-
DNCE TARH Orhan Hanerliolu
Altnc Basm: Eyll 1995, Remzi Kitapevi.
1. B L M
GK BOLUUNDA BR DNYA
Milyonlarca yl nce, gk boluunda scak bir gaz bulutu belirdi. Bu
bulut, uzun bir gelime sonunda dnyamz olacak. Biz insanlar, ac ve
tatl btn servenlerimizi onun stnde yaayacaz: ykmz, gnein parlak
klar altnda renklenen bu bulutla balyor. Scakln bulutumuzdaki
hidrojen ve oksijen bireimini ge uurduunu varsayyoruz. Yaammzn
gereklemesi iin gereken su kaln bir bulut halinde dnyamz evrelemi
olmal. Yoksa dnyamz souyamazd. Bu, ylesine kaln bir buluttu ki gne
nlarnn dnyamza ulamasna engel oluyordu. Dnyamz karanlkt, bundan tr
de soumas hzlanmt. Souma, milyonlarca yl srmtr herhalde. Is,
kaynama derecesinin altna dt zaman, dnyamz evreleyen bulut
saanaklar halinde boanmaya balamtr. Byle olmasayd suyu nereden
bulabilirdik? Dnyamzdaki boluklar sularla dolmutur. Yamurlarn
tuzsuz olduunu biliyoruz. Tuz, okyanuslara, uzun jeolojik alar
boyunca kara paralarndan tanmtr: nsan tohumlarnn varlaabilmesi iin
tuzlu sular gerekiyordu.
SUDA BR HCRE
Canlln gerekleebilmesi iin hcre (cellule) yaamna elverili bir
ortam olumalyd. te, canlln ilk adm olan hcre, okyanuslarn bu tuzlu
sularnda gereklemi olmal. Bilgin Oparin, hidrokarbonlarn, tuzlu
suyun etkisiyle inorganik karbon bileimlerinden meydana geldiini
tantlam bulunuyor. Okyanuslarda erimi olarak bulunan
hidrokarbonlarn birbirleriyle birleerek gittike daha gelimi
bileikler meydana getirmi olmalar dnlebilir. Kimya
laboratuvarlarnda yaplabilen bu bileiklerin, geni okyanus
laboratuvarlarnda da yaplabilecei yadsnamaz. Bu bileiklerin iinde,
canlln temel zdei olan proteinler de vardr. Proteinler, amino
asitler denilen ok kk paracklardan meydana gelmilerdir. lerinde
karbon, hidrojen, oksijen, azot ve kimi durumlarda da fosfor ve
kkrtl elementler bulunur. Canlln en gerekli zdei olan enzimler de
proteinlerden baka bir ey deildirler. Canl hcrenin plazmasnn byk
blm proteindir. Btn canl organizmalarn bileimini meydana getiren bu
canl zdee protoplazma denir. En knden en byne kadar btn canllar,
ilerinde protoplazma bulunan hcrelerden dokunmutur.
-
YAAMAK
Yaamak, devimlilik (hareketlilik) demek. Tayla toprayla, gyle
yldzyla tm evren yaamakta. Ama biz insanlar bu deyimi, gzlerimizle
grebildiimiz kmltlar lsnde kullanmz. Bitkilerle hayvanlar canl,
bunlarn dndaki tm [sayfa 11] nesneleri cansz saymz. yle olsun. Biz
de, gerekte henz bir balang olduu halde bizlere pek uzun gelen
insanlk servenimizde bu yanl anlam srdreceiz. Bu anlamda yaam,
protein zdeinin varlk biimidir ve btn gizleri zmlenmitir: Yaam, bir
zdein (maddenin) baka bir zdekten bir eyler almas ve baka zdeklere
bir eyler vermesiyle gerekleiyor. Canlanma, bylesine bir alverile
balamaktadr. Bu alverii salayan da doann yansma (inikas, reflexion)
zelliidir. Doada her nesne baka nesneleri yanstr ve baka nesnelerde
yansr. Cansz doada bu yansma, rnein suyun gnei yanstmas ve gnein
suda yansmas gibi, pasif bir olgudur. Bu pasif yansma, uzun bir
gelime sreci sonunda, protein zdeinde aktif bir yansmaya ulamtr.
Protein zdei, artk evresinin etkilerine aktif tepkiler gstermeye
balyor ve bunu yaparken de yeniden kazanmak zorunda bulunduu bir
enerji harcyor. Demek ki bu enerjiyi evresinden geri alma yeteneini
oluturmaktan baka kar bir yolu yok. Protein zdeinin evresiyle bu
srekli zdek alverii mayalanma (fermentation) zelliini oluturmutur.
Mayalanma da, zorunlu olarak, metabolizma (deitirme ve dntrme)
olayn gerekletiriyor. Metabolizma elikili bir sretir, hem zmler hem
ayrtrr. Bir yandan besinsel zdekler canl dokulara dntrlrken, br
yandan canl dokular cansz zdeklere dntrlr. Souyan gaz bulutundaki o
gzelim yaam, bylelikle balar: Cansz doadaki yansma, bu canl
organizmann oluumuyla yaambilimsel (biyolojik) bir yansmaya,
uyarlganla (tenbih yeteneine) dnmtr. Canl organizmann gelimesi,
zamanla, daha yksek bir yanstma biimi olan duyum (ihsas)lar
oluturacaktr. Giderek, ok daha yetkin bir yanstma arac olan sinir
sistemleri meydana gelecektir. Canl organizmann en gelimi biimi
olan insandaysa dnme ve bilgi edinme sreci, ok zellemi bulunan bu
sinirler araclyla balar. nsann dnda bulunan tm nesnel gereklik bu
sinirler araclyla yansr ve bilgileir. Ne var ki, ksaca zetlediimiz
bu pek ak ve yaln sonuca varmak iin, yzlerce bilginin bilimsel
abalar ve bulgular gerekmitir.
YERYZNDE BR NSAN
Talardan, topraklardan, madenlerden; bitkilerden, hayvanlardan
insana kadar gelen bu sre, ne trl bir sretir? Bu akl durdurucu
grnmn altnda yatan nedir? imdi artk bu ok yaln doa yasasn ak seik
biliyoruz. Milyonlarca yl sren bu dramatik servenin altnda yatan,
doann evrensel evrim yasasdr. Ama bu yasay bilimsel olarak
aklayabilmek iin Charles Darwin (1809- 1882) gibi bir bilgin
gerekiyordu.
kze, korunmas iin, boynuz verilmi. Ya mrekkepbal korunmayacak m?
Onun da boyas var. Mrekkepbal ylesine boyar ki suyu, saldranlar ne
etseler onu bulamazlar. Boynuzsuz, boyasz tavan da evik bacaklarna
gvenir. Kular kanatlanp uarak kendilerini kurtarrlar. Ya boynuzsuz,
boyasz, kanatsz, hantal bacakl insan? Onu da usu (akl) koruyacak.
yi ama neden kimine boynuz, [sayfa 12] kimine boya, kimine evik
bacak, kimine kanat, kimine us? rnein btn varlklar boynuzlu
olamazlar myd? Bu soruya Darwinden ok nce Fransz bilgini Jean
Lamarck (1744-1829) karlk vermiti: Hayr, olamazlard. nk her varlk;
iinde varlat zdeksel koullara gre oluuyordu. Ne trl koullar
iindeyse o trl olmak zorundayd. Kuu varlatran koullar evik bacaklar
gerektirmedii gibi kz varlatran koullar da usu gerektirmiyordu.
Gereksinme (ihtiya) organ yaratmaktayd. Buna kar, artk
gereksenmeyen organlar da kreliyor ve ortadan kalkyorlard. Ortamn
zorlamasyla meydana gelen zellikler kaltmla kuaklardan kuaklara
geiyor, geerken daha da geliiyorlard. rnein zrafa, nceleri otla
beslendii iin normal boyunlu ve normal
-
bacakl bir hayvand. Yaad evre lleince baka bir evreye geerek
yiyeceini yksek dallardan salamak zorunda kalmt. O yksek dallara
eriebilmek iin de zorunlu olarak bacaklar ve boynu uzamt. Ne var ki
bu karlk evrimi aklamaya yetmiyordu. Daha baka ve hakl sorular da
karlayabilmek gerekiyordu. evresel koullarn etkisiyle varlaan
zellikler nasl oluyor da kuaklardan kuaklara geebiliyordu? Ortam ad
verilen bilinsiz bir g bu kadar dzenli rnler meydana getirebilir
miydi? Darwinin byk nemi, bu sorular bilimsel olarak karlamasndadr.
Darwin bu alana bol sayda bilimsel kantlar getiriyor. Kendinden nce
bu alanda alan Lamarck, Diderot, Robinet, Charles de Bonnet vb.
gibi evrimcilerin kuramsal varsaymlarn dzeltiyor ve bilimsel olarak
doruluyor. zellikle Lamarckn soyaekim ve evreye uyma varsaymlarn
yepyeni doal ayklama ve yaama sava bulgularyla glendiriyor. Darwine
gre yaam kasrgas iinde ancak yaama gc olanlar canl kalrlar ve
trlerini srdrrler. Bu, bir doal ayklanma ya da doal seme (selection
naturelle)dir. Yaama savanda ayakta kalanlar belli zellikler
gsterenlerdir. Bu zellikler, soyaekimle yeni kuaklara gemektedir,
hem de daha gelierek. Bitki ve hayvan yetitirenler kurald (mstesna)
zellikler gsterenleri birbirlerine alaya alaya yeni trler elde
ederler. nsanlarn bile yapabildii bu alamay doa daha kolaylkla ve
doal olarak yapmaktadr. Gerekten de, bu seim, doumdan nce
balamaktadr. rnein bir insan yaratmak iin iki yz yirmi be milyon
erkek tohumu sekiz saat sren bir yara giriirler. Kadn yumurtas
karanlk bir kede gizlenmitir. ki yz yirmi be milyon yar arasndan
hangisi amaca daha nce varr, yumurtay gizlendii kede bulabilirse,
doacak ocuu o meydana getirecektir. Kazanan, en gldr. nk, en iyi
koucu, en iyi bulucu ve en iyi delici olarak snavda da baarya
ulamtr. En gl, en iyi, en uygun bylelikle seilir ve yenilen iki yz
yirmi drt milyon dokuz yz doksan dokuz bin dokuz yz doksan dokuz
olanak (imkan), doal sprgenin acmak bilmeyen spr nnde lp giderler.
Cinsi yaatan, srdren en gllerdir (Dr. Fritz Kahn, nsan ve Hayat, s.
38). Darwine gre bylesine bir evrim sonunda hayvandan insana geite
son hayvan halkas maymundur. nsan, ok gelimi bir maymun trnn uygun
koullar altnda evrimi sonunda meydana gelmitir. [sayfa 13] Bir
fille bir kertenkelenin, bir insanla bir solucann ayn soydan
olduklarn hemen kavramak kolay deildir elbet. Prof. Alfred Weber,
insann bir maymun deiimi olduunu bir trl anlamak istemeyenlere:
Utanmayn, diyor, aslandan ya da gl aacndan geldiiniz sylenseydi, hi
kuku yok, hounuza gidecekti. Kutsal Kitap size, yzyllarca, bir
toprak klesinden var olduunuzu syleyip durdu da niin utanmadnz?
(Felsefe Tarihi, s. 345- 346). Gerekte insanla hayvan arasnda,
sanld kadar, byk bir uurum yoktur. Hayvann insana oran, tomurcuun
iee oran gibidir. Antropoloji bilgini Sir Arthur Keith yle diyor:
Darwinismei maymundan hemen insana geivermi bir evrim zinciri
olarak anlamak yanltr. Byk insan familyasnn eitli gruplara ve bu
gruplarn da eitli trlere ayrld bir eski dnya dnn. Bugn maymunlar
nasl bykl kkl eitli gruplar halinde grnyorlarsa, o eski dnyann
insanlar da yle grnmekteydiler. te bu eitli trler girdab iinde bir
tr, yaama kavgasndan artakalarak bugnk insan trn meydana getirmitir
(A. Keith, nsanln Eskiliine Dair). Darwin kuram, evrene alt bin
yllk bir ya bien, gkle yer arasndaki btn varlklarn alt gn iinde
yaratldn bildiren Kutsal Kitaplar kknden rtmektedir. Ondokuzuncu
yzyln btn dincileri, bu yzden, Darwine geni apta tepki
gstermilerdir. Oxford Piskoposu Wilberforce, Darwini savunan Th.
Huxleye, kendisinin baba ynnden mi, yoksa ana ynnden mi maymundan
geldiini sormaktadr. Huxley, bu kabala u karl veriyor: Bilimsel
gerekleri baltalamak iin diller dken bir adamn soyundan
gelmektense, alakgnll ve haddini bilen bir maymunun soyundan
gelmeyi tercih ederim (A. Advar, Tarih Boyunca lim ve Din, c. II,
s. 109). Yurdumuzda da bu kuram tantmaya alan Ahmet Mithat
Efendinin yazlarna kar o gnn hkmeti u buyruu vermitir: Fmbat Mithat
Efendinin maymunlarna dair matbuata zinhar nesne yazdrlmamas...
-
Antropoloji alanndaki son bulgular gnmzden 400 milyon yl nceki
Silr dneminde deniz hayvanlarnn yaadn, 300 milyon yl nceki Karbon
dneminde kara bitkilerinin belirdiini, 150 milyon yl nceki Jura
dneminde dinozorlarla srngenlerin grndn, 60 milyon yl nceki Eosen
dneminde de maymun ve ilerde insanlamas muhtemel primatlarn oaldn
meydana koymutur. Bu alardan kalma fosil kalntlar, gnmzden 35
milyon yl nceki Oligosen dneminde yaam olan Aegyptopitehecus
Zeuxisin insanlamay hazrlayan maymun trlerinden Drvopithecusn atas
olabilecei kansn uyandrmtr. Dryopithecus Africanus ad verilen bu
maymun tryse, gnmzden 25 milyon yl nceki Miosen dneminde yaamt. Bu
ada bulunan Ramapitehecus punjabicus ve Kenyapithecus Africanusn
insan trn meydana getirecek olan ilk insanmslar (Latince:
Hominidae) olduklar sanlmaktadr. 12 milyon yl nceki Pliosen
dneminden hibir fosil bulunamamsa da 3 milyon yl nceki Pleistosen
dneminden ilk insanlaan maymun grubu olduu sanlan Australopithecus
fosilleri bulunmutur. nk, bunlara gelinceye dek btn maymun gruplar
ounlukla aalarda yaarken bu grubun yerde yaad saptanmtr. Bu
maymun-insan fosillerinin [sayfa 14] ilki 1924 ylnda Rodezyada
bulunmutu. Daha sonra bu trden dzinelerle fosil meydana karlmtr. Bu
fosillerle birlikte bunlarca yapld sanlan yontulmu akl talar da
bulunmutur. Pleistosen dneminin nc buz andan nce insan tznn geni
lde yayld sanlmaktadr. Neandertal adam bu ilk insanlardan biridir
ve Homo sapiens Neanderthalensis adyla anlmaktadr. Bu dnemin drdnc
buz a Neandertal adamn hemen tmyle yok etmitir. Ama, bu a sona
ermeden Homo sapiens sapiens ad verilen gerek insanlar dnya stnde
grnmlerdir. Srp gitmekte olan soyumuzun atalar bunlardr. Bu
insanlar eitli rklar halinde var olmulardr. Bu rklarn ilki de
Cro-Magnon rkdr. Zaman iindeki bu tarihsel serveninden de anlalaca
gibi, insan, doann rndr ve yaambilimsel evrimin sonucudur.
Yaambilimsel evrimden insansal tarihe gei emekle balamtr. nsansal
emei hayvansal abadan ayran, bu emein bilinli oluudur. Emek ve
bilin, birbirlerinin koulu olarak, insana zg bir diyalektik
ikilemedir. Yksek hayvan trlerinde beliren zeka ve onunla snrl
olarak gelimi bulunan aba, evrim sonucunda insansal bilin ve
bilinli emee dnmtr. Bu gelime, pek uzun bir evrimin rndr. Hayvansal
zeka ve aba, sadece doadan yararlanmakla kalm, doay yararna uygun
olarak deitirip, ona egemen olmakla insanlamtr. nsan, kendisini
meydana getiren doasal koullar amakla varlamtr ve bundan trdr ki,
artk o, doasal koullara indirgenemez. Bilin ve eyleminin
birbirlerini karlkl olarak etkilemesiyle gerekleen uzun bir evrim
sonunda alet yapm ve hayvandan farkl olarak kendi kendini retmitir.
Hayvan, tek bana bir varlk olduu halde, insan ancak toplumsal bir
varlktr: "nsan, toplumsal ilikilerinin toplamdr". Ama gene de
karlanmas gereken bir soru var: nsan nedir? Madenler, bitkiler ve
hayvanlar arasnda bylesine bakalamak (insanlamak) neden? Hollandal
anatom Louis Bolka gre, bu bakalamann nedeni, bireysel gelimedeki
gecikmedir (Retardation kuram). nsana zg nitelikler, bu gecikmenin
sonucudurlar. Hayvan doduktan birka gn, ya da birka hafta sonra
yrr, insan ancak bir yl sonra yrmeye balar. Hayvann bymesi birka gn
ya da birka ylda biter, insann bymesi on dokuz yl srer. retme
yetenei hayvanda birka ay ya da birka ylda, insanda on be ylda
balar. Hayvanlar tyl doarlar, insan on be yl sonra tylenir. Daha
pek ok alanlarda da grlecei gibi insan, pek uzun yllar, dou
srasndaki durumunda (embrional durum) kalr. Bu gecikme, sonunda
insann klszlnda grld gibi bsbtn yok olmaya varacak olan
(elimination) bir organ gerilemesini, gszln dourur. Her hayvan
evresine uyar, insansa bu gszlnden tr evresine uyamaz. Bu yzden de
yaayabilmek iin evresini kendisine uydurmak zorundadr. Tkenip yok
olmamasn da gene bu gecikmeye borludur. Profesr Bolka gre,
gelimenin gecikmesi, bir i engelleme yzndendir. Bu engellemeyi de i
guddelerin rnleri olan hormonlar salamaktadr. nsan vcudunda
engelleyici hormonlarn oalmas, beynin bymesiyle balantldr.
Zekannsa, beynin bedene gre byklyle arttn biliyoruz. u halde,
denilebilir ki, insann gc gszlndedir. nsan evresine [sayfa 15]
uyamayacak kadar gszletiinden, evresini kendisine
-
uydurabilmek iin akllanmak zorunda kalmtr. Beyni bym, zekas
artmtr. Maymun, soua kar, kllanarak yaar. nsan kllanamaynca,
maymunun derisini yzp kendi srtna geirerek yaar. Bu yzdendir ki, da
hayvan dada, ova hayvan ovada, deniz hayvan denizde, scak hava
hayvan scakta, souk hava hayvan soukta yaayabildii halde insan,
dnyann her kesinde yaamaktadr. svireli zoolog Portmann da,
insangillerin (hominid) bakalamasn erken doumlarna balamaktadr. Bu
erken dou, kuaklar boyunca, olaanlamtr. nsan, doduktan sonra daha
bir yl ana rahmindeki gibidir, hzl bir byme iindedir. Bir yl sonra
bu byme yavalar. Maymungiller (anthropoid) yetime ana eritikleri
zaman insangiller henz erginlemeye balamlardr. nsann erken douundan
ileri gelen bu gecikme, mr boyunca srmektedir. Bu gecikme, insan
yavrusunun uzun yllar ana babasnca beslenmesini gerektirir. Evlilik
kurumunun biyolojik temeli budur. Gszln nedeni olan erken doum,
gszln gerei olan beyni zorlamtr. Portmanna gre insan, insanln erken
douuna borludur. Grld gibi, Adolf Portmannla Louis Bolk, bu konuda
birbirlerini tamamlamaktadrlar. Alman antropologu Profesr Arnold
Gehlen, ortak bir atadan gelmi olduklar halde, insanla hayvan
arasnda bir nitelik (mahiyet) ayrm bulunduu kansndadr. nsanda bir
hayvanlk vardr ama, insan denilen varlk, bu hayvanln snrn atktan
sonra balar (A. Gehlen, Der Mensch, Seine Natur and Seine Stellung
in der Welt, 1940). Hayvann her organ; bir evreye uymadr. nsann
hibir organ, evreye uyma deildir. Hayvann herhangi bir organn ele
alarak onun yaad evreyi, yedii eyleri, karlat dmanlar ortaya
koyabiliriz. Devekuu step iin, empanze orman iin yaplmtr. Buna kar
insann, doann hibir kouluna uygun gelen hibir organ yoktur. Buz a
hayvanlarnn hepsi tyldr. Buz a insan tyl deildir. nsan, yaamasn,
hayvan gibi evreye uymasna deil, kendine zg bir zellikle evreyi
kendisine uydurmasna borludur. te insan demek, bu zellik demektir.
Hayvanlk alannda evreye gre organlarn zellemesi kavram
(specialisation), insanlk alannda evrenin zelletirilmesiyle elde
edilmitir. Hayvan, doa karsnda tam ve uygun, insansa eksik ve doaya
kart bir varlktr. Hayvann btn davranlar doann isteine gre
dzenlenmitir, insann btn davranlarysa doaya kardr. nsan varl, dik
yrme ve bunun ardndan beynin bymesi ve zekann ortaya kmasyla balar.
Dik yrme, insann ellerini serbest klmtr. Ayaklk etmekten kurtulan
eller bo kalnca, zekann gdmyle, aletleri ilemeye ve kullanmaya
balamtr. Hayvan, organlarnn zellemesi yznden evresine baldr.
nsansa, organlarnn zellememesi yznden evresine kar zgrdr. nsan,
zgrln, beyin-el diyalektiine borludur. Bu yzdendir ki, hayvan
uygunsuz koullar iinde trn yok ettii halde, insan her eit koullar
iinde trn srdrmektedir. Beyin ve el, insan btn zel durumlar karsnda
zgr klmtr. nsan bu evre, koullarn deitirebilir ya da onlara kar
kendini koruyabilir, doayla savaabilir ve doay yenebilir. Bylesine
bir g, insandan [sayfa 16] baka hibir canlda yoktur. Hayvan aletsiz
yaayabildii halde, insan aletsiz yaayamaz. Ate, balta, silah vb.
gibi aletlere sahib olmayan insan doay yenemez ve tkenip gitmek
zorunda kalrd. u halde insan, doayla deil, kltrle bir balant
iindedir. Kltr, zekayla deitirilen bir doa, yeniden ve insana gre
yaplm bir doadr. Buna kar, insanla hayvan arasnda hibir nitelik
ayrl bulunmadn; insann gelimi zekal bir hayvan olduunu ileri sren
kuramlar da vardr. Bu kuramlara gre; insan yetenekleri
(kabiliyetleri) hayvan yeteneklerinin yetkinlemi (mkemmellemi) bir
biiminden baka bir ey deildir. W. Khler, zekann hayvanlarda da
bulunduunu tantlamtr. nsanda karlatmz tre (ethik), deer lleri,
toplumsalln meydana koyduu, doayla hibir ilgileri bulunmayan
fenomenlerdir. nsanca bir zellik olarak ileri srlen dil fonksiyonu
da nihayet gelimi bir beyin iidir. Dil fonksiyonu, beyinde, silvius
yar dolaylarna yaylmtr (bkz. J. Lhermitte, Les Mcanismes da
Cerveau). Maymungillerde kendilerine gre bir dil bulunduu Gerner ve
Schwidetzkynin gzlemleriyle dorulanmtr. Kohts yirmi szckl, Blanche
W. Learned otuz iki szckl bir maymunca bulunduunu ileri
srmektedirler (bkz. Jean Rostand, Biyoloji Asndan nsan, Ender Grol
evirisi, 1964). nsanlk yapyla hayvanlk yap arasnda, temelde, hibir
ayrlk yoktur. nsanlk yapda grlen organ eksiklikleri, bu organlarn
grevlerini beynin yklenmesi yznden meydana gelen doal gerilemeler,
daha ak bir
-
deyile, gereksiz klnmalardr. Tyl bir hayvann derisini yzp srtna
geirmeyi beceremeseydi, souktan donmamak iin, insan da tylenecekti.
Bilimsel bulgular, insan insan edenin emek (i) olduunu tantlyor.
Hayvan doada bulduklaryla yetinir, insansa doay emek harcayarak
retir. nsan, alet yapan bir hayvandr. Ancak alet ii deil, i aleti
dourmutur. Elin gelimesi, insangillerin bakalnda, atlm en nemli bir
admdr. Kantn da dedii gibi, el, darya doru uzam bir beyindir. Tyl
atalarmz dik yrmeyi, bir zorunluk olarak gze almlarsa, bunun
nedeni, ellerin baka trl iler yapmak zorunda kalm olmasdr.
Maymunlarda bile eller, trmanmak iin, ayaklardan baka trl
kullanlmaktadr. El, iin bir aleti deil, iin ortaya kard bir rndr.
El, yetkinlemesini yapt ilere borludur. Elin gelimesi, insan yapsnn
btn blmlerini dorudan doruya etkilemitir. in eli ve karlkl olarak
elin de ii gelitirmesi insangillerin ibirliini zorunlu klmtr. Bu
ibirlii, baka bir deyile toplumsallk, insanlar, birbirlerine
sylemeleri gereken bir eyleri olmak durumuna getirmitir. Dil, bu
zorunluktan domutur. nsanbilim (antropoloji) alanna byk katklarda
bulunan, Friedrich Engels, Doann Diyalektii adl nl yaptnda yle der:
"Ekonomi politikiler i (emek) btn zenginliklerin kaynadr, derler.
Fakat i, bundan da te sonsuz bir eydir. nsann tm varl iin ilk temel
art odur ve bu ldedir ki bir anlamda insan i yaratmtr, dememiz
gerekir. Yz binlerce yl nce, jeologlarn nc zaman dedikleri, henz
kesinlikle saptanamayan dnya tarihi dnemi srasnda, belki de onun
sonlarna doru, dnyann scak blgesinde muhtemelen imdi Hind
Okyanusunun [sayfa 17] dibine batm byk bir kara paras zerinde insan
benzeri maymunlarn son derece gelimi bir kua yayordu. Bizim bu
ecdadmz Darwin aa yukar tanmlamtr. Bunlarn bedeni tamamen kllarla
rtlyd, sakallar ve sivri kulaklar vard ve topluluk halinde aalarn
stnde yayorlard. Bu maymunlar, belki de zellikle yaay biimleri
dolaysyla aalara trmanrken ellerine ve ayaklarna farkl fonksiyonlar
kazandrarak dz yerde yrrken ellerini kullanma alkanln yava yava
brakmaya, dik biimde bir yry kazanmaya baladlar. Bylece maymundan
insana geiin en nemli adm atlm oldu. Bugn btn insan-benzeri
maymunlar ayakta durabilirler ve iki ayak zerinde hareket
edebilirler. Ama bunu yalnz zorunlu hallerde ve pek beceriksizce
yaparlar. Doal yryleri yar-diktir ve ellerini de kullanrlar: ou ise
el kemiklerini yere dayar ve sakat bir kimsenin koltuk denekleriyle
yry gibi bkk bacaklarla uzun kollarn arasnda bedenlerini
titretirler. Genel olarak maymunlarda drt ayak zerinde yrmeden iki
ayak zerinde yrmeye geiin btn basamaklarn bugn bile grebiliyoruz.
Ama iki ayak zerinde yrme onlar iin bir son are olmaktan te
gitmemitir. Kll ecdadmz arasnda dik yrme zamanla bir gereklilik
haline geldiyse, bu, arada geen zamanda eller iin gittike deiik
alma ekilleri gelimesini zorunlu klmtr. El ve ayan kullanlmasnda
baz farklarn meydana gelii maymunlar arasnda da grlr. Belirtildii
gibi aaca trmanrken el, ayaktan baka trl kullanlr. Daha aa memeli
hayvanlarn n ayaklarnn kullanl gibi, el daha ok yiyeceklerin
toplanmasna ve tutulmasna yardm eder. Baz maymunlar aalarda
yuvalarn ellerle yapar, hatta empanze gibi kt havadan korunmak iin
dallarn arasnda at meydana getirirler. Dmanlara kar korunmak iin
sopalar ellerle yakalar, ya da meyveleri ve talar bunlarla
frlatrlar. Yakalandklarnda insanlardan kopya ettikleri birok basit
hareketler iin ellerini kullanrlar. Ama insana en ok benzeyen
maymunlarn bile gelimemi eli ile binlerce yzyllk i yoluyla son
derece gelimi insan eli arasndaki farkn ne kadar byk olduu burada
anlalr. Kemiklerin ve kaslarn says ile genel dzeni ikisinde de
ayndr. Ama en ilkel vahinin eli, hibir maymun elinin taklit
edemeyecei yzlerce i yapar. Hibir maymun eli ta ban en kabasn bile
meydana getirememitir. Ecdadmzn binlerce yllk srede maymundan
insana gei srasnda yava yava eli uydurmay rendikleri ilk hareketler
balangta herhalde en basitleriydi. En ilkel vahiler, hatta ayn
zamanda fiziksel bir gerileme gstererek daha ok hayvana benzer bir
duruma dnenler bile, bu gei dnemi yaratklarndan ok daha stndr. lk
akmak ta insan eliyle bak haline getirilinceye kadar, yle zaman
dnemleri gemitir ki, bizce bilinen tarihsel dnem onunla karlatrlnca
nemsiz kalr. Ama asl adm atlmt, el zgr hale gelmiti ve artk
durmadan yeni beceriler kazanabiliyordu. Bylece kazanlan daha byk
esneklik kuaktan kuaa geiyor ve artyordu. O halde el,
-
i organ olmakla kalmaz, ayn zamanda bu iin rndr de. Ancak i,
gittike yeni hareketlere uyma, bu yoldan gelitirilmi kaslarn, ba
organlarnn, daha uzun dnemler iinde kemiklerin kaltsal yoldan
gemesi bu kaltsal inceliin yeni, gittike daha karmak hareketlere
gittike yenilenen biimde uygulanmas, [sayfa 18] insan elini
Rafaelin tablolarn, Thorwaldsenin heykellerini ve Paganininin
mziini yaratabilecek bir mkemmellik dzeyine kadar getirmitir. Ama
el tek bana deildi. O, son derece karmak bir tm organizmann ancak
tek bir organyd. Elin yararland eyden btn beden de yararland, hem
de iki yoldan. nce, Darwinin dedii gibi, byme korelasyonu yasasndan
yararland. Bu yasaya gre, bir organik varln ayr paralarnn belli
biimleri, grnte onlarla bants olmayan baka paralarn belli
biimleriyle her zaman bantldr. Bylece, ekirdeksiz krmz kan
hcrelerine sahip ve kafann iki eklemle (kondil) kaburgann ilk
kemiine baland btn hayvanlarda hi eksiksiz; yavrular emzirmek iin
st bezeleri de vardr. Bunun gibi, memeli hayvanlarda atal trnaklar
kural olarak gevi getirmek iin krkbayr ile bantldr. Belli
biimlerdeki deimeler, aradaki banty aklayabilecek durumda olmamza
ramen, teki beden ksmlarnn biiminde de deimelere sebep olur. Gzleri
mavi olan tamamen beyaz kediler her zaman ya da hemen her zaman
sardr. nsan elinin gittike gelimesi ve buna paralel olarak ayan dik
yrye uymas, hi phesiz byle bir korelasyon yoluyla organizmann teki
ksmlar zerinde de etkisini gstermitir. Elin gelimesinin dolaysz,
belirlenebilecek biimde geri kalan organizmaya yapt etki ok daha
nemlidir. Daha nce deinildii zere, bizim maymun ecdadmz sr
halindeydi, btn hayvanlarn en toplumsal olan insann, toplumsal
olmayan bir nceki ecdattan kn aramann imkanszl aktr. Elin
gelimesiyle, ile balayan doa zerindeki egemenlik her yeni
ilerlemede insann gr asn geniletti. nsan, doadaki maddelerde srekli
olarak yeni, o gne kadar bilinmeyen zellikler kefetti. te yandan
iin gelimesi, karlkl destekleme, ortaklaa etkinlik hallerini oaltma
ve bu ortaklaa etkinliin her birey iin salad yararn bilincine varma
yoluyla toplum yelerinin birbirine gittike yaklamasna zorunlu
olarak yardm ediyordu. Ksacas, oluan insanlar, birbirlerine
syleyecek bir eylerinin bulunduu noktaya eritiler. htiya, kendine
bir organ yaratt. Maymunun gelimemi grtla, durmadan daha gelimi
modlasyon elde etmek iin yaplan modlasyon yoluyla yava, ama salam
biimde deiti ve az organlar yava yava birbiri ardndan ahenkli
harfleri sylemesini rendi... nce i, sonra onunla birlikte dil, bir
maymunun beynini etkileyen en nemli iki drt bunlardr ve bu etki
altnda maymun beyni, btn benzerliine ramen ok daha byk ve ok daha
stn bir insan beynine doru gelimitir" (bid, Ankara 1970, Arif Gelen
evirisi). Grld gibi, insan usunun, ne kkeninin ne de znn, sadece
doal ve yaambilimsel (tabii ve biyolojik) etkenlerle aklanamayaca
aktr. Usun ve bilincin z, ancak toplumsal (itimai, sosyal)
karakteriyle kavranabilir. nsan toplumu olmakszn insan usu, insan
bilinci ve insan dncesi de olamazd. A. Spirkin ve O. Yakhot,
Diyalektik ve Tarihi Materyalizm adl yaptlarnda bu konuda u somut
rnei verirler: "Hepimiz ormanlarda hayvanlar tarafndan yetitirilen
ve sonradan insanlar tarafndan bulunan ocuklarn yklerini
duymuuzdur. Bu tr olaylarn en heyecanls 1920 ylnda Hindistanda
ortaya kandr. kszler evinin bakan olan Mr. Singh, birtakm garip
varlklarn kurtlarla birlikte bir maarada yaadklarn [sayfa 19]
duyar. Halk bunlarn hayalet olduklarn sylemektedir, fakat daha
sonra bunlarn iki kk kz ocuu olduklar anlalr. Bu ocuklar kurtlarn
elinden alnr ve teki ocuklarla birlikte yetitirilmek zere kszler
evine getirilir. Ancak kzlar evreleri iin byk bir dert kayna
olurlar. nk, bir insandan domu olmalarna ramen; iki kk hayvan gibi
davranmaktadrlar. Hayvanlarn arasnda geen yaamlar yalnz davranlarn
deil, ayn zamanda bedensel yaplarn da etkilemitir. nsanlarn nemli
zelliklerinden biri olan dik yrme bu ocuklarca bilinmemektedir.
Ayrca insan bilincine ve dnme yeteneine veya insanca duygulara,
heyecanlara sahip olduklar yolunda da hibir belirti yoktur.
Alacakaranlkta yaarlar, gndzleri uyur, gece olunca hareketlilik
gsterirler. Yllar geer. Zamanla, byk abalar sonucunda, fakat yava
yava, insanca zellikler belirmeye balar. lk szckler sylenir.
evrelerinde olup bitenleri kavradklarn gsteren insanca kavrayn ilk
belirtileri ortaya kar. Balang kavramlar biimlenir ve kk hayvanlar
insana dnmeye balarlar. Ne yazk ki byyemeden lrler. Bu
-
gerekler bize neyi anlatr? lkin bilincin doal yaambilimsel kayna
kuramnn tamamen yanl olduunu gsterir. Kaba ya da bilimsel olmayan
zdekiler (maddeciler) insann, doann ocuu olduunu ileri srerlerdi.
Bu iddiada, bilincin kaynann doast olduu yolundaki idealist ve
teolojik iddialarla elitii lde gereklik pay vard. Fakat, insan
bilincinin yalnz doal temelini vurgulayan metafizik zdekilik de
tmyle doru deildir. Bu gerek, kurtlardan kurtarlan ocuklar olaynda
hi kuku brakmayacak bir biimde kantlanmtr. Bilin, rnein ellerimiz,
kanmz, gzlerimiz ve samzda szkonusu olduu gibi doann basit bir rn
deildir. Bilincin ortaya kabilmesi ve grevini yapabilmesi iin, doal
yaambilimsel temelinin yansra, toplumsal koullar (toplumsal yaam ve
insan toplumu) da gereklidir. nsan bilinci karakteri itibariyle
toplumsaldr. nsann toplumsal ilikilerinden, toplumsal yaamndan ve
hareketliliinden soyutlanm olarak ortaya kamaz. Bir ocuk, ancak bir
insan topluluu iinde yaayarak, bir insan olabilir" (bid, Bilim
Yaynlar, Engin Karaolu evirisi, s. 53-5). nsann z, tek bana bir
bireye zg ve soyut bir ey deil, toplumsal ilikilerinin tmdr. Bu
gerek, genel olarak insan konusunda herhangi bir akl yrtmeyi
gereksiz ve olanaksz klar. nsan, btn insanln gelimesinin bir rndr
(Nasl ki bir elma da, elma aacnn deil, btn bir doann rndr). nsan,
toplumsal soyunun, yzbinlerce yllk deney ve bilgi mirasna sahiptir.
nsanbilim (antropoloji), doal varlklar iinde insann zelliklerini
igdler, dil ve dnce, teknik, us ve eylem alanlarnda da en ince
ayrntlarna kadar incelemi ve bilimsel gerekler ortaya koymutur.
nsan insan eden, kendine zg igdleri midir?... Bu sorunun karl
kesindir: Hayr. nce, igdlerin, imdiye kadar sanld gibi psiik deil,
fizyolojik olduklar anlalmtr. gd, bir dnce ii deil, bir beden yaps
iidir. Her hayvan tr iin baka olan davran biimleri, hayvan
fizyolojisini biimlendirip, soydan soya geerek igd haline
gelmilerdir. gdler renilmezler ve deneme yoluyla kazanlmazlar.
Dahas var, igdsel davranlarla renilmi davranlarn gelimeleri
birbirleriyle ters orantldr. renebilen hayvanlarn igdleri, [sayfa
20] renebildikleri oranda, azalmaktadr. Bu anlamda, insan denilen
varlkta hibir igd bulunmamaktadr. gd, belli bir olay karsnda belli
bir davrantr. Dmann grmek, hayvan ya bartr, ya kartr, ya da dmanna
saldrtr. nsannsa ne trl davranaca belli deildir, daha dorusu ne trl
davranaca o anda iinde bulunduu sosyal, ethik ve entellektel
koullara baldr. Barmak, kamak, saldrmak yle dursun, insan eer o
anda iine yle geliyorsa dmann yanaklarndan pebilir. Ama, iinde,
gene de ho olmayan bir duygu kvranr. nsann igds ite bu kadarcktr ve
pek gszdr. Onu fizyolojik bir davrana srkleyemez. nsann soydan
gelen igdsel davranlarnn yerini, zeka ile ilgili plastik
(birbirleriyle kaynaabilen) davranlar almtr. nsann, igdleri deil,
igd kalntlar olan itepileri (ilcalar, impulsleri) vardr. nsann
zellemi organlar olmad gibi, zellemi davranlar da yoktur. Buna kar,
dil ve dnce, insan insan eden insanca zelliklerin banda geliyor.
nsan, dnyaya alan ilk canldr. nsann dnyaya almasn dili ve dncesi
salamtr. Yirmi milyon yl nce yaad sanlan ayn trden geldikleri
halde, ada maymunun bilgisizliine kar ada insann stn bilgisi,
insangillerin azlarndaki dili gerei gibi kullanabilmelerinden
domutur. ada maymun, aa yukar, yirmi milyon yl nceki ortak atamzn
deneylerini tekrarlamaktadr. Maymun, pek yava gelien bireysel
deerleriyle birlikte gp gidiyor. nsann bireysel deerleriyse,
szcklerin gcyle gittike toplumsallamaktadr. Maymun, ocuuna hemen
hibir bilgi veremeden lr. nsan, ocuuna yirmi milyon yllk bir bilgi
brakr. Dil, insangillere, kendisini teki canllara pek stn klan hzl
bir gelime salamtr. nsann dilini kulland gnden beri yepyeni bir
diyalektik gereklemeye balamtr. Bu diyalektik, dil dnce
diyalektiidir. nsann zgrl, diliyle gereklemektedir. Dncenin dile
ball (identik birlii) tantlanmtr. lk dnen ilk konuand. Konumadan
dnme yetisi, uzun bir sre sonra gelimitir. Dil ve dnce,
birbirlerini karlkl etkileyerek, genel diyalektiin iinde, ok hzla
gelien zel bir diyalektie balam bulunmaktadrlar. nsan, szcklerle
zetleyerek dnyann fizik yknden kurtulmutur, bilgi elde edebilmek
iin harcamak zorunda bulunduu gc ve sreyi kazanmtr. Artk gitmesi,
grmesi, dokunmas, bulmas, iitmesi, aramas, koklamas, tatmas
gerekmez. Dnmesi yeter. Dil ve
-
dnce diyalektii, gemile gelecei birletirmi, uzakl yakna
getirmitir. Hayvan gemiini bilemez, insan bilir. Hayvan geleceini
tasarlayamaz, insan tasarlar. nsan, dillenmesi yznden, sreyi ve
uzay (zaman ve mekan) eline geirmitir, bakalarnn deneyleriyle
eylemde bulunmaktadr. Ralp Waldo Emersonun dedii gibi: Eitilmi bir
kpek, baka bir kpei eitemez. Bu baar, dil dnce gcyle, insanca bir
baardr. De la Mettrienin dedii gibi, azdan szckler kmadan nce neydi
insan? teki trlere gre daha az igds olan kendi trnn hayvan. Kendini
kral grmezdi. Maymun kendine neyse, o da kendine oydu (La Mettrie,
LHomme-Machine, 1748). nsanca zelliklerden biri de, tekniktir.
nsan, igdlerinin eksikliini nasl zekasyla gideriyorsa, organlarnn
eksikliini de teknikle giderir. Umak iin kanatlar [sayfa 21]
olmayan insan uma makinesi yapar, kanat organnn eksikliini teknikle
giderir. Ayrca insan, birok organlarnn grevlerini de teknie ykler.
Araba yapp ayaklaryla yrmekten kurtulur, asansr yapp merdivenleri
trmanmaktan kurtulur. Bunlardan baka insan, birok organlarnn
grevini de teknikle aar. Sesini iittiremeyecei uzaklklara telefon
telleri eker, yumruuyla vuracana bir tala vurarak iini daha iyi
yapar, gzleriyle gremediini drbnle grr. Teknik, her gn biraz daha,
organik doay grev d brakmaktadr. Uygarlmzda yk tayc hayvanlarn yeri
her gn biraz daha azalmaktadr. nsan, dnyay teknikle deitirebilen
tek canldr. Ya kendine organlar yaratr, ya organlarnn igcn artrr,
ya da kendi organlarnn iini doaya grdrr. nsan, teknii zekasyla
ortaya koyar. Teknik, doada yoktur: rnein bir mihverin evresinde
dnen tekerlek, insan zekasnn rndr, doada byle bir ey bulunamaz.
nsann yarm milyon yl nce yapt bak, doada yoktur. ividen, dmeden
tutun da buhar makinesine kadar hibir teknik aleti doada
bulamazsnz. nsan, ilerini teknie grdrrken, kafa almalarna ayraca
sreyi de artrm olmaktadr. Teknik, ayrca, insan doaya ballktan da
kurtarmtr. Artk insan, atn yrme, aacn byme hzna bal deildir. Atn
yerine otomobili, aacn yerine kmr ve petrol koyarak btn kltr
srelerini hzlandrmtr. nsan, yepyeni bir doa yapabilmek gcn
kazanmaktadr. rnein doada yirmi milyon elektrovoltluk elektrik
gerilimleri yoktur. Oysa insan, byle bir gerilimi teknikle meydana
getirerek bu durumda doann nasl davranacan deneyebilmektedir. Grld
gibi, insan insan eden emek, i, tek szle eylem (action)... Kafadaki
beyni us, n ayaklar el, azdaki tad alma organn konuan dil eden hep
o. nsan trn meydana getiren hayvann, teki hayvanlara baskn kan
eylemsellii nereden domutur? Soru, karln, insann atas hayvann teki
hayvanlara gre daha ok oyunseverliinde bulmaktadr. Nitekim, insan
ocuunun maymun ocuundan daha oyuncu olduu bilinmektedir. nsan,
duyulur izlenimler ynn oyunla dzenlemitir. Oynayan ocuk, ilkin,
hibir ayrma yapmakszn, btn duyularyla birlikte davranr. Eyay grr,
dokunur, koklar, sesini iitmek iin birbirine arpar, tadn almak iin
azna sokar. Bu oyun, ona duyu niteliklerini ayrt etmeyi retir. iei
koklar artk, azna sokmaya almaz. Oysa, iein bir tad da vardr. Ama
ocuk, iekte kokunun tattan nemli olduunu renmi, kokuyu teki nemsiz
niteliklerden soyutlayabilmitir. Bu soyutlama, insanlamada, ok
nemli eylemsel bir baardr. Artk eker yeil, krmz, ya da sar renkte
olabilir. ocuun ekerde arayaca renk deil, tat olacaktr. ocuk, bu
oyun deneyleriyle, eyann tepkilerini ve kendi davranyla olan
ilgilerini de renmektedir. Avuta sklan cam elini kesmektedir, elden
braklan tabak dp krlmaktadr. Yanmayan sobaya dokunulabilir, yanan
sobaya dokunulmaz. nemli bir sonu daha meydana kar: Gz, ellerin
grevini stne alm, ellerin ykn azaltmtr. ocuk artk bir eyin ya m
kuru mu, ar m hafif mi, sert mi yumuak m olduunu grebilir. Bunlar
anlamak iin o eye elleriyle dokunmas gerekmez. Grevleri azalan
eller imdi daha ok eylemde bulunabileceklerdir, el bilgi iinden
kurtarlmtr. [sayfa 22] Daha sonra gz, oyunun salad duyularn
ibirliinden glenerek, teki duyularn da grevlerini yklenmektedir.
Sessiz bir filmde bir kiinin ark sylediini grebiliriz, nmze
getirilen, bir tabakta tatl bulunduunu grebiliriz, bahemizde
bulunan bir karanfilin gzel koktuunu grebiliriz. Duyularn bu
ibirlii, insandan baka hibir hayvanda gereklememitir. Cisimlerin,
teki duyularn niteliklerini de kapsayan bu optik grnleri
sembollerdir. nsan, artk, eylemsel oyunlaryla edindii bir semboller
dnyasnda yaamaktadr. Optik (grnen) dnya, yk azaltlm bir dnyadr. u
halde,
-
yk azaltlm bir dnyaya alan insan atas hayvan, insanlama yolunda,
br hayvanlara gre, ok daha eylemde bulunmak imkanna kavumutur. Bu
geni eylemsel alma, onu, ele, dile ve akla gtrmektedir. Daha ak bir
deyile, eylemin drtsyle el-dil-akl diyalektii balamtr. Buysa,
tmyle, insanlama iidir.
NSANDA BR KORKU
lk insan, soumu lav kayalarnn stne kp evresine baknca, kendisine
gre deerlendirdii iki ey grd: Kendisinden aada olanlar, kendisinden
yukarda olanlar... Kendisinden aada olanlara aldrmad ama,
kendisinden yukarda olanlardan lesiye korktu. Usuz bucaksz bir
doann ortasnda ne kadar yalnzd. Gkler grlyor, imekler akyor,
yldrmlar dyor, kendisinden pek gl hayvanlar saldrp paralyorlard.
Kendisinden yukarda olanlarn en stnde gk vard. Artk, yzyllar
boyunca korkacakt bu gkten, sayg duyacakt bu ge. ylesine bir korku,
ylesine bir saygyd ki bu, gelecek kuaklarn en aklllar bile
kendilerini bundan kurtaramayacaklard. Milyonlarca yl ycelik,
tanlk, gllk lsn mavi ellerinde tutacakt, gk. Gk, ona baryor, parman
sallyor; onu bomak iin saanaklarn, onu yakmak iin yldrmlarn
gnderiyordu. Ona yalvarr, tapar, yaltaklanrsa belki kendisini
korurdu da.
KORKUDA BR KAVRAM
Bir XVIII. yzyl dnr, Volney (Constantin Franois, Comte de
Chasseboeuf, 1757-1820), gk lsnn hikayesini kendi asndan; yle
anlatyor: lk insanlarn hibir dnceleri yoktu. nce kollarn, bacaklarn
kullanmasn rendiler. Gittike; babalarnn deneylerinden yararlanarak
gelitiler. Yaama aralarn salama baladka zekalar, ilkel gereksemeler
(ihtiyalar) zincirinden kurtularak dolaysyla anlamalara; sonu
karmalara (istidlallere) yneldi. nsan zekas, giderek, soyut
bilgileri kavramak gcn de kazand. Yeryznde kendilerinden baka birok
varlklar kaynayordu, bu varlklarn ou kar gelinmez nitelikte
glydler. Ate yakyor, gk grlemesi rktyor, su bouyor, yel srklyordu.
Uzun yllar bu etkilerin nedenlerini dnmeden katlandlar. Btn bunlarn
neden byle [sayfa 23] olduklarn anlamak isteyen ilk insan akna dnd.
Sonra, yle dnmeye balad: 1- Onlar kendisinden gl, kendisine
stndler. Tanr dncesinin temeli budur. Kimileri ac, kimileri tatl
etkiler uyandrmaktadrlar. Acyla etkileyenlerden korkuyor, onlardan
uzaklamak istiyordu. Tatlyla etkileyenlere umut balyor, onlara
yaklamak istiyordu. te korku ve umut, gk lsnn bu ilkeleri, bylece
dodular. Kendisi nasl bir bakasn itmek isteyince itebiliyorsa onlar
da yakmak isteyince yakabiliyorlard. u halde onlarda da
kendisininki gibi bir irade, bir zeka olmalyd. te Tanrlk irade,
Tanrlk zeka dncesi byle balad. Kendisine ktlk etmek isteyen bir
soydann nnde nasl alalyor, ona nasl yalvaryorsa, tekilerinin nnde
de alalabilir, onlara da yalvarabilirdi. te ilk yere kapan, ilk
dua. Yoluna engel olan daa yer deitirmesi iin yalvarrken onu
dncesinde varlklatrdnn, ilk dnce varlklarn yaratmaya baladnn
farknda bile deildi. Kendisinden gl, kendisine stn olan bu dnce
varlklar pek oktular, u halde evren, saysz Tanrlarla doluydu
(politeisme). Bunlarn kimisi iyilik ediyordu, kimici ktlk. yilikle
ktlk, iyiliki ruhlarla ktlk Tanrlar bylece dodular. te ilk
insanlarn dini byle balad (lk sistem: Fizik glere tapmak).
-
2- Yeryznde ve insan dncesinde balayan btn bu ilkeler (stnlk,
korku ve umut, stn irade ve stn zeka, glnn nnde eili, yalvar, dnce
varlklar, bu varlklarn okluu, iyiliki ya da ktlk varlklar)
insanlarn tarm gereksemeleri iin ge yneldiler. Tarm, toplulukla
yaamaya balayan insanlar iin bir zorunluktu. Tarm baarmak iinse gn
gzetlenmesi gerekiyordu. Topran gkle ilgisi belirmeye balamt. Bir
yldz kmesinin grnmesi, en yksek yerine varmas ve batmasyla bir
bitkinin gvermesi, bymesi ve kurumas arasndaki ilgi, olanca aklyla
insanlarn gzne arpyordu. u halde yeryzn yldzlar, bu gk varlklar,
ynetiyorlard. On be bin yl nce Msrda yaayanlar yldzlara tapmaya
baladlar. Bunlar, Nil nehrinin yukar kylarnda yaayan zenci rktan
ilkel topluluklard (kinci sistem: Yldzlara tapmak). 3- nsan bu
yldzlara birer ad takma gereini duyunca, bunlara yeryz adlarn
yaktrmaya balad. Tebli Habe, rman tamas srasnda grnen yldzlara tama
yldzlar, sapan srme srasnda grnen yldzlara kz ya da boa yldzlar,
aslanlarn susuzluktan lleri brakp rmak boylarna geldii srada grnen
yldzlara aslan yldzlar, kuzularn ya da olaklarn doduu zaman grnen
yldzlara kuzu ya da olak yldzlar adn veriyordu. Bu benzetmeler
sayszd. Artk kuzu, k mevsiminin ktlk eden ecinnisinden gkleri
temizliyor, boa yeryzne bereket tohumlar sayordu. nsan dili
bylelikle mecazlara alyor, gittike zenginleiyordu. Artk insan, gn
boasndan (boa adn verdii yldzlardan) bekledii gc, yeryzndeki boadan
da bekler olmutu. Yerden ge kan mecazlar bylelikle. gene yeryzne
indiler. Birtakm yanl kyaslamalar balad. kz, balk ve daha bir sr ey
kutsallat (nc sistem: Putlara tapmak).
4- Kyaslamalar insanlar maddi anlamlardan manevi anlamlara
geirdiler. yilik getiren tanrlara bilgi, temizlik, erdem melekleri;
ktlk getiren tanrlara da [sayfa 24] cahillik; gnah, kabahat
zebanileri denilmeye baland. Tanrlarn zleri birbirlerine uymadndan
tapnma ikiye blnd. yi tanrlara yaplan sevgi ve sevin tapnmasyd, kt
tanrlara yaplan korku ve strap tapnmasyd (Drdnc sistem: Kart
ilkelere tapmak).
5- Yolculuktan dnen Fenike gemicileri, okyanusun br ucundaki
lmsz bahar lkelerini, kuzey blgelerinin lmsz gecelerini anlata
anlata bitiremiyorlard. te cennet ve cehennem dnceleri bu
hikayelerden dodu. Yzyllardan beri ldkten sonra ne olacan kendi
kendine soran insan, bu yerlerde yaayabilmek dncesinden holanyordu.
Bylelikle sevgili llerini barndracak bir yer de bulmu oluyordu.
Sonsuz bahar lkesi ekiyor, sonsuz karanlk lkesi korkutuyordu. u
halde iyiler birinciye, ktler ikinciye gitmeliydiler. Bundan da
tanr tzesinin (adaletinin) insanlarn tzelerindeki yanllar dzelttii
dncesi dodu (Beinci sistem: Mistiklik, byk yargca tapmak). 6-
nsanlar giderek stnde yaadklar yeryzn tanmaya baladlar. Dnyann ap
lld. Bu ap, bir kocaman pergel gibi gklere alarak gklerin akllar
durdurucu, sonsuz yrngeleri hesapland. Dnyann evren iindeki kkl
meydana kt. Tanr dncesi nce dnyadan, sonra gneten koparak btn
evrene yayld. Evren Tanr, nedenle sonucu, etkenle edilgeni, gdc
ilkeyle gdlen eyi kendinde toplayan ok daha byk, ok daha yaygn bir
varlk olmalyd (Altnc sistem: Evrene tapmak). 7- Sonralar etkenle
edilgeni, nedenle sonucu, gdcyle gdleni tek varlkta birletirmeyi
doru bulmayarak bunlar birbirlerinden ayrdlar. Her trl kyaslamalar
ancak kendi varlklarna bakarak yapabildikleri iin, evrenin gdc
ilkesine cin, akl, ruh adn verdiler. Tanr da, evrenin kocaman
gvdesini hareket ettiren, btn varlklara dalm yaama ruhu oldu. Her
varlk, byk varln bir parasn tamaktayd. Bu para, ate ya da tzd
(Yedinci sistem: Evrenin ruhuna tapmak). 8- Matematik ve fizik
geliiyordu ama, insanlarn byk ounluu bilgisizdi. Bu yzdendir ki
bilginin getirdii bilimsel deyiler, ounluun elinde bayalaveriyordu.
Bylelikle evrenin herhangi bir makineden baka bir ey olmad ileri
srld. Bir makine de kendi kendine yaplamayacana gre, herhalde bunun
bir iisi olmalyd (Sekizinci sistem: Byk iiye tapmak).
-
Volneye gre, btn bu basamaklardan eski Msrda klm, sonralar
yeryznde tekrarlanm btn eyler eskiden Nil kylarnda da olmutur.
Volney, gk lsnn, doum yeri olarak Msr topraklarn grmektedir.
Volneye gre, btn din sistemleri, eski Msrn gnee tapmakla balayan
fizik glere tapmak sisteminden kmtr. Hintlilerin Chris-nas (Krina),
Hristiyanlarn Chris-tosu (Hristos) hep eski Msrllarn gnee taktklar
koruyucu anlamndaki chris szcnden gelmedir. Ayrca, eski Msrllar
gnee Ys de diyorlard! ki Latincelemi Ys-su ya da Jesus adnn kayna
budur. Eski Yunanllar bu ad Tanr Bakse de vermilerdi. Bilindii
gibi, Tanr Baks de, Meryemden babasz olarak doan saya rnek olarak
Minervadan babasz olarak domutu. [sayfa 25]
Bir yanda sonsuzdan gelip sonsuza giden sonsuz bir uzay, teki
yanda dnen yepyeni bir varlk insan... Bir XX. yzyl dnr, Felicien
Challaye, din duygusunu bu sonlu varlkla sonsuz varlk arasnda
kurulan bada bulmaktadr. Felicien Challayea gre, sonlu ve kutsal
olmayan varlk, sonsuz ve kutsal varlkla karlanca kendinden geer. Gk
ls, bu kendinden gei halinin sonucudur. Challaye gk lsnn
hikayesini, kendi asndan, yle anlatmaktadr: lk insanlar, kendi
kiiliklerinin dndaki yaygn gc (Mana) kavradklar anda sonsuzu
duymulardr. Ben varm, varla katlyorum. Ne yalnz anam babam,
bykanamla bykbabam, atalarm, ne de btn insanlk ve btn hayvanlk beni
var edemezdi. Evrenin btn gleri bende toplanyor. Bir gne, bir
samanyolu, bir evcen olmasayd, ben de var olamazdm. Ben, evrensel
hayatn rnym. Varlmn derinliinde varl buluyorum. Bu varlk, benim dar
kiiliimi her yandan sarmakta ve onu amaktadr. Bu varlk sonsuzdan
beri benden nce gelmekteydi, snrsz ak boyunca sonsuza kadar benden
sonra gidecektir. te bu, sonsuz varlktr. Sonlu varln, kendisinden
km olduu sonsuz varla ballk duymas, onun nnde eilip ona tapmas, onu
evlat bir sevgiyle sevmesi, onda evrensel hayatn btn ynlerini
bulmas akla uygundur. Bu akla uygunluk ve sevgi, gk lsnn temelidir.
Sonlu varln sonsuzluk duygusuna erimesi yle olmutur: lk eilim,
karland zaman sevin, karlanmad zaman ac veren bir duygudur (haz ve
elem). Bu eilim, zekann ie karmasyla ruhsallar, toplumun etkisiyle
de sosyalleir. Bu sevin ve ac eilimi, korunma igds, insan yalnz btn
hayat boyunca gzetmekle kalmaz, lmle yok olu dncesinden tr ac
ekmesine de engel olur. nsan, bu yok olu dncesini sevimsiz, aalatc
bularak reddeder. Korunma igds, yok olu dncesinin dourduu
sonsuzlukla sonluyu badatrmaya abalar. nsann doal eilimlerinden bir
bakas da, merak eilimi, bu abay destekler. Evreni tanmak, onun
kklerine ve derinliklerine inebilmek bu merak eiliminin karlanmas
zorunluundan domutur. nsann nc bir doal eilimi olan sevgi (sempati)
de ilk iki eilimin iini tamamlamaktadr. Sevgi, sonlu varlklardan
aarak sonsuz varla ynelmitir (mistisizm). Din, bu doal eilimin,
korunma igdsnn, merakn ve sevginin zekayla ruhsallamasndan ve
toplumla sosyallemesinden domutur. Felicien Challaye din dncesinin
geliimini de yle sralamaktadr: 1. nsan, nce, kendi kiiliinin dnda
her ynde belirmi bulunan yaygn bir g grd. Bu g, hem maddede, hem
ruhta beliriyordu. lkel insanlar bu gce Mana adn taktlar. Mana
dncesine btn dinlerde eitli semboller halinde rastlanmaktadr. En
ileri felsefelerde bile k noktas hep bu ilkel Mana dncesidir. 2.
Toteme olan inan bu Mana dncesinden kmtr. Totem, Manann
cisimlemesidir. Bir klann insanlar belli bir hayvan, ya da bitki
eidini en ok Mana toplayc saymlar ve onu kutsal grmlerdir. [sayfa
26] 3. nsan, kendi cann dnnce Manay kiiletirmitir. Bundan da lmden
sonra yaama dncesi domu, lmden sonra yaama dncesi llere tapnmaya
yol amtr. 4. Manann kiiletirilmesi canlcl (animizm) meydana
getirmitir. Canlclk, doada insann ruhuna benzer ruhlar bulunduuna
inanmaktadr. nceleri fetiizm adyla adlandrlan animizmin bycle yol
amas kolaylkla anlalr bir olaydr. 5. nsan, Manada bir dzen ilkesi
bulduu zaman, dine tresel kayglar girmi demektir. Erdem, bu dzeni
salamak iin gereklidir.
-
6. nsan, Manay kiiletirince artk onu her bakt yerde grmeye
balamtr. Bunun sonucu da elbette oktanrclk olacakt. 7.
Soyutlamadaki ve tek olan evrenin aklanndaki ilerleme bu ok tanrlar
tek tanrda birletirmeye yol amtr. Bu birletirme, nce bir
hiyerariden (tanrlar sralayarak en byn bulmaktan) geerek, evrenin
tek ve biricik Tanrsna varmtr. 8. Budizmde olduu gibi, din
dncesinde bir adm daha ilerleme, engin evrenin varln anlamak ve
aklamak iin tanr dncesinin gerekmediini, bu anlama ve aklamann
tanrsz da yaplabileceini ilerisrer. Kurban, dua, yasalara sayg,
erdem, bayram, efsaneler ve kendinden gei hali en ilkel totemizmden
ok gelimi dinlere kadar btn dinlerin ortak temalardr. Mutluluunu
salamak iin abalayan insan, epeyce uzun bir tarih sresi sonunda,
kendini rahat ettirecek, mutlu klacak yeni bir l buldu. Bu l, gk
lsdr. Gerekte bu l nce yerden balad, sonra ge kt. Bilimsel adan ele
alnnca hikayesi bir hayli ilgi ekicidir. Bu l, insann evresini sarp
onu rkten gizlilikleri aklyor, karanlklar aydnlatyor, ona gven
veriyor, geleceine umutla bakmasn salyordu. Hele, insanln en byk
korkusu olan lm korkusunu karlamas bu ly bsbtn vazgeilmez klmt. l,
karanlklar olduu kadar, aydnlklar da dzenliyor, hemen her alanda
yararl oluyordu. nsanlar birbirleriyle olan anlamazlklarn bile bu
lye vurarak zmeye balamlard. Toplumlar, bu lye snarak birlemeye
alyorlard. l, gerekte, insan yapsn eitli alardan kavramas bakmndan,
ok gl bir lyd. Fransz dnr Auguste Comte (1798-1857) bu lye, insanln
aklama gereksemesi (ihtiyac) asndan bakmaktadr. hal kanununun,
insanln birbiri ardnca geirdii hale bak as budur: 1. Auguste Comtea
gre insanlk, nce teolojik hal iindeydi. Evren, insan iradesinin
tpks iradelerle ynetilmektedir. nsan dncesinin ilk vard aklama
budur. Oysa, bu ilk dnce de basamakldr, yava yava gelimitir.
Birinci basamakta insan, evresindeki eyay tpk kendisi gibi canl,
akll olarak dnmtr (fetiizm). kinci basamakta insan dncesi,
evresindeki olaylarn grnmez varlklarca ynetildii inancna ynelmitir
(oktanrclk-politeizm). nc basamakta bu grnmez varlklarn tek ve byk
bir iradenin ynetimi altnda bulunduu inancna varlmtr
(tektanrclk-monoteizm). [sayfa 27]
2. nsanln bu halini metafizik hal kovalamtr. nsanlk bu sre
sonunda teolojik halden metafizik hale gemitir. Metafizik hal, bir
soyutlama (tecrit) halidir. Evreni yneten artk insana benzeyen bir
varlk deil, soyut bir gtr, soyut bir ilkedir: Oysa bu halde de
insan, soyutlad nitelikleri, soyut iyilii, soyut gzellii, soyut
taml (mkemmellii) gerek varlklar saymaktadr. 3. nsanln nc halinde,
metafizik hal, yerini pozitif hale (olumlu hal, mspet hal) brakmtr.
Bu hal; ortaan sona ermesiyle balar. Yenia dncesi artk olaylar baka
olaylarla aklamaktadr. Bilimsel ilerlemeler, bu hale gelinceye
kadar nedeni bilinemeyen birok olaylar, bilim yasalaryla aklamaya
balamtr. Baka bir deyile, nce teolojik aklama, sonra metafizik
aklama, yerini pozitif aklamaya brakmtr. Baka bir Fransz dnr, Henri
Bergson (1859-1941) da gk ls gereksemesinin kaynan yaanlan hayatn
iinde bulmaktadr. Bergson, Treyle Dinin ki Kayna (Des deux Sources
de la Morale et de la Religion) adl yaptnda bu konuyu inceleyerek u
sonuca varyor: nsan, dnmeden nce yaamak zorundadr. Toplumsallk
eilimi (itimailik meyli), insann yaama zorunluunun sonucudur.
Toplum nasl insan iinse, insan da ylece toplum iindir. Toplumunsa
birtakm gerekleri vardr, ite bu gerekler, insan treye ve dine
zorlar. Hayvan toplumlarnda rnein bir arnn, toplumunu unutarak
sadece kendi isteklerinin peinden gitmeye baladn dnelim. Bilinsiz
igds bu haylaz ary toplum ykmne (mkellefiyetine) aracaktr. nk,
arlar ykml olmazlarsa kovan yaayamaz. nsan toplumlarnda da bu ykm
insan devine iter. Toplumsallk, insan varlnn en byk parasdr. Suunu
sadece kendisi bilen, cezadan yakay kurtaran bir katilin ektii
vicdan acs; insann kendi varlna, kendi benliine dnmek isteyiidir.
Suunu aklarsa vicdan acsndan kurtulacaktr, nk devini yerine
getirmi, benliinin byk paras olan topluma
-
dnmtr. Toplum alkanlndan doan, igdlerin zorlad bu devseverlik,
insan treye ve dine gtrr. Bu devseverlik, trenin ve dinin birinci
kaynadr. Bu devseverlik iyice deilirse, insanlarn korunma igdsne
dayand grlr. nsan, akas, bu grevseverliiyle kendisini korumakta,
yaama zorunluuna uymaktadr. Bu kaynak, kiinin, iradesini iten bir
kaynaktr. Bu kaynaktan gelen din ve tre, insan koruyan bir din ve
tredir. Din ve trenin ikinci kayna, insan heyecandr. Toplumsal
insan bir taklit, bir benzeme gereksemesi iindedir. nsan yaps, rnek
almak, benzemek eilimini tar. Bu ikinci kaynaktan kan din ve tre,
model olarak alnan kiiliin yaratt heyecan yaamak ve taklit etmekle
gerekleir. Toplum, kiiyi, toplumca beenilenleri taklide arr. Bu
kaynak, birinci kaynak gibi, kiinin iradesini iten bir kaynak deil,
tersine, eken, aran bir kaynaktr. Bu, heyecandan doan taklitilik
kayna iyice deilirse, insanlarn yaratma igdsne dayand grlr. nsan,
akas, bu taklitiliiyle, gene yaama zorunluunun sonucu olan yaratma
gereksemesini karlamaktadr. Bu kaynaktan gelen din ve tre, insann
yaratma gereksemesini karlayan bir din ve tredir. [sayfa 28] Bu iki
eit din ve tre, ayr nitelikler, ayr zellikler tamaktadr. Birinci
kaynaktan (alkanlktan, korunma igdsnn sonucu olan grevseverlikten
gelen) din ve tre statiktir, toplumsaldr, tutucudur, eskiye baldr,
kolektiftir. kinci kaynaktan (heyecandan, yaratma igdsnn sonucu
olan taklitilikten gelen) din ve tre dinamiktir, bireyseldir,
eskiyi acdr, ileriye gtrcdr, kiiseldir. Bergson, yaptnn ikinci
blmnde gk lsnn asl gerekesi olan lm korkusu stne unlar
sylemektedir: Hayvanlar leceklerini bilmezler, leceini bilmek
insancadr. nsandan baka btn canllar, doann (tabiatn) istemi olduu
gibi, hayat hamlesine uymaktadrlar. nsann leceini bilmek dncesiyse,
doann verdii zeka ile elde edildii halde, doann karsna dikilmekte,
insann hayat hamlesini yavalatmaktadr. leceini bilmek dncesi umut
krc bir dncedir. nsan, lecei gn de bilseydi, bu dnce, daha da umut
krc olurdu. lm olay bir anda meydana gelecektir, oysa her an
meydana gelmedii grldne gre srekli olarak tekrarlanan bu deney,
insanda belirsiz bir kuku yaratmakta, lm dncesiyle eriilen
kesinliin etkilerini hafifletmektedir. Bu hafifletme olmasayd
insann hayat hamlesi bsbtn krlrd. lmek kesinliinin, yaamay dnmek
iin yaratlan canllar dnyasnda, insan dnce ve anlayyla belirmesi,
doann niyetine aka kardr. Doa, bylelikle, kendi yoluna konulan
engel stnde sendelemektedir. te bu sendeleyi onu yeniden
dorulamaya, lmn kanlmazl dncesine kar yaamann lmden sonra da srecei
dncesini koymaya zorluyor. Doa, dncenin yerletii zeka alanna bu
hayali atmakla, her eyi yerli yerine koymu olmaktadr. Bu hayalin lm
dncesinin kt tepkilerini nleyebilmesi, kendisini uuruma kaymaktan
alkoyan doann dengesini gsterir. O halde bize dinin kaynaklarn
belirten hayal ve dncelerin zel bir oyunu karsnda bulunuyoruz. Bu
adan baklnca din, zekann lm kanlmaz olarak dnmesine kar doann
savunucu bir tepkisi olmaktadr. Bu tepki, kii kadar, toplumla da
ilgilidir. Toplum, kiisel emekten yararlanr. Kiinin hamlesi
yavalamamaldr ki toplumun hamlesi de yavalamasn. Bundan baka
uygarlkta ilerlemi toplumlar, srtlarn srekli yasalara, srekli
kurululara (messeselere), zamana bile meydan okuyan antlara
dayarlar. lkel toplumlarsa sadece kiilerden kuruludur. Onlar kuran
kiilerin srekliliine inanlmazsa etkileri de kalmaz. u halde llerin
de dirilerle birlikte bulunmas gerekmektedir. Bunun sonu, atalara
tapma olacaktr. O zaman da ller, tanrlara yaklaacaktr. Bunun iin de
tanrlarn hi olmazsa anlar halinde var olmas, bir din bulunmas,
dncenin mitolojiye doru ynelmesi gerekecektir. Zeka, k noktasnda,
lleri, iyilik ya da ktlk yapabildikleri bir toplumda dirilere karm
olarak dnmek zorundadr.
-
KAVRAMDA GZ
stn glerle evrili olduklarn gren, bu stn glerden korkan ilk
insan topluluklar koruyucularn evrelerinde aradlar. Bu koruyucu ou
zaman bir [sayfa 29] hayvan, kimi topluluklarda bir bitki, pek az
rastlanmakla beraber kimi topluluklarda da
deniz ya da yldz oldu. Bu koruyucunun adna totem dendi. nsan
denilen yaratn ilk dini, totem dinidir. Artk her topluluun (klann)
kendisini koruyan bir totemi vard. Yzyllar bylece geti. nsanlar bir
hayli mutluydular. Tanrlar yanbalarndayd ve onlar koruyup
gzetiyordu. Totem andan sonra tanr, insanlardan gittike uzaklaacak,
bir daha bu kadar yaknlarna sokulmayacakt. Totemin ana dncesi, bir
Malenezya deyimi olan Manadr. Mana, her yere dalabilen, bir bakma
tapan insanlarn kendisinde de bulunan yaygn ve kutsal bir gtr. Gn
geldi, insanlar, totemle yetinemez oldular. evrelerinde gzleriyle
grmedikleri birtakm yaayan ruhlar dnmeye baladlar. llerinin de
yaamakta devam ettikleri dncesi kafalarn kurcalyordu. Canlclk diye
evirebileceimiz bu animizm, insanlarn ikinci dinidir. Grnmez
ruhlar, yaayan ller elbette bycl douracaktr. Bunun iindir ki,
nerede animizme rastlarsak yanbanda bycl de buluyoruz. Totemizmin
temel dnceleri (mana, tabu, yar insan yar hayvan atalar), animizmde
de devam etmektedir. lk dinin bu ilk ilkeleri en gelimi tektanrc
dinlerde bile devam edecektir. Animizme nceleri fetiizm deniyordu.
Bu sz zencilerin perili ve byl nesnelerine bakarak Portekizli
gemiciler yaktrmlard. Feitiio, Portekiz dilinde byl nesne
demektir.
Btn gzel sanatlarn kknde animist bycln izleri vardr. lk
insanlarn erdemleri de toteme tapmalar; totemin isteine aykr
davranta bulunmamalarnda belirmektedir. Klann toteme sayg duyan
yeleri erdemlidirler. nsann evresinde korkulacak, taplacak bu kadar
eitli gler, ruhlar, yaayan ller bulunmas elbette oktanrcl
douracakt. ok saydaki tanrlara ilkin Msrda rastlyoruz. Eski Msr
oktanrcl aka totemizm ve animizm kalntlarna dayanmaktadr. Mana,
tabu, lmden sonra yaama dnceleri, oktanrclkta devam ediyor. yi
ruhlar iyi tanrlar, kt ruhlar da kt tanrlar meydana getirmitir.
oktanrcln totemizmden doduuna baka bir kant da, her klann ayr birer
totemi olduu gibi, eski Msrda yaayan her topluluun da ayr bir tanrs
bulunmasdr. Bu yerli tanrlar bal olduklar topluluun br topluluklar
stndeki etkilerine gre ne gemiler ya da geride kalmlardr. Msr
oktanrclnn en nemli geni, kars zis ve olu Horusla birlikte Tanr
Oziris genidir. Eski Msr oktanrlar l, sekizli, dokuzlu gruplar
halinde toplanmaktadrlar. Bu gl tanrlarn yannda akl da ilemektedir.
Eski Msr edebiyatnda len bir kadnn yaayan kocasna gnderdii yle bir
mektup vardr: "Ey benim arkadam, benim kocam. Hibir zaman yemekten,
imekten, sarho olmaktan, kadnlarla sevimenin zevkini tatmaktan ve
enlikler yapmaktan geri kalma. Gndzn de, geceleyin de kendini her
trl zevke terk et. Kalbinde kayglarn yer etmesine sakn meydan
verme. nk, Bat lkesinde uyku ile karanlk hkm srmektedir. Buras yle
bir lkedir ki, iinde bulunanlar hibir zaman darya kamayacaklardr.
Uyumaktadrlar ve artk hi uyanmayacaklardr. Burada hkm sren tanrnn
ad tam bir snmedir". Gk ls aratrsnda eski Msrn ok nemli bir yeri
vardr. [sayfa 30] ncesizlik ve sonraszlk iinde bilincin bilinle
kavranmas (uurun, uurla idrak edilmesi) insanla balyor. Bu, gerek
bir balang deil, basz ve sonuz olmakta olann insan maddesince
sezilmesidir. Baka bir deyile, bu hikaye, evrensel diyalektiin
hikayesi deil, kendi kendini sezen maddenin hikayesidir. Biz
insanlar henz bu byk hikayenin iindeyiz. Aklamaya altmz macera,
kendi maceramzdr. Gnmzden be bin yl nce Msrda bir terzi yaad. Bu
terzi, yz bin yllk bilin diyalektiinin oldurduu bir dnceydi. Be bin
yldan beri, gk ve yer lleri iinde parlayan btn klarda, bu terzinin
kvlcm vardr. Terzi, Msr papirslerinde Hermes Tut adn tayor.
Yunanllar ona Ermis ya da kez bilgin anlamna Trismegiste diyorlar.
Yahudilere gre ad Honoktur. Araplar, Hermes-l-Heramise adyla
anmaktadrlar. Kurana gre o, Adem ve olu itten sonra gelen, nc
peygamber dristir.
-
Ksas- Enbiya, onu yle anlatyor: Hazreti itten sonra peygamberlik
dris aleyhisselama geldi. Ve ona dahi otuz sahife nazil oldu.
Kalemle yaz yazan ve elbise diken ilk insan odur. Ondan nce
insanlar, hayvan derisi giyerlerdi. dris aleyhisselama gklerin,
esrar almt. Sonunda Tanr, onu diriyken ge kaldrd. Hazreti dris ge
ekildikten sonra insanlar doru yoldan ayrldlar, putlara tapar
oldular. Tanr, onlara Nuh aleyhisselam gnderdi (Ahmet Cevdet, Ksas-
Enbiya ve Tevarih-i Hulefa, 1323 basks, s. 4).
Oysa Yunan kaynaklar onun krk iki yapt bulunduunu yazmaktadrlar.
Hermesin bu deerli papirsleri kaybolmutur. Bugn, onun dncelerini,
rencilerinden gelen Msr ve Yunan kaynaklarndan reniyoruz. Tevrat,
onu yle anlatmaktadr: Ve Yared yz altm iki yanda Hanokun babas
oldu. Hanok, yz yl Tanryla yrd ve Hanokun btn gnleri yz altm be, yl
oldu ve gzden kayboldu. nk, onu Tanr ald (Tevrat, Tekvin kitab, 5.
bap, 18-24). Tevratn hesabna gre terzi Hermes, ilk insanlardan
biridir, altnc kuaktandr. Baba-oul dizisi yle sralanmaktadr: Adem
(930 yl yaam), it (912 yl yaam), Eno (905 yl yaam), Kenan (910 yl
yaam), Mahalel (895 yl yaam), Yared (962 yl yaam), Hermes ya da
Hanok (365 yl yaam).. Tevrat, Hermesin .. 3000 ylnda yaad
bilindiine gre, insan soyunun gnmzden on bin yl nce baladn
bildirmektedir. Oysa bilim, gnmzden krk milyon yl nce insana pek
benzeyen yaratklarn yaamaya baladn hesaplam bulunuyor. ada bilimle
Tevratn arasnda, otuz dokuz milyon dokuz yz doksan bin yl var.
Terzi Hermesin, kendinden sonraki btn dnsel akmlara k tutan dncesi
udur: nsanlar lml tanrlar, tanrlar lmsz insanlardr. Terzi Hermes,
evrensel dn yle kuruyor: Kocaman boluun en altnda lmllk yeri dnya
var, en stnde de lmszlk yeri Zuhal yldz... Zuhal yldz, evrensel
akln btn esrarn tamaktadr, yedinci ve son kattr, lmszle orada
eriilir. Zuhal, parlak bir k iindedir. Ruhlar, oradan koparak,
dnyaya [sayfa 31] doru dmeye balarlar. Bu d bir sinavdr. D, byk
ktan, inildike yava yava koyulaan karanla dorudur. Ik ruh, karanlk
maddedir. Ruh, ksa bir snama iin yeryzne inip maddeyle birleecek,
ama maddeye boyun emeyecektir. Ruhun maddeye boyun emesi, ona
yenilmesi demek, sonsuz olarak yok olmas demektir. nsan ruhu, tmel
ruhun (Tanrnn) ocuudur. Snav kazanamazsa, o ruhta bulunan tmel k
(Tanrsal nur) snecek, k yalnz bana kt yere dnerek ruhu karanlkta
brakacaktr. Ruh da, ksz kalnca, karanln iinde eriyip tkenecektir.
Byk boluk, inen kan ve arada eriyip tkenen saysz ruhlarn kasrgasyla
kavrulmaktadr. Snav kazanan ruhlar, yedi kat ge baaryla ykselip
lmszle kavuurlar. Salt gerei (mutlak hakikat) renirler. Maddeye
boyun emeyen baarl ruh, yeryzndeki ksa snavn verdikten sonra, ilk
basamak olarak aya ykselir. Ay, dnce dehasdr, elinde gm bir orak
tutar, doumlar ve lmleri dzenler. Ruhlar cesetlerden kurtararak byk
a doru eker (cezbeder). Gn ikinci katn yneten Utarit yldzdr.
Utarit, soyluluk dehasdr, snavn baaryla vermi ve birinci katta
cesetlerinden ayrlm ruhlara kacaklar yolu gsterir. Bu kata kan
ruhlar, soyluluklarn (asaletlerini) tantlam ruhlardr. nc kat Zhre
yldz ynetmektedir. Zhre, ak dehasdr, elinde ak, aynasn tutar,
birbirlerini unutan ruhlar ak aynasnda birbirlerini bulurlar. Drdnc
kat gk, gnein egemenlii altndadr. Gne, gzellik dehasdr, baar klar,
samaktadr, prl prldr. Baarl ruhlar, lmszle ykselebilmek iin byle
bir tm gzellikten geerler. Gne, onlar tatl klaryla okayarak lmszle
hazrlar. Beinci kat Merih yldz ynetir. Merih, tzenin (adaletin)
dehasdr, elinde tzenin keskin klcn tutmaktadr. Altnc kat yneten
Mteri yldzdr. Mteri, bilimin dehasdr, elinde byk gcn asasn
tutmaktadr. Yedinci ve son katsa, lmszle kavuulan byk aydnlk, tmel
akln tm srrn saklayan Zuhal yldznn katdr. Ruhlar lmszle gtren, dnya
snavnda, iradelerini kullanarak, glerine dayanarak, ac ekerek elde
ettikleri aydnlk bilintir. Bu bilince (uura) kavuabilmek iin,
ykselmeyi istemek yeter. Ykselen ruh, aydnlk bilincine dayanarak,
tm gzellik, tm g, tm akl olacaktr. Buysa lmszlktr.
-
Terzi Hennesin bu retisi, eski Msrn Tep ve Memphis tapnaklarnn
byk ve kutsal srrdr. Bu yzden de hibir papirste yazlmamtr. Sadece
yeraltnda gizlenmi bir maarann duvarlarna sembolik iaretlerle
kazlmtr. Yzyllar boyunca, tapnaklar bakanlar birbirlerine azdan
anlatmaktadrlar. Bylelikle sr, ona layk olandan baka, kimsenin
eline gemez. Tep ve Memphis tapnaklarna balanarak yllarca snav
geirip ile ektikten sonra bu srra kavuanlar, onu, en dayanlmaz
ikenceler altnda bile aklamazlar. Dinler, hemen hepsi, kendilerine
en byk kvlcm yollayan nc peygamber drisi birka satrla
geitirmilerdir. Bunun nedeni de kolaylkla anlalmaktadr. Hermesin
rencilerinden Asklepios, byk ustasnn u szlerini de aklamaktadr:
nsanlar, lml tanrlardr, tanrlar da lmsz insanlar... Eyann d, ii
gibidir. le d arasnda hibir ayrlk yoktur. Kk byk gibidir. Kkle byk
[sayfa 32] arasnda hibir ayrlk yoktur. Evrende hibir ey ne i, ne d,
ne kk, ne byktr. Bir tek yasa ve o yasann grd bir tek i vardr. Bu
szlerin anlamn anlayan, gerei grr. Kimi insanlar, bu anlaylar,
olaanst abalar ve yetkinlikleriyle teki insanlarn grmediklerini
grebilirler. Oysa nedenler nedeni daima gizlidir. nk sonsuzluk, pek
ksa bir son olan zaman ve gene pek ksa bir son olan mekan iinde
anlalamaz ve anlatlamaz. Bizler, ancak, ldkten sonra onu
anlayabilir ve anlatabiliriz. nk, yaarken zaman ve mekanla snrlyz.
Snrszlk, snrllk iinde kavranamaz. te, dinleri ve felsefeleriyle,
elli yzyl kaplam bulunan k karanlk diyalektii buralardan
gelmektedir.
Hermesin byk srrn renebilmek iin geirilecek snavlar pek gldr.
Akl ve iradesi gsz olan istekliler, ya yolun dnlebilecek parasndan
tersyz edip geriye dnerler, ya korkudan ldrrlar, ya da bin bir rktc
grn iinde yrekleri durur, bir uuruma yuvarlanr, lr giderler. Snav
baaryla geiren pek az kii vardr. stekliyi nce zis tapnana gtrrler.
Tapnak, yeralt mezarlarna giden deliklerle doludur. Tapnan kapsnda
zis heykeli vardr. zis, oturmutur, dizlerinde kapal bir kitap
vardr, yz rtldr.Heykelin altnda u sz yazldr: Yzmdeki rty hibir lml
kaldramad. u halde?... Bu yolda yryebilmek iin lmszle hazrlanmak
gerekmektedir. Buysa, uzun yllar isteyen, katlanlmas pek zor bir
abadr. stekli, buna katlanmay gze alrsa, tapnak hizmetilerinin
yannda kalmak, ortal sprmek, bulak ykamak, ayakyollarn temizlemek
zorundadr (kendilerini hor gren ve hor grdren kyniklerle melamileri
hatrlaynz). Btn bu ileri yaparken tek sz sylemek, konumak yasaktr.
Bu snavdan geen istekli, isteinde direniyorsa, kk bir deliin iinden
karanlk bir labirente braklr. Kap, stne, grltyle kapatlr. stekli,
dizleri ve dirsekleri stnde srne srne, amurlu ve ylanl dehlizlerde
uzun uzun dolaacaktr. Arasra kck odalara yolu derek ayaa
kalkabilecek, bu kk odalarda, eitli iskeletlere, hayvanlara ve
ylanlara rastlayacaktr. Sonra, gene kk deliklerden karanlk yollara
girerek, srne srne ilerleyecektir. Bu kk odalarda, kimi zaman,
sessiz bir rahibe rastlayacak, rahip ona, geriye dnmek isteyip
istemediini soracaktr. Srr renmek iin direniyorsa, gene kaderiyle
ba baa kalarak, karanlk yollarda srnmeye devam edecektir.
Derinlerden kulana, yle seslenen lklar gelecektir: Bilim ve g
isteyen deliler, burada gebermilerdir... Artk geriye dnlemez
yollara girmi bulunmaktadr, kimse karsna kp geriye dnmek isteyip
istemediini sormayacaktr buradan kurtulmak iin lmekten baka bir ey
yaplamaz. Souk, karanlk, ylanlar, akrepler, korkun lklar, alk,
susuzluk; srnmekten paralanm dizler, kanayan avular... stekli, ya
da artk aresiz, dizlerinin gittike gmlerek ayaklarnn ykseldiini, ok
dik bir yokutan aaya doru srklenmekte olduunu hissetmektedir. Glkle
srklendii bu yolun sonunda da, korkun bir uurumla karlaacaktr.
Tutunabilir de dmekten kurtulursa, ldrmas iten bile deildir.
ldrmayacak kadar [sayfa 33] glyse evresine baknabilir ve srnd
dehlizin sol ucunda kk bir kurtulu kaps bulunduunu grebilir. Uuruma
yuvarlanmadan o kurtulu kapsna srayabilirse uzun bir merdiveni
trmanarak masallardaki gibi renk renk denmi bir odaya varacaktr.
Odann duvarlarnda yirmi iki srr belirten nak semboller, harfler ve
saylar vardr (Hermesin rencisi olan Pythagorasn say mistikliini,
slam hurufiliini ve noktaviliini
-
hatrlaynz). Buras, Ozirisin kl tapnadr. Burada, insan, gerei
belirtmek ve tzeyi gerekletirmek iin tanrsal gle birleir. steklinin
ilesi henz balamtr ve daha pek uzun yllar srecektir. Geirecei saysz
snavlar arasnda ate snav, su snav, ehvet snav vardr. Bunlarn her
biri, yukarda anlattklarmzdan da rktc ve yorucu snavlardr. Ate
snav, cehennem atei gibi yanan kzgn bir frndan cesaretle gemeyi
gerektirmektedir. Gerekte, bu frn, isteklinin cesaretini denemek
iin hazrlanm yapma bir frndr. ehvet snav, kimileri iin belki de ok
daha g bir snavdr. stekli, gnlerce, a ve susuz, karanlk dehlizlerde
dolatktan sonra eitli renklerle denmi bir yatak odasna varacak,
orada, bir ehvet mzii dinleyerek, kendisine iki ve yiyecek sunan
plak ve gen bir gzelle karlaacaktr. Gzel kz, ona, bugne kadar
ektiklerinin karl olarak, kendisini ve elindekileri sunacaktr. Eer
bu gen kza kanar da aln, susuzluun ve ehvetin gcne boyun eerse, o
gne kadar ektii btn ileler bouna harcanm olacaktr. O zaman, artk,
mr boyunca tapnakta tutsak olarak hizmetilik etmek zorundadr,
kamaya alrsa hemen ldrlr. stekli, bu snavlarn her birinin sonunda,
tek bana ta bir odaya kapatlarak, aylarca, kendi kendine dnmeye
braklmaktadr. Bylelikle, hamur gibi yorulan insan yaps, gittike,
tanrlk yapya yaklamaktadr. Eski Msr rahiplerinin o byleyici ve
etkileyici gleri, bylesine bir yorulma sonunda elde edilmitir. Son
snav, mezar snavdr. stekli, diri diri ve zel bir trenle bir mezara
gmlr. Oysa artk, dnyallndan hemen, hibir ey kalmam, mezara pek
yaraan bir yapdr. Mezarda, tam bir letarjiye derek, kendi ruhuyla
karlar. Uzun yllar sonunda elde ettii bu sonu, onu, byk srra, gerei
gibi hazrlamtr. Mezardan ktktan sonra, kendine gelince, byk rahiple
birlikte, Msrn scak, sessiz ve derin bir gecesinde, tapnan
rasathanesine kacak ve orada yedi kat gn yedi yldzn seyrederek, byk
rahibin azndan Hermesin srrn renecektir. steklinin geirdii snav,
tek ruhtan kopan saysz ruhlarn yeryznde geirmekte olduklar snavn kk
bir rneidir. Hermese gre, insanca lml olmak da, tanrca lmsz olmak
da elimizde... Ancak, Hiyerofan denilen barahibin yeni ermiine
syledii gibi, her akl bu gerei kavrayamaz... Byk srr gnlmzde
saklayarak eylemlerimizle syleyelim. Bilim gcmz, inan klcmz, skut
kalkanmz olsun. Ufaklklar, ki byk ounluktur, ya aptal ya da
ktdrler. Aptalsalar, bu gerek karsnda akllarn bsbtn yitirirler.
Ktyseler, bu gerei ktye kullanarak bsbtn ktlk ederler. Gerei
gizlemekten baka kar bir yol yoktur. Bilmek, bulmak, susmak gerek.
[sayfa 34]
ALTINA
sadan nce 700 yllarndayz. Yunanllar yzyldan beri derebeylik an
yaamaktadrlar. Mal edinenlerle mal edinemeyenler yerlerini almlar,
snflar domu. Tedirginliklerinin nedenlerini henz kavrayamyorlar
ama, eitlik ve zgrlk iinde geen eski altnalarnn zlemini ekmeye
balyorlar. Ozan Hesiodos yle yaknyor:
Heyhat, demek ki gkyznn beni Alaka yaanlan bu kederli zamana
atmas gerekiyormu. Bu a daha nce ya da daha sonra gelemez miydi?
Oysa bugn yeryznde bet bereketin kalkt Ac ve kederli bir yokluk a
yayoruz. Zeusn grevlendirdii, gece ve gndz alan insanlar trl
skntlar iinde bocalyor. Ama yaknda Zeus, insann beikten kt an
Yaland bu a mezara sokacaktr. Bu a ki ocuklar babadan; babalar
ocuklardan uzaklatran Kimsenin kimseye sayg duymad, grevlerin
unutulduu
-
Kimsenin dostu ve konuu kalmad bu a son bulacak. Amansz
saldranlar antlar hie sayacak, hakka kar Alay ederek bir tek canl
brakmayacaklar. te o zaman, gk kubbeye doru birlikte Utan ve
Nemesis, gvdeleri parlak giyitlerle, uacaklar nsann kendilerini srp
att uzak yerlere gidecekler Tanrlarn gsterecekleri yere
yerleecekler Bizse burada aclar iinde kalacaz. Yrtc kular gibi
gller gszlere saldracak.
zlemi ekilen bu altna nasl bir adr?.. Yzyllarca nce, kuzeyden
gelerek Balkan yarmadasnn gneyine inen yon, Dor ve Eolya boylar,
buralar ele geirerek yerletiler. obanlkla geiniyor, eitlik ve zgrlk
iinde yayorlard. Kimsenin kimseye stnl yoktu. Herkes doadan ortaka
ve eite payn alyordu. Bolluk vard ve yoksulluk bilinmiyordu. Dzeni,
doal yasalar salyordu. Devlet, yasa, d ve i basklar yoktu. Hemen
hibir su ilenmiyor, buna kar da hibir ceza dnlmyordu. Mutluydular.
ylesine mutluydular ki, altnan zlemi, sonralar, Kutsal Kitaplarda
bile dile getirilmitir. Altna, Tevratta Eden baheleri (cennet)
olarak belirtilir. nsan, buradan, bir hrszlk sonunda kovulmutur. te
Askral Hesiodos, bu an zlemini ekmektedir. ifti ocuudur. Kardei
Perses, soylu kiilerden seilen yarglara para yedirerek mallarnn
stne oturmutur: [sayfa 35]
Ey Perses, kulana kpe et diyeceklerimi: Karnn doyur da yle kalk
kavga dve Bakalarnn mal iin, gcn yetmeyecek bir daha Bunu yapmaya,
neyse burada bitirelim kavgamz Artk letik mirasmz, ama ok eyleri
alp gtrdn, hediye yiyici baylara Yaltaklanp iyice, gnlldr onlar
byle ilere. Budalalar bilmiyorlar yarmn btnden ne kadar ok olduunu
Ebegmecinde ve iri otunda ne byk yarar bulunduunu.
nk, artk mal kavgalar vardr, yasalar vardr. Yaanlan bu yeni ada,
altnaa gre nedenleri bir trl anlalmayan bir sr dalavereler
dnmektedir. Eitlik bozulmu, insanlarn kimi glenirken kimi
gszlemitir. nsanl utan ve pervaszlk kaplamtr:
Kt bir utan yoksula yoldalk eder. Utan insanlara hem dokunur hem
de yarar. Utan yoksullarda, pervaszlk zenginlerde bulunur. Maln
alnm deil, Tanr vergisi olan hayrldr. Bir kimse byk varlk toplarsa
yumruk gcyle Ya da diliyle, yama ederse ok kez olduu gibi Kazan hrs
akln yanltnca nsanlarn, utanmazlk utanc susturunca.
-
Ne olur? diyeceksiniz. Hesiodos, aresiz, bylelerini Tanryla
rktmeye, dzensizlii Tanr korkusuyla nlemeye alyor:
Karartverirler Tanrlar bahtn, kalmaz evinin bereketi Bu adamn,
pek ksa srer varln yoldal Bylesine Zeus kendi kzar, sonunda da ona
Haksz ilerine karlk ykler ar bir ceza.
nk, artk sular ve cezalar vardr. Ama ne sular cezalardan
rkmekte, ne de cezalar sular nleyebilmektedir. Bu yzden insanlar,
tresel nitelikler edinmeli, rnein Hesiodosun dedii gibi, yarmn
btnden ok olduunu bilmelidirler. Yaknda Yunan topraklarnda boy
gsterecek olan treci dnceler, ezenleri nlemekten ok ezilenleri
teselliye yarayacak olan tresel kurallar hazrlayacaklardr. imdilik
Tanrya yalvarmaktan baka yapacak bir ey yoktur:
Fakat sen uzak tut deli yreini bunlardan Gcn yettii kadar kurban
sun lmsz Tanrlara Saf ve temiz olarak, yak gzel but paralarn [sayfa
36] Ayrca arap tts sunarak dost kl kendine Yatacan vakit yatana,
bir de kutlu k knca Ta ki sana dost olsun yrekleri ruhlar Ta ki
satn alasn bakasnn maln, deil seninkini bakas.
Peki ama, bu altna birdenbire neden yok oluverdi?.. Gn en
tepesinden braklan bir ekicin yere on gnde deceini sanan zavall
Hesiodos bunu nereden bilsin:
Fakat Zeus gizledi geimi fkelenince yrei Aldatt iin onu
Prometeusun dzeni Bu yzden insanlar iin aclar tasalar buldu yle
dedi fkeyle bulut toplayc Zeus ona: Iapetes olu, ok bilmilikte
olmayan ei. Seviniyorsun atei aldna, aldattna beni Fakat byk dert
aacam gelecekteki insanlarn bana Onlara ben ate yerine bir afet
yollayacam, hepsi Neelenecekler yrekten okayp severek
afetlerini.
Hesiodosun hakk var. Nitekim aradan bunca yzyl getii halde,
insanlarn pek kk bir aznl bilerek ve pek byk ounluu bilmeyerek bu
afetlerini yrekten okayp sevmektedirler*.
-
ZDE BMLENDREN MARDUK
Bulabildiimiz ilk dnce rnlerine Smerlerde rastlyoruz. Bu ilk
dnceleri Smer Tanrs Marduk simgelemektedir. Smer Tanrs Mardukun byk
nemi, bugn dnya uluslarn etkileyen byk dine kaynaklk etmi olmasdr.
Tevratla ncildeki hikayelerin, kurallarn kaynan grmek isterseniz,
.. drdnc bin yla kadar inmeniz gerekecek. O zamanlar Dicleyle Frat
nehirleri arasnda (Mezopotamya) Smerler diye adlandrlan bir kavim
yayordu. Smerlerin birok tanrlar arasnda Marduk, maddeye biim
veren, ve deltay yaratan tanr saylyordu. Tevratla ncildeki
hikayelerin ou Smer efsaneleridir. Bu efsanelere gre teki tanrlar,
Marduku, okyanus tanrs Tiamatla savamaya ardlar. Marduk, Tiamat
yendi ve denizlere snrlar ekti. Tanrlara tapnan bir varlk bulunsun
diye de balktan insan yaratt. Sonralar insanlardan honut kalmayan
tanrlar, onlar yok etmeyi kararlatrdlar. Tanr Ea, tanrlar kurulunun
[sayfa 37] bu kararna kar, ok sevdii bir insan olan Ut-Napitimi
kurtarmay dnr. Onun dne girerek bir gemi yapmasn fsldar. Ut-Napiim,
yapt geminin iine karsn, ocuklarn, iilerini, hayvanlarn ve
tohumlarn doldurur. Tufan balamtr, btn insanlar boulmulardr.
Ut-Napitimin gemisi yzmektedir. nsanlarn boulduunu gren tanrlar,
kukuya kaplmlardr. Tanrlar kraliesi olan tar szlanmaya balamtr:
nsan yeniden balk oldu. Tanrlar kurulunun bu kararna katldm iin ben
de sorumluyum bundan...
Frtna, yedi gn srdkten sonra kesilir: Ut-Napitim, nce bir
gvercin salverir, gvercin geri gelir: Ertesi gn bir krlang
salverir, o da geri gelir. nc gn bir karga salverir, karga geri
gelmeyince, gemisini durdurur ve gemisinin konduu dan doruunda bir
kurban keser. Tanrlar, kurbann evresine sinekler gibi rler. Tufan
tertipleyen tanr Enlil, tanrlar kurulunun kararna ihanet ettii iin
tanr Eaya bir gzel kr. Tanrlar artk yapacaklar bir ey kalmad iin,
Ut-Napitimle karsna lmezlik balarlar. Nuh ve Tufan hikayesinin asl
olan bu Smer efsanesi, Tevratla ncilden drt bin yl (krk yzyl)
ncedir. Gene ayn blgede, .. XX. yzylda yaam kral Hamurabinin
(2003-1961) kanunlarn inceleyiniz. Smer efsanelerinin mirass olan
Asur-Babilonya uygarlnn bu byk yapt, Hamurabi kanunlar, Tevrat
kurallarna kaynaklk etmilerdir. Samuel Reinach, Qrpehus adl
kitabnda yle demektedir: Hamurabi kanunlar, Musevi kanunlar iin
ilerisrlmesi gelenek haline gelen tarihten yedi yzyl nce yaplmtr.
Eer Musevi kanunlarnn Musaya tanr tarafndan yazdrld doruysa, tanr,
Hamurabinin yaptn arm demektir.
TANRILARA KAFA TUTAN KRAL
lk mitolojik tanrlara Smerlerde rastladmz gibi tanrlar hie sayan
ilk insanlara da gene Smerlerde rastlyoruz. Felsefesel dncenin
temeli mitolojik dncedir. zellikle antika Yunan felsefesinde
mitolojik dncenin izlerine Platonda bile rastlanr. Hint, in, ran
vb. gibi uluslarn ilk felsefeleri mitolojileriyle kaynaktr. Bu
bakmdan Glgamn nemi bugn insanln elinde bulunan en eski mitolojik
metin olmasdr. nsanln en eski destan olan Glgam Destan, dnce yaps
bakmndan da mitolojik kalntlarn en ilgincidir. Babillilerin ilk
szckleriyle adlandrdklar destan Sha Nagba muru (Her eyi grm olan)
deyimiyle anlr. Smer, Asur, Akad vb. gibi eitli Mezopotamya
topluluklarnca ilenmi olan destann bugn elde bulunan metni
Smerlerden kalmadr. Asur ve Akadlardan kalma blmler de bulunmutur.
lkin Thompson tarafndan ngilizce The Epic of Gilgamish (Oxford
1930) adyla yaymlanm
-
ve daha sonra Almanca, Franszca, Trke evirileri yaplmtr. Bu
destann bulunmasyla Herakles Mitosu ve Tufan yks gibi birok gelimi
mitlerin kaynaklar da meydana km olmaktadr. Destan, temel dnce
olarak, doann srlarn bilmek isteyen insann [sayfa 38] aratrc abasn
iler ve tanrlara bile kafa tutacak ldeki gcn belirtir. lmszln insan
iin olanaksz bulunduunu saptar. nsan, karsna kacak doa engellerini
yenip aarak kendi yolunu kendi yaratacaktr. nsann kendi yolunu
amasna tanrlar bile engel olamayacaktr. Tufan bile gnderseler insan
soyunu yok edemeyeceklerdir. Tanrlar ve doa, insana her gn biraz
daha yenilecek ve srlarn her gn biraz daha kaptracaktr. Destan, ayn
zamanda, insann idealist dlerle kendini kendine yabanclatrmadan nce
ok daha gereki bulunduunu da tantlamaktadr. Tanrlar, insana yardm
etmemekte, tersine, glkler karmaktadrlar. nsan bu glkleri kendi
alnteriyle, bilinli abasyla yenmektedir. Destann bir baka zellii
de, insann inanla deil, bilgiyle davranmas gerektiini
belirtmesidir. Glgam inanmaz, ancak her eyi grp bilir (Sha Nagba
muru). Bilmek ve anlamak, onun insanlk niteliidir. Glgam,
efsaneletirilmi gerek bir kahraman sanlmaktadr. Kimi incelemecilere
gre Mezopotamyada iki rmak vadisinin gneyinde gerekten yaam ve hkm
srmtr. nl destanlarnda yar insan, yar tanr saylmtr. Kimi
yorumculara gre de tanrlara kafa tutan insann, insan gcnn
simgesidir. Grd iler, tpk Yunan mitolojisindeki Heraklesin ileri
gibi on iki tanedir. Bu ok eski mitosun Herakles mitosunu geni lde
etkiledii bellidir. Destanlarda anlatldna gre Glgam, ok akll ve ok
alkan bir gen kralm. Halkn da, kendisi gibi bo oturmamalar iin, ie
koarm. Uruklu kzlar ve kadnlar tanrlara yalvarp kocalarnn ve
sevgililerinin biraz da kendilerine braklmasn istemiler. Tanra
Aruru kadnlara acm ve toprak vcutlu yar hayvan Enkiduyu yaratarak
Glgamla dost etmeye karar vermi. Bylelikle gen ve cesur kral eitli
servenlere srkleyip Uruk erkeklerini rahat brakmasn salam. Gerekten
de bu iki gl yaratn dostluu, birok tehlikeli servenlere atlmalarn
gerektirmi. Bu dostluk bir grele balam, Glgam olaanst gcyle.
Enkiduyu tuttuu gibi yere arpvermi. Yaratldndan beri ilk kez
yenilgiye urayan Enkidu ok arm. Oysa bu yenilgide bir eit orospular
olan tar rahibelerinin de rol varm. Gen kral, ormanlarda yaadn
duyduu bu yar hayvan yarat kandrp kente getirmesi iin onlardan
birini grevlendirmi. Enkidu da yedi gn ve yedi gece bu rahibeyle
yatm, ondan insancl olmasn renmi. ki yiitin ilk servenleri, tanr
Enlilin Sedir dan korumakla grevlendirdii Humbaba ya da Kumbaba adl
devi ldrmek olmu. Bu baar Glgam ylesine yceletirip gzelletirmi ki,
tanra tar dayanamam, onunla evlenmek istemi. Ama gen kral bu
evlenmeye yanamam, stelik de tanrayla alay etmi. Onuru krlan tanra
ok kzm ve tanr Anuya bavurarak cn alabilecek kutsal bir boa
yaratmasn dilemi. Kahramanlarmzn ikinci ii bu boay ldrmek olmu. Gen
kral, Uruk kentini evreleyen duvarlarn stne kp cnn alnn seyretmeye
hazrlanan tanrann gzleri nnde, bir baltayla boann kafasn uuruvermi.
Daha pek ok olaanst baarlar kazanan iki yiidin bu servenlerinde
sonucu alan, edeyile devleri, boalar vb. ldren hep Glgamtr, arkada
Engidu sadece yardmc durumdadr. Btn bu servenlerden sonra Engidu
hastalanm ve lm. Arkadann lmne ok zlen gen kral bylelikle ilk kez
lmn acln [sayfa 39] renmi ve lmszle erimenin yollarn aratrmaya
balam. Dedelerinden Ut Napitim (Mezopotamya Nuhu)in Tufandan
kurtularak lmszle kavutuunu hatrlam ve onu bulup lmszln yolunu
renmek istemi. Birok servenlerden sonra dedesini bulmu, ondan nl
Tufan yksn dinlemi (Bu yk, destann on birinci blmndedir). Dedesi
ona, denizlerin dibinde byl bir ot bulunduunu, bu otu bulup
yiyebilirse lmszle kavuacan sylemi. Dnnde, denizlerin dibine dalp
bu otu koparan Glgam tam onu yiyicei srada otu bir ylana kaptrm.
lmszlk umudunu yitiren Glgam, Uruka dnm ve yeralt tanrs Nergalin
izniyle yeryzne dnm olan arkada Engidunun ruhuyla konuup avunmaya
alm. lmn kesin olduunu bildiinden, dostuna br dnya stne birok
sorular sormu. Destan bu sorulardan meydana gelen bir blmle sona
ermektedir.
-
LLER KTABI
Yirmi drt saatlik gnler ve yedier gnlk haftalar tertipleyen ilk
takvimin gnmzden yetmi yzyl nce (.. V. bin yl) eski Msrda yapldn
hatrlarsanz, gk bilgisinin eski Msrda ne kadar gelimi bulunduunu
btn gerekliiyle belirtmi olursunuz. Kont de Volney, gk lsnn kaynan
Msr topraklarnda bulmakta hakldr. XVI. yzylda Paris dolaylarndaki
Issy kynde bir zis tapnann bulunduunu da hatrlaynz. Eski Msr
tanrlar zis, Oziris ve Serapise eski Yunanda, eski Romada, Latin
talyasnda, dnyann hemen her kesinde rastlayacaz. Gnein evresinde
toplanan bir gk sistemi akm, eski Msrdan yola karak dnyaya yaylmtr.
Btn dinlerdeki erdem kurallarn toplaynz. Sonra da bunlar papirs
tomarlarnda gizlenen eski Msr ller kitabnn, lmden sonra Ozirisin
muhakemesinde okunan, u blmyle karlatrnz: "Hi kimseye ktlk etmedim.
Yaknlarm bahtszla srklemedim. Gerek evinde alaklk etmedim. Kimseyi
gcnn dnda altrmadm. Benim yzmden kimse korku duymad, yoksulluk ve
ac ekmedi, bahtsz olmad. Tanrlarn kt grdkleri eyleri hibir zaman
yapmadm. Klelere kt muamele ettirmedim. Kimseyi a brakmadm. Kimseye
gz ya dktrmedim. Kimseyi ldrmedim. Kimsenin kahpece ldrlmesini
emretmedim. Kimseye yalan sylemedim. Hibir utandrc davranta
bulunmadm. Zina etmedim. Yiyecekleri pahal ve eksik satmadm.
Terazinin dirhemi zerine hibir zaman elimi bastrmadm. Teraziyle
tartarken hibir zaman hile yapmadm. St ocuklarnn azlarndan st
uzaklatrmadm. Hayvanlar almadm. Tanrnn kularn a kurup avlamadm. lm
bal tutmadm. Hibir arkn suyunu baka yne evirmedim. Ben temizim,
temizim, temizim". Eski Msrn lmden sonra yaama dncesi, gk lsnn bu
en ekici yan, yeryz erdemini glendirmektedir. nk, lmden sonra
sonsuza kadar mutlulukla yaayabilmek iin dnya stndeki ok ksa sreli
erdem snavn [sayfa 40] baaryla vermek gerekir. Bu snav baaryla
veremeyenler, ldkten sonra yeniden ldrlp yok edilirler. Tanr Oziris
tahtnda oturmaktadr. nndeki terazinin bir kefesinde dirhem yerine
gerek (hakikat) vardr. lnn , tartacaktr. l, hayatnn hesabn doru
vermise cennetlik olur ve sonsuz mutlulua kavuur. Eski Msrllar buna
inanmaktadrlar. u halde, erdemli bir yaay, eski Msr dininin
temelidir. Nitekim dnyann drt bucandaki eitli dinler de hep bu
temele dayanmaktadrlar. .. ondrdnc yzylda Msrda Thebae kentinde ok
akll gen bir kral yaad. Bu kraln ad drdnc Amenotep (ya da
Amenofis)tir. nsanlar tek tanrya balamay dnd srada henz yirmi
yandayd. Tarihiler, onun bu ileri lksne eitli nedenler yaktryorlar.
Kimine gre Amenotep, Thebae rahiplerinin siyasal egemenliklerini,
krmak istemitir. Kimine gre de Msrl olmayan uyruklar balamak amacn
gtmtr. inden gelen bir tek tanr sevgisine uyduunu syleyenler de
var. Nedeni ne olursa olsun, drdnc Amenotepin baarmak istedii i,
tarih apnda nemli bir itir. O zamanlar Msrda her kentin, her
kasabann ayr tanrs vard. Bu tanrlar, totem dncesinin kalntlaryd.
Nasl totem sadece kendi klann koruyup gzetiyorsa, kasaba tanrlar da
kendi kasabalarn koruyup gzetiyordu. Thebae kasabasnn da Amon adnda
bir tanrs vard. Thebae bakent olmadan nce nemsiz bir tanryd bu. Byk
tanr Rann yannda ad bile anlmazd. Thebae bakent olunca Amon ba tanr
oldu, gene de Ray bir kalemde silemedii iin, adna Amon-Radendi.
Amon, artk her adn banda ya da sonunda yer alyordu. Kendisiyle
savaacak olan Amenotepin ad bile onunla ssleniyordu. Amenotep, Amon
honuttur anlamna geliyordu. Amonun ondan honut olup olmad
bilinemezdi ama, bu gen adamn Amondan honut olmad pek yaknda
grlecekti. Btn tanrlar glerini gneten alyorlard. Ra da Doan Gne
Tanrsyd. Amenotep, evrensel gnein evrensel bir din yaratmaya
yeteceini dnm olmaldr. Gne yuvarlan kiiletiren Aton gen, kral tahta
kncaya kadar pek nemsenmemiti. Amenotep, egemenlii eline alr almaz
byk din devrimine Amonun yerine Atonu getirmekle balad. Bata Amon
olmak zere btn tanrlarn adlarn sildiriyor, onlara tapmay kesinlikle
yasak ediyordu. Gen kraln korkusundan btn Amonlu adlar
-
Atonlamaya baladlar. Kendisi de Amenotep adn brakarak Atonun
bykl anlamna gelen Akhnaton adn ald. Bu byk devrimi Thebae kentinde
diledii abuklukla baaramayacan anlayan gen Akhnaton, krallnn drdnc
ylnda bakenti de deitirdi. Orta Msrda gne yuvarlann ufku anlamna
gelen Akhhetaton adl yeni bir bakent kurdu. Bu yeni bakent, Aton
tapnaklaryla sslenmiti (bu kentin bugnk ad Tel-el-Amarnadr). Artk
btn Msrda tek tanr egemendi. Atondan bakasna tapmak yasakt.
oktanrclk bir akll delikanlnn zel gcyle bir anda silinivermiti
ortadan. Amenotepin tek tanrs Aton iin yazd u ark, onun bu kocaman
devrimle ne byk bir ama gttn aka anlatyor: Sen ki eyann oluu
srasnda zaten yaamaktaydn ey canl Aton, ufukta parlayarak
ykseliyorsun. Gzelliin btn lkeleri [sayfa 41] aydnlatyor. Gl
byklnle dnyann stnde grndn zaman klarn, yarattn alemin son ularna
kadar btn uluslar kucaklyor... Evrensel gnei evrensel bir dnce
olarak btn uluslara yaymak... te Amenotepin bykl buradadr. Ne yazk
ki mr bu byk devrimin kklemesine yetmemitir. ld zaman yirmi dokuz
yandayd. lmnden pek az sonra gericiliin tepkisi balad, birka yl
iinde de insanlar birlemeye ve zgrle aran bu dnce, yobaz ve karc
kafalarn saldrlar karsnda yklp gitti.
EVREN-TANRI
lk din kitab, .. 2000 ylnda Hindistanda dzenleniyor. Evreni
kiiletirip tanrlatrmak da Hindlilere zg bir bulu. Ar zengin aznlkla
ar yoksul ounluun yaad bu byk lke, ayn zamanda, gizemciliin
(mistisizmin) de kayna. Tarihte bilinen ilk kutsal kitap, Vedizm
dininin kitab olan Rig-Veddir. Vedalarn ilk arklar byclk arklardr.
Bunlarda henz byk tanrlarn adlar gememektedir. Boazky kazlarnda
bulunan ok nemli bir antlama Vedizmin kaynaklarn baka lkelere
ekmektedir. Bu antlama sadan nce ondrdnc yzylda Hititlerle
Mitanniler arasnda yaplmt. Antlamada ad geen tanrlar (ndra, Mithra,
Varuna) sonralar Vedizmin byk tanrlar olmulard. .. 1000 yllarnda
tertiplenen Vedizm arklar artk bu tanrlarn szn etmektedirler.
Vedalarn en byk tanrs ndradr. ndra bir doa tanrsdr, savadr da. Oysa
onun karsna bir akl tanrs dikmek gerekiyordu. Bu akl tanrs da
Varunadr. Varuna evrensel dzeni salyor, erdemi gerekletiriyordu.
Tam bir gk tanns, yldzl gn tanrsyd (Varuna szcn ses bakmndan, gk
anlamna gelen Uranus ve eski rann byk tanrs Ahurayla karlatrnz).
Bunlarn yannda baka bir gk tanrs, gneli gndz gnn tanrs Mithra yer
almaktadr. Mithra bir hukuk tanrsdr, insanlar arasndaki tzeyi
salamaktadr. Veda arklarna gre Varunayla Mithrann analar Aditidir.
Aditi, evrendeki btn varlklarn ortak z saylmakta ve totemizmin
Manasnn yerini tutmaktadr. Vedalarda eski Yunann Zeus Paterinin
karl olarak Diyaus Pitar vardr. Bu tanrlar gittike nemlerini
kaybedecekler ve yerlerini kurban tanrlarna brakacaklardr. nk,
Vedizme gre tanrlar yaratanlar kurbanlardr, bir baka deyile varl
yaratan eylemdir. Vedizmde erdem, kurban yoluyla elde edilir.
Kurbanlar tanrlar yaratrlar. Tanrlar da insanlar iyilie ve gvenlie
ulatrrlar. Bu sistemde gk lsnn dnda bakaca bir erdem dnlmemektedir.
Veda sz Hint dilinde bilgi anlamndadr. Ancak bu bilgi kulak yoluyla
edinilen bir bilgidir. Vedann bilgisi erdemdir. nsanln en eski
kutsal kitab olan Rig-Veda, doal bir sonu olarak, Hindistanda
snflanmalar dourmutur. Kast ad verilen bu snflarn banda din
adamlarnn, Brehmenlerin (rahip) kast gelmektedir. Din adamlarnn
altnda prenslerle [sayfa 42] savalarn kast olan arya kast vardr.
Bundan sonra, iilerin ve klelerin udra kast yer almaktadr. Bunlarn
dnda da insanln en aal saylan paryalar vardr. Erdem btn bu snflarda
ayr bir l tamaktadr. Bir kastn erdemi, br kastn erdeminden bakadr.
Erdem bir snfa gre almak, bir baka snfa gre vermektir. Rig-Vedann
onuncu kitabnn onuncu arks yle biter: nsan bir Brehmene bir inek
verirse
-
btn alemleri elde etmi olur. Vedizmin gelimesi, lmden sonra
yaamann birbirini kovalayan eitli hayatlar iinde gereklemesi
yolunda olmutur. Buysa, yeni bir erdem ls getirmi bulunmaktadr.
nsan iyi davranlarla yaamsa sonraki hayatnda iyi bir bedene, kt
davranlarla yaamsa sonraki hayatnda kt bir bedene girecektir.
Buysa, iyiliin armaan, ktln cezasdr. Hindistann temel dini
Brahmanizm, bunun da saysz tanrlar arasnda yaratc olarak tektanr
niteliindeki tanrs Brahmadr. Bu ad, Sanskrite tm varln kayna,
ilkesi, ruhu anlamlarn dile getiren ve szck olarak saltk (Os.
Mutlak, Fr. Absolu) anlamnda