. Hoffner 1974, 123 dn. 175; Bortolin 2008, 18.

47 Tek 2006, 773.48 Fethiye/Meğri’de arıcılığın önemli bir sektör olduğu 1583 yılında bal öşrü olarak 4671 akçe vergi alınmasından anlaşılmaktadır, Karaca

2013, 35. Osmanlı Dönemi’ndeki bu veri, Antik Dönem için bir kriter olabilir.


Bölgedeki arıcılık ve bal üretimine ilişkin en önemli bilgilere, belki de Vita dışında Osmanlı Dönemi’ndeki Tahrir Defterleri’nde rastlanılır; Teke Sancağı’nda 1455 tarihli Tahrir’de, bal üretiminden 4917 akçe vergi alınmıştır. Bu miktarın sancak hâsılatındaki oranı %0.51’dir49. 1568 Tahriri’nde baldan hem öşür hem resim üzerinden vergi alınmıştır. Buna göre baldan 21766 akçe öşür alınmış ve bu miktarın san-cak hâsılatındaki oranı ise %0.56’dır50. Dolayısıyla, vergi sistemi ve alınan verginin sancak hâsılatındaki oranı, 15. ve 16. yüzyıllarda Teke Sancağı’nda arıcılığın yaygın olduğunu göstermektedir. Bölgedeki arıcı-lık, bal ve balmumu üretimine ilişkin bilgilerimiz özetle şöyledir: İS 14. ve 15. yy.da Adalya’da balmumu ticareti yapılmış ve ihraç edilmiş51; bunlar dışında İS 17. yy.ın ikinci yarısında Fransız tüccarlar Adalya Limanı’ndan ipek, pamuk, kuş üzümü yanında bal ürününü de gümrük ödeyip gemilere yüklemişlerdir52. İS 19. yy.da Isparta’dan gelen balmumu Adalya’dan ihraç edilmiştir53 ve bal ve balmumu üretimi Teke Yarımadası’nda 20. yy.ın başlarına kadar sürmüştür54. Örneğin 1932 yılı verilerine göre; Antalya vilaye-tinde 27.440 arı kovanı, 128 fenni kovan mevcuttu ve senede ortalama 300.000 kg bal, 28000 kg balmumu üretilmekteydi55. Günümüz Antalya’sında 2012 yılında 2355 ton bal üretildiği56 bilinir ve bu veriler bölge-nin Antik Dönem tarımsal faaliyetlerinin analizinde bir kriter olabilir.

Teke Yarımadası’nda Pre-Endüstriyel Dönem Arı Kültürü: Mimari ve Diğer İşlevsel VerilerTeke Yarımadası’nda geleneksel yöntemlerle sürdürülen arıcılık faaliyetlerini, Arılıklar/Arıkonağı ve Kovanlar olarak iki ana unsur bağlamında irdelemek mümkündür.

A. Arılıklar/Arıkonağı: Bölgede yaptığımız araştırmalarda iki farklı tip tespit edilmiştir.

A. I Serenler57: Bölgenin geleneksel arıcılık yöntemlerini en güzel yansıtan ve dörtgen formlu gövde-leriyle bir kule veya dikmeyi anımsatan arılıklar, yöre halkı tarafından seren58 olarak adlandırılırlar. Serenlere, Teke Yarımadası’nın özellikle yayla kesiminde rastlanılır ve günümüze ulaşabilen örnekleri, Elmalı İlçesi’nde Müğren59, Küçük Söğle Serkiz Yaylası ve Avdancık Mevkii, Büyük Söğle Köyü Göl Alanı Mevkii ve Çarşakdibi Mevkii, Geçmen Yaylası ve Kocapınar Köyü’nde; Korkuteli İlçesi’nde İmecik, İmecik Susuzu, Beğiş, Küçükköy’de, Ziyaret Tepe eteklerindeki Gücük Pınarı’nda; Kumluca İlçesi’nin Dereköyü’nde, Çakmak Yaylası’nda60 ve Saklıkent Yazır Güzlesi’nde bulunmaktadır (Res.1)61. E. Petersen

49 Kovan başına 2 akçe vergi alındığına göre, bu tarihte 9824 adet kovanın bulunduğu söylenebilir, Karaca 2002, 261 Tablo 45. Ancak, bu vergi sistemine göre kovan sayısı 2458 olmalıdır. Kovan başına alınan vergi miktarı tartışmalıdır. Menteşe ve Hamid Sancakları’nda kovan resmi için bir akçe vergi alındığı görülmektedir, Sarı 2008, 376. Farklı eyalet ve sancaklardaki kovan başına alınan vergi miktarları için bk. Solak 2013, 351 vd.

50 Karaca 2002, 261.51 Hellenkemper - Hild 2004, 171.52 Köse 2013, 308.53 Hellenkemper - Hild 2004, 171.54 Karaca 2002, 113; Hellenkemper - Hild 2004, 171; Baykara 2007, 18; Güçlü 2007, 244. 1912 yılı istatistiklerinde Antalya’dan 135 kg.lık 170

çuval bal mumunun ihraç edildiği görülür, Güçlü 2008, 43. 55 Güçlü 2007, 244.56 www.tuik.gov.tr57 Lykia Bölgesi serenlerine dair araştırmalar için genel olarak bk. Tanal 2010, 325-335; Ceylan 2012, 151-168; Uysal-Arat 2012, 340-351;

Uysal-Arat 2014, 154-167. Fotoğraf arşivini kullanmama izin veren Ö. Tanal’a teşekkür ederim58 Seren kelimesinin anlamı için bk. Tanal 2010, 326 vd.; Ceylan 2012, 156-158; Uysal-Arat 2014, 154 vd. 59 Müğren Köyü’nün eski muhtarı Salih Talay, köydeki 8 adet serenin son 30 yılda söküldüğünü belirtmiştir. 60 Çakmak Yaylası’nda 20-30 yıl öncesine kadar yaklaşık 20 adet serenin bulunduğu ve odun ihtiyacı için köylüler tarafından söküldüğü

bilgisini İmecikli Ramazan Küçükcalgaz’a borçluyum61 Serenlerin coğrafi dağılımı için bk. Tanal 2010, 326, 328; Ceylan 2012, 164; Uysal-Arat 2012, 346 vd.; Uysal-Arat 2014, 157. Beğiş Susuzu

eski muhtarı Ramazan Arıtürk, köyün doğusundaki Kuran Dağları’ndaki Kocadeli Kovanlığı Mevkii’nde de eskiden serenlerin bulundu-ğunu ifade etmiştir.

Süleyman BULUT104

ve F. von Luschan, Alakır Vadisi’ndeki Kardiç Köyü’nde topraktan bir tepe üzerine ahşaptan inşa edil-miş kubik formlu yapıyı “blokev” olarak tanımlamış ve onu çizimle tanıtmışlardır62. Söz konusu yapının mimarisi ve işlevi serenlerle aynıdır; dolayısıyla serenlerin Alakır Vadisi’nde de benzerleriyle bulundu-ğunu göstermesi açısından önemlidir.

Sayıları oldukça azalmış olsa da, günümüze dek ulaşabilen serenler özde, moloztaş kaide üzerinde yukarı doğru daralarak63 yükselen dörtgen bir ana gövde ile gövde üzerine yerleştirilen kütük kovanların örtül-düğü üçgen çatı veya semerdamı anımsatan bir örtüden oluşurlar. Form olarak esasta aynı özelliklere sahip olmalarına karşın, dörtgen gövdenin inşa tekniği açısından serenleri iki farklı ana ve bir ara tipte incelemek mümkündür64; ana tip, Taş ve Ahşap Serenler ile Ahşap Serenler’den oluşur. Tek örnekte temsil edilen “Ara Tip”de gövde ahşap karkastır.

I. 1 Taş ve Ahşap Serenler: Bu tip serenlerin, taşıyıcı ana gövdesi dörtgen forma sahiptir; yayılım alanları genel olarak Kumluca, Elmalı ve Korkuteli İlçeleri’dir. Ana gövde taş ve ahşap kullanılarak inşa edilmiş olmasına karşın, gövde üzerindeki kovanlara ulaşımı sağlayan kapı, bazı örneklerde bulunmaz. Bu da tipi, kapılı ve kapısız olarak iki alt grupta incelememizde etken olmuştur.

1.a Ana Gövdesi Kapılı Serenler (Res. 3. 4. 6-8): Dereköy haricindeki tüm alanlarda bulunan bu tip serenler, iri ve yassı moloztaş kaide üzerine, yaklaşık 0.30-0.40 m boyutunda daha küçük, harçsız moloztaş duvar aralarına 0.10-0.15 m kalınlığındaki ardıç ağacından hazırlanmış ahşap hatılların yatayda dönüşümlü olarak örülmesiyle oluşturulmuştur. Ahşap hatılların ana gövdeden dışa taşırıldığı köşelerde, kenet yardımıyla kilitlendiği ve bazı örneklerde çivi kullanılarak sağlamlığının artırıldığı görülür65. Serenlerin ana gövdesi yaklaşık 2.00x2.00 m.dir66 ve yükseklikleri değişken olmakla birlikte ortalama 3-4 m arasındadır. Gövde üzerinde genellikle doğu yönde, zeminden yaklaşık 2.50-3.00 m yükseklikte yer alan ve pencereyi anımsatan dar bir kapı bulunur (Res. 3. 4. 6-8). 0.60x0.50 m ölçü-len kapı, gövde içindeki 1.30x0.80 m.lik bir boşluğu açılır. Bu iç haznenin yüksekliği 1.50-1.60 m.dir; üstte 0.60x0.60 m boyutunda bir boşlukla kovanların taşındığı üst tablaya ulaşılır (Res. 7)67. Gövde üzerinde açılan bu dar kapının ve gövde içinde yer alan boşluğun, kovanlara ulaşılmaya yönelik inşa edildiği ve yerden yüksek olan kapıya ulaşımın da gövde üzerinden dışa taşırılan ve sayıları 3-5 olan ahşap hatılların oluşturduğu bir merdiven ile sağlandığı görülür (Res. 8)68. Gövde içine açılan boşluk, arıcıların rahat bir şekilde kovanlara arkadan müdahale ederek bal almalarını sağlayan bir tür hareket alanı olarak tasarlanmıştır. Söz konusu hareket alanları, arıcıların ayakta durabilmelerine, dolayısıyla da rahat hareket edebilmelerine olanak sağlarken, aynı zamanda bal hasadı için gerekli olan araç gereç-lerin tutulmasına/korunmasına da yarıyordu (Res. 7)69.

Dörtgen gövde üstte, ahşaptan yapılan bir platform ve platform üzerinde kovanlar ve örtüyle sonlanır. Ana gövdenin bitim noktasından dışa taşırılarak yerleştirilen 4 adet kısa hatıl, hatılların üzerinde yine aynı sayıda, ancak yaklaşık 5 m uzunluğunda daha kalın hatıllar, bunların üzerinde sayıları 16’yı bulan daha ince hatıllar ve üzerindeki taban tahtaları ile oluşan bir platform vardır. Bu haliyle platform ana göv-deden yaklaşık 1.50-2.00 m dışa taşırılarak ortalama 5.50-5.70x5.50-5.70 m.lik bir ölçüye ulaşır. Platform;

62 Yapının ahşap gövdesi Lykia’ya özgü ahşap evlerin köşelerinde görülen bindirme tekniğinde inşa edilmiş ve çatı da toprak ile örtülmüştür, Petersen – von Luschan 1889, 147 vd., Res. 68.

63 Serenlerin gövdesi yukarıya doğru yaklaşık 0.20 m incelir, Kjeldsen – Zahle 1975, 344.64 Ö. Tanal, serenleri Dereköy ve Yayla Serenleri olarak iki tipe ayırır, Tanal 2010, 328.65 İmecik ve İmecik Susuzu’ndaki serenlerin köşelerinde nadiren çivi kullanılmıştır.66 İmecik Susuzu’ndaki 3 adet seren 2.60x2.60 m, İmecik’teki 2 adet seren ise 2.40x2.40 m ölçülerindedir.67 Serenlerin ölçüleri için bk. Kjeldsen – Zahle 1975, 344; Ceylan 2012, 160 vd.; Uysal-Arat 2014, 154 vdd.68 Kjeldsen – Zahle 1975, 346; Ceylan 2012, 161.69 Ceylan 2012, 161.


üzerine kovanların yerleştirilmesinin ardından, formları genelde semerdamı70 hatırlatan, iki yana eğimli dizilen ince çıtalar/mertekler ve bunların üzerine yatay ya da dikey yerleştirilmiş ahşap latalardan oluşur ve çatıyı anımsatan bir örtü ile son bulur71. Böylece serenlerde, yaklaşık 2 m yüksekliğindeki kovanlarla birlikte, kaideden itibaren toplamda 5-6 m ölçülen bir yükseklik elde edilmiş olur.

1.b Ana Gövdesi Kapısız Serenler (Res. 9. 10): Kumluca Dereköy’de bulunan iki örnekle temsil edilir72. Bu tip serenler, 1.a ve 2. Tip’in bir karmasıdır ve ölçüleri de yaklaşık aynıdır. Ana gövdenin inşa tekniği ve kul-lanılan malzeme 1.a ile benzer olmasına karşın, bu serenlerden ana gövde üzerinde bir kapı bulunmayışıyla ayrılır. Gövde üzerindeki platformun inşa tekniği ise 2. Tip’teki serenlerle benzeşir, oradaki gibi üçgen alın-lıklı çatısında bir kapı bulunur ve dıştan platforma dayanan ahşap bir merdiven ile çatıya ulaşılır.

I.2 Ahşaptan İnşa Edilen Serenler (Res. 5. 11-14): Bu tip serenler, Kumlucu Dereköyü ve Alakır Vadisi Kardiç Bölgesi’nde bulunur. Ahşap ve taş kullanılarak inşa edilen serenlerle genel olarak benzeşir. Bu tipteki serenler; ölçüleri değişken de olsa, genelde 0.50-1.50 m yüksekliğinde harçsız moloztaştan örü-len yüksekçe bir podyum üzerine inşa edilmişlerdir. Bazı serenlerin podyumları oldukça yüksektir ve bu nedenle podyumun daha sağlam olabilmesi için moloztaş duvar aralarına yatay olarak yerleştirilmiş ahşap hatıllar kullanılmıştır. Bu teknik, 1. Tip serenlerin ana gövdesinde kullanılan teknik ile aynıdır. Bazı serenlerin ise doğrudan anakaya üzerine oturtulduğu görülmüştür. Podyum ölçüleri, ana gövdede kullanılan ahşap lataların dışa taşıntılı yapılmış olmaları nedeniyle gövdeden daha küçüktür ve yakla-şık 1.50x1.55 m.dir. Moloztaş podyum üzerine, dört yönden kenetlerle birbirlerine geçmeli iri hatıllar, dışa taşıntılı bir biçimde oturtulmuştur. Podyum üzerindeki, serenlerin kaidesini oluşturun bu hatılların köşelerinde çivi kullanılmıştır73. Bu hatılların üzerine 0.06 m kalınlığında, 0.20-0.22 m genişliğinde ve 2.10-2.30 m uzunluğundaki ahşap latalar, köşelerde kenetlenerek ana gövdenin dış cephesini oluştururlar. Ahşap latalarla oluşturulan ana gövdenin içi, küçük moloztaşlarla doldurularak masif bir gövde elde edil-miştir. Moloztaş dolgu ve ağırlık nedeniyle oluşabilecek açılmaları engellemeye yönelik, gövde üzerinde yer yer gövde boyunca uzanan atkıların kullanıldığı gözlemlenir (Res. 12). Atkılarda da, ahşap hatıllarda olduğu gibi kenetler bulunur. Serenlerin ahşaptan örülen ana gövdesinin yükseklikleri farklıdır ve bazı örneklerde bu yükseklik 2.50 m ye ulaşır. Kovanları taşımaya yönelik inşa edilen platform, 1. Tip seren-lerdekiler ile oldukça benzer olmasına karşın, detayda bazı farklılıklar görülür. Bu tip serenlerde, yaklaşık 1.50 m dışa taşıntı yapan ahşap hatılların üzerine bindirilen ve de taban tahtalarını taşıyan mertekler, salt kovanların konulduğu yönlerde bulunur. İki yöne yerleştirilen kovanların arasında kalan alanlar ise taban tahtası ile kapatılmıştır. Ana gövdenin merkezinde, diğer serenlerdekiler gibi hareket boşluğu bulu-nur. Çukurun derinliği yaklaşık 1 m kadardır ve en altta bulunan kovanlara müdahale edilmesine olanak sağlar. Kütük kovanlar gövdenin iki ucuna yerleştirilmiştir. Üçgen çatı, yatayda bindirme tekniği kullanı-lan ahşap kalaslardan kuruludur ve çatının merkezinde bir açıklık mevcuttur (Res. 13. 14). Çatı yüksek-liği 1.80-2.00 m kadardır; toplam yükseklikleri 1.Tip serenler ile aynıdır.

I.3 Ara Tip Serenler: Ana gövdesi ahşap karkas olarak ayırt edilen “Ara Tip” serenlerden tek örneği fotoğ-raftan bilmekteyim; bu nedenle bulunduğu bölge, ölçüler vb. bilgilere de sahip değilim Fotoğraftan görü-

70 “Kovanların üstü üste koyulmasında ise her dönem stabil olması için en uygun biçimlenmiş geniş bir tabana oturan, üçgen biçiminden başkası değildir. Bu biçimin versiyonu olan çap eksenine oturmuş yarım daire veya Elmalı’da birçok Türk mimari yapısında da gözlemle-nen kemer, kubbe ve özellikle tonoz biçimlenişinden etkilenme ihtimali daha kuvvetlidir. Bunun içinde arı kovanı için seçilen ağaç gövde-lerinin/kütüklerinin üst üste koyularak üçgen ve tonoz biçimi oluşturulmuş ve üzeri ağaç kabukları ile örtülmüştür”, bk. Uysal-Arat 2014, 165. Kovanların yerleştirilmesi ve ardından üzerinin ağaç kabuklarıyla örtülmesiyle oluşturulan üst örtüyü kanımızca, doğrudan kemer, tonoz veya semerdam formu ile açıklamak olanaksız gözükür. Zira bu tip arılıklarda (1. Tip) bağımsız bir çatıdan bahsetmek mümkün değildir. Kovanları koruma amaçlı kovan üzerine bindirilen ince mertekler ve ağaç kabuklarından oluşan bir örtü söz konusudur ve form, kovan sayısı ve yerleştiriliş biçimine göre değişiklikler gösterir ve de sonuçta semerdam, kemer veya tonozu anımsatır.

71 Yazır Güzlesi’ndeki bazı serenlerde, kovanların üzerine salt ardıç kabuğu konulduğu ve aradaki boşluğun örtülmediği görülmüştür; ağaç kabuklarının uçmaması için de üzerlerine çok sayıda yassı taş konulmuştur.

72 Antalya Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tescilinde, Dereköy Serenleri Env. No. 1 ve 2.73 Tanal 2010, 329.

Süleyman BULUT106

lebildiği kadarıyla, ana gövdenin inşa tekniği ve kullanılan malzeme 1. Tip ile kısmen, platformun inşa tekniği ise 2. Tip serenler ile tamamen uyum içindedir. 1. Tip’ten farkı, ana gövde üzerinde bir kapının bulunmaması ve de gövdenin dört köşesinde taşıyıcı olarak dikey ahşap direklerin kullanılmış olmasıdır. Yani gövde, ahşap karkas konstrüksiyon arasına moloztaş doldurularak oluşturulmuştur.

Malzeme ve inşa tekniği açısından iki ana ve bir ara tipe ayırdığımız serenlerde görülen en temel farklılıklar özetle şunlardır: 1. Tip serenler yüksek olmayan yassı taşlardan örülmüş bir kaide üzerine (Res. 3. 4. 6-10), 2. Tip serenler ise harçsız moloztaştan yükseltilmiş bir podyum üzerine otururlar (Res. 11-14). 1. Tip serenlerin ana gövdesi moloztaş ve ahşap hatıllardan oluşturulurken (Res. 3. 4. 6-10), 2. Tip serenlerde masif gövde ahşaptan inşa edilmiştir (Res. 11-14). 1. Tip’te (1.a) platforma çıkış, ana gövde içine açılan bir kapıdan (Res. 3. 4. 6-8), 2. Tip ve 1.b tipi serenlerde ise platforma dışarıdan dayanan bir merdiven ile sağlanır (Res. 9-14). 1. Tip serenlerde aslında bir çatıdan söz etmek doğru olmasa da, kovanların üzerlerinin ardıç kabuğu ve latalarla örtülmesi sonucu semerdama yakın bir form elde edilirken (Res. 6-8); 2. Tip serenlerde çatı üçgen biçimlidir ve merkezinde kovanlara ulaşılmasını sağlayan bir açıklık bulunur (Res. 11-14, 19).

İki ana tipte değerlendirdiğimiz, taş ve ahşap kullanılarak inşa edilen ve de ana gövde üzerinde kapısı olmayan (1.b) serenlerin benzerleri Lykia dışında da vardır. Hanay olarak adlandırılan bu tip arılıklara Konya’nın Hadimbağlı Dedemli Beldesi’nin Kaynarca Yaylası’nda74, Bozkır/Tufanderesi, Sorkun/Beşpınar ve Korualan/Yenice’de rastlanır75. Konya Bozkır hanaylarında dörtgen gövde, taş ve ahşap kullanılarak inşa edilmiştir. Köşelerdeki ahşap hatılların yerleştiriliş biçimlerinden, kütük kovanları taşıyan ahşap platforma dek tüm inşa teknikleri Teke Yarımadası’nın 1. Tip serenleriyle birebir örtüşür. Hanaylarda, kovan aralarının ve üstünün ardıç kabuklarıyla doldurulması ve boşlukların hayvan gübresiyle karış-tırılmış çamur harcı ile yalıtılmasının yanı sıra üst örtünün biçimlenişi de, serenlerle benzerlik göste-rir. Bölge arıcıları tarafından oluşturulan bir yöntem ilginçtir. Ardıç ağaçlarının gövdesine monte edi-len ahşap platformlar ile ağaç hanayları oluşturulmuştur. Aynı bölgede hem ağaç hanayları hem de taş ve ahşaptan inşa edilen hanaylar bulunabilmektedir. Bozkır’da kullanılan ağaç hanayların benzerlerinin Teke Yarımadası’nda bulunduğuna dair bir veri bulunmasa da, aynı coğrafi koşullara sahip ve ağaç bakı-mından zengin yarımadada da benzer bir yöntemin uygulanmış olabileceğini düşünmek olasıdır.

A. II Çevre Duvarlı Arılıklar/Arı Konakları: Anakaya üzerine oturtulmaları nedeniyle, kayanın formunu alan bu tip arılıklardan bazıları yaklaşık oval bir forma sahiptirler. Bölgede yaptığımız araştırmalarda tes-pit edebildiğimiz76 7 adet arılıktan ikisi Antalya merkezindeki Hurma Köy’de, diğerleri ise Patara Antik Kenti teritoryumundadır77. Benzer bir arılık, Ch. Fellows tarafından rapor edilmiştir. Tanınmış gezgin, Sidyma’da gördüğü arılığın dörtgen formlu ve yüksek duvarlarıyla bölgedeki –köy evlerine nazaran- en masraflı yapı olduğunu, arılığın içine kovanların yerleştirildiğini ve kovanlara bir merdiven yardımıyla ulaşılabildiğini belirtir; ayrıca, bu yöntemin, kovanları/balı ayılardan korumaya yönelik olduğunu da ifade eder78. Fellows’un tanımladığı söz konusu arılık, büyük olasılıkla bizim çevre duvarlı olarak nitelen-dirdiğimiz tiptir. Söz konusu Sidyma arılığı tespit edilememiş olsa da, bu örnek bulabildiklerimiz dışında çok daha fazlasının varlığına iz vermesi açısından önemlidir.

Hurma Köy 1 no.lu Arılık: Beydağları Yüzey Araştırmaları kapsamında, bugünkü Sarısu Mahallesi’nde tespit ettiğimiz arılık, çevresi çam ormanıyla kaplı, küçük bir dere yatağının bitişiğinde güneydoğuya

74 Ceylan 2012, 157 Res. 1.75 Konya/Bozkır hanaylarına dair bilgilerimiz, bölge arıcıları ve doğasever yürüyüşçülerin sanal ortamda paylaştıkları fotoğraflardan edi-

nilmiştir.76 Bu tip arılıkların Güver Uçurumu’nda da bulunduğu bilgisini Antalya Arıcılar Birliği’ne borçluyum. Bu bilgi, çevre duvarlı arılıkların

bölgede tespit edilenler dışında çok daha fazla örneklerin de bulunabileceğinin bir göstergesidir. 77 Elmalı ve Kaş tarafından İslamlar’a çok arı getirilir ve güzün basra balı elde edildikten sonra bahar aylarında tekrar yaylalara çıkılır, Saraçoğlu

1989, 471. Saraçoğlu’nun bu ifadesi, Patara ve çevresinde, özellikle de İslamlar’da benzer arılıkların yoğun olma olasılığını artırır.78 Fellows 1840, 158.


eğimli bir kayalık üzerindedir. Yaklaşık 5.50x6.00 m ölçülerindeki arılığın girişi güneydoğu yönde olup, kapı 0.80 m genişliğindedir. Harçlı moloztaştan inşa edilen duvarlar 1.60 m yüksekliğinde, 0.40 m kalın-lığındadır.

Hurma Köy 2 no.lu Arılık (Res. 15): Sarısu mezarlığının yaklaşık 150 m kuzeybatısında, çevresi çam ağaçlarıyla kaplı yamaçta yer alır. Güneydoğu-kuzeybatı yönelimli anakaya üzerine inşa edilen ve yakla-şık oval forma sahip olan arılık, 5x11 m ölçülerindedir. Arılığın duvarları yıkıktır; anakayayı çevreleyen ve yer yer kayaya bindirilen duvarları korunmuştur. Bu haliyle arılık, doğuda 3.50 m, batıda ise 1.50 m yüksekliğindedir. Kireç harçlı moloztaştan örülen duvarlar 0.40 m kalınlığındadır; arılığın girişi olası-lıkla kuzeybatıdandır.

Muarönü Arılığı (Res. 16): Patara’nın teritoryumunda tespit ettiğimiz 5 adet arılıktan ilki, Patara kent merkezinin 3.6 km doğusunda, Eren Dağı’nın doğu uzantısında Muarönü olarak adlandırılan mevkide yer alır. Arılık, Yeşilköy Beldesi’nin güneybatısında, Fırnaz’daki akuadüktün ise yaklaşık 1.2 km kuzey-batısındadır. Yaklaşık 200 m kuzeyindeki suyolu ile hemen bitişiğindeki turistik “Lykia Yolu”, kuzeybatı yönündeki Tavas Mevkii’ne uzanır.

Etrafı çam ormanıyla kaplı arılığın, batısı dışındaki yakın çevresinin açık alan olduğu gözlemlenir. Çam ormanın başladığı ve yamaca paralel olarak kuzeybatıya uzanan yolun bitişiğindeki, kuzey ve doğuya eğimli 2.60-3.00 m yüksekliğinde bir anakayanın üzerine inşa edilmiştir. Güneyden kuzeye genişleyen anakaya üzerindeki arılık, kuzey-güney yönelimli olup 13.50x7.10 m ölçülerindedir. Küçük moloztaş ve harç kullanılarak örülen duvarlar; 0.50 m kalınlığa, kayanın eğimi nedeniyle kapının da bulunduğu kuzeyde 2.25 m, güney ve güneybatıda 1.50 m, kuzeydoğu ve doğu yönde ise 0.50-1.00 m yüksekliğine sahiptirler. Duvar üstleri harçlı küçük moloztaş ile yalıtılmıştır. Arılığın kuzeydeki girişi 0.90 m genişliğe, 1.10 m yüksekliğe sahiptir. Ahşap hatılların lento olarak kullanıldığı girişin hemen üzerindeki izlerden, duvar yüzeylerinin orijinalde sıvalı olduğu sonucu çıkarılır.

Arılığın zemini kademelidir; anakaya zemini, batı duvar dibinden yaklaşık 1.50 m doğuda 1.00 m.lik bir kademe yapar ve alt kottaki düzlük kuzeye dek uzanır. Söz konusu doğal terasın hemen karşısındaki doğu duvarda, duvarla organik bütünlükte iki adet pilaster bulunur. Kuzeydoğu köşede, duvardan 1.00 m açıkta ve 1.20x0.37 m ölçülerinde 0.60-0.70 m yüksekliğinde bir ayak; tam karşısındaki güneybatı köşede de bir adet duvara bitiştirilmiş pilaster yer alır. Arılık içindeki pilaster ve ayaklar, kovanların yerleştiril-diği ahşap konstrüksiyonu taşıma amaçlıdır. Arılığın doğusundaki boşlukta, çok sayıda çatı kiremidinin özenle istiflendiği görülür. Arılık içindeki kalıntılardan, kütük kovanların 0.95 m uzunluğunda olduğunu anlaşılır.

Belkuyu Arılıkları (Res. 17): Belkuyu, aynı alanda 4 adet arılığın tespit edildiği tek yer olması açısın-dan önemlidir. Arılıkların yaklaşık 100 m.lik bir alanda yoğunlaşması, bölgenin önemli bir üretim merkezi olduğunun kanıtıdır. Çevresi çam ormanıyla kaplı arılıklar, Patara’nın güneydoğusundaki Yalı Mahallesi’ne ulaşımı sağlayan orman yolunun, sırttan inişe geçtiği noktadaki kayalıklardadır. Eren Dağı’nın Doğucasarı’ya uzanan batı yamacındaki kayalığın orman yolu ile kesiştiği yerde bulunan ve devşirme malzeme kullanılarak inşa edilen su kuyusu nedeniyle “Belkuyu” olarak adlandırılan mevkii, Doğucasarı’nın 1.3 km güneydoğusundadır. Arıklardan üçü, orman yolunun doğusunda, bir adedi ise batısındadır. Doğudaki arılıklar yola paralel ve birbirinden bağımsız anakaya üzerine konumlandırılmış-tır. Arılıkların ölçüleri tamamen doğal kayaya bağlı olarak değişiklik gösterirken, en büyüğü 22.00x12.70 m, en küçüğü ise 10.00x6.00 m ölçülmüştür. Tüm arılıklar 3.00-12.00 m arasında değişen yüksekliklere sahip anakaya üzerine inşa edilmişlerdir. Arılıkların zeminindeki anakaya doğal bırakılmış, herhangi bir işçilik gözlemlenememiştir. Duvarlar ortalama 0.40-0.50 m kalınlığındadır, yükseklikleri ise kovanların yönlerine bağlı olarak değişiklik gösterir. Kovanların uçuş yönü genelde batıya baktığı için, duvarlar bu yönde 0.50-1.10 m, diğer yönlerde ise 1.80 m yüksekliğe ulaşır. Belkuyu’nun doğu bitişiğindeki anakaya-

Süleyman BULUT108

nın batıda yaklaşık 12.00 m yüksekliğe sahip olması, bu yönde duvar örülmeyişinde etkendir. Kayaya en uygun çıkışı sağlayan doğu, güney ve kuzey yönde örülen duvarlar aracılığıyla, kovanlar güvenlik altına alınmıştır. Bu arılığın güneyinde ve diğer duvarlarla bağlantısı bulunmayan küçük bir duvar uzantısı ise, hafif eğimli yamaçtan kovanlara erişimi engelleme amacına yöneliktir. Arılıklardan ikisinin girişi kuzeyde, birinin batıdadır; diğerinin yönü ise belirsizdir. Kuzey uçtaki arılığın kısmen korunmuş olan girişi batındandır; 0.90 m genişliğe, 0.60 m ölçülebilen yüksekliğe sahiptir. Moloztaş ve kireç harcı kulla-nılarak örülen duvarların üstleri, Muarönü arılığındaki gibi harçlı moloztaşlar ile yalıtılmıştır.

Çevre duvarlı arılıklar, kullanılan malzeme ve inşa tekniğinin yanı sıra yayılım alanları açısından da serenlerden farklıdırlar. Tespit edebildiğimiz bu tip arılıklar, kıyı şeridine yakın çam ormanlarının içinde yer alırlar ve tümü anakaya üzerine moloztaş ve harç kullanılarak inşa edilmişlerdir. Kayanın yüksek olduğu yerlerde duvar örülmemiş, salt erişimi kolay yönlerde duvar örülerek perdeleme yapılmıştır. Özellikle girişlerin bulunduğu yönde duvarların sıvandığı, girişlerin de oldukça dar ve alçak tutulduğu gözlemlenmiştir. Kovanların uçuş delikleri yönünde duvarlar alçak, diğer yönlerde ise yüksektir. 1990 yılında Muarönü arılığında yaptığımız incelemede tespit edilen bir adet kütük kovan ise ne yazık ki tama-men tahrip olmuştur. Aynı arılıkta gördüğümüz çatı kiremitleri, kütük kovanları yağmur ve güneşten korumak için üzerlerine örtme amaçlıdır; arılık içindeki pilaster ve ayaklar ise, kovanların ahşap bir plat-form üzerine yerleştirildiklerinin kanıtıdırlar. Aynı durum diğer çevre duvarlı arılıklar için de söz konusu olmalıdır. Yüksekçe bir anakaya kütlesi üzerine inşa edilmiş olan bu arılıkların benzerlerine, Labraunda, Alinda ve Herakleia’nın konumlandığı Bafa Gölü çevresinde79, Cortin olarak adlandırılan oval arılıklara da güneybatı İspanya’da Asturias’ta rastlanılır80.

Burada değerlendirmeye almadığımız bir başka arılık tipi, sözlü anlatımlara göre Batı Lykia’da Fethiye sınırları içinde kalan Akdağlar’ın eteklerinde, doğal bir kaya boşluğunun cephesinin moloztaş duvar ile kapatılması ile oluşturulmuştur81. Ormanlık alan içindeki bu arılığın mimari yapısı, Lykia’daki yerle-şim yerlerinde özellikle de kayalık yamaçlardaki hybrid yapılar ile benzerdir. Ermenek Dindebol Katranlı Köyü’nde benzerini gördüğümüz bu tip arılıklarda kovanlar, uçuş delikleri dışa bakacak şekilde kapalı mekân içine yerleştirilirler ve arıcılar kovanlara mekân içinden müdahale ederek bal hasadını gerçekleş-tirirler82.

B. Kovanlar: Geleneksel arıcılığın temsilcisi olan serenler üzerinde gördüğümüz kovanların tümü ağaç kütüğünden yapılmışlardır. 1. Tip serenlerde platform üzerindeki karakovan/kütükkovanların sayısı kovan çaplarına bağlı olarak farklılık gösterse de, genelde üst üste üç, en fazla beş sıra olmak kaydıyla 25-33 arası değişir. Kütük kovanlar genelde katran ağacından yapılmış olsa da, yer yer meşe, çam, söğüt, kavak veya sedir ağacının da kullanıldığı görülür83. Kütüklerin daldız adı verilen ucu oluklu bir rende ile oyulmasıyla oluşan kovanlar, 1.00-1.20 m uzunluğundadırlar84, çapları değişkendir ve ortalama 0.30-0.45 m.dir (Res. 18-20)85. Üst üste yerleştirilen kovanların arasındaki boşluklar, ardıç ağacı kabuğu ve toprak karışımından oluşan bir harç ile doldurularak, olumsuz hava şartlarından etkilenmeleri önlenmiştir (Res. 18). Kovanların her iki yüzünde de ahşaptan birer kapak bulunur ve dışa bakan yüzlerdeki kapaklarda küçük bir uçuş deliği ve uçuş deliğinin önünde kovandan dışa taşırılan ve arıların kovana rahat girme-lerini sağlayan 3-4x3-4 cm.lik işlengeç yer alır. Kapaklar ile kovan arasındaki boşluklar, gübre ve çamur

79 Latmos Herakleia’sı kenti çevresinde tespit edilen arılık için bk. Wiegand 1913, 13 Res.15. 80 İspanyolca cortinal olarak adlandırılan bu tip arılıklarda duvarlar 2-3 m. yüksekliğinde örülerek, kovanlar ayılardan korunuyordu, Crane

1999, 324 vd. Res. 32.5b.81 Arılığı bizzat görmediğim için net bir değerlendirme yapılamamıştır. 82 Bu tip aralıkların tam benzeri olmasa da, masif kayaya oyularak yapılan arı evi örneklerine Malta’da rastlanır, Crane 1983, 194; Crane

1999, 188; Bortolin 2008, 46 vd. Res. 13.83 Tanal 2010, 329. 84 Tanal 2010, 329.85 Ceylan 2012, 162.


karışımı ile oluşturulan ve adına “sığır samrası” denilen bir harçla86; kovanların tümü ise en üstte, ardıç ağacı kabukları ve çamur karışımından oluşan ve yöre halkı tarafından “bastırık” olarak adlandırılan özel bir karışım ile sıvanır (Res. 18)87.

Dereköy’de yaygın olduğunu gördüğümüz 2. Tip Serenler’de de genelde silindirik formlu kütük kovanlar kullanılmıştır. Bazı serenlerde dikdörtgen biçimli ahşap kovanlar görülse de, bu örneklerin daha sonra-dan kullanıldığı düşünülmektedir (Res. 19). Platform üzerine yerleştirilen kovan sayılarındaki farklılık-lar, kovan çaplarından kaynaklanır. Yukarıda anılan örneklerdeki gibi yerleştirilen kovanlarda, aralar-daki boşluklar salt ardıç ağacı kabukları ile doldurulmuştur. Kovanların üstünde de benzer bir uygulama söz konusudur ve çamur kullanılmamıştır. Kovanlar üçgen bir çatıyla örtülmüştür (Res. 19).

Teke Yarımadası’nda Arı Kültürü: Antik ve Modern Kaynaklar Işığında Bir DeğerlendirmeSerenlerin coğrafi yayılımı irdelendiğinde88, arı yetiştiriciliğinin yaylalardaki yerleşim yerlerine yakın alanlarda gerçekleştirildiği görülür. Örneğin, Büyük ve Küçük Söğle’deki serenler, köy yerleşimlerine yaklaşık 3 km uzakta olup89, sedir ormanlarının başlangıç noktasındadır. İmecik Susuzu’nda (Res. 4) ve Beğiş Köy’ündeki90 serenler köy yerleşiminin içinde, İmecik’te ise köyün doğusundaki Beydağı’nın batı yamaçlarında yer alırlar (Res. 3). Çamkuyusu’nda olduğu gibi ya etrafı dağlarla çevrili çanak içerisindeki ova kenarlarında yükselen alçak tepecikler üzerine (Res. 2) veya dağ yamaçlarına, ya da Dereköy’deki gibi vadiyi gören veya korunaklı kuytu bir yamaca yerleştirilmiş örnekleri de vardır (Res. 5). Dereköy Serenleri, kuzey güney doğrultulu Beydağı’nın doğu yamaçlarında, aynı doğrultuda uzanan vadinin ise batı yamacında konumlanırlar. Bulundukları korunaklı yamaç, arıların hem vadideki bitkilere hem de yamaçlardaki ağaçlara kolay ulaşabilmesine olanak sağlar. Özlüce değinildiği üzere serenler, Elmalı91, Korkuteli ve Kumluca İlçe sınırlarının neredeyse kesişim noktasında olduğu görülür. Alakır Vadisi’nin Karacaören ve Kuzca çevresini içine alan Kardiç Bölgesi’nden kuzeyde Beydağı’nın doğu ve batısında, rakımı yaklaşık 870-1000 m ve üzerindeki ova ve yaylalarda, yani kuzey-güney yönelimli Masikytos/Beydağları’nın çevresinde yayılım gösteren serenlere (Res. 1), bildiğimiz kadarıyla da Teke Yarımadası’nın ortaları ve batısı, yani Avlan Gölü’nün kuzey, güney ve batısı ile kıyı şeridinde rastlanmaz; belli ki seren-ler yayla kültürünün bir ürünüdür.

Ö. Tanal, serenleri “Dereköy Serenleri” ve “Yayla Serenleri” olarak iki tipe ayırarak, ilkinin Yayla Serenleri’nden farklılığını, “Dereköy Serenleri’nde yüksekçe bir taş temel bulunması ve gövdenin geçme tek-niğiyle birbirine kenetlenen ahşap hatıllardan oluşması ve bu serenlerin ana gövdesinde odacığın bulunma-masıdır” şeklinde vurgular92 (Res. 4. 11-14). Tanal’ın inşa tekniği ve malzeme açısından yapmış olduğu tespitlere genelde katılmakla birlikte, ahşap ve moloztaş kullanılarak inşa edilen serenlerin Kumluca Dereköy dışında yayılım göstermesi nedeniyle bunların “Yayla Serenleri” olarak adlandırılmasının doğru olmadığı kanısındayım Zira, ahşap ve moloztaş kullanılarak inşa edilen, ancak ana gövdesi üzerinde küçük bir kapı bulunmayan iki adet seren (Tip 1.b) Dereköy’de de tespit edilmiştir (Res. 9. 10).

Modern arıcılıkta, arılıkların ve kovanların yer seçiminde; güneşli, sıcak, kuru ve rüzgârdan korunaklı, kolonilerin uçuş alanında yeterli besin sunumu ve arıcının kolay ulaşabileceği alanların tercih edilmesi

86 Tanal 2010, 330.87 Ceylan 2012, 162.88 Kjeldsen – Zahle 1975, 346, serenlerin/arılıkların yayılımını Elmalı ile sınırlar.89 Ceylan 2012, 154.90 Beğiş Köyü’nde 2 adet seren bulunur. Bunlardan biri köy içinde, diğeri ise köyün doğusundaki yamaçlarda konumlanır. 91 Kjeldsen – Zahle 1975, 346.92 Tanal 2010, 328.

Süleyman BULUT110

istenir93. Yerleşim yeri dışındaki arılıklarda ise; doğuya, batıya ve kuzeye doğru rüzgârdan koruma sağla-yan, orman kenarlarında bulunan ve güneye doğru meyve ağaçları olan bir çalılıktaki arılıkların konum açısından en uygun olduğu ve hafif eğimli kuzey yamaçların da bunlar kadar değerli olduğu, ancak soğuk hava akımının bulunmamasına dikkat edilmesi gerektiği önerilmektedir94. Serenlerin yer seçiminde dikkat edilen söz konusu koşullar, antik kaynaklarla karşılaştırıldığında oldukça ilginç sonuçlara ulaşılır. Marcus Terentius Varro (İÖ 116-27), Res rusticae adlı eserinde, arılıkların dolayısıyla kovanların yazın sıcağa kışın ise soğuğa maruz kalmayacak şekilde, tatlı su kaynaklarına erişiminin kolay ve bitki bakımından zen-gin arazilere konulması gerektiğini aktarır95. Publius Vergilius Maro (İÖ 70-19) Georgica’da benzer şekilde kovanların içine rüzgarın giremeyeceği konumda, arılıkların ise berrak su kaynaklarına ve bitkilere yakın olması gerektiğinden söz eder96. Lucius Junius Moderatus Columella (İS 4-70) ise De re rustica’da arılık-ların yer seçiminde, fırtınalara açık olmayan, rüzgâr almayan, güneşli ve sakin yerlerin seçilmesini; zira rüzgarın arıların yiyeceğini evlerine götürmesini engellediğini ve arılıkların yakınında sığır ve koyunların bulunmaması gerektiğini belirtir97. Aynı yapıtın V. bölümünde de, “arıların kışın gün ortasında güneşe dönük olacakları, gürültüden, insan ve hayvandan uzak, arıları rahatsız eden soğuk ya da sıcak olmayan bir konum seçilmesi” önerilir. Columella ayrıca, arılıkların arıların beslenmeye çıkınca yukarı kolay uçabile-cekleri ve ihtiyaçlarını topladıktan sonra ağır yükleriyle yokuş aşağı rahat inebilecekleri bir vadinin dibinde olması” ve “arılıkların arıcılar tarafından kolay ulaşılabilecek yerlere konulması” gerektiğini ifade eder98.

Söğle, İmecik, İmecik Susuzu’ndaki serenlerin hafif eğimli yamaçlara veya Dereköy’deki gibi kuytu bir yamaca yaslanmış olması ve de kütük kovanların uçuş deliklerinin, yani cephelerinin, hafif kuzey yöne-limli olsa da genel olarak doğu ve batıya yönelme nedenleri99, antik ve modern kaynaklar incelendiğinde daha da anlam kazanır. Günümüzde modern arıcılığın uzmanları da aynı tavsiyelerde bulunarak, özel-likle kovanların yerleştirilmesinde arılık ile arı kolonilerin uçuş yönünün sıkı sıkıya bağlantılı olduğunu belirtirler100. Bu bağlamda, serenlerin vadi kenarındaki kuytu yamaçlara veya ovaları çevreleyen dağ-ların hafifçe yükselmeye başlayan yamaçlarına konumlandırılmalarının ve de kovanların genelde doğu ve batıya cephelenmelerinin, arıları özellikle ilkbaharda rahatsız eden doğu rüzgârından koruma amaçlı olduğu anlaşılmaktadır101. İmecik ve İmecik Susuzu’nda olduğu gibi ovalara hâkim tepeciklere veya yük-sek dağ yamaçlarına inşa edilen serenlere, doğu yönde kuzey-güney uzantılı Beydağı doğal bir koruma bandı oluşturur. Serenler üzerindeki kovanlar, doğu-batı yönelimli yerleştirilmiştir; platformun doğu ve batısına oturtulan kovanlarda uçuş delikleri, doğu yöndekilerde Beydağı’na, batı yöndekilerde ise ovaya bakarlar. İmecik serenlerinin ovadan oldukça yüksek bir yamaçta konumlandırılmalarının nedeni, arı-ların ovadaki bitkilerin yanı sıra Beydağı eteklerinde yetişen kekiklere kolaylıkla ulaşmalarını sağlamak içindir (Res. 3). Böylelikle F. Lampeitl’in de belirttiği gibi, dağlardan inişe geçen polen yüklü arıların doğu rüzgârına maruz kaldıklarında, yere çakılmaları veya arılığa konamayarak telef olmaları engellen-miştir102. Yukarıda değinilen kurak gereği, arılıkların yer seçiminde; ayrıca öğle güneşini alan, fakat fazla sıcak olmayan bir konuma sahip oldukları gözlemlenir.

Serenlerin, ilkbaharda yeşeren ve kırçiçekleriyle bezenen ova kenarlarında veya yüksek dağ yamaçlarında konumlanmış olmaları, arıların fazla zorlanmadan polen toplayabilmelerine de olanak sağlar (Res. 2-4).

93 Crane 1999, 312; Lampeitl 2007, 94. 94 Lampeitl 2007, 96. 95 Varro, III. XVI. 12-13. 96 Vergilius, IV. 7-9. 17-20. 97 Columella, IX. IV. 1. 98 Columella, IX. V. 1. 99 İki yöne bakmaları serenler üzerindeki kovanların çift yönlü yerleştirilmelerinden kaynaklanır.100 Lampeitl 2007, 94 vd.101 Lampeitl 2007, 94.102 Lampeitl 2007, 94.


Şöyle ki; arıların en fazla 3.5 km olan olan uçuş mesafesi103, en idealiyle yaklaşık 800 m olarak düşünül-düğünde104, serenlerin yer seçiminde arıların uçuş mesafelerinin de dikkate alındığı görülür. Sonuç ola-rak bütün veriler değerlendirildiğinde; serenlerde antik kaynaklarda anılan ile modern arıcılık yöntem-lerinde uygulanan ideal yer seçimi kriterlerinin tamtamına örtüştükleri anlaşılır. Elbette ki, bu durum arıcılığın yapıldığı bütün coğrafyalar için de söz konusudur ve her bölge kendi iklim, coğrafya ve bitki örtüsüne göre en ideal yöntemleri kullanmıştır. Teke Yarımadası’nda, serenlerin yakın çevresinde doğal su kaynaklarının bulunmaması ise tek sorun gibi gözükmektedir. H. Saraçoğlu, bu bölgedeki Çakmak Yaylası’nı, susuz, ot bakımından fakir, fakat çiçeği bol bir yayla olarak niteler ve yaylanın kuzeyindeki Bozan Yüzü’nde (Pozan Gölü), salt Akarca Yaylası’nda biraz pınar suyu olduğunu ve Çakmak Yaylası’na çıkanların bu kaynaktan ve ayrıca Pozan Gölü’nün 4 km kadar güneyindeki Küçük Söğüt Pınarı’ndan faydalandıklarını aktarır105. Yine aynı yazar, “İmecik, Ovacık ve Söğle’de eski usul arıcılık yapıldığını ve yerlilerin sözüne göre buralarda özel su yalaklarından başka hiç su olmadığını” bildirir106. Bu ifadeden, arıların su ihtiyaçlarının serenlerin yakın çevresine konulan ve kuyu suyu ile doldurulan yalaklardan karşılandığı anlaşılmaktadır107. Su gereksinimine yönelik Columella “…sonra eğer varsa akarsu, yoksa elle çekilerek sağlanmalıdır, bu olmadan ne petek, ne bal hatta genç arılar bile oluşturulamaz. Böylece söy-lediğim gibi kanaldan gelen su ya da kuyu suyu olsun, arılar kullanabilsin diye içinde kamış öbekleri ve taşlar olsun”108 diye öğütler. Vergilius ise “İster durgun aksın sular, ister çağıl çağıl çağlasın, nehrin orta-sına devir söğütleri, fırlat koca taşları, soluklanacakları köprüleri olsun…” der109. Varro da iyi bal için arıların taze suya ihtiyaçları olduğunu ve su rezervlerinin kovana yakın ve iki veya üç parmak derinliğe sahip olması gerektiğini söyler110. Roma Dönemi’ne ait bir kaya lahdini kuyu suyu ile dolduran İmecikli arıcı Ramazan Küçükcalgaz, arıların suya rahat ulaşabilmesi için tekne içine taş ve dal parçaları atmıştır. Kendi inşa ettiği yeni su yalağında da aynı yöntemi kullanmıştır. Dolayısıyla, akarsu veya su kaynak-ları bulunmayan Teke Yarımadası yaylalarında111, arıların su ihtiyacı tıpkı antik yazarların belirttiği gibi, kuyulardan yalaklara taşınan su ile sağlanmıştır. Aynı durum çevre duvarlı arılıkların bulunduğu Patara Belkuyu için de geçerlidir.

Çevre duvarlı arılıklar, Teke Yarımadası sahillerine yakın kıyı şeridindeki zengin çam ormanlarıyla çevrili alanlarda yayılım gösterir (Res. 15-17). Serenlerden farklı bir yayılım göstermesi, üretilen balın cinsinden kaynaklanır. Zira, bu tip arılıklarda yoğunlukla salgı veya basra balı olarak adlandırılan çam balının yanı sıra çiçek balı da üretiliyordu. Çevre duvarlı arılıkların yer seçiminde de, yukarıda değinildiği gibi arıcı-ların kolaylıkla ulaşabilecekleri alanlar tercih edilmiştir. Bu tip arılıkların inşasına dair antik kaynaklar da ilginç aktarımlar bulunmaktadır. Columella, “Kovanlar nereye konursa konsun çok yüksek duvarlarla çevrilmemelidir. Eğer hırsızdan korumak gerekliyse ve yüksek duvar isteniyorsa, o zaman içine arıların geçebileceği yerden bir metre yükseklikte bir dizi dar pencere açılmalıdır ve bitişikte bakıcıların yaşayıp

103 Lüdorf 1998/99, 42 dn. 2.104 Lampeitl 2007, 14.105 Saraçoğlu 1989, 222.106 Saraçoğlu 1989, 638. Bölgeye yaptığımız araştırma gezisinde yöre halkı, bölgenin en büyük sorununun “su” olduğunu, ovalarında sulu

tarım yapamadıklarını ve kendileri ve hayvanlarının su ihtiyacını daha düne kadar kuyulardan karşıladıklarını belirtmişlerdir. Beğiş Susuzu’ndan İmecik Köyü’ne dek görülen çok sayıdaki su kuyusunun varlığı, bu durumun en önemli kanıtlarıdırlar.

107 Saraçoğlu 1989, 638, ayrıca arıların salt çiçeklerden aldıkları su ile geçindiklerini de ifade ederek, balların da bu nedenle pürüzsüz oldu-ğunu söyler.

108 Columella, IX. V. 5.109 Vergilius, IV. 25-28.110 Varro, III. XVI. 27.111 Elmalı havzasında yapılan araştırmalarla, göllerin su seviyelerinde gerçekleşen değişimler tespit edilmiştir. Elmalı Ovası’nda saptanabi-

len değişiklikler özetle şöyledir; İÖ 3510-1000 arası büyük ve derin olan göllerde, İÖ 1000-İS 335 yılları arasında su seviyesinde azalma olduğu saptanmıştır. İS 900- drenajın açıldığı 1960-1970’li yıllar arasında günümüz seviyesini korumuştur; bk. Foss 2006, 2 Tab.1. Bu veriler; bugün büyük bir susuzluk sorunu yaşayan Susuzlar Çukuru dışında, Elmalı Platosu’nda özelikle de serenlerin yayılım gösterdiği bazı bölgelerdeki peyzajın, kronolojik tespitini zorunlu kılar. Dolayısıyla, Elmalı Ovası’nın Antik Dönem’deki coğrafi dokusunun tespiti, (özellikle de mevsimlik su toplama havzalarının) arı yetiştiriciliğinin sağlıklı bir analizinin yapılabilmesi için kaçınılmazdır.

Süleyman BULUT112

malzemelerin konacağı bir kulübe olmalıdır. Depoda asıl, yeni sürülerin kullanımına hazır boş kovanlar, iyileştirici otlar veya arılar hastalanınca tedavide kullanılacak ilaçlar bulunmalıdır”112 der. Columella’nın bu aktarımından, gerekli görüldüğü durumlarda çevresi duvarlarla yükseltilmiş arılıkların inşa edildiği anlaşılmaktadır113. Yine aynı yazarın, “arıhane boyunca bir metre yükseklikte taş bir seki yapılır ve üzeri dikkatle sıvanıp düzeltilir ki kertenkele ve yılan gibi zararlı yaratıklar tırmanamasın ve sekiler üzerine kovanlar yerleştirilir…”114 ifadesinden de, burada bahsedilen her ne kadar kovanları taşıyan sekiler olsa da, özellikle kertenkele gibi sürüngenlerin kovanlara ulaşmasını zorlaştırmak için duvarların sıvanması gerektiği anlaşılır ki, çevre duvarlı arılıklar da bu kaygılar nedeniyle sıvanmış olmalıydı. Ayrıca, oldukça geniş bir alana sahip arılıklar içinde, Columella’nın da belirttiği gibi, arıcı aletlerinin korunmasına yöne-lik konstrüksiyonların varlığı da beklenir. Muarönü arılığında gördüğümüz ahşap kapı, tıpkı serenler-deki gibi girişlerin korumaya alındığını gösterir. Bu arılıklarda dikkatimizi çeken diğer bir olay da, aynı arılıktaki duvar yüksekliklerinin farklı oluşudur. Değişiklik kayanın yüksekliği ya da kovanların uçuş deliklerinin yönüyle bağlantılıdır115. Şöyle ki; duvarlar, anakayadan ulaşımı kolay olan yönlerde yüksek örülürken, kayanın yüksek olduğu yerlerde alçak tutulmuş veya hiç örülmemiştir. İstisnasız olarak, kovan uçuş deliklerinin baktığı yöndeki duvarlar ise, diğer yönlerdekilerden alçak inşa edilmiştir. Bu durum şüphesiz polen yüklü arıların kovanlara rahat ulaşmasını sağlama amaçlıdır. Muarönü arılığındaki çatı kiremitleri, tıpkı Bafa Gölü çevresindeki arılıklar116 gibi, kütük kovanların yağmur ve güneşten korun-ması için, üzerlerinin örtüldüğünü; arılık içindeki pilaster ve ayaklar ise kovanların ahşap bir platform üzerine oturtulduğunu gösterir. Kütük kovanların, arılıkların boyutlarına göre değişiklik gösterse de, ahşap konstrüksiyon üzerine kademeli olarak iki veya üç sıra halinde yerleştirildiklerini düşünmek müm-kündür.

Serenlerin yaklaşık 3-4 m yüksekliğinde bir gövdeye sahip olması ve çevre duvarlı arılıklarda aynı şekilde yüksekçe bir anakaya kütlesi üzerine inşa edilerek kovanların etrafının çevrilmesi, geleneksel arılıkların tümünde kovan güvenliğinin ön plana çıkarıldığının bir göstergesidir. Bu olgu, dönem ve coğrafya ayır-maksızın arıcılıkla uğraşan tüm tarım toplumlarının geçmişten günümüze taşınan ortak bir kaygısıdır. Zira antik kaynaklarda, kovanların evcil hayvanların yanı sıra kertenkele, yılan, örümcek, kurbağa ve de hırsızlardan korunması gerektiği kaydedilir117. Dolayısıyla, gerek serenlerde gerekse de çevre duvarlı arı-lıklarda mimariyi biçimlendiren etkenlerin, kovan ve arıların başta ayı olmak üzere hayvanlardan118 ve insanlardan119 korunmasına odaklandığını göstermektedir.

Teke Yarımadası’ndaki geleneksel arılıklarda gördüğümüz kütükkovan/karakovanların yayılım alanları, oldukça geniştir ve Antik Dönem’den günümüze gelenek sürmesi söz konusudur. Antik kaynaklarda kovanların, mantar ağacı kabuğundan, içi boş ağaç gövdelerinden, rezene sapından, söğüt dalından, kamıştan, pişmiş toprak ve tuğladan120 yapıldığından söz edilir. Varro, ağaç kabuğundan yapılan kovan-ların en iyisi olduğunu, pişmiş toprak kovanların ise yazın sıcaktan kışın soğuktan etkilendikleri için

112 Columella, IX. V. 3.113 Tel Rehov’da tespit edilen arılığın çevresi de benzer şekilde tuğlalarla çevrelenmiştir, Tel Rehov 2007, 205.114 Columella, IX. VII. 1-2.115 Bizim tespit edebildiğimiz çevre duvarlı arılıklarda kovanların uçuş deliği yönleri doğu, kuzeydoğu ve batıya bakar. Özellikle sıcak ikli-

me sahip güney ülkelerinde uçuş yönü çok önemli değildir. Ancak, basra/salgı balı için kovanlar kızılçam veya beyaz çama götürüldüyse, uçuş deliklerinin doğu yöne bakması; güneş doğar doğmaz uçuş deliği ve yakın çevresinin erkenden ısınmasını ve arıların günün erken saatlerinde kovandan çıkarak salgı toplamasını sağlar; bk. Lampeitl 2007, 95.

116 Bafa Gölü çevresinde 19. yy. sonlarında görülen bir arılık, yüksekçe bir anakaya üzerinde yer alır. Çevresi taş duvarlarla çevrili arılıkta, kovanların uçuş deliği yönünde duvar bulunmaz ve üst üste istiflenen kütük kovanların üzeri bir çatı ile kapatılmıştır, Wiegand 1913, 11, 13 Res. 15. Bu örnek hem mimari hem de konstrüksiyon açısından Teke Yarımadası’nda tespit ettiğimiz çevre duvarlı arılıklarla benzerdir.

117 Columella, IX. IV. 1. VII. 1. 5; Plinius NH, XI. 19. 21; Vergilius, IV. 10-14.118 İlk gezginler Lykia’da sık sık ayı ve kurt görüldüğünü aktarırlar, Fellows 1840, 158; Spratt - Forbes 2008, II, 63.119 Kovan hırsızlığı Antik Dönem’de de yaygındı. Hititler’de, arı kovanlarını hırsızlardan korumaya yönelik kanunlar, kovanları çalanlara

uygulanacak cezalar içermekteydi, Crane 1999, 173; Erkut 2011, 37; Üreten 2011, 368.120 Columella, IX. VI. 1-2; Plinius NH, XXI. 47; Varro, III. XVI. 15; Vergilius, IV. 30-35.


en kötüsü olduğunu belirtir121. Columella da bu konuda Varro ile aynı görüştedir ve ayrıca kovanların bölgenin özelliklerine göre tercih edilmesi gerektiğini aktarır122. Vergilius, balın soğuktan kaskatı kesil-diğini, sıcaktan da eriyip aktığını belirterek, kovanlarda bal sızan yerlerin çamurla sıvanmasını ve kovan üstlerine dal atılması gerektiğini öğütler123. Antik kaynaklardan anlaşıldığı üzere, kovanların olumsuz hava koşullarından etkilenmesini önlemeye yönelik tedbirlerin alınması, bal hasadı için oldukça önem-liydi. Serenlerde üst üste yerleştirilen kovanların arasındaki boşluklar da yine antik gelenekte ardıç ağacı kabuğu ve toprak karışımından oluşan bir harç ile veya salt ardıç kabukları kullanılarak doldurulmuş ve üstleri üçgen bir çatı veya ağaç kabukları ve latalardan oluşan bir örtü ile kapatılarak, yazın sıcağından ve kışın soğuğundan etkilenmeleri önlenmiştir (Res. 6-14. 18-20).

Yukarıda özlüce değerlendirilen Teke Yarımadası’nda geleneksel arılıklar dışında, bölgede halen sürdürü-len bir diğer arıcılık yöntemi ise bal avcılığıdır. Prehistorik Dönem’de başlayan ve günümüze değin devam eden bu en ilken bal tedariki yönteminde, yabani bal arılarının kaya oyuklarında, ağaç dallarında veya çürümüş ağaç gövdeleri içerisinde ürettiği ballar toplanır124. Antalya’nın Varsak İlçesi’ndeki Kuru Düden ile Gagai Antik Kenti akropolünün kuzeybatısındaki doğal kayalıklarda asılı metal ve ahşap aparatlar, bu yöntemin kullanıldığının tanıtıdırlar125. İmecik ve İmecik Susuzu’nda da Beydağı kayalıklarından veya ağaçlardan bal avcılığının yapıldığı, arıcılar tarafından ifade edilmiştir126. Teke Yarımadası’nda bal avcılı-ğının varlığını kanıtlayan en erken tarihli veriye, Aziz Lazaros’un Vita’sında rastlanılır127. Vita, köylülerin tehlikeli dik kaya yamaçlarından aşağıya ip ile sarkarak bal toplamalarından söz ederken, bununla bölge halkının İS 10. yy.da bal avcılığı yaptığını kanıtlar128. Bu antik yöntemin, günümüzde halen uygulandığı-nın kanıtı ise Kuru Düden ve Gagai’de tespit ettiğimiz örneklerdir.

Seren ve Çevre Duvarlı Arılıklarda Tarihleme ve Sorunlar Serenlerin tarihlemesine ilişkin en önemli veri 19. yy.da Lykia Bölgesi’ni ziyaret eden gezginlerin akta-rımlarıdır129; bu tarih, gezginler bağlamında bir terminus ante quem oluşturur. E. Krickl tarafından bel-gelenen arı sereninde130, kovanları taşıyan platformun büyük oranda yıkık olması, arılığın bu dönem-lerde kullanılmadığını gösterir ki, bu da döşemin en azından 19. yy.dan önce inşa edilmiş olabileceğini düşündürür. Arılıklarda kullanılan dövme tekniğindeki çiviler nedeniyle, serenlerin 17. veya 18. yüz-yıldan önceye tarihlenebileceği önerilmiştir131. Serenlerin bir kısmının Osmanlı Dönemi’nde kullanıl-dığından kuşku duyulmaz. Ancak, alanda yaptığımız sözlü tarih araştırmaları ve buna ilişkin yayın-larda132 bazı serenlerin 20. yy.ın ortalarında inşa edilmiş olduğu anlaşılmıştır. Alan araştırmalarıyla

121 Varro, III. XVI. 17. 122 Columella, IX. VI. 1-2.123 Vergilius, IV. 35-36, 44-45.124 İspanya’da Valencia’nın doğusunda yer alan La Cueva de la Arana’da, bir duvardan sarkan sarmaşık dallarına tırmanmış bir kişi, yabani

arıların doğal bir kaya yarığına yaptıkları yuvasından bal toplarken betimlenmiştir: Crane 1999, 43 Res. 7, 1a. Zimbabwe’de bir kaya duvarı resminde de, yabanıl arıların yuvasından bal toplamaya çalışan yerlinin betimlemesi için bk. Crane 1999, 58 Res. 8.6a. Kayalık alanlara ya da ağaçlara yuvalarını yapan dev bal arısı apis dorsata’nın balını toplamak üzere ağaçlara veya kayalara tırmanan kişilere ait betimlemeler için bk. Crane 1999, 73 vd. Res. 10, 2a-d. Aynı yöntemin modern örnekleri için bk. Crane 1999, 121, Res. 15, 2d; Bortolin 2008, 60 Res. 21.

125 Bulut 2010, 21.126 Hüseyin Demir ve Ramazan Küçükcalgaz, bu yöntemi bizzat uyguladıklarını söylemişlerdir.127 Vita Lazaros, 91 vd. dn. 71.128 Vita’da anılan bal avcılığının benzeri İspanya’da Valencia’nın doğusundaki La Cueva de la Arana mağarasındaki kaya resimlerinde tasvir

edilmiştir, bk. Crane 1999, 43 Res. 7, 1a.129 Petersen - von Luschan 1889, 147 vd. Res. 68; Krickl 1892, 162, III3.130 Krickl 1892, 162 III3.131 Tanal 2010, 332; Uysal-Arat 2014, 164. 132 Büyük Söğle’de Rıfat Bozkurt ile yapılan söyleşide, serenlerin yapımının 35-40 yıl öncesine kadar devam ettiğini, son serenin 1963-

1965’li yıllarda babası Eyüp Bozkurt’a ait olduğunu belirtmiştir. Yine alanda yapılan araştırmalarda son seren ustası Hüseyin Türker’in

Süleyman BULUT114

serenlerin en az üç nesil kullanıldığı tespit edilmiş olmasına karşın, onları inşa eden ustalara ilişkin yazılı bir belgeye ulaşılamamıştır. İmecikli arıcı Ramazan Küçükcalgaz’ın ifadesine göre, akrabası olan ve 35 yıl önce vefat eden Süleyman Büyükcalgaz ve onun ustası, İmecik, Yazır ve Dereköy Serenleri’ni inşa etmiştir. Bu anlatımdan, söz konusu serenlerin yarım asırlık bir geçmişe sahip olduğu sonucunu çıkarsak da, Küçükcalgaz’ın İmecik’te kendi eliyle söktüğü serenin en eskisi olduğunu belirtmesi, böl-gede daha erken tarihli örneklerin varlığını işaret eder. Ayrıca, İmecik Köyü’nün 15. ve 16. yy.a ait vergi kayıtlarından bilinmesi, bu olasılığı artırmaktadır. Diğer taraftan, İmecik Serenleri’nin gövdesinde ve kapı üzerinde gördüğümüz ve “deveboynu” olarak adlandırılan gergilerin benzerleri, Beğiş Köyü, Beğiş Susuzu, İmecik Susuzu ve İmecik’deki köy evlerinin toprak damlarında da kullanılmıştır. Ardıç ağacı-nın işlenmeden ham haliyle gergi veya atkı olarak kullanılması, Susuzlar Çukuru’ndaki serenlerin köy evleriyle aynı tarihlerde yapılmış olabileceklerini düşündürür. Köy evlerinin duvarlarına kazınan yazı-lardan, evlerin 1960’lı yıllarda inşa edilmiş olduğu anlaşılır ki, bu tarih yukarıda değinilen ustaların serenleri inşa ettikleri veya onardıkları tarihle örtüşür. Bu göreceli tespit kesin olmamakla birlikte salt İmecik ve İmecik Susuzu’ndaki serenler için söz konusu olabilir. Zira, E. Krickl 1892 yılında bölgeye yap-tığı ziyaret sırasında, kesin yeri belirtilmeyen ancak büyük olasılıkla Kardiç Bölgesi/Dereköy’de bulunan bir sereni yayınında zikretmiştir133. Bizim 2. Tip olarak değerlendirdiğimiz ve örneklerini Dereköy’de gördüğümüz bu tip serenlerin 19. yy.daki varlığı, yukarıda anılan sözlü değerlendirmenin tartışmalı olduğunun bir göstergesidir. Dolayısıyla, söz konusu ustaların ya Dereköy’de bulunan serenlerden bazılarını tamir ettiklerini ya da mevcut serenlerin yanına yenisini inşa ettiklerini düşünmek olasıdır. İmecik ve Söğle’deki örneklerden anlaşıldığı kadarıyla, seren ustaları da tıpkı ahşap tahıl ambarlarını inşa eden ustalar gibi, bölgede usta-çırak ilişkisiyle nesilden nesile aktarılarak öğretilen ve de 20. yy.ın ortalarına dek sürdürülen geleneksel bir mesleğin erbabıdırlar. Dolayısıyla, yakın geçmişte köylüler tara-fından sökülmeleri nedeniyle günümüze az sayıda örnekle ulaşabilmiş serenleri, şimdilik kesin olarak tarihleyebilmek mümkün görünmemektedir. Serenlerin yayılım gösterdiği bölgelerde, -özellikle de ova-ları çevreleyen yamaçlarda veya günümüze ulaşabilen örneklerin bulunduğu bölgelerde- onlara ait olası temellerin saptanabilmesi amacıyla gerçekleştirilecek yüzey araştırmaları, serenlerin Antik Dönem’deki varlıklarına ilişkin sorunların çözülebilmesi açısından önemlidir. Diğer taraftan, günümüze ulaşabil-meyi başarabilen tüm serenlerden alınacak ahşap numunelerin dendrokronoloji yöntemiyle tarihlen-dirilmesi; serenlerin, 15. ve 16. yy.a ait Tahrir Defterleri’nden bal vergisi alındığını gördüğümüz konar-göçer yörükler134 tarafından kullanıp kullanmadığına dair sorunların açıklığa kavuşturulmasına katkı sağlayacaktır.

Serenler gibi çevre duvarlı arılıkların tarihlendirilebilmesi için kullanılacak tek veri yine 19. yy. gezginle-rinin raporlarıdır. Zira, Ch. Fellows Sidyma’daki bir çevre duvarlı arılıktan söz eder135 ve gezginin bölgeyi ziyaret ettiği 1840 yılı dolayları, çevre duvarlı arılıklar için bir terminus ante quem olarak kabul edilme-lidir. Çevre duvarlı arılıkların bir kaya kütlesi üzerine inşa edilmiş olmaları, kovanları tıpkı serenlerdeki gibi, başta ayı olmak üzere vahşi hayvanlardan korumaya yöneliktir. Teke Yarımadası’nda ayı popülas-yonunun varlığı 19. yy.a dek bilinir ve bu olgu söz konusu arılıkların bu tarihten önce kurgulandığını düşündürür. Zira ayı tehdidi bulunmaması nedeniyle günümüzde, arıcılar kovanlarını artık bu tarz arı-lıklara koymamaktadırlar136. Dolayısıyla, Teke Yarımadası’nın geleneksel seren ve çevre duvarlı arılık-larının, en azından Osmanlı Dönemi’nde eş zamanlı kullanıldıklarını söylemek mümkün görünmekle birlikte; M Uysal ve Y. Arat tarafından savlandığı gibi, serenlerde mimari biçimlenişin tamamen Osmanlı

1975 yılında öldüğü tespit edilmiştir, Uysal-Arat 2014, 163.133 Krickl 1892, 162 III3.134 Sarı 2008, 376.135 Fellows 1840, 158.136 “Tom Osman Arı Sereni” olarak adlandırılan arılık halen kullanılmaktadır, Uysal-Arat 2014, 161.


Dönemi’ne ait olduğunu137 kabullenmek olanak dışıdır. Zira, bu görüş, Teke Yarımadası’ndaki gelenek-sel konut tiplerinin ve de özellikle tahıl ambarlarının bölgenin binlerce yıllık geçmişinden günümüze ulaştığı gerçeği ile çelişir. Ayrıca, bölgenin Antik Dönem mimarisini detaylı bir şekilde irdelemeden son kültür katmanının bir ürünü olarak yorumlamak, etnoarkeolojik araştırmaları görmezden gelmektir. Bu konuya ilişkin tespitlerimiz aşağıdaki bölümde ayrıca değerlendirilecektir.

Teke Yarımadası Arı Kültürü ve Bal Üretiminde Antik Dönem İçin Modelleme ÖnerisiTeke Yarımadası’nda tespit edebildiğimiz ve özlüce değerlendirmeye çalıştığımız söz konusu geleneksel arılıkların yer seçimleri yanı sıra kovanlarda kullanılan malzeme, olumsuz hava koşullarından koruma ve uçuş deliği yön tercihleri ve de su ihtiyacını giderme yöntemlerinin antik kaynaklarla olan uyumu, şüphesiz bölge arıcılarının nesilden nesile aktardığı bilgi birikimi ve deneyimin bir sonucudur. Bu kadim bilgi ve deneyim, yani gelenek, salt arıcılıkta değil, Bezirgân, Beyler, Sütleğen ve pek çok yerde görülen ahşap tahıl ambarları ve köy evlerinden anlaşıldığı üzere aynı zamanda mimaride de süregel-miştir138.

Ülke genelinde 1935 yılı verilerine göre, eski tip kovan sayısı 1.095.000, modern tip kovan sayısı 8000; 1965 yılında, eski tip kovan sayısı 1.321.000, modern tip kovan sayısı 299.000; 1975 yılında eski tip kovan sayısı 1.069.000, modern kovan sayısı ise 919.000’dir. 1985 yılında ise eski tip kovan sayısı 645.000 iken modern tip kovan sayısı 1.940.000 olmuştur ve teknolojiye karşın, yeni ilk kez eskinin önüne geçebilmiş-tir139. Dolayısıyla, ülke genelinde 1980’li yıllara dek eski tip kovanların yaygın kullanılmış oluşu, üretimin bölgede geleneksel yöntemlere bağlılıkla yapıldığının bir göstergesidir. Ne yazık ki serenlerdeki bal üre-timi de fenni kovanların arttığı 1980’li yıllarda, gezgin arıcıların yaylalara çıkardığı kovanlardan yayılan varroa zararlısının arıları telef etmesi ardından son bulmuştur140. İstatistiksel verilerde de okunduğu gibi, alışılmış tarımsal üretim yöntemleri, makineleşmeye yenik düşene dek gelenekselliğini korumuştur; ve bu durum salt kendi kapalı ve dağlık coğrafyasında geleneklerine sıkıca bağlı kalan Lykia’ya özgü değildir. Mısır, Ortadoğu ve Yunanistan gibi farklı kültür coğrafyalarında arkeolojik kazılarla tespit edilen arı-lık ve arı kovanları, Antik Dönem arıcılık faaliyetlerinin, geleneksel yöntemlerle günümüze taşındığını belgelemiştir. İsrail’in kuzeyindeki Tel Rehov kentinde 5. katmanda tespit edilen ve İÖ 940-860 yılla-rına tarihlenen saman, hayvan gübresi ve ham topraktan yapılan silindirik arı kovanlarının benzerleri, başta İsrail olmak üzere, Orta Mısır ve Afrika’da da geçmişe bağlılıkla devam etmektedir141. Güneydoğu Yunanistan’da yapılan kazılarda ele geçen ve İÖ 500 ile İS 600’lere tarihlenen yatay pişmiş toprak kovan-ların benzerleri de, bölgede yakın zamana dek varlığını korumuştur142. İsthmia’da 1955-56 yılı kazı-larıyla ele geçen ve İÖ 340-260 yıllarına tarihlenen ve üzerlerinde Orestada yazılı pişmiş topraktan iki

137 Halk mimarisinin özünü oluşturan süreç içinde gelişen biçimler; formun ötesinde fiziksel, sosyal ve doğal çevre ile bütünleşerek bir fonksiyonu karşılama gerekliliğini daha fazla ön plana çıkarmaktadır. Bu yapı tipinin bölgede bulunmasının sebebi; f lora zenginliğidir. Bu biçimleniş antik dönemlere ait bir tutum olmayıp Osmanlı dönemine aittir. Bu biçimlenişte yabani hayvan ve insan zararlarından korumak öncelikli amaçtır. Bunun yanında, arının kolaylıkla uçuş sağlayabileceği bir yükseklikte olması da düşünülen fonksiyonlar-dandır. Çalışmamızda yapılan mimari analizler sonucu; arı serenlerinin biçimlenmesinde işlevsel gerekliliklerin, yerel verilerin ve bölge halkının fonksiyonel ihtiyaçlarının etkili olduğu belirlenmiştir, bk. Uysal-Arat 2014, 165.

138 Dış görünüşleriyle mezar cephelerine benzeyen günümüz ahşap tahıl ambarlarının Lykia gelenekselciliğinde devamlılığı hakkında bk. Işık – İşkan 1996, 171 vd.; Çevik 2002, 56; İşkan – Işık 2005, 406 vd.; Özgen 2006, 543. Elmalı Karataş’ta Bronz Çağı’na ait konutların inşa tekniğinin Lykia’nın modern yerleşimlerindeki benzer uygulamaları için ayrıca bk. Warner 1994, 154 vdd.

139 Tarım İstatistikleri Özeti, T.C. Başbakanlık DİE, 2000.140 M Mellink, 1976 yılında yayınladığı makalesinde bu konuya değinerek, Elmalı Bölgesi’ndeki geleneksel arıcılığın bu 10 yıl içinde artan

modern arıcılık yöntemlerini nedeniyle yok olma tehdidi altında olduğunu belirtir, Mellink 1976, 24; Tanal 2010, 334.141 Tel Rehov 2007, 217. 142 Crane 1999, 198 Res. 23, 2a.

Süleyman BULUT116

kulplu dikey kovanların modern örneklerine şimdilik Girit’te rastlanılır143. Geleneksel arıcılıkta kulla-nılan kovan tiplerinin Antik Dönem kovanlarıyla benzerliği üzerine örnekler çoğaltılabilir144. Kısacası, Columella’nın da söylediği gibi kovan tercihi, bölgelerin özelliklerine göre yapılmıştır145. Bu bağlamda; sedir, ardıç, katran ve çam açısından zengin ormanlara sahip ahşap işinde usta olan Lykialılar’ın da Antik Dönem’de kütük kovan üretmiş olduklarını savlamak yanlış olmayacaktır; çünkü konutları da ahşaptır ve kâgir yapı tekniği bu her iki yapı türü için de ortaktır.

Antik Dönem’de Lykia Bölgesi’nde yani Teke Yarımadası’nda üretilen bal çeşitleri, günümüzde üretilen-lerden –narenciye balı hariç- pek de farklı olmamalıdır. Arılıkların bulunduğu alanlardaki bitki türü ve zenginliğinin balın oluşumunda asal faktör olması nedeniyle, bölgede özde iki tür bal üretimi olduğu söy-lenebilir; basra/salgı balı ve çiçek balı. Yukarıda değindiğimiz üzere, serenler ile çevre duvarlı arılıkların yayılım alanlarının farklılığı da bundan kaynaklanır ve kıyı şeridindeki çam ormanlarının bulunduğu alanlarda yoğunlukla basra/salgı balı, yani çam balı üretilir. Serenlerin bulunduğu bölgelerde ise sedir ve ardıç gibi orman balının yanı sıra başta kekik olmak üzere, diğer kır bitkilerinden elde edilen çiçek balları üretilir. H. Saraçoğlu; Dirmil, Çakmak Yaylası, Söğle, Geçmen, İmecik, Ovacık, Avdan, Gömbe ve Fethiye Yuva Deresi’nde üretilen balların kaliteli olduğunu belirtmektedir146. Yazara göre, bölgedeki en kali-teli bal Çakmak Yaylası’nda yetiştirilen ve çakmak balı denilen beyaz baldır147 ve ünü Antalya’ya kadar uzanmaktadır148. Saraçoğlu’nun belirttiği gibi İmecikli arıcılar da, yörenin en kaliteli balının Çakmak Yaylası’nda üretilen kekik balı olduğunu, hatta başka yörelerdeki arıcıların bu adı kullanarak kendi bal-larını pazarladıklarını belirtmişlerdir. Saraçoğlu, bölgede gezgin arıcılığın yapıldığına dair şu bilgileri verir: “Arılar yazın Dirmil ve Maşta tarafına yaylaya, yaz sonu ise Fethiye Yuva Deresi’ne indirilir ve güzün çam balı elde edilir, hatta Dirmil’deki gibi bazı köylüler arılarını ücret karşılığı göçebelere emanet ederek kıyıya indirirler”149. Saraçoğlu ayrıca, Elmalı ve Kaş tarafından İslamlar’a çok arı getirildiğini ve güzün basra balı elde edildikten sonra bahar aylarında tekrar yaylalara çıkıldığını belirtmektedir150. Bölgede gezgin arıcılığın yapıldığına dair yazılı bir belge bulunmamakla birlikte, 15. ve 16. yüzyıla ait Teke Sancağı Tahrir Defterleri’nde “resm-i küvare”, “resm-i asel”, “resm-i zenburiye”, “öşr-i kovan” ve “öşr-i petek” gibi çeşitli isimler altında anılan bu vergi re’âyâ’nın elindeki arı kovanlarının mahsulünden, yani baldan alınmaktadır. Vergilerin, bazı yerlerde ayni, bazı yerlerde nakdi olarak da alındığı olmaktadır. Öte yandan re’âyâ arılarını beslemek için kendi tabi olduğu tımarın dışındaki bir sipahinin tımarı arazi-sine götürürse, defterdeki kayıtlı resmin yarısını ra’iyyet sahibi, yarısını da kovanların bulunduğu tımarı tasarruf eden sipahi almaktadır151. Bu vergi sistemi152, her ne kadar Teke Sancağı için söz konusu olmasa da, Osmanlı Dönemi’ndeki gezgin arıcılığın varlığını kesin olarak belgelerken, bu yöntemin 20. yüzyılın ortalarında aktif olan geleneksel arılıklarda da sürdürüldüğü, alan araştırmaları ve sözlü mülakatlarla da teyit edilmiştir. 2000 m rakımlı Çakmak Yaylası’ndaki serenlerde kovanlar yaz sonunda taşınırken, diğer bölgelerde kalıcıdır153. Genel bir uygulama olarak bölgede; yaz sonu yaylalardan indirilen kovanlarda çam

143 Crane 1999, 397 vd. Res. 39, 2a., 39, 2b.; Anderson-Stojanovic - Jones 2002, 347, 371 vd.; Jones – Graham – Sackett - Geroulanos 1973, 399 Lev. 78 c-d.

144 Crane 1999, 176 vdd. 185 vdd. 192. 194. 198 vd. Tab. 23,2A.145 Columella, IX. VI. 1. 146 Saraçoğlu 1989, 153. 223. 637 vd. 147 Yunan yemek tariflerine göre ünlü Hymettus balı da, beyaz ve açık bir renge sahiptir, Wilson 2004, 169. 148 Saraçoğlu 1989, 223.149 Saraçoğlu 1989, 638.150 Saraçoğlu 1989, 471.151 Teke Sancağı kanunnamesi bulunmadığından, burada Aydın kanunnamesi temel alınmıştır, bk. Karaca 2002, 261; Aydın kanunnamesi

detayları için bk. Solak 2013, 350 vd. 152 Osmanlı Dönemi’nde arıcılıktan alınan vergiler için bk. Solak 2013, 349 vd.153 Büyük Söğle Köyü’nden Turan Sütçü, köye 10-11 km uzaklıktaki Gölalanı mevkiindeki serenlere yayladan inildikten sonra kış aylarında

gidilmediğini belirtmiştir, Uysal-Arat 2014, 163.


balı üretimi için eylül ve ekim aylarında kıyı şeridine, bahar ve yaz aylarında ise yaylalara taşıyarak bitki balı üretilir; bunda amaç yılda iki hasat yaparak verimliliği artırmaktır. Burada dikkatimizi çeken önemli bir husus ise, salt 2. Tip serenlerdeki kovanların rahatlıkla üçgen çatı içinden alınabiliyor olmasıdır. Bu durum, gezgin arıcılığın ancak bu tip serenlerdeki kara kovanlar için söz konusu olabileceğini düşündü-rür. Zira, 1. Tip serenlerde ardıç kabuklarından oluşturulan üst örtü tamamen kovanların üzerine bindi-rilmektedir ve kovanların taşınması halinde hem örtünün yenilenmesi hem de kovanların çamur harcı ile izole edilmesi her seferinde kaçınılmaz olacaktır. Dolayısıyla, salt Dereköy ve Kardiç Bölgesi’nden örnek-lerini bildiğimiz 2. Tip serenlerin yayılım alanları ya bugün bilinenden daha genişti ya da gezgin arıcılığa uygun tasarlanmış başka bir tip arılık kullanılıyordu.

Herodotos’un Harpagos tarafından Ksanthos’un işgal edilişini anlattığı şu bölüm dikkat çekicidir; “Bugün bütün Lykia’da kendilerini Ksanthoslu diye tanıtanların, seksen ev dışında, hepsi de yabancıdır; bu seksen aile, o zamanlar ülkenin dışında bulunuyordu; bundan ötürü hayatta kaldılar”154. Herodotos’un bu anlatı-mından Ksanthoslu seksen ailenin kuşatma sırasında kent dışında olmasını, söz konusu ailelerin yaylada bulundukları yönünde yorumlamak mümkündür. Tlos Yüzey Araştırmaları’nda, Akdağlar’da, örneğin Cem Alanı’nda ya da Girdev’de bunun arkeolojik izlerine ulaşılmıştır155. Lykia’nın özellikle kıyı şeridinde yoğunlaşan kentlerde, en azından kent halkının veya kent kırsalının bir kısmının yaz aylarında yaylalara çıkmaları, Osmanlı Dönemi konar-göçerlerinin de yaşam tarzını anımsatıyor olsa da; devlet tarafından gösterilen ve uzun süre değişmeyen “yaylakları” ve “kışlakları” bulunan Osmanlı konar-göçerleri156 ile niceliği ayrıntıda bilinmeyen Lykialı yaylacıların157, bir karşılaştırmasını yapmak mümkün değildir.

Antik kaynaklarda, gezgin arıcılığın yapıldığına dair bilgiler vardır ve kovanların nasıl taşınması gerek-tiği de aktarılmaktadır158. Kovanların Mısırlı arıcılar tarafından bitkilerin durumuna göre yerlerinin değiştirildiği, kasım aylarında Yukarı Mısır’a, mevsiminde açan çiçeklerin durumuna göre şubat ayına doğru Kahire’ye kadar ilerledikleri bilinmektedir. Bu yolculuklarında Nil Nehri’nde sandalları, karada ise eşek ve katır gibi yük hayvanlarını kullanmışlardır159. Dolayısıyla, Teke Yarımadası’nda halen yaygın olan yaz aylarında yaylalara göç etme olgusunun Antik Dönem’den beri uygulanan bir gelenek olduğu ve de 20 yy.ın ortalarına dek özellikle Çakmak Yaylası serenlerinde gezgin arıcılığın yapıldığı dikkate alındığında, bölgede hem Antik Dönem hem de Osmanlı Dönemi’nde benzer bir uygulamanın söz konusu olduğunu düşünmek olasıdır. Lykia’nın topografik yapısı, Antik Dönem’de Teke Yarımadası arıcılarının kovan taşı-macılığında tıpkı Osmanlı Dönemi’ndekiler gibi yük hayvanlarını (deve, at, eşek, katır) kullandıklarını düşündürür. Bu varsayım; Antik Dönem’de kışı geçirmek üzere yaz sonu yaylalardan kıyı şeridine taşınan kovanların, çevre duvarlı arılıklara taşınıp taşınmadığı konusunun ayrıca araştırılmasını zorunlu kılar.

Kütük kovan kullanmış olduklarını varsaydığımız Lykialılar, arılıklarda nasıl bir mimari formu tercih etmişlerdi ve serenler ile çevre duvarlı arılıklar acaba Antik Dönem’den günümüze geleneksel olarak süreklilik gösteren bir form olabilir miydi? Bu soruların yanıtlanmasına yönelik arkeolojik ve epigrafik veri yokluğu, büyük bir sorun olarak karşımıza çıkar. Bu bağlamda, tarafımızca veya konuya ilgi duyan araştırmacılarca, yukarıda kısmen sorguladığımız arılıkların yayılımının, malzeme ve tekniğinin, Antik Dönem ve modern üretim yöntemleri ve sivil mimari örnekleriyle karşılaştırılması dışında, şu sorunla-rın daha detaylı irdelenmesinin faydalı olacağı kanaatindeyiz: seren ve çevre duvarlı arılıkların tarihin,

154 Herodotos, I. 176.155 Yılmaz-Çevik 1995, 190 vd.156 Armağan 1998, 2.157 Elmalı Ovası’nın batısındaki Girdev Yaylası’nda bulunan mezarlardan birine ait yazıt, mezara verilecek zarar için Oinoanda kentine öde-

necek cezayı bildirmektedir. Bu nedenle, kalıntıların Oinoanda’ya bağlı yazlığa ait olduğu düşünülür, Bean 1997, 180; Özgen 2006, 543.158 Columella, IX. VI. 3-4; Varro, III. XVI. 21-22; Plinius NH, XXI. 43.159 Mısırlı arıcıların, kovanların taşınmasında eşekleri kullandıklarına dair bir papirusta, arıcıların Zenon’dan istedikleri eşeklerin gecik-

mesi durumunda kovanlarını kaybedecekleri, bu nedenle de eşeklerin bir an önce gönderilmesi yönündeki haykırışları yer alır: Crane 1983, 42; Ransome 2004, 27 vd.

Süleyman BULUT118

ustaların, geleneksel arılıkların kent ve kırsal özelinde antik ve modern yerleşimlerle olan ilişkisinin ve de hasat ve pazarlamanın.

Serenler üzerine konan kara kovanların sayısı, kovan çapına bağlı olarak değişiklik gösterse de, ortalama 60 adet kovanın kullanıldığı bir serenden yılda yaklaşık 600 kg. bal hasat edilir160. Biri yıkılmış olsa da, 3 adet serenin bulunduğu İmecik Köyü’nde 1800 kg, İmecik Susuzu’ndaki serenlerle birlikte ise yıllık bal üretimi Susuz Çukuru’nda toplam 3600 kg olur. Serenlerin sayıları her geçen gün artan doğal veya insan kaynaklı yıkımlar161 nedeniyle kesin olarak bilinemediğinden, üretim kapasitesini tespit etmek de mümkün değildir. Zira, 1970’li yıllara kadar Küçük Söğle’de 20, Büyük Söğle’de ise 25 seren bulunuyordu ve bunlardan günümüze ancak 10 adedi ulaşabilmiştir162. Dolayısıyla Küçük ve Büyük Söğle’de 45 adet serenden elde edilecek bal miktarının 27 ton olduğu düşünüldüğünde, seren balının bölge ekonomisine katkısı da kendiliğinden anlaşılır. Ayrıca, yukarıda değinildiği gibi 1932 yılında il bazında 300 ton163 bal üretildiği düşünüldüğünde, salt Söğle ve Susuzlar Çukuru’ndaki üretimin ekonomiye olan katkısı daha da anlam kazanır. Osmanlı Dönemi’nde Finike ve Kumluca’yı da kapsayan Elmalı164, bölgenin en büyük ve en verimli ovasına165 sahip olmasının yanı sıra; en büyük pazar yeriydi de166. 20. yy.ın ortalarında Söğle yağı ve balını, Elmalı’nın pek çok yerli aileleri senelik ihtiyaçlarını karşılamak için Söğleli üreticilere yazdan ısmarlarlarmış. Balın kaliteli olmasına karşın, pazarlamanın iyi yapılamaması, tüketimin yakın çevreyle sınırlanmasına neden olurmuş167.

Bölgede M. Özsait tarafından gerçekleştirilen yüzey araştırmalarında; Beğiş Susuzu’nu çevreleyen Beydağı yamaçlarında İlk Tunç Çağı’na, İmecik Susuzu höyüğünde İlk Tunç Çağı I-II ve Roma Çağı’na, İmecik Köyü’nün batısındaki höyükte İlk Tunç Çağı ve Demir Çağı’na ait seramikler ve köyün doğu-sundaki yamaçlarda Roma Dönemi’den kaya lahitleri ile bir adet kaya mezarı tespit edilmiştir168. İmecik Susuzu’nun güneyinde, ovanın başlangıç noktasındaki kayalık bir tepe üzerinde gözlemlenen Roma Dönemi kalıntıları, tarımsal üretime yönelik izler taşırlar. Kalıntılar arasında görülen baskı kolu yuvaları ve orbis (değirmen taşı), zeytinyağı üretimini düşündürür169. Bölgedeki bu kalıntılar, İlk Tunç Çağı’ndan Roma Dönemi’ne dek yerleşimin sürekliliğini göstermesi açısından da önemlidir. Benzer bir durum Elmalı İlçesi’ne bağlı Söğle için de geçerlidir ve buradaki antik yerleşim Soklai olarak lokalize edilir170; serenlerden biri de antik kent sınırları içinde yer alır.

160 20. yy.’ın başlarında Anadolu’da bir kovandan ortalama 4-6 kg. bal, 300-600 gr. balmumu alınabiliyordu, Solak 2013, 354. Ancak, bal ha-sadı yanında, kovanların cinsi ve boyutları hakkında bilgi verilmemiştir. Günümüzde bölge arıcıları ise, mevsimine göre değişiklik gös-termekle birlikte bir karakovandan ortalama 15-20 kg. bal hasadı yapılabileceğini ifade etmişlerdir. Kış aylarında arıları şeker şerbetiyle besleme nedeniyle bu miktar günümüz için makul görünse de, Antik Dönem’de böyle bir besleme yapılmadığı dikkate alındığında, bir kovandan hasat edilen balın bu miktardan çok daha az olması beklenir. Zira antik kaynaklarda, balın cinsine göre kovanda bırakılması gereken bal miktarı hakkında bilgiler bulunur. Örneğin, yaz hasadında balın onda birinin arılara bırakılması, şayet kovan içinde çok az miktarda bal varsa hiç dokunulmaması gerektiği önerilir; Plinius NH, XI. 15. Süpergeotu balının hasadında, kovanda balın üçte ikisi bırakılmalıdır; Plinius NH, XI. 16. Tel Rehov’da tespit edilen 0.80 m uzunluğunda ve 0.30 m çapındaki silindirik kovanlardan kovan ba-şına 3-5 kg. bal, 500 gram da balmumu alınabiliyordu, Tel Rehov 2007, 211. Bu örnekler dikkate alındığında, serenlerde kullanılan kütük kovanların 1.00-1.20 m arasında bir uzunluğa ve ortalama 0.30-0.45 m çapa sahip, 1970’li yıllarda kovan başına hasat edilen bal miktarı, yanılma payı bulunmakla birlikte, ortalama 10 kg. olarak düşünülmüştür.

161 Müğren, İmecik ve Çakmak Yaylası’ndaki serenler yakın zamanda köylüler tarafından sökülmüştür. 162 Ceylan 2012, 164.163 Güçlü 2007, 244.164 Güçlü 2007, 234.165 Bölgenin en geniş işlenebilir toprakları Elmalı Ovası’ndadır, Bean 1997, 159.166 Osmanlılar zamanında Elmalı ve çevresinin kültürel, sosyal, politik ve ekonomik yapısının bugünden daha canlı olduğunu söylemek

yanlış olmayacaktır, Özgen 2006, 545; Duymaz 2008, 207.167 Saraçoğlu 1989, 224.168 Özsait 1995, 296 vd.169 Zeytin yetiştirme sınırı 800 m.dir; İmecik Susuzu’nun 870 m rakıma sahip olması, zeytin ağacının bu bölgedeki varlığında şüphe düşü-

rür. Ancak, araştırmalarda Elmalı Ovası, Söğüt Gölü, Lysis Vadisi ve Kibyra ile zeytin ağacının yetişme sınırı olarak belirlenen 800 m.nin üzerindeki Selge ve Sagalassos’ta da zeytin polenleri tespit edilmiştir, Hellenkemper-Hild 2004, 94.

170 Şahin-Adak 2007, 198 vd.


Serenlerin köy yerleşimi içinde, yakın çevresinde ya da Çakmak Yaylası’nda olduğu gibi salt yaz aylarında iskân edilen yaylalarda yayılım göstermesinin yanı sıra; Söğle, İmecik ve İmecik Susuzu gibi Antik Dönem yerleşimlerinin bulunduğu alanlarda da konumlanmış olmaları, arıcılığın geçmişten günümüze devam eden geleneksel bir uğraş olduğu düşüncesini cazip kılar. Stadiasmus Patarensis’te Milyas Bölgesi’nin en bereketli ovasına sahip Elmalı Platosu’ndaki Akarassos/Elmalı ve Soklai/Söğle son istasyonlar olarak gözükür ve antik yollar bölgeyi Lykia’nın kıyı kesimlerine bağlar171. Bu yol ağı, bölgenin yukarıda anıl-dığı üzere, salt Osmanlı Dönemi’nde değil aynı zamanda en azından Roma Dönemi’nde de önemli ticari merkez olduğunun bir göstergesidir. Aynı coğrafyada, Elmalı Ovası dışındaki irili ufaklı düzlüklerde tes-pit edilen başta höyükler172 olmak üzere, çok sayıdaki Demir Çağı sonrası yerleşimleri, tarıma uygun tüm alanların değerlendirilmiş olabileceğini düşündürür. Zira antik kentlerin tümü, çevrelerindeki kırsal alanlara bağımlıydı ve kırsal insanı, başta iklim ve toprak olmak üzere, kendi özel koşullarına uygun ola-rak geliştirdiği yöntemlerle tarımsal faaliyetlerde bulunuyordu173.

İlk gezginlerden şimdilere pek çok araştırmacı, serenlerin Lykia’nın en özgün anıtlarından olan “dikme mezarlar”174 ile benzerliğine dikkat çekerlerken, bu kule formunun Antik Dönem’den günümüze süregel-diğini de belirtirler175. Bu savı dolaylı yoldan destekleyen en belirgin örnek, bölgedeki geleneksel konut-lar176 ile günümüzde koruma altına alınmış olan ahşap tahıl ambarlarıdır177. Zira ahşap tahıl ambarla-rının, Lykia ve Milyas Bölgeleri’nde yayılım göstermesinin yanı sıra malzeme ve teknik açıdan Klasik Dönem kaya mezarlarında yansıtılan aynı dönemin konut mimarisiyle olan benzerliği, ambarların Antik Dönem’den günümüze kesintisizce sürgün süren bir yapı formu olduğunda şüphe bırakmaz178. L. Mühlbauer, Klasik Dönem kaya mezarlarında yansıtılan konut mimarisi ile Elmalı ve Avlan Gölü yakın-larındaki ahşap karkas yapılardaki (tahıl ambarları) ana elemanların Lykia mezar yapılarından tama-men farklı işlevlere sahip olduklarını belirtse de179, karşılaştırma örneklerinin konut ve tahıl ambarı gibi tamamen ayrı fonksiyonlara sahip yapılar olması, dönemsel fark da gözetildiğinde, bu tür teknik ve detaya yansıyan farklılıkların bulunması doğal karşılanmalıdır. Bu detay farklılıklar, ahşap tahıl ambar-larının Antik Dönem’den günümüze geleneksel olarak devam eden bir yapı formu olduğu görüşünü de değiştirmez. Bu bağlamda serenlerin gelenekselliği irdelendiğinde; kovanları taşıyan dikmenin yani ana gövdenin, üzerinde duran lahde veya mezar odasına kaide olarak hizmet veren mezar dikmeleri ile benzer olduğu görülür180. Yani dörtgen gövde, farklı fonksiyonlara sahip iki yapı tipinde de aynı işlevi, yani kaide görevini üstlenmiştir. Bazı örneklerde gövde üzerindeki platforma çıkışı sağlayan hareket boşluğunun kapısı, dikme mezarlarda mezar odasına açılan kapıları anımsatır. Serenlerde platform üzerindeki kovan-ların örtülmesiyle (tam olarak çatı değil) elde edilen semerdam form veya 2. Tip’te gördüğümüz üçgen çatı, Klasik Dönem lahitlerinin kapakları ile, 2. Tip serenlerdeki ahşabın inşa tekniği ise kısmen Klasik Dönem lahitleri ve kaya mezarlarına yansıtılan konutların ahşap işçiliğiyle benzerdir. Bölgedeki yeni kazı ve araştırmalar; Lykia’nın Klasik Dönem konutlarının taş temel üzerine ahşap iskeletli ve taş dolgulu bir yapıya sahip olduğunu gösterirken, diğer taraftan tümüyle ahşaptan mezarların varlığını da tartışmaya

171 Çevik 2002, 136; Şahin-Adak 2007, 181 vdd. 197 vd.172 Özsait 1995, 296 vd. Elmalı Ovası yerleşimleri hakkında genel olarak bk. Özgen 2006, 537 vdd. 173 Osborne 1987, 27; Osborne 2000, 119 vdd.174 Dikme Mezarlar için genel olarak bk. Benndorf – Niemann 1884, 107 vdd.; Borchhardt 1975, 95 vdd.; Kjeldsen – Zahle 1975, 340 vdd.;

Kolb – Kupke 1992, 47 vd.175 Petersen – von Luschan 1889, 163; Kjeldsen – Zahle 1975, 344 vd.; Mellink 1976, 24; Çevik 2002, 56.176 Işık – İşkan 1996, 171 vdd.; Çevik 2002, 54 vdd.; İşkan – Işık 2005, 406 vdd.177 Ahşap tahıl ambarlarının mimari yapısı hakkında detaylı bilgi için bk. Özakın 2008, 275 vd.178 Fellows 1840, 129; Benndorf – Niemann 1884, 98 vdd.; Kjeldsen – Zahle 1975, 321 vdd.; Işık – İşkan 1996, 171 vdd.; Çevik 2002, 53 vdd.;

İşkan – Işık 2005, 406 vdd.; Günay 2008, 286; Tanal 2010, 331.179 Mühlbauer 2007, 21 vd.180 Petersen – von Luschan 1889, 163; Kjeldsen – Zahle 1975, 346; Mellink 1976, 24. Dikme Mezarların kökenine dair tartışmalar için ayrıca

bk. Özhanlı 1997, 1-4.

Süleyman BULUT120

açmıştır181. Her koşulda serenlerin, görsel olarak dikme mezarlar ile kullanılan malzeme ve inşa tekniği açısından ise geleneksel konut ve mezarlar ile benzerliği yadsınamaz.

Dikme mezarlar ile serenlerin anılan benzerliklerine karşın, serenlerde yukarıda anlatıldığı gibi, farklı teknik ve malzeme kullanılarak masif bir gövde oluşturulurken, dikme mezarlarda gövde tamamen masif kayadan inşa edilmiştir. Ayrıca, Dikme Mezarlar’ın gövdesinde taşa yansıtılan ahşap konstrüksiyona dair bir iz de bulunmamaktadır. Bazı farklılıkları bulunsa da, görsel olarak dikmelerle benzerliği yadsınama-yan serenler (arılıklar), dikme mezarlardan kopyalanmış/etkilenmiş olabilir mi? K. Kjeldsen ve J. Zahle bu soruyu; serenlerin sadece Elmalı’da, dikme mezarların ise kıyı bölgelerde bulunmasından kaynak-lanan coğrafi uzaklığın etkileşimi, günümüzde halkın büyük bir kısmının yaz aylarında kıyı bölgeler-den yaylalara göç ettikleri düşünüldüğünde, hiç bir şekilde gündem dışı bırakmayacağı yönünde açık-larlar182. Ayrıca, bu sorunun kendi içerisinde önemsiz olduğunu, çünkü dikme mezarların kule biçimli bir yapıdan (aynı arı kovanlarının konstrüksiyonu gibi) oluştuklarını ve bu tarz bir yapının –benzer bir örneğinin olmadığı sürece- tasarlamasının mümkün olmadığını belirtirler183. Bu durum araştırmacıları başka bir gözleme yönlendirir: Lykia’nın en özgün mezar formu olan dikme mezarların, diğer mezar-lar gibi bir konstrüksiyonu kopyalamış ya da devam ettirmiş olduğu düşüncesi doğru olmalıdır. Prensip olarak Dikme Mezarlar’ın kabul edilen prototiplerinin arı kovanlarına taşıyıcı olarak hizmet ettiği ya da başka bir amaçla yapılmış olduğu düşüncesi aynıdır184. Kjeldsen ve Zahle özetle; serenlerin mi dikme mezarlara yoksa bunların mı serenlere bir model oluşturduğu konusunda kesin bir yargıya varılmasının güç olduğunu; ancak, Lykia’nın diğer mezar formlarının, oluşumlarını bölgenin ahşap konut mimarisi konstrüksiyonlarını kopyalamış185 oldukları gerçeğinden hareketle, bu modellemenin dikme mezarlar için de söz konusu olabileceğini yazarlar. Bilimcilerin yaptığı bu analoji, Lykialı’nın ahşaptan inşa ettiği başta konut186 olmak üzere tahıl ambarı ve arılıklar (serenler) gibi geleneksel sivil yapılarının, dönemin mezar mimarisine model oluşturduğu düşüncesini oldukça makul kılar. Her koşulda ispatı güç olan bu tarz çıkarımlar, serenler ile dikme mezarların yayılım alanlarının farklılığı nedeniyle tartışmaya açıktır. Zira, mevcut verilere göre her iki yapı tipinin bir arada tespit edildiği bir bölge henüz bilinmemektedir. Lykia’nın kıyı bölgelerinde hatta Gömbe gibi bazı yaylalarında serenlerin bulunmaması bir sorun olarak karşımıza çıkmakla birlikte bu sorun; Orta Toroslar’da arıcıların ardıç veya sedir ağaçlarının gövdele-rine monte edilen platform üzerine kovanları yerleştirdikleri dikkate alındığında, bu yöntemin yani “ağaç seren/hanayların” orman bakımından zengin yaylalarda ve kıyı bölgelerinde kullanıldığı veya henüz bile-mediğimiz başka bir tekniğin tercih edilmişliğiyle de açıklanabilir. Her halükarda; serenlerin bölgedeki yayılımını sınırlıdır, Teke Yarımadası’nın merkezinde ve batısında yoktur, hatta hanay olarak adlandı-rılan benzerleri Konya/Bozkır’da da bulunmaktadır187. Bu nedenle serenlerin salt Teke Yarımadası’na özgü olmadığını ancak, Yarımada’nın kuzeyinde Masikytos/Beydağı çevresindeki yaylalarda (Milyas Bölgesi’nde) biçimlenen geleneksel bir yapı tipi olduğunu belirtmekle yetinmeliyiz. Bu durum, serenlerin neden Milyas dışında (Teke Yarımadası için) bulunmadığını da açıklar niteliktedir; yayılımının sınırlı oluşundaki temel etkenin, Antik Dönem’deki yayılımından kaynaklandığını düşünmek olasıdır.

181 Lykia konutları ve mezarlarında kullanılan malzeme ve inşa teknikleri için bk. Kjeldsen – Zahle 1975, 312 vdd.; Kjeldsen – Zahle 1976, 29 vdd.; Işık – İşkan 1996, 171 vdd.; Çevik 2002, 53 vdd.; İşkan – Işık 2005, 395 vdd.; Kuban 2006, 365 vdd.; Genel olarak bk. Mühlbauer 2007.

182 Kjeldsen – Zahle 1975, 346.183 Kjeldsen – Zahle 1975, 346.184 Kjeldsen – Zahle 1975, 346 vd.185 Lykia kaya mezarlarının ahşap mezarlardan uyarlanmış olduğuna dair karşı görüş için bk. Kuban 2006, 367 vdd. 186 Lykia konutlarında ahşap, ahşap karkas arası taş dolgu veya kerpiç malzeme kullanımı için bk. Işık – İşkan 1996, 174 vdd.; İşkan – Işık

2005, 406 vdd.187 Konya/Bozkır hanayları hakkında detaylı bir araştırma bulunmamaktadır. Dolayısıyla, Teke Yarımadası serenleri ile Bozkır hanayları-

nın tarihsel ilişkileri hakkında, şimdilik bir yorum yapmak mümkün değilse de, bölgenin tarihsel geçmişinde dikme mezar gibi benzer ama farklı fonksiyona sahip mimari yapı tiplerinin bulunmuş olması ve de olası Antik Dönem öncülleri; Teke Yarımadası serenlerinin, en azından Osmanlı Dönemi’nde Bozkır hanaylarına bir model oluşturduğunu düşünmemizde etken görünmektedir. Bu konu, tarafımız-dan yerinde yapılacak alan araştırmaları sonrasında daha ayrıntılı bir şekilde değerlendirmeye alınacaktır.


Sonuçİsrail’in kuzeyindeki Tel Rehov kentinde 5. katmanda tespit edilen ve İÖ 940-860 yıllarına tarihlenen arı-lıktaki silindirik kovanların benzerlerinin kullanımına, günümüzde başta İsrail olmak üzere Orta Mısır ve Afrika’da geleneksel olarak devam edildiğine188 yukarıda değindik. Bu örnek; Antik Dönem ve gele-neksel arıcılık yöntemlerinin benzerliğini kesin olarak belgelemesi açısından önemlidir. Yine gördük ki güneydoğu Yunanistan’da189 ve Korinth yakınlarındaki İsthmia’da190 yapılan kazılarda ele geçen kovan türlerinde de aynı durum söz konudur. Dolayısıyla, veri yokluğu nedeniyle Antik Dönem’deki varlıkla-rından kesin emin olamadığımız Teke Yarımadası serenleri için yukarıda anılan örnekler, göreceli de olsa bir analoji yapabilmemize olanak sağlar. Ayrıca, bölgeye özgü mezar tiplerinden olan dikme mezarların serenler ile olan benzerliği ve de bölgenin mezar mimarisinin coğrafyasındaki geleneksel yapı konstrük-siyonlarını kopyaladığı gerçeğinden hareketle, serenlerin de, tıpkı günümüz tahıl ambarları gibi Antik Dönem’den beri Milyas Bölgesi’nde kullanılan bir yapı tipi olduğunu düşündürür. Serenler ile dikme mezarlar arasındaki kökene dair sorun ve hipotezler her durumda ikincil önemdedir ve ayrı bir araştırma konusudur. Bu çalışmanın temel amacı, bölgedeki arıcılık kültürünün kronolojisini tespit edebilmenin yanı sıra, bu kültürün sosyal ve ekonomik açıdan analizini yaparak, bölge özelinde mimariye yansıyan etnografik örnekler ışığında Antik Dönem için bir model önerisinde bulunmak olmuştur.

Cumhuriyet Dönemi, Osmanlı Dönemi Tahrir Defterleri, Lazaros’un Vitası ve Karialı Zenon’a ait papi-rus kayıtları ile bölgedeki numizmatik veriler, Teke Yarımadası’nda köklü arıcılık faaliyetlerinin varlığını kesin olarak belgelemektedirler. Bu veriler bölgedeki arıcılığın Hellenistik Dönem’deki varlığını göste-rirken, yukarıda da değinildiği üzere serenlerin Antik Dönem’deki olası varlıkları, arıcılığın çok daha erken dönemlerde başlamış olabileceğini düşündürür. Özlüce değerlendirildiğinde; Teke Yarımadası’nda (Milyas Bölgesi’nde) tespit edilen serenler, coğrafyanın sunduğu olanak/zorlamalar neticesinde, tarih boyunca bölge halkı tarafından kule/dikme formu ile biçimlendirilmiş köklü bir mimari geleneğin yan-sımasıdırlar.

Teke Yarımadası’nda Antik Dönem’deki arıcılık faaliyetleri konusunda açıklamaya veya ortaya koymaya çalıştığımız sorunlar; ancak bölgede yapılacak yeni araştırmalar ve bulgularla çözüme kavuşabilecektir. Ne yazık ki, kırsal mimarinin son temsilcilerinden biri olan serenler, her geçen gün yok edilmektedir. Sevindirici olan ise serenlerin bir kısmının koruma altına alınmış olmasıdır. Ancak, serenleri salt yasa-larla koruma altına almış olmak, bu kültürel değerin gelecek nesillere aktarılmasının bir garantisi değil-dir. Çağdaş anlamda koruma; hiç şüphesiz ünlü Seren Balı’nın üretilmesi ve de bu kültürün yaşatılmasıyla mümkün olabilecektir.

188 Tel Rehov 2007, 217. 189 Crane 1999, 198 Res. 23, 2a.190 Crane 1999, 397 vd. Res. 39, 2a. 39, 2b; Anderson-Stojanovic - Jones 2002, 347, 371 vd.; Jones – Graham – Sackett Geroulanos 1973, 399

Lev. 78 c-d.

Süleyman BULUT122

Kaynakça

Antik KaynaklarAnt. Lib. Met. The Metamorphoses of Antoninus Liberalis: A translation with a commentary (ed. F. Celoria, London/New

York 1992).Appianus Appian’s Roman History II, Books VIII Part II-XII. (ed. H. White, The Loeb Classical Library, 1912-1913).Columella Lucius Junius Moderatus Columella, De re rustica II (ed. E.S. Forster et al., London 1954).Herodotos Herodotos, Tarih. (Çev. M. Ökmen, İstanbul 2006).Varro M. Terenti Varronis Rerum Rusticarum, Res rusticae (ed. L. Storr et al., London 1912).Vergilius Publius Vergilius Maro, Georgica. Çiftçilik Sanatı (Çev. Ç. Dürüşken, İstanbul 2006).Vita Lazaros The Life of Lazaros of Mt. Galesion: An Eleventh-Century Pillar Saint. (ed. R. P. H. Greenfield, Washington

2000).Plinius NH Pliny the Elder, The Natural History (ed. J. Bostock, London 1855).

Çağdaş KaynaklarAnderson-Stojanovic – Jones 2002 V. Anderson-Stojanovic - J. Ellis Jones, Ancient Beehives from Isthmia, Hesperia 71, 2002, 345-376.Armağan 1998 A. Latif Armağan, XVI. Yüzyılda Teke Sancağı’ndaki Konar-Göçerlerin Demografik Durumu Üzerine Bir

Araştırma, Tarih Araştırmaları Dergisi XIX, 1998, 1- 35.Babelon 1924 J. Babelon, Catalogue de la collection de Luynes. Monnaies grecques. I. Italie et Sicile (Paris 1924).Baykara 2007 T. Baykara, XX. Yüzyıl Başlarında Antalya, bk. M Oral (ed.) 20. Yüzyılda Antalya Sempozyumu. Antalya 22-

24 Kasım 2007. Sempozyum Bildirileri, Cilt I (Antalya 2007) 11-22.Bean 1997 G. E. Bean, Eskiçağda Lykia Bölgesi (İstanbul 1997).Benndorf – Niemann 1884 O. Benndorf – G. Niemann, Reisen in Lykien und Karien (Wien 1884).Borchhardt 1975 J. Borchhardt, Myra – Eine lykische Nekropole in antiker und byzantinischer Zeit, IstForsch 30 (Berlin 1975).Bortolin 2008 R. Bortolin, Archeologia del miele. Documenti di archeologia 45 (Mantova 2008).Bulut 2005 S. Bulut, Likya-Pamfilya-Pisidya Sınır Bölgesinden Sıradışı İki Zeytinyağı İşliği, Adalya 8, 2005, 191-210.Bulut 2007 S. Bulut, Gazelin İni: Trebenna Teritoryumundan Bir Çiftlik Evi, bk. M Işıklı-B. Can (ed.) Doğudan Yükselen

Işık Atatürk Üniversitesi 50. Yıl Armağan Kitabı (Erzurum 2007) 417-431.Bulut 2010 S. Bulut, Tarih ve Arkeolojide Arıcılık, bk. N. Çevik - M Köseoğlu (ed.) Çine Arıcılık Müzesi Çalıştay ve

Panel Bildirileri (İzmir 2010) 21-25.BMC Phrygia B.V. Head, British Museum Catalogues of Grek Coins. Phrygia (London 1906).Ceylan 2012 S. Ceylan, Kırsal Mimarinin Örneklerinden Serenlerin Coğrafi Açıdan İrdelenmesi, Doğu Coğrafya Dergisi/

Eastern Geographical Review 17, 2012, 151-168.Clarysse - Gallazzi - Kurit 2000 W. Clarysse - C. Gallazzi - N. Kruit, Three joins from the Zenon archive, Ancient Society 30, 2000, 5-27.Cook 1895 A. B. Cook, The Bee in Greek Mythology, JHS 15, 1895, 1-24.Crane 1983 E. Crane, The Archeology of Beekeeping (London 1983).Crane 1997 E. Crane, The Past and Present Importance of Bee Products to Man, bk. A. Mizrahi – Y. Lensky (ed.), Bee

Products. Properties, Applications, and Apitherapy (New York 1997) 1-13.Crane 1999 E. Crane, The World History of Beekeeping and Honey Hunting (New York 1999).Çevik 2002 N. Çevik, Taşların İzinde Likya (İstanbul 2002).Çevik et al. 2005 N. Çevik - B. Varkıvanç - S. Bulut - İ. Kızgut, Roma Dönemi Kalıntıları, bk. N. Çevik - B. Varkıvanç - E.

Akyürek (ed.) Trebenna. Tarihi, Arkeolojisi ve Doğası / Trebenna. Its History, Archaeology and Natural Environment. ADALYA Supplement 1 (İstanbul 2005) 31-80.

Çevik - Bulut 2010 N. Çevik, S. Bulut, İkinci Kazı Sezonunda Myra ve Limanı Andriake, bk. N. Çevik (ed.), Arkeolojisinden Doğasına Myra/Demre ve Çevresi (Antalya 2010) 25-118.

Diler 1993 A. Diler, Akdeniz Bölgesi Antik Çağ Zeytinyağı ve Şarap İşlikleri, AST XI-2, 1993, 505-520.Diler 1994 A. Diler, Akdeniz Bölgesi Antik Çağ Zeytin ve Üzüm Presleri-1993, AST XII, 1994, 441-457.Duymaz 2008 A. Ş. Duymaz, Kentsel Gelişim ve Mimari Yapılar Üzerine Bir Çalışma Örneği: Elmalı Şehri, SDÜ Fen

Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 18, 2008, 205-220.Elderkin 1939 G. W. Elderkin, The Bee of Artemis, AJP 60. 2, 1939, 203-213.


Erkut 2011 S. Erkut, Hititler’de Arı ve Bal, Acta Turcica 3. 1, 2011, 36-39.Fellows 1840 Ch. Fellows, Discoveries in Lycia. A second excursion in Asia Minor (London 1840).Foss 2006 P. W. Foss, The Hacımusalar Project Regional Survey: Landscape and Settlement Investigations in the Elmalı

Basin. URL:http://quemdixerechaos.files.wordpress.com/2012/11/3lykiatext_foss.pdf (Görülme Tarihi: 04.02.2015).

Gezgin 2010 İ. Gezgin, Tanrının Gözyaşı: Bal, bk. N. Aras (Ed.) Ballı Yazılar. Metro Gastro 55, 2010, 215-227.Güçlü 2007 M Güçlü, Selçuklulardan Cumhuriyet’e Kumluca (Antalya) Bölgesi, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları

Dergisi 22, 2007, 219-250.Güçlü 2008 M Güçlü, II. Meşrutiyet Döneminde Antalya’nın Coğrafi ve İktisadi Vaziyeti (Antalya 2008).Günay 2008 R. Günay, Ambarlar, Arı Serenleri ve Likya Mezarları, bk. R. Günay (ed.), Elmalı ve Yöresel Mimarlığı

(İstanbul 2008) 285-294.Hellenkemper – Hild 2004 H. G. Hellenkemper - F. Hild, Lykien und Pamphylien. TIB 8, (Wien 2004).Hoffner 1974 H.A. Hoffner, Jr., Alimenta Hethaeorum Food Production in Hittite Asia Minor. American Oriental Series 55

(New Haven 1974).Işık – İşkan 1996 F. Işık – H. İşkan, Likya’da Konut ve Gömüt Arasındaki Yapısal İlişkiler/Structural links between the house

and the tomb in Lycia, Habitat II, Tarihten Günümüze Konut ve Yerleşme (İstanbul 1996) 171-182.İşkan – Işık 2005 H. İşkan – F. Işık, Likya Ev Mimarisi Üzerine Düşünceler, bk. O. Belli – B. B. Kurtel (ed.), 60. Yaşında Sinan

Genim’e Armağan (İstanbul 2005) 398-415.Jones-Graham-Sackett-Geroulanos 1973 J. E. Jones - A. J. Graham - L. H. Sackett - M. Ioannes Geroulanos, An Attic Country House below the Cave

of Pan at Vari, BSA 68, 1973, 355-452.Kaplan 1992 M. Kaplan, Les hommes et la terre à Byzance du VIe au XIe siècle: propriété et exploitation du sol (Paris 1992).Karaca 2002 B. Karaca, XV. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı (Isparta 2002).Karaca 2013 B. Karaca, XVI. Yüzyılda Meğri (Fethiye) Kazası, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 30,

2013, 13-54.Kjeldsen-Zahle 1975 K. Kjeldsen-J. Zahle, Lykische Gräber: Ein vorläufiger Bericht, AA 90, 1975, 312-350.Kjeldsen – Zahle 1976 K. Kjeldsen-J. Zahle, A Dynastic Tomb in Central Lycia. New Evidence for the Study of Lycian Architecture

and History in the Classical Period, ActaArch 47, 1976, 29-46.Kolb-Kupke 1992 F. Kolb-B. Kupke, Lykien, Geschichte Lykiens im Altertum (Mainz 1992).Konecny 1998 A. Konecny, Lykische Ölpressen, ÖJh 67, 1998, 120-194.Konecny 1999 A. Konecny, Lykische Ölpressen II. Die Olivenverarbeitungs anlagen in der Siedlung auf dem Dinek Tepesi,

ÖJh 68, 1999, 141-172.Köse 2013 E. Köse, 18. Yüzyılın İlk Yarısında İçel ve Antalya Sahilleri’nde Ticaret, Cedrus I, 2013, 299-328.Kuban 2006 Z. Kuban, Likya Mimarisi: Mimesis ve Yorum, bk. K. Dörtlük et al. III. Uluslararası Likya Sempozyumu, 7-10

Kasım 2005 Antalya, Cilt I (İstanbul 2006) 365-373.Lampeitl 2007 F. Lampeitl, Arıcılık (İstanbul 2007).Lenger 2010 D. S. Lenger, Antik Çağda Bal ve Beslenme, Arkeoloji ve Sanat 134, 2010, 89-96.Lenger 2011 D. S. Lenger, Antik Çağda Karia Bölgesinde Bal, Acta Turcica 3. 1, 2011, 28–35.Lüdorf 1998/99 G. Lüdorf, Leitformen der attischen Gebrauchskeramik: Der Bienenkorb, Boreas 21/22, 1998/99, 41-170.Magie 1950 D. Magie, Roman Rule in Asia Minor, I-2 (Princeton University Press 1950).Mellink 1976 M Mellink, Local, Phrygian and Greek traits in northern Lycia, RevArch. I, 1976, 21-34.Mühlbauer 2007 L. Mühlbauer, Lykische Grabarchitektur: vom Holz zum Stein. Forshungen in Limyra 3 (Wien 2007).Onur 2002 F. Onur, Antik Veriler Işığında Lykia’nın Hidrografyası, bk. S. Şahin-M Adak (ed.), Likya İncelemeleri I

(İstanbul 2002) 53-61.Onur 2005 F. Onur, Trebenna Tarihi, bk. N. Çevik - B. Varkıvanç (ed.), Trebenna. Tarihi Arkeolojisi ve Doğası (İstanbul

2005) 7-20.Osborne 1987 R. Osborne, Classical Landscapes with Figüres (London 1987).Osborne 2000 R. Osborne, Gurur ve Ön Yargı, Sağduyu ve Geçim: Yunan Kentinde Değiş/Tokuş ve Toplum, bk. J. Rich – A.

W. Hadrill (ed.), Antik Dünyada Kırsal ve Kent (İstanbul 2000) 119-148.Özakın 2008 R. Özakın, Şekerciler Ambarı, bk. R. Günay (ed.), Elmalı ve Yöresel Mimarlığı (İstanbul 2008) 273-284.Özgen 2006 İ. Özgen, Elmalı Ovası ve Hacımusalar, bk. K. Dörtlük et al., III. Uluslararası Likya Sempozyumu, 7-10 Kasım

2005 Antalya, Cilt II (İstanbul 2006) 537-555.Özhanlı 1997 M Özhanlı, İsinda Kabartmalı Dikme Gömütü (Akdeniz Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,

1997).Özkök – Sorkun 2000 A. Özkök – K. Sorkun, Keşfedilmemiş Bir Değer Çam Balı, bk. N. Aras (ed.), Ballı Yazılar. Metro Gastro 56,

2010, 86-94.

Süleyman BULUT124

Özsait 1995 M Özsait, 1994 Yılı Antalya-Korkuteli Yüzey Araştırmaları, AST XIII. 2, 1995, 293-313.Petersen – von Luschan 1889 E.Petersen – F.von Luschan, Reisen im Südwestlischen Kleinasien Band II. Reisen in Lykien Milyas und

Kibyratis (Wien 1889).Ransome 2004 H. M Ransome, The Sacred Bee in Ancient Times and Folklore (London 2004).Rosada – Parreño 1997 H. B. Rosada – C. M Parreño, The Archeology of Beekeeping in Pre-Iberia, JMA 10.1, 1997, 33-47.Solak 2013 İ. Solak, Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nde Anadolu’da Arıcılık, bk. H. Bahar et al. (ed.), Prof. Dr. Nejat

Göyünç’e Armağan (Konya 2013) 347-364.Spratt – Forbes 2008 T. A. B. Spratt – E. Forbes, Milyas, Kibyratis ve Likya’da Yolculuklar, I, II (İstanbul 2008).Şahin 2007 S. Şahin, Zwei Holzfaeller und der Wald in der Kartapis bei Neisa, Gephyra 4, 2007, 37-45.Şahin-Adak 2007 S. Şahin- M Adak, Stadiasmus Patarensis. Itinera Romana Provinciae Lyciae, Gephyra Monografi Serisi I

(İstanbul 2007).Saraçoğlu 1989 H. Saraçoğlu, Akdeniz Bölgesi (İstanbul 1989).Saraçoğlu 2015 A. Saraçoğlu, Tralleis Batı Nekropolü Mezar ve Buluntuları, bk. H. İşkan – F. Işık (ed.), Kum’dan Kent’e -

From Sand to the City. Uluslararası Patara Kazıları 25. Yıl Sempozyumu - The International Symposium of Patara Excavations 25th Anniversary. 11-13 Kasım/November 2013 Akdeniz Üniversitesi/University Antalya - Türkiye (İstanbul 2015) 475-495.

Sarı 2008 S. Sarı, XV-XVI. Yüzyıllarda Menteşe, Hamid ve Teke Sancağı Yörükleri (S.D.Ü. Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2008).

SNG Caria Sylloge Nummorum Graecorum The Royal Collection of Coins and Medals. Danish National Museum Caria Part II (Kopenhag 1947).

SNG CopLycia-Pamphylia Sylloge Nummorum Graecorum The Royal Collection of Coins and Medals. Danish National Museum Lycia – Pamphylia (Kopenhag 1955).

SNG vAulLykien Sylloge Nummorum Graecorum Deutschland. Sammlung von Aulock Lykien, Heft 10 (Berlin 1964).Takmer 2002 B. Takmer, Lykia Orografyası, bk. S. Şahin - M Adak (ed.), Likya İncelemeleri I (İstanbul 2002) 33-51.Takmer 2008 B. Takmer, Lex Portorii Provinciae Lyciae. Ein Vorbericht über die Zollinschrift aus Andriake aus neronischer

Zeit, Gephyra 4, 2008, 165–188.Tanal 2010 Ö. Tanal, Ölümden Dirime Antalya’nın Likya Mezar Anıtları Benzeri Arı Kovanları: Serenler, bk. A. Ceylan

(ed.), Ballı Yazılar. Gastro Metro 56, 2010, 325-335.Tek 2006 A. T. Tek, Hellenistik ve Erken Roma İmparatorluk Dönemlerinde Likya’da Basılan Otonom Şehir Sikkeleri,

bk. K. Dörtlük et al. (ed.), III. Uluslararası Likya Sempozyumu, 7-10 Kasım 2005 Antalya, Cilt II (İstanbul 2006), 769-787.

Tel Rehov 2007 A. Mazar-N. Panitz-Cohen, It is the Land of Honey: Beekeeping at Tel Reḥov, NEA 70. 4, 2007, 202-219.Uysal – Arat 2012 M. Uysal – Y. Arat, Shelters As Examples Of The Vernacular/ Traditional Achitectural Formations in

Ecological Environments: Elmalı Arı Serenleri, Prostor: A Scholarly Journal of Architecture and Urban Planning 20.2 (44), 2012, 340-351.

Uysal – Arat 2014 M. Uysal – Y.Arat, Türk Halk Kültürünün Yerel Mimari Mirası: Arı Serenleri, Milli Folklor 26.102, 2014, 154-167.Üreten 2011 H. Üreten, Eski Anadolu’da Arı ve Bal, History Studies 3. 3, 2011, 363-382.Warner 1994 J. L. Warner, Elmalı Karataş II: The Early Bronze Age Village of Karataş (Bryn Mawr 1994).Wiegand 1913 Th. Wiegand (ed.), Milet: Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchungen seit dem Jahre 1899, 3.1: Der

Latmos (Berlin 1913).Wilson 2004 B. Wilson, The Hive: The Story of the Honeybee and Us (London 2004).Yılmaz-Çevik 1995 H. Yılmaz-N. Çevik, Tlos 1994, AST XIII. 1, 1995, 185-203.Zimmermann 1992 M Zimmermann, Die lykische Häfen und die Handelswege im östlichen Mittelmeer, ZPE 92, 1992, 201-217.


Res. 1 Serenlerin yayılım alanı (Şahin-Adak 2007, Harita. 3)

Res 2 Serenlerin konumu, Çamkuyusu (Mellink Arşivi)

Süleyman BULUT126

Res. 3 Beydağı yamacındaki serenlerin konumu, İmecik

Res. 4 Serenlerin konumu, İmecik Susuzu


Res 5 Serenlerin konumu, Dereköy

Res. 6 Söğle, Seren, Tip 1. a. (Mellink Arşivi) Res. 7 Söğle, Seren, Tip 1. a. (Kjeldsen-Zahle 1975, Abb. 26)

Süleyman BULUT128

Res. 8 Avdancık, Seren, Tip 1. a. (Ö. Tanal’dan)

Res. 9 Dereköy, Seren, Tip 1. b. (Antalya Koruma Bölge Kurulu Arşivi)

Res. 10 Dereköy, Seren, Tip 1. b. (Antalya Koruma Bölge Kurulu Arşivi)


Res. 11 Dereköy, Seren, Tip 2

Res 13 Dereköy, Seren, Tip 2, Kapı

Res. 12 Dereköy, Seren, Tip 2, Detay

Res. 14 Dereköy, Seren, Tip 2(Antalya Koruma Bölge Kurulu Arşivi)

Süleyman BULUT130

Res. 15 Hurma Köy, 2 no’lu Arılık

Res. 16 Patara-Muarönü, Arılık


Res. 17 Patara-Belkuyu, Arılık

Res. 18 Avdancık, kovanlardan detay (Ö. Tanal’dan)

Süleyman BULUT132

Res. 19 Dereköy, kovanlardan detay

Res. 20 İmecik, kovanlardan detay

Lykia’da Arıcılık: Seren ve Çevre Duvarlı Arılıklar Işığında Antik Geleneği Arayış

Documents