Sanat-tarihi 0 Derskitabi Meb Sanat Tarihi MEHxH

SANAT TARİHİ 1

YAZARLAR

Erkan ÖLMEZSevinç UYSAL

Nursen CEYLAN YILMAZ

DEVLET KİTAPLARIYEDİNCİ BASKI..............., 2012

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI ....................................................................: 1225DERS KİTAPLARI DİZİSİ ...........................................................................................: 1142

12.?.Y.0002.3439

Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayınlanamaz.

EDİTÖR

Süleyman ERYILMAZ

Hüseyin YURDAKUL

Dil Uzmanı : Ali ZİNGAL

Görsel : Leyla AKTUĞ

ISBN 978-975-11-2772-3

Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu’nun 31.05.2006 gün ve 186 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 19.03.2012

gün ve 3398 sayılı yazısı ile yedinci defa 7.545 adet basılmıştır.

MUSTAFA KEMAL ATATURKMUSTAFA KEMAL ATATÜRK

7

1. ÜNİTE SANAT TARİHİNE GİRİŞ

1. SANAT VE SANAT TÜRLERİ 92. SANAT TARİHİ NEDİR? 113. KÜLTÜR SANAT İLİŞKİSİ 114. SANAT TOPLUM İLİŞKİSİ 125. SANAT TARİHİNİN DİĞER

BİLİM DALLARIYLA İLİŞKİSİ 126. SANAT ESERLERİNİN KORUN-MASININ ÖNEMİ 13OKUMA METNİDünyanın Yedi Harikası 14

2. ÜNİTETARİH ÖNCESİ ÇAĞLARDA

ANADOLU1. PALEOLİTİK ÇAĞ 162. MEZOLİTİK ÇAĞ 183. NEOLİTİK ÇAĞ 194. KALKOLİTİK ÇAĞ 205. MADEN ÇAĞI 22

3. ÜNİTE3. ÜNİTEİLK ÇAĞDA ANADOLUİLK ÇAĞDA ANADOLU

1. HİTİT SANATI 26a. Mimari 27 b. Heykel ve Kabartma 28

2. FRİGYA SANATI 30a. Mimari 30b. Heykel ve Kabartma 31 c. Küçük Sanat Eserleri 32

3. LİDYA SANATI 33a. Mimari 34 b. Küçük Sanat Eserleri 35

4. URARTU SANATI 36a. Mimari 36 b. Küçük Sanat Eserleri 38

OKUMA METNİAtatürkʼün Arkeoloji ve Arkeolojik Kazılara Verdiği Önem 39

4. ÜNİTEÖN ASYA UYGARLIKLARI

1. MISIR SANATI 40a. Giriş 40 b. Mısır Mimarisi(Tapınak, Mezar, Saray) 40c. Mısır Heykel ve Resim Sanatı 44

2. MEZOPOTAMYA SANATI 47a. Giriş 47 b. Sümer Mimarisi 47c. Sümer Heykel ve Kabartma Sanatı 48

5. ÜNİTEANADOLUʼDA YUNAN-ROMA VE

BİZANS SANATI1. YUNAN SANATI 50

a. Mimari 51b. Heykel ve Kabartma Sanatı 56

2. ROMA SANATI 61a. Mimari 61b. Heykel ve Kabartma Sanatı 66

3. ERKEN HRİSTİYAN VE BİZANSSANATI 67

ERKEN HRİSTİYAN SANATI 67BİZANS SANATI 69

a. Mimari 69b. Resim Sanatı (Fresko ve Mozaik) 75

6. ÜNİTEORTA ÇAĞ AVRUPA SANATINA

GENEL BAKIŞ1. ROMAN SANATI 77 2. GOTİK SANAT 80

7. ÜNİTERÖNESANS SANATI

1. RÖNESANSA GİRİŞ 84a. Rönesans Nedir? 84

İÇİNDEKİLER

8

b. Rönesansı Hazırlayan Nedenler 84

2. RÖNESANS MİMARİSİ 85a. Genel Özellikler ( malzeme, yapı türleri,

cephe düzeni) 85b. Mimarlar 85

* Brunelleschi 85* Alberti 86* Bramante 86

3. RÖNESANS HEYKEL SANATI 86a. Genel Özellikler (Konu ve Form) 87b. Heykeltıraşlar 87

* Ghiberti 87* Donatello 87* Michelangelo 88

4. RÖNESANS RESİM SANATI 89a. Genel Özellikler ( Perspektif, mekan,

konu, komposizyon renk) 89b. Ressamlar 90

* Giotto 90* Leonardo da Vinci 91* Tiziano 93* Pieter Brugel 93* Albrecht Dürer 95

8. ÜNİTEMANİYERİZM VE BAROK SANATI

1. MANİYERİZM 96a. Maniyerizmin Genel Özellikleri 97b. Sanatçılar 97* El Greco 97

2. BAROK SANAT 98A. RESİM SANATI 98a. Genel Özellikleri 98b. Sanatçılar 99* Rubens 99* Rembrandt 99B. HEYKEL SANATI 101a. Genel Özellikleri 101

b. Sanatçılar 101* Lorenzo Bernini 101C. MİMARİ 102a. Genel Özellikleri 102b. Sanatçılar 103* Borromini 103

9. ÜNİTE19. YÜZYIL VE SONRASI SANAT

AKIMLARI

1. NEOKLASİSİZM 1052. ROMANTİZM 108 3. REALİZM 1114. EMPRESYONİZM 1135. FOVİZM 1196. KÜBİZM 1207. FÜTÜRİZM 122 8. EKSPRESYONİZM 1229. SOYUT RESİM 123

10. METAFİZİK RESİM 124 11. DADAİZM 12512. SÜRREALİZM 12613. POP ART 127

SÖZLÜK 129KAYNAKÇA 134

SANAT TAR‹H‹NE G‹R‹fi

1. SANAT VE SANAT TÜRLER‹

a. SANAT NED‹R?

Sanat; düfl gücü, yarat›c›l›k ve yetenek gerektiren bir insan etkinli¤idir. Baflka deyiflle birduygunun, bir düflüncenin, bir tasar›n›n veya güzelli¤in anlat›m›nda kullan›lan yöntemler sonucu or-taya ç›km›fl üstün yarat›c›l›kt›r.

‹nsanlar›n çok eski zamanlardan beri duygular›n› düflüncelerini ya da amaçlar›n› anlatmakiçin yapm›fl olduklar› resim, heykel, mimari, müzik vb. türden ürünler sanat eseri olarak nitelendirillir.

Sanat etkinlikleri tarih öncesi dönemlerden bafllayarak günümüze kadar süregelmifl ve sa-nat anlay›fl› zaman içinde de¤ifliklikler göstermifltir. ‹lkel sanat eserlerinin ortaya konmas›ndakiamaç bir gereksinimi karfl›lamakt›r. (Tafl baltalar, ma¤ara duvar resimleri, vb. yap›lmas›). Ça¤›m›z-da ise sanat anlay›fl› insan›n zekâ, duygu, be¤eni, yetenek gibi ögelerini çeflitli malzemeler kullana-rak ortaya koymas›d›r. Baflka bir deyiflle kendini ifade etmek, ruhsal özlemlerine ulaflmak, di¤er in-sanlarla bunlar› paylaflmakt›r.

Sanat eseri ise, kiflinin kendi duygu ve yarat›c›l›k sürecinin ürünüdür. Bir nesnenin sanateseri say›labilmesi için belirli özelliklerinin olmas› gerekir. Bunlardan en önemlisi özgün ve tek olu-fludur. Daha önce baflkas› taraf›ndan yap›lm›fl taklit edilerek ortaya ç›kar›lan ürün güzel olsa da sa-nat eseri say›lmaz. Örne¤in seri olarak üretilen fabrika ürünleri sanat eseri de¤ildir. ‹nsanlar›n bir ta-k›m maddi ihtiyaçlar›n› karfl›lamak amac›yla yap›lan dokumacl›k, aflç›l›k, marangozluk, duvarc›l›k gi-

9

1. SANAT VE SANAT TÜRLER‹ 2. SANAT TAR‹H‹ NED‹R?3. KÜLTÜR SANAT ‹L‹fiK‹S‹4. SANAT TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹5. SANAT TAR‹H‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹M DALLARIYLA ‹L‹fiK‹S‹6. SANAT ESERLER‹N‹N KORUNMASININ ÖNEM‹

HAZIRLIK ÇALIfiMALARI

1. Çevrenizde bulunan tarihi eserlerin bu günkü durumlar›n› gözlemleyerek s›n›fta arkadafllar›n›zla okuyunuz.

2. Çevrenizde resim, heykel, fliir veya benzer sanat dallar›ndan biriyle u¤raflan var m›? Bu kiflilerle u¤rafllar› hakk›nda konuflunuz.

3. Çevrenizde bulunan müzeleri ziyaret ediniz. ‹zlenimlerinizi anlat›n›z.

11..ÜÜNN‹‹TTEE

bi faaliyetlere pratik sanatlar (zanaat) denir. Güzel sanatlar ise; resim, heykel, mimari, edebiyat, mü-zik, opera, sinema, tiyatro gibi etkinlikler yoluyla, insanlarda hofl ve güzel etkiler oluflturmak için ya-p›lan faaliyetlerdir. Sanatç› ise, güzel sanatlar›n her hangi bir dal›nda yarat›c›l›¤› olan ve bu yetene-¤ini ortaya koyan kiflidir.

b. SANATIN TÜRLER‹Sanat türlerinin her birinin malzeme, teknik ve konu özellikleri birbirinden farkl›d›r. Sanat

eserleri incelenirken bu özellikler göz önüne al›n›r. Güzel sanatlar afla¤›da verilen türlere ayr›l›r:

Resim; bir yüzey üzerinde çizgi ve renkleri kullanarak do¤adan bir parçay› ya da sanatç›n›nkendi iç dünyas›n› anlatma biçimidir. Resim sanat›nda kullan›lan malzemeye göre uygulanan teknik-ler; sulu boya, ya¤l› boya, pastel, fresko (›slak s›va üzerine boyalarla yap›lan duvar resmi), guafl(sulu boya ile s›v› zamk›n kar›fl›m› ile yap›l›r), tempera (boya ile kuruma özelli¤i olan zamk, bal, yu-murta ak› gibi maddeler kar›flt›r›larak yap›l›r) vb. dir.

Resim sanat› konular›; peyzaj (manzara),portre (insan vücudunun bele kadar olan bölümü-nün verilmesi), natürmort (cans›z do¤a), janr(günlük yaflam sahneleri), enteriör (ev içinde ge-çen sahneler), soyut resim (gerçek d›fl› tasvirler),dini, mitolojik, kahramanl›k gibi çeflitlilik gösterir.

Heykel (yontu); Tafl, kil, alç›, ahflap, fil di-fli, maden (alt›n,gümüfl, bak›r, tunç), vb. malze-melerin yontularak, kal›ba dökülerek veya yo¤ru-lup piflirilmesi sonucu oluflan üç boyutlu eserleredenir.

Mimarl›k; insanlar›n bar›nma, savunma, ibadet etme gibi eylemlerini sürdürebilmeleri içinbelli ölçü ve kurallara uygun mekân düzenlemesanat›d›r.

Keramik Sanatç›s›

Mimari ; kullan›l›fl amac›na (ev, saray, cami, mezar, kale vb.), malzemeye (ahflap, tafl, tu¤-la, çimento vb.), ait oldu¤u döneme (Roman, Gotik, Rönesans vb.) ve kültüre göre (Türk, Arap, ‹tal-yan vb.) gruplanabilir.

Fonetik sanatlar; sese ve söze dayal› sanatlard›r. Müzik; duygu ve düflünceleri tek sesli veya çok sesli olarak anlatma sanat›d›r. Müzik evren-

sel bir dil olarak kabul edilir. Kültürlere göre farkl›l›klar gösterir.

10

ffoonneettiikk ssaannaattllaarr((sseesssseell ))

mmüüzziikk eeddeebbiiyyaatt

ppllaassttiikk ssaannaattllaarr ((ggöörrsseell-- bbiiççiimmsseell ))

rreessiimm hheeyykkeell mmiimmaarrii

ddrraammaattiikk vvee rriittmmiikk ssaannaattllaarr

ddaannssttiiyyaattrrooooppeerraabbaallee

Müzisyen Balet ve Balerinler

Edebiyat; düflünce, duygu ve hayal ürünlerini söz veya yaz› ile anlatma sanat›d›r. Edebi-yat her toplumun kendi kültür ve dil özelliklerini tafl›r. fiiir, nesir gibi türleri de vard›r.

Dramatik sanatlar; Sahnede oynanmak üzere hem sessel hemde görsel sanatlardan ya-rarlan›larak yap›lan dans, opera, tiyatro gibi etkinliklerdir.

Dans; Müzik sesine uyularak düzenlenen vücut hareketleridir. Dans insanlar›n kendileriniifade etme biçimlerinden biridir ve evrensel bir sanatt›r.

Bale; Sahne düzeni, belli figürlerle ve ad›m at›fllarla sa¤lanan müzi¤e ba¤l› bir gösteri sanat›d›r. Opera; sözlerinin bütünü veya büyük bir bölümü flark›l› olarak söylenen müzikli gösteri sa-

nat›d›r. Operet; e¤lenceli hafif konular üzerine yaz›l›p bestelenmifltir. Operette müziksiz konuflma-lar bulundu¤u gibi dans, bale sahneleri de vard›r.

Tiyatro; insan yaflam›nda geçmifl ve geçebilecek olaylar›n taklit veya benzetmek yollar›y-la belirli yerlerde seyirci önünde canland›r›lmas› sanat›d›r. Trajedi, komedi, dram gibi türleri vard›r.

2. SANAT TAR‹H‹ NED‹R?

Sanat Tarihi; tarihsel ak›fl içinde plastik sanatlar olarak da adland›r›lan mimari, heykel, resimve çeflitli süsleme sanatlar›n›n ortaya ç›k›fl›n›, bu sanatlar›n geliflimini, kendi aralar›nda ve toplumla ilifl-kilerini inceleyen bilim dal›d›r.

Geçmiflten günümüze kadar gelen tüm medeniyetlerin sanat›n› inceleyen sanat tarihinin ko-nular› önceleri felsefe ve tarih bilmi içinde yer al›rken, giderek ba¤›ms›z bir bilim dal› niteli¤i kazanm›fl-t›r. Avrupa’da 17.yy.dan sonra geliflen sanat tarihi bilimi ülkemizde önem kazanmaya Cumhuriyet Dö-nemi ile bafllam›flt›r.

3. KÜLTÜR - SANAT ‹L‹fiK‹S‹

Kültür; bir toplumun sahip oldu¤u maddi ve manevi de¤erlerin tümüdür. Sanat etkinlikleri so-nucunda ortaya konan eserler toplumlar›n geçmiflten devrald›klar› ve kendilerinin de katk›da bulu-narak sonraki kuflaklara aktard›klar› yaflay›fl ve düflünce ürünleridir. Toplumun düflünce zenginli¤i,elefltiri anlay›fl›, yaflam biçimi, inaçlar›, e¤itimi yani ait oldu¤u kültürün bütün izleri sanat eserlerineyans›r. Bir topluma ait olan insan, kendi kültürel miras›n› ö¤renir, onu yaflat›r ve korur. Böylece kül-türel varl›klar›n süreklili¤i ve geliflmesi sa¤lanm›fl olur. Kültür ve sanat ayr›lmaz bir bütündür.

11

4. SANAT TOPLUM ‹L‹fiK‹S‹

Her sanatç› toplumun bir üyesidir. fiairin, romanc›n›n, oyuncunun, müzisyenin duygular›,düflünceleri ve kiflili¤i, içinde yaflad›¤› toplumun koflullar›na göre yönlenir ve geliflir. Bir toplumunsözcüsü durumunda olan sanatç›, eserlerinde o toplumun geçmifli, beklentileri, yöneliflleri ve özlem-lerini ortaya ç›kar›r. Bu nedenle sanatç›, içinde yaflad›¤› toplumun, sosyal, ekonomik ve duygusaldünyas›ndan ayr› düflünülemez. Sanatç› toplumdan etkilendi¤i gibi toplumu da etkiler, bireyleri yön-lendirir, onlar›n duygu ve düflüncelerini gelifltirir, güzellefltirir.

Toplumla sanat sürekli etkileflim içindedir. Toplumdaki ekonomik, kültürel, politik unsurlar vede¤iflimler sanata yans›r. Böylece ulusal ya da uluslararas› özellikler ve üsluplar do¤ar. Örne¤inUluslararas› film festivalleri, kitap fuarlar›, sergiler, konferanslar, konserler toplumlar›n sanat alan›n-da birbirlerini tan›malar›na ve birbirlerinden etkilenmelerine yol açar.

5. SANAT TAR‹H‹N‹N D‹⁄ER B‹L‹M DALLARIYLA ‹L‹fiK‹S‹

Sanat tarihinin iliflki içinde oldu¤u baz› bilim dallar›n› flöyle s›ral›yabiliriz;

TAR‹H: Bir toplumun kendi içinde ya da di¤er toplumlarla aras›nda meydana gelen olayla-r›, geliflmeleri; yer ve zaman göstererek neden-sonuç iliflkilerini araflt›r›p, inceleyen bilim dal›d›r.Toplumlar› etkileyen tarihsel olaylar sanat eserlerini de etkiler. Örne¤in tarihi olaylar›n tafl kabartma-larda canland›r›lmas› gibi.

CO⁄RAFYA: ‹nsanlar›n yaflad›klar› yerlerin iklim koflullar›, bitki örtüsü, yeryüzü flekilleri sa-nat eserlerinin yap›ld›¤› malzemeyi, eserin biçimini etkiler. Örne¤in Akdeniz ülkelerinde görülen mi-mari eserlerde büyük pencerelerin, sundurmalar›n ve iç avlular›n bulunmas› gibi.

ARKEOLOJ‹: Toprak veya su alt›nda kalm›fl geçmifl uygarl›klara ait olan kal›nt›lar› ve eser-leri saptayarak ortaya ç›karan bilim dal›d›r. Arkeolojik kaz›larla ç›kar›lan eserler sanat tarihi içindeele al›n›p incelenir. Arkeoloji eski ça¤lara ait eserler ve bunlar›n kaz›lar› ile ilgilenirken, sanat tarihiyeni ve yak›n ça¤lar›n sanat eserlerini de inceler.

ARKEOMETR‹ : Fen ve do¤a bilimlerine dayal› say›sal sonuçlar›n arkeolojik buluntular ile bir-likte de¤erlendirilmesidir. Örne¤in sanat eserlerinin tarihlerinin belirlenmesinde arkeometriden yararla-n›l›r.

ANTROPOLOJ‹: ‹nsan›n kökenini, evrimini, biyolojik özelliklerini, toplumsal ve kültürel yön-lerini inceleyen bilim dal›d›r. Örne¤in mimari eserlerin zenginli¤i o toplumun yerleflik kültüre dayal›oldu¤unu göstermesi gibi.

PALEOGRAF‹: Eski yaz›lar›n okunmas›n› sa¤layarak günümüze kadar gelen belgelerinaç›klanmas›na yard›mc› olur. Bilinen bütün yaz›lar› ve yaz› metodlar›n› kapsayan bir bilim dal›d›r.

EP‹GRAF‹: Tafl ve metal gibi kal›c› malzemeler üzerindeki yaz›tlar› (kitabe) inceleyen bilimdal›d›r. Bir sanat eserinin ne zaman ve hangi amaçla yap›ld›¤›n›n bilinmesini sa¤lar.

NÜM‹ZMAT‹K: Madenîî paralar› inceleyen bilim dal›d›r. Eski paralar›n ve eserlerin tarihlen-dirilmesinde yard›mc› olur.

KRONOLOJ‹: Zaman bilimidir. ‹ncelenen eserlerin ve sanat olaylar›n›n hangi zaman dilimiiçinde gerçekleflti¤ini saptar ve s›ralar›n› düzenler.

ETNOGRAFYA: Kavimleri karfl›laflt›rarak inceleyen, kültür oluflumlar›n› araflt›ran bilim da-l›d›r. EtnoGrafik eserler (çini, keramik, hal›, giysi, tak›,vb.) bir toplumun kültür etkinliklerini yans›t›r.Bu eserler sanat tarihinin ilgi alan› içindedir.

Sanat tarihinin ayr›ca turizm, din, politika, sosyoloji, mitoloji, edebiyat, psikoloji, felsefe ve estetikile de iliflkisi vard›r.

12

6. SANAT ESERLER‹N‹N KORUNMASININ ÖNEM‹

Kültür varl›klar› olarak kabul edilen tarihîî eserler, günümüzde ülkelerin sahip oldu¤u enönemli zenginlik kaynaklar›ndan biridir. Sanat eserleri yaln›z bulunduklar› ülkenin kültür de¤erleriniyans›tmakla kalmaz, ayn› zamanda tüm insanl›¤›n ortak miras›d›r ve evrenseldir. Bu eserlerin varl›-¤› geçmiflin bilinmesinde bize ›fl›k tutar.

Tafl›n›r ya da tafl›nmaz bu eserlerin korunmas› ile insanlar›n ve toplumlar›n, gelece¤e uza-n›rken geçmiflteki sosyal ve kültürel farkl›l›klar› veya günümüzde halen devam eden anlay›fllar› kav-ramalar› gerçekleflir. Böylece kültürleri ile ba¤lar› canl› tutulan uluslar›n gelece¤e güvenle bakmala-r› sa¤lanm›fl olur.

Sanat eserlerini bulunduklar› yerde görmek, farkl› kültürleri tan›mak ve tan›tmak günümüz-de gittikçe geliflen turizm hareketlerinin bafll›ca nedenlerindendir. Bu zenginliklerin bir turistik ürünoluflturmas› ve sahip oldu¤umuz zenginli¤in sergilenmesi, ülkemizi turizm aç›s›ndan çekici hale ge-tirdi¤i bir gerçektir. Ülke ekonomisi aç›s›ndan turizm gelirlerinin önemli bir yer tuttu¤u göz önüne al›-n›rsa, bu eserlerin nas›l bir kaynak oluflturdu¤u da ortaya ç›kar.

Bütün bunlar düflünüldü¤ünde zenginlik kaynaklar›m›z› korurken, hem kültürel miras›m›z›nsüreklili¤ini sa¤lam›fl, hem de turizm yönüyle de¤erlendirerek ülkemize döviz kazand›rm›fl oluruz.

Myra Tiyatrosu, Antalya

OKUMA METN‹

13

1 - Sanat nedir? Sanat› s›n›fland›rarak örnekler veriniz? 2 - Resim, mimari ve heykel sanat›nda kullan›lan malzeme ve teknik özellikleri nelerdir?3 - Sanat tarihinin hangi bilim dallar› ile nas›l bir iliflkisi vard›r?4 - Sanat eserlerini korumak neden önemlidir?

DE⁄ERLEND‹RME ÇALIfiMALARI

DÜNYANIN YED‹ HAR‹KASI

Merkezi Paris’te bulunan Birleflmifl Milletler E¤itim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), Porte-kiz’in baflkenti Lizbon’da yap›lan toplant›da dünyan›n yeni yedi harikas›n› afla¤›da belirtildi¤i gibi ilanetmifltir:

1. ÜRDÜN’DEK‹ PETRA ANT‹K KENT‹MÖ 400-MS 106 y›llar›na ait kent, Semud Kavmi’ne aittir. Roma savaflç›lar›n›n iflga-line kadar varl›¤›n› sürdüren kent gülkurusu renkli kayalara oyulmufl, muhteflem ya-p›lar›yla dikkat çeker.

2. Ç‹N SEDD‹MÖ 9 bin y›llar›na ait settin uzunlu¤u 10 bin km’den fazlad›r. Ming Ha-nedan› Döneminde set; tu¤la, toprak ve tafl dolu çuvallardan infla edil-mifltir. Görkemli kuleleri, dik merdivenleri, dalga fleklindeki duvarlar› ilevarl›¤›n› sürdürmektedir.

3. BREZ‹LYA’DAK‹ KURTARICI ‹SA HEYKEL‹Yap›m› befl y›l süren heykel 38 m yüksekli¤indedir. Brezilyal› Heito da Silva Costataraf›ndan tasarlanan heykel Frans›z heykelt›rafl Paul Londowski taraf›ndan yap›l-m›flt›r.

4. PERU’DAK‹ MACHU PICCHU ANT‹K KENT‹‹nka ‹mparatoru Pachacutek taraf›ndan infla ettirilmifltir. And Da¤lar›nda “Eski Tepe”denilen yerde kurulan flehir, çiçek hastal›¤›n›n yay›lmas› ile terk edilmifltir.

5. MEKS‹KA’DAK‹ CHICHEN ITZA P‹RAM‹D‹ (MÖ 800)Maya Medeniyetine ait en büyük tap›nakt›r. Tap›nak dokuz katl› olup her biryönde de 91 basamak› merdivenleri bulunmaktad›r.

6. ‹TALYA’DAK‹ ROMA COLOSSEUM’U (70-80 y›llar›)Yap›m›na ‹mparator Vestanianus Döneminde bafllanm›fl Titus Dönemin-de bitirilmifltir. Dört katl› yap›n›n 80 girifl kap›s› ve 55 bin seyirci kapasite-si vard›r.

7. H‹ND‹STAN’DAK‹ TAC MAHAL ANITI (1632-1653)Mo¤ol ‹mpratoru fiah Cihan’›n kar›s› Mümtaz Mahal an›s›na yapt›rd›¤› mezaran›tt›r. ‹nce mermer iflçili¤i, de¤erli tafllar›n da yer ald›¤› bir çok süslemesi iledikkat çeken bir eserdir.

14

11

33

44

22

66

55

77

TAR‹HÎ ESERLER‹N KORUNMASININ ÖNEM‹

Anadolu uygarl›klar›n›n dünya tarihi içinde önemli bir yeri vard›r. Yurdumuz topraklar› tarihöncesi dönemlerde ve sonras›nda önemli olaylara, kültür hareketlerine sahne olmufltur.

Bu devirlere ait tafl›n›r ve tafl›nmaz eserler ülkemizin zenginli¤i oldu¤u kadar, tüm insanl›¤aait de¤er ve belgelerdir. Tarihîî eserler geçmiflin bilinmesinde bize yard›mc› olmalar›, ulusal kimlikle-rin ay›rt edici özelliklerini göstermeleri aç›s›ndan önemlidir.

Ülkemizde bulunan ören yerleri dünyan›n en de¤erli kültür varl›klar› aras›nda yer al›rlar. Bu-ralardan ve kaz›s› yap›lan alanlardan ç›kar›lan sanat eserleri müzelerde toplanarak, incelenir, ser-gilenir ve korunur.

Yaz›l›kaya Aç›k Hava Tap›na¤›’n›n kabartmalar›ndan bir görünüm, Çorum

Tarihîî eserler; tabii, tarihîî ve sosyal çevrenin parças› olduklar› için, bulunduklar› yerde ko-runmal› ve sergilenmelidirler. Koruman›n yap›labilmesi amac›yla yasalarda yap›lacak düzenlemeler-le bu eserleri tahrip edenlere ve tarihîî eser kaçakç›l›¤› yapanlara verilecek cezalar›n cayd›r›c› olma-s› sa¤lanmal›d›r.

Tarihîî eserlerin sevdirilmesinin ve öneminin kavrat›lmas›n›n en iyi koruma tedbiri oldu¤u dü-flüncesi do¤rultusunda, e¤itim faaliyetlerine h›z verilmesi gerekmektedir.

Teknolojinin ve flehirleflmenin çevreye verdi¤i olumsuz etkilerinin en aza indirilmesinin tu-rizmden kazan›lacak dövizi art›raca¤› bilinmeli, sanat eserlerinin korunmas›n›n yaln›zca kurum vekurulufllar›n de¤il, toplumun tamam›n›n görevi oldu¤u anlat›lmal›d›r.

Erkan ÖLMEZSanat Tarihi Ö¤rt.

15

TAR‹H ÖNCES‹ ÇA⁄LARDA ANADOLU

Bilim adamlar›, insanla ilgili ilk izlerin ortaya ç›k›fl›ndan, yaz›n›n bulunufluna kadar (yaklafl›kMÖ 3000) olan dönemi Tarih Öncesi Ça¤lar (prehistorik), yaz›n›n bulunuflundan sonraki dönemi Ta-rih Ça¤lar› (historik) olarak iki ana grupta toplar.

Tarih öncesi ve tarih ça¤lar› tüm insanl›¤› etkileyen önemli olaylar, bulufllar, büyük göçler,sosyal ve siyasal de¤iflimler esas al›narak belirlenmifltir. Dünya üzerindeki bölgelerin özelli¤ine gö-re bu ça¤lar›n bafllang›c› ve kapsad›¤› zaman dilimi de¤iflebilir.

1. PALEOL‹T‹K ÇA⁄ (ESK‹ TAfi ÇA⁄I MÖ 600.000 - 10.000)

‹lk uygarl›klar, insan›n yaflam›n› sürdürebilmesi için uygun koflullarda do¤al çevre arama ça-bas›yla ortaya ç›kar. ‹lk uygarl›k ça¤› insan›n yeryüzünde belirmesiyle bafllar, bu dönemde insanlaryaln›zca avlanarak ve bitkileri toplayarak yaflamlar›n› sürdürmüfllerdir. Buzul Dönemi olarak da ad-land›r›lan bu süreçte her biri onbinlerce y›l süren iklim de¤ifliklikleri insanlar›n yaflamlar›n› etkilemifl-tir. Bol yiyecek bulabildikleri ve av bak›m›ndan zengin olan bölgelere göç eden insanlar, a¤aç ko-vuklar›n› ve kaya s›¤›naklar›n› bar›nma yeri olarak kullanm›fllard›r.

16


1. PALEOL‹T‹K ÇA⁄ 2. MEZOL‹T‹K ÇA⁄3. NEOL‹T‹K ÇA⁄4. KALKOL‹T‹K ÇA⁄5. MADEN ÇA⁄I


1. Bir Anadolu haritas› üzerinde tarih öncesi ça¤lara ait yerleflim merkezlerini gösteriniz.2. Bulundu¤unuz yerde tarih öncesi ça¤lara ait yerleflim merkezi bulunup bulunmad›¤›n›

araflt›r›n›z.3. Anadolu tarih boyunca neden bir çok uygarl›¤›n kuruldu¤u bir bölge olmufltur?

TAR‹H ÖNCES‹ ÇA⁄LAR

Paleolitik Ça¤ (Eski Tafl Ça¤›)

(MÖ 600000-10.000)

Mezolitik Ça¤(Orta Tafl Ça¤›)(MÖ 10.000-8000)

Neolitik Ça¤(Cilal› tafl Ça¤›)(MÖ 8000-5500)

Kalkolitik Ça¤ (Maden-Tafl Ça¤›)

(MÖ 5500-3000)

Maden Ça¤› ( MÖ 3000-1200)

Bu dönemin bafllar›nda insanlar badem biçimli avuçiçine s›¤abilen tafllar, iki tarafl› baltalar, uzun yaprak bi-çimli kesiciler kullanm›fllard›r. Zamanla tafllar sivri küçükve sivri parçalar halinde yontularak m›zrak ve ok uçlar›,kesici, delici , kaz›y›c› aletler yap›lm›flt›r.

Paleolitik Ça¤›n sonralar›na do¤ru ma¤aralara s›-¤›nan insanlar›n en önemli buluflu çakmak tafl›n›n bir-birine sürtülmesiyle yak›lan atefltir. Bu dönemin bulun-tular› aras›nda küçük tafl aletler, tahtadan ya da ke-mikten yap›lm›fl tak›lar, idol ad› verilen heykelcikler(Resim 1) ve ma¤ara duvarlar›na yap›lan avla ilgili re-simler vard›r. Bu resimlerde hayvan figürleri renk veçizgi olarak ustaca ifllenirken insan figürleri flematikolarak yer alm›flt›r.

Paleolitik Ça¤a ait bulunan ilk ma¤aralar ‹spanya’daAltamira (Resim 2), Fransa’da Lascaux (Resim 3),Avusturya ve ‹talya’dad›r. Daha sonraki araflt›rmalardaAfrika, Güney ve Do¤u Asya ile Güney Anadolu’da dabu ça¤a ait ma¤aralar›n bulundu¤u saptanm›flt›r.

Resim 1: Willendorf Venüsü, Viyana

Resim 2: Bizon resmi ayr›nt›, Altamira Ma¤aras›, ‹spanya Resim 3: Lascaux ma¤aras› duvar resimlerinden örnek, Fransa

Paleolitik Ça¤da AnadoluAnadolu’nun çeflitli yörelerinde yap›lan kaz›lar sonucunda ele geçen buluntular, yurdumu-

zun uygarl›¤›n geliflti¤i ilk bölgelerden birisi oldu¤unu ortaya ç›karm›flt›r. Anadolu topraklar› zengindo¤al kaynaklara sahip olmas›, de¤iflik iklim özellikleri bulundurmas› ve co¤rafi konumu ile tarihboyunca de¤iflik insan topluluklar›n›n yaflama alan› olmufltur. ‹stanbul’da Yar›mburgaz, Ankara Du-dumlu ve Çubuk Çay› Sekileri, Antalya’da Karain, Belbafl›, Beldibi, Öküzini Ma¤aralar›, Ad›yaman’dafiehramuz Tepesi, Gaziantep’de Dülük fiarkl› Ma¤aras› Anadolu’daki bafll›ca Paleolitik Ça¤a ait yer-lerdir.

17

Karain Ma¤aras› (Resim 4): Antalya ilinin yaklafl›k 30 km. kuzeybat›s›nda Ya¤ca Köyü yak›n-lar›ndad›r. Paleolitik Ça¤›n bafl›ndan Tunç Ça¤›na kadar sürekli bir yerleflim görülen ma¤ara karmafl›kgeçitlerle birbirine ba¤lanan üç ana boflluktan oluflur.1946 y›l›nda bafllat›lan kaz› çal›flmalar› sonucun-da, ma¤arada iki tarafl› tafl baltalar, kemiklerden yap›lm›fl kesici ve delici aletler, tak›lar, ok ve m›zrakuçlar› bulunmufltur.

Kemikten yap›lan eflyalar›n baz›lar›n›n üzerinde flematik insan ve hayvan figürleri yer alm›flt›r.Karain Ma¤aras› yak›nlar›ndaki Öküzini Ma¤aras› buluntular› aras›nda yer alan çakmak tafl› küçükaletler bu dönemi oldukça güzel yans›t›r (Resim 5).

Karain Ma¤aras› buluntular› Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Antalya Müzesi ve KarainMa¤aras› yan›nda bulunan müzede sergilenmektedir.

Resim 4: Karain Ma¤aras› girifli, Antalya Resim 5: Küçük tafl aletler, Öküzini Ma¤aras›, Antalya

2. MEZOL‹T‹K ÇA⁄ (ORTA TAfi ÇA⁄I MÖ 10.000 - 8000)

Mezolitik Ça¤da ma¤aralarda yaflam devam etmekle birlikte, iklimin yumuflamas› sonucua¤açl›k alanlar ve su kenarlar›ndaki düzlüklerde deyaflam görülür. Bu ça¤da ‹nsanlar avc›l›kta tama-men uzmanlaflm›fl, temel geçim kaynaklar›n› ormanhayvanlar›, kufllar ve bal›klar teflkil etmifltir.

Bu dönemin en özgün eser grubunu mikro-litler oluflturur. Bunlar yeni gereksinimleri karfl›la-mak üzere çakmak tafl›ndan yap›lm›fl küçük aletler-dir. Genellikle üçgen, yamuk veya yar›m ay biçimin-deki tafllar kemik ya da tahta saplara tak›larak kul-lan›lm›flt›r.

Anadolu’da Orta Tafl Ça¤›n›n en iyi araflt›r›l-d›¤› yerler Ankara Macunçay Sekileri, GaziantepDülük yak›nlar›ndaki fiarkl› Ma¤ara, Samsun Tekke-köy, Antalya Beldibi ve Belbafl› ile Isparta Balad›zMa¤aralar›’d›r. Baflta Beldibi örne¤inde oldu¤u gibi(Resim 6) baz› kaya ve ma¤ara resimlerinin bu dö-neme ait oldu¤u bilinmektedir.

Resim 6: Duvar resmi, Beldibi Ma¤aras›, Antalya

18

3. NEOL‹T‹K ÇA⁄ (C‹LALI TAfi ÇA⁄I MÖ 8000 - 5500)

‹lk köy topluluklar› MÖ 8000’li y›llarda ortaya ç›km›flt›r. Yerleflim için; verimli ovalar, su ke-narlar› ve bitki örtüsünün zengin oldu¤u alanlar seçilmifl, bu¤day, arpa, mercimek gibi tah›llar yetifltiri-lerek üretici durumuna geçilmifltir. Tah›llardan un elde etmek için bazaltdan yap›lm›fl ö¤ütme tafllar›, yi-yecekleri saklamak ve piflirmek için keramik ad› verilen kilden yap›lm›fl çanak- çömlekler kullan›lm›fl-t›r. Ayn› süreç içinde koyun keçi gibi hayvanlarda evcillefltirilmifltir.

Kal›c› yerleflmeler kurmaya bafllayan insanlar, dayan›kl› konutlar yaparak mimarinin ilk örnek-lerini vermifllerdir. Yerleflik hayatta ilk olarak köyler kurulmufl, köyler geliflerek kentler ortaya ç›km›flt›r.Neolitik Ça¤a ait arkeolojik bilgileri höyüklerden elde ederiz. Höyük ayn› yerde bulunan yerleflmelerindeprem, yang›n, sel, y›pranma vb. nedenlerle y›k›lmas› ve yerine yenilerinin yap›lmas› sonucunda top-ra¤›n katmanlar halinde yükselerek oluflturdu¤u yapay tepelerdir. Bir tepenin höyük oldu¤u, yamaçla-r›ndaki çanak çömlek k›r›klar›ndan anlafl›labilir.

Neolitik Ça¤da takasa dayal› ticaretin geliflti¤i görülür. En önemli ticarî eflya, koyu renkli bircam görünümünde olan obsidiyendir. Dokuma parçalar›, bezemeli çömlekler, boncuklar, süs eflyalar›ticaret mallar aras›ndad›r.

Anadolu’daki bafll›ca Neolitik Ça¤a ait yerleflim merkezleri; Çayönü (Diyarbak›r), Hac›lar (Bur-dur), Çatalhöyük (Konya), Canhasan (Karaman), Gözlükule (Tarsus) ve Yümüktepe (Mersin)’dir.

Çayönü: Diyarbak›r’a ba¤l› Ergani ilçesinde bulunan höyük, günümüze kadar iyi durumda ge-lebilmifl önemli bir neolitik yerleflimdir. Çayönü evleri tafl temelli, kerpiç duvarl› ve dikdörtgen planl› ola-rak yap›lm›flt›r. Bir köyün yerleflme düzeninde; kutsal yap›lar, konutlar ve aletlerin yap›ld›¤› atölyeler bir-birlerinden ayr› alanlara yap›lm›flt›r. Çayönü buluntular› aras›nda çok say›da yüzeyleri parlat›lm›fl tafl,kemik ve boncuk tak›larla, çakmak tafl› ve obsidiyenden yap›lm›fl delici , kaz›y›c› küçük keskiler, ö¤üt-me tafllar› vard›r. Höyükte neolitik ça¤a ait dö¤me tekni¤i ile bak›rdan yap›lm›fl i¤neler, kürecikler, bon-cuklar, kilden yap›lm›fl kad›n heykelcikleri de bulunmufltur.

Çatalhöyük: Konya’n›n Çumra ilçesi yak›nlar›nda bulunan höyük, çatal biçiminde iki tepeolufltu¤u için bu isim verilmifltir. Höyükteki en önemli buluntu, evlerdir (Resim 7). Ortalama 5 x 6 met-re boyutlar›ndaki odalar, birbirine bitiflik olarak yap›lm›fl, çat›lar› ahflap ve toprak ile örtülmüfltür. Buevlere tavanda yer alan bir giriflten merdivenle inilip ç›k›lmakta, duvarlar›n üst k›s›mlar›nda pence-reler bulunmaktad›r. Yap›lar›n içinde kerpiçten sekiler, ocaklar, kubbeli f›r›nlar, küçük nifller (duvaraaç›lan oyuk) ve kilerler yer alm›flt›.

Çatalhöyük yap›lar› aras›nda iç süslemeleriyle di¤erlerinden farkl› olan baz› mekânlardabulunmaktad›r. Kutsal odalar oldu¤u san›lan bu mekânlar›n birinde yer alan duvar resminde stilizeakbaba figürlerinin bafls›z insan figürlerine sald›r›s› tasvir edilmifl bir baflka duvar resminde ise Ha-san Da¤› ile eteklerinde bulunan köy, flematik olarak verilmifltir (Resim 8).

Resim 7: Ev kal›nt›s›, Çatalhöyük Resim 8: Hasan Da¤› ve flematik köy duvar resmi, Çatalhöyük

19

Hem tap›nma odalar›n›n hemde evlerin duvarlar›insan, leopar ve büyük bo¤a bafl› kabartmalar› ile süslen-mifltir. Ölü kültü (tap›nma) ile ilgili olarak evlerin ve tap›n-ma odalar›n›n tabanlar›nda ise içinde zengin gömü eflya-lar›n›n yer ald›¤› çok say›da mezar bulunmufltur. Çatalhö-yükte önemli buluntular›n bafl›nda, kilden yap›lm›fl bereke-ti sembolize eden fliflman kad›n heykelleri gelir (Resim 9).Buluntular aras›nda kemik ve tahta saplara obsidiyen ve-ya boynuz tak›larak yap›lm›fl tar›m aletleri, opsidiyen ay-nalar (Resim 10), dokumac›l›kta kullan›lan taraklar, tezgaha¤›rl›klar›, basit biçimli bezemesiz çömlek parçalar› da yeralmaktad›r.

Bunlardan baflka çeflitli tafllardan yap›lm›fl tak›larve süs eflyalar›da bulunmufltur (Resim 11).

Resim 9: Kad›n heykelci¤i, Çatalhöyük

Resim 10: Obsidien ayna, Çatalhöyük Resim 11: Tafl boncuklu tak›lar, Çatalhöyük

Bu eserlerin ço¤u bugün Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde bulunmaktad›r.

4. KALKOL‹T‹K ÇA⁄ (TAfi-BAKIR ÇA⁄I MÖ 5500 - 3000)

Neolitik Ça¤da yerleflik hayata geçilmesi ile avc›l›k önemini yitirmifl, üretici durumuna geleninsanlar›n yaflamlar› ve sanatlar› da buna ba¤l› olarak de¤iflmifltir.

Kalkolitik Ça¤da tah›l›n ve bak›r›n al›m sat›m› ile ticaretin geliflmesi, bu ürünlerin üretimleri-nide artt›rm›flt›r. Böylece zenginleflerek geliflen köy topluluklar›, giderek kent topluluklar›n› olufltur-mufltur. Bu yerleflimlerinin çevresinin surlarla koruma alt›na al›nd›¤› görülür.

Tar›ma ve üretime dayal› yaflam biçimi çanak çömlek yap›m›n›n geliflmesine yol açm›fl, ge-nellikle üzeri geometrik bezemeli kaplar yayg›n olarak kullan›lm›flt›r. Bereketi sembolize eden kad›nfigürleri ve idoller, damga mühürler bu dönemin buluntular› aras›ndad›r.

20

Kalkolitik Ça¤a ait Anadolu’daki bafll›ca yerleflimler; Hac›lar (Burdur), Canhasan (Kara-man), Beycesultan (Denizli), Semahöyük (Antalya-Elmal›), Fikirtepe (‹stanbul), Kuruçay (Göl-ler Bölgesi), Gözlükule (Tarsus), Yümüktepe (Mersin)’dir.

Hac›lar (Erken Kalkolitik Dönem): Burdur’un merkez ilçesindedir. Höyükte saptanan do-kuz kültür kat›n›n yedi kat› Neolitik, iki kat› ise Kalkalotik Ça¤a aittir. Yerleflim alan› kal›n kerpiçtenbir sur içine al›nm›flt›r. Genifl bir avluyu çevreleyen büyük odal› evlerin baz›lar› sur duvarlar›na biti-flik olarak yap›lm›flt›r, bu özelli¤i ile Çatalhöyük evlerinden farkl›l›k gösterir. Dikdörtgen planl› olanevlerde temeller taflt›r ve beyaz s›val› olan kerpiç duvarlarda k›rm›z› boyayla yap›lm›fl geometrikmotiflere rastlanm›flt›r.

Hac›lar yerlefliminin zengin buluntular› aras›nda krem rengi üstüne k›rm›z› kil boya ile yap›-lan geometrik bezemeli oval ve köfleli çanak çömlekler de bulunmaktad›r (Resim 12). Bunlardanbaflka; kilden yap›lm›fl damga mühürler ve bereketi sembolize eden çekik gözlü ana tanr›ça hey-kelcikleri (Resim 13) ile silahlar da yer almaktad›r.

Resim 12: Boya bezekli kaplar, Hac›lar Resim 13: Ana Tanr›ça heykelci¤i, Hac›lar

Canhasan (Orta Kalkolitik Dönem): Karaman ili s›n›rlar› içinde Neolitik Ça¤a kadar inenkültür katlar›n› bulunduran höyük, ‹ç Anadolu’yu Çukurova’ya ba¤layan yol üzerinde olmas› nede-niyle önemli bir konuma sahiptir. Kalkolitik Ça¤a ait kültür katmanlar›nda kent olgusunun geliflti¤i,kentin surlarla çevrili olmas›ndan anlafl›lmaktad›r. Evlerde; üstte yaflam alan›, altta depo bölümü ol-mak üzere iki katl› planlar görülür. Höyük buluntular› aras›nda; geometrik motiflerle süslü sar› astar-l› k›rm›z› boyal› kaplar (Resim 14), stilize edilmifl insan ve hayvan heykelcikleri ile bak›r bileziklervard›r.

Beycesultan (Geç Kalkolitik Dönem): Denizli’ye ba¤l› Çivril ilçesi yak›nlar›ndad›r. Höyükyerlefliminde mimari aç›dan en önemli buluntu megaron planl› evlerdir. Bunlar, ön taraf›nda k›sa birsundurma ile girilen küçük bir girifl ile arka tarafta yer alan büyük bir odadan ibaret dikdörtgen ev ti-pidir. Beycesultan’da bulunan tafllaflm›fl bu¤day, mercimek fosilleri, keçi, koyun gibi hayvan kemik-leri burada tar›m ve hayvanc›l›¤›n yayg›n olarak yap›ld›¤›n› gösterir.

21

22

Resim 14: Boya bezekli kap, Can Hasan Resim 15: Hayvan figürlü keramik kap, Beycesultan

Yüzük, kama ve i¤ne gibi eflyalar, maden iflçili¤inin bir aflama içinde oldu¤unu kan›tlar. Anatanr›çay› sembolize eden heykelcikler, hayvan biçimli keramik kaplar (Resim 15) di¤er buluntulararas›ndad›r.

5. MADEN ÇA⁄I (MÖ 3000 - 1200)

Kalkolitik Ça¤dan Maden Ça¤›na geçifl kesintisizdir. Bu ça¤, kalay ve bak›r›n kar›fl›m›n-dan elde edilen tunçun kullan›lmas› ile bafllar. Anadolu’da Neolitik Ça¤dan bafllayarak bak›r, gü-müfl gibi yumuflak madenlerin ancak s›n›rl› alanlarda (süs eflyalar›, tak›lar vb.) kullan›ld›¤› görül-müfltür. Sert bir alafl›m olan tunçun; silahlar›n, bir tak›m kutsal sembollerin (kurs - Resim 16),heykellerin ve mühürlerin yap›m›na elveriflli bir metal oluflu nedeniyle kullan›m alan›da geniflle-mifltir. Maden iflleme sanat› özellikle ticareti de gelifltirmifl, kent niteli¤indeki yerleflmelerin büyü-mesi ile Anadolu’da ilk kent devletleri ve siyasi örgütlenme bafl-lam›flt›r.

Kent yöneticilerine ait saraylarda ve halka ait evlerdemegaron plan›n uyguland›¤› görülür. Kuyu ve oda mezarlar, çöm-lekler, tafl sandukalar gibi ölü gömme geleneklerinin ço¤u za-man bir arada görülmesi ve idol ad› verilen sembolik heykelcikle-rin çeflitlili¤i bu ça¤da Anadolu’da inanç ve kültür aç›s›ndan fark-l› topluluklar›n yaflam›fl oldu¤unu göstermektedir.

Alt›n ve gümüflün özellikle süs eflyalar›nda yayg›n olarakkullan›ld›¤› görülür.

Bu dönemin önemli bir eser grubunu da parlak yüzeylikeramikler oluflturur. Çömlekçi çark›n›n yayg›nlaflmas› ile made-ni kaplar› taklit eden “gaga a¤›zl›” testi ve maflrapalar, çift kulpluuzun silindirik gövdeli kupalar, hayvan biçiminde (Resim 17)kaplar, üzerinde ince oluk fleklinde yivle bezenmifl olanlar, bukültürün gelifltirdi¤i kap biçimleri aras›ndad›r.

Resim 16: Tunç sembol, Alacahöyük

Tunç Ça¤›n›n sonlar›nda GüneyMezopotamya’da yaflayan AsurlularlaAnadolu kent devletleri aras›nda ticaretyap›lm›flt›r.

Al›flverifllerde kullan›lan çivi ya-z›l› kil tabletlerle Anadolu yaz›l› tarih dö-nemine geçmifltir (MÖ 2000).

Bu ça¤›n önemli yerleflim yerleriOrta Anadolu’da yo¤unlafl›r.

Bunlar Alacahöyük(Çorum),Aliflar (Yozgat), Kültepe (Kayseri), Ka-rahöyük (Konya), Bo¤azköy (Çorum),Ahlatl›bel, Gordion (Ankara) ve Truva(Çanakkale)’d›r.

Resim 17: Keramik bo¤a figürinleri, Alacahöyük

Alacahöyük: Çorum ili Alaca ilçesi yak›nlar›ndad›r. Alacahöyük kaz›lar› Ulu Önder Ata-türk’ün iste¤i üzerine 1935 y›l›nda Türk Tarih Kurumu taraf›ndan bafllat›lm›flt›r. Bulunan eserlerin ço-¤unlu¤u Ankara Anadolu Medeniyetleri ve Alacahöyük Müzesi’nde sergilenmektedir.

Resim 18: Alt›n ikiz idol, Alacahöyük Resim 19: Alt›n kaplar, (kral mezarlar›), Alacahöyük

Eski Tunç Ça¤›na ait en önemli buluntu kral mezarlar›d›r. Toprak içine aç›lm›fl dikdörtgenodalar›n üstü ahflap hat›llarla kapat›lm›fl ve toprak serilerek bir ölü evi oluflturulmufltur. Bu mezarla-r›n içine b›rak›lan arma¤anlar aras›nda tunçdan yap›lm›fl üzeri alt›n veya gümüflle kapl› heykelcik-ler kutsal amaçl› alt›n idoller (Resim 18), günefl ›fl›nlar›n› sembolize eden kurslar, sistrum denilenmüzik aletleri yer almaktad›r.

Bunlardan baflka alt›n kaplar (Resim 19), saç ve kemer tokalar› (Resim 20), taçlar, bo¤a vegeyik heykelleri ile törensel semboller (Resim 21) bulunmaktad›r.

Bütün bu eserler bölgenin madenleri kullanmada eriflti¤i üstün düzeyi gösterir.

23

Resim 20: Alt›n saç tokas›, alt›n taç ve tak›lar, Alacahöyük Resim 21: Törensel tunç sembol, Alacahöyük

Truva: Çanakkale ili s›n›rlar› içinde Hisarl›ktepe’de ve Çanakkale Bo¤az›’na (Dardanos) ha-kim bir bölgede kurulmufltur. Höyükte dokuz kültür kat› saptanm›flt›r (Resim 22). ‹lk yedi kültür kat›Tunç Ça¤›n› di¤erleri ise Helenistik ve Roma devirlerini kapsamaktad›r.

Resim 22: Truva genel görünüm, Çanakkale

MÖ 3000 - 2500 y›llar› aras›na tarihlenen birinci kültür kat›nda kentin etraf›, dört büyük ka-p›s› bulunan kal›n surlarla çevrilmifltir. Diktörtgen bir oda fleklindeki (megaron) evlerin temelleri, ve-rev olarak dizilmifl tafllarla örülmüfl, üst duvarlarda ise kerpiç kullan›lm›flt›r. Megaron plan daha son-ralar› Yunan tap›naklar›nda da tekrarlanm›flt›r. Mezar alanlar›nda ise üzerinde insan kabartmalar›(rölyef) olan tafllar bulunmufltur.

Truva’daki ilk keramik örnekleri elde biçimlendirilmifl, genellikle koyu bir rengin kullan›ld›¤›(gri, zeytin yeflili, siyah) çizgi bezemeli kaplard›r. Bunlar›n üç ayakl›, çift kulplu, insan yüzlü vematara gibi de¤iflik formlarda üretilmifl olanlar› da bulunmufltur (Resim 23). Sonraki dönemlere aitdüzgün yüzeyli keramiklerin çömlekçi çark›nda yap›lm›fl olduklar› bilinmektedir.

24

‹lk dönemlerde günlük eflyalar ve tak›lar; bak›r, tunç gibi madenlerden yap›lm›flt›r. Sonrakidönemlerde ise özellikle tak›larda, süs eflyalar›nda alt›n ve gümüfl gibi madenler, akik, lapis gibide¤erli tafllarla birlikte kullan›lm›flt›r (Resim 24).

Resim 23 : Keramikler, Truva Resim 24: Alt›n tak›lar, Truva

Kültepe: Kayseri ili s›n›rlar› içinde yer alan höyük, hem kalkolitik hem de maden ça¤lar›naait önemli yerleflmelerden biridir. Mezopotamya ile Anadolu aras›ndaki geliflmifl ticaret iliflkisi “ka-rum” ad› verilen Asurlu tüccarlar›n kurdu¤u pazar alanlar›ndan anlafl›lmaktad›r. Kültepe’de kurulanKanefl karumu en tan›nm›fl›d›r. Burada yap›lan kaz›larda önemli buluntu çivi yaz›s›yla yaz›lm›fl kiltabletlerdir (Resim 25). Bunlar Anadolu’nun o ça¤daki toplumsal ve ekonomik yaflam›n› ayd›nlatanönemli tarihî belgelerdir ve yaz›n›n kullan›m› ile Anadolu’da tarih ça¤lar› bafllam›flt›r.

Bu dönemin buluntular› aras›nda; pitos denilen küp mezarlar ve bu mezarlarda heykelcik-ler, idoller çok renkli bezemeli keramikler, törensel içki kaplar› (Resim 26), yer almaktad›r. Yap›lankaz›larda temelleri tafl, duvarlar› kerpiç olan çok odal› büyük evler ve depolar ortaya ç›kar›lm›flt›r.

Resim 25: Çivi yaz›l› kil tablet, Kültepe Resim 26: Törensel içki kaplar›, Kültepe

25

1. Paleolitik Ça¤da ateflin bulunmas› insan yaflam›n› nas›l de¤ifltirmifltir?2. Çatalhöyük’te yap›lan kaz›larda ele geçen buluntulara göre, insanlar›n yaflam biçimi nas›ld›r?3. Kalkolitik Ça¤da ticaretin geliflmesinin sebebleri nelerdir?4. Maden Ça¤›nda Anadolu’da inanç ve kültür aç›s›ndan farkl› toplumlar›n yaflad›klar›n›

gösteren belgeler nelerdir?


‹LK ÇA⁄DA ANADOLU

1. H‹T‹T SANATI

MÖ 2000 y›l›nda Kafkaslar üzerinden gelerek Orta Anadolu’ya yerleflen Hititler, k›sa süredeAnadolu’da yaflayan Hattilerle kaynaflarak büyük bir uygarl›k kurmufllard›r. Devletin baflkenti Çorumyak›nlar›nda, bugünkü Bo¤azköy olan Hattuflafl’t›r (Resim 27). Önemli yerleflim merkezleri Aliflar(Yozgat), Alacahöyük ve Eskiyapar (Çorum), Kültepe (Kayseri), ‹nand›k Höyü¤ü (Çank›r›), Ma-flat Höyük (Tokat) say›labilir.

Baflta Bo¤azköy olmak üzere, di¤er yerleflim merkezlerinde yap›lan kaz›larda çok say›da kiltablet ele geçirilmifltir. Bu tabletlerin okunmas› ile Hititlerin tarihi, din ve hukuk gibi konular› ayd›nl›¤akavuflmufltur. Kaz›lar sonucunda bulunan çok say›da tap›nak kal›nt›s›, tanr› kabartma ve heykelleri sa-nat›n dinsel bir nitelik tafl›d›¤›n› göstermektedir. Bu da M›s›r ve Mezopotamya’dan etkilendiklerini gös-terir.

Resim 27: Bo¤azköy (Hattuflafl) Genel Görünüm Resim 28: Potern, Bo¤azköy

26


1. H‹T‹T SANATI2. FR‹GYA SANATI3. L‹DYA SANATI4. URARTU SANATI


1. Bulundu¤unuz bölgede ‹lk Ça¤a ait bir yerleflim alan› bulunup bulunmad›¤›n› araflt›rarak toplad›¤›n›z bilgileri s›n›fta de¤erlendiriniz .

2. Atatürk’ün arkeolojiye verdi¤i önem ve Atatürk taraf›ndan bafllat›lan arkeolojik çal›flmalar›araflt›r›n›z.

Hitit Devleti’nin MÖ 700’lerde y›k›lmas›ndan sonra küçük flehir devletleri halinde Anado-lu’nun güney do¤usunda Aslantepe (Malatya), Zincirli (Marafl), Sakçagözü (Gazi Antep), Karga-m›fl, ‹vriz (Konya) gibi bölgelerde bir süre daha varl›k göstermifllerdir (Geç Hitit Dönemi).

a. Mimari

Hitit ‹mparatorlu¤u kurulduktan sonra, mimarl›k an›tsal bir nitelik kazanm›flt›r. Engebeli veyüksek bir alana kurulan baflkent Bo¤azköy’de (Hattuflafl) yer alan çok say›da tap›nak, saray ve bü-tün kenti çeviren tafl surlar, an›tsal mimarinin en güzel örnekleridir. Bo¤azköy surlar› kal›n ve yük-sek olarak yap›lm›fl, iç ve d›fl duvarlar› kulelerle desteklenmifl, merdivenler ve potern ad› verilen(Resim 28) yer alt› tünelleri ile savunma kolaylaflt›r›lm›flt›r. Kente giriflleri sa¤layan kap›lar›n savun-ma sistemi içinde önemli bir rolü vard›r. Kap›lar iki yan›nda yer alan kabartmalar›na göre; Aslanl›Kap› (Resim 29), Sfenksli Kap›, Kral Kap› ve Yer Kap› olarak adland›r›lm›flt›r.

Kentin iç alan› bir sur duvar› ile ikiye bölünmüfl, do¤uda dik kayal›klar üzerinde yer alan Bü-yükkale’de, Hitit krallar›na ait çok say›da resmi, dini ve özel yaflam alanlar› saptanm›flt›r (Plan 1).Kral Saraylar›, kademeli olarak yükselen avlular›n çevresine yap›lm›fl ikifler katl› bölümlerden mey-dana gelmifltir. Bunlar; taht odalar›, krala ait özel bölümler, yönetim ve arfliv binalar›d›r.

Resim 29: Aslanl› Kap›, Bo¤azköy Plan 1: Büyükkale yukar› kent, Bo¤azköy

Hitit mimarisinde tap›naklar önemli bir yer tutar. Tap›naklar, üç yan›nda yönetim ve arfliv bö-lümlerinin bulundu¤u üzeri aç›k diktörgen alanlar›n (avlu) ortas›nda yer alm›flt›r. ‹çinde tanr› heykel-lerinin ve kutsal eflyalar›n bulundu¤u, kral›n dini törenlere haz›rland›¤› bölümler olan bu tap›nakla-r›n an›tsal girifli bulunmaktad›r.

Hitit mimarl›¤›n›n en belirgin özelli¤i planlar›n hiç bir geometrik düzene uymay›fl›d›r. Sarayve tap›naklarda gereksinim oldukça yeni bölümlerin eklenmesi ile düzensiz yap› gruplar› ortaya ç›k-m›flt›r. Hititlere ait aç›khava tap›naklar› da vard›r.

Yaz›l›kaya Aç›khava Tap›na¤›(Resim 30) , Bo¤azköy’e 2 km uzakl›ktaki kayal›klar›n aras›n-da yer al›r. Kayalar›n do¤al durumlar›na uygun olarak düzenlenmifl büyük ve küçük oda denilen ikimekandan oluflmaktad›r.

Hitit mimarisinde tap›naklar›n, saraylar›n ve evlerin temellerinde iri tafllar, ahflap destekli du-varlarda kerpiç tu¤lalar, çat›larda ise ahflap malzeme kullan›lm›flt›r.

27

Resim 30: Yaz›l›kaya Aç›k Hava Tap›na¤›, Bo¤azköy

b. Heykel ve Kabartma

Anadolu’da an›tsal heykel sanat› Hititlerle bafllar. Sur kap›lar› üzerinde yer alan; aslan, kral,sfenks kabartmalar› kap› ayaklar›n› oluflturan büyük tafl bloklara, kabartmalar fleklinde yap›lm›flt›r.Alacahöyük’te bulunan tap›na¤›n kap›s›nda yer alan insan bafll› aslan gövdeli (sfenks) iri figürler,yüksek kabartma tekni¤inde yap›lm›fl, yeleleri ve tüyleri ayr›nt›l› olarak ifllenmifltir (Resim 31). Busfenksli kap›n›n iki yan›nda duvarlar›n alt bölümlerinde yer alan tafl bloklar›n ( orthostat ) d›fl yüzey-lerinde ise kabartmalar (rölyef) yer alm›flt›r. Bu kabartmalarda dini törenler, flenlikler, kral›n günlükyaflam›ndan sahneler ifllenmifltir. Orthostatlardan baz›lar› bugün Ankara Anadolu Medeniyetleri Mü-zesinde sergilenmektedir.

Yaz›l›kaya aç›khava tap›na¤›nda ise do¤al kayal›¤›n yan yüzeyleri düzlenerek buraya ka-bartma tanr› figürleri s›ralanm›flt›r. ‹nsan biçiminde düflünülen tanr›lar›n giysileri, vücut adaleleri veyüz çizgileri ayr›nt›l› olarak ifllenmifltir (Resim 32).

Resim 31: Sfenksli kap›, Alacahöyük Resim 32: Tanr› kabartmalar›, Yaz›l›kaya

Hititlere ait Anadolu’nun çeflitli yerlerinde genellikle ›rmak kenarlar›nda ya da yüksek kaya-l›k alanlarda yer alan kaya kabartmalar›nda kral ve kraliçeyi tanr›larla birlikte gösteren sahnelergörülmektedir. Bu kabartmalar kral›n tanr›lara duydu¤u sayg›n›n ifadesi olmakla birlikte merkezidevlet gücünün de simgesiydi.

28

Hitit kabartma sanat› örnekleri, küçük sanat eserleri aras›nda yer alan mühürlerde de gö-rülür. Silindir veya dü¤me biçiminde yap›lan mühürlerin üzerinde insan ve hayvan figürleri ayr›nt›l›olarak ifllenmifltir.

Hitit keramikleri (çanak, çömlekleri) genellikle k›rm›z› renkli, düzgün yüzeyli (açk›l›) ve beze-mesiz kaplard›r (Resim 33). Al›fl›lm›fl biçimlerin yan›s›ra, plastik etki b›rakan çift bafll› ördek, antilop,bo¤a, kufl gibi hayvan biçimli kaplar da üretmifllerdir (Resim 34). Ryton (riton ) ad› verilen bu eserlerdini törenler s›ras›nda ‹çki kab› olarak kullan›lan kutsal eflyalard›.

Resim 33: Keramik kap, Bo¤azköy Resim 34: Çift bafll› ördek heykelci¤i, Bo¤azköy

Geç Hitit Dönemine ait bafll›ca merkezler; Kargam›fl, Malatya, Kahramanmarafl ve Konya çev-resinde yer almaktad›r. Heykel sanat›nda; kap› aslanlar› ve orthostatlar› süsleyen kabartma gelene¤isürdürülmüfltür. Zaman zaman farkl› kültürlerden (Suriye, Kuzey Mezopotamya) etkilenen bu sanat›nen güzel örneklerinden biri, Kargam›fl’da bulunmufl savafl arabas›n› betimleyen kabartmad›r. Bu kabart-man›n üstünde yer ald›¤› orthostat, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenmektedir (Resim35). Konya ‹vrizde bulunan bir kaya kabartmas›ndaki bereket tanr›s›, bir elinde üzüm salk›m› di¤erindeise baflak tutarken betimlenmifltir (Resim 36).

Resim 35: Savafl arabas› betimlemesi, Orthostat, Kargam›fl Resim 36: Kaya kabartmas›, ‹vriz

29

2. FR‹GYA SANATI (MÖ 750 - 300)

Ege göçleri s›ras›nda Trakya üzerinden Anadolu’ya gelen Friglerin kültür izlerine MÖ 8 yy.dan bafllayarak Orta ve Bat› Anadolu’da rastlan›r. En parlak dönemini Kral Midas zaman›nda yafla-m›fl olan Friglerin baflkenti, Ankara-Polatl› yak›nlar›ndaki Gordion’dur (Yass›höyük).

Ankyra (Ankara), Pazarl› Höyü¤ü (Çorum), Pessinus (Eskiflehir-Ball›hisar), Sivrihisargibi önemli yerleflim merkezlerinden baflka, eski Hitit yerleflimleri olan Gavurkale, Bo¤azköy, Ala-cahöyük (Çorum), Aliflar (Yozgat) ve Kültepe’de de (Kayseri) bu uygarl›¤›n izleri görülür.

Helen ve Geç Hitit etkileri alt›nda kalmakla birlikte özgün bir Anadolu kültürü oluflturan Frig-lerin, siyasi varl›klar›na MÖ 6. yy.da Persler taraf›ndan son verilmifltir.

a. Mimari

Baflta Gordion olmak üzere Alacahöyük, Kültüpe, Pazarl› gibi merkezlerde yap›lan kaz›lar-da, bu kentlerin tafl temeller üzerinde kerpiç duvarl› surlarla çevrelendi¤i ortaya ç›kar›lm›flt›r. An›tsal kale kap›lar›n›n bulundu¤u surlar›n içinde; saray yap›lar›, yönetim binalar› ve evler yer alm›fl-t›r. Bütün yap›larda megaron plan esas al›nm›flt›r. Maden ça¤›nda tek oda olarak yap›lan evler Frig-ler döneminde, birden fazla megaronun yan yana dizilmesi ile bitiflik düzenli bir plan göstermifltir.Bu yerleflme düzeni Ege - Yunan kentlerinden etkilenildi¤ini göstermektedir.

Megaronlar›n tabanlar› mozaiklerle (renkli küçük tafllar›n geometrik bir desen oluflturacakbiçimde yan yana dizilmesinden oluflan) kaplanm›fl, üst örtüde ise ahflap kullan›lm›flt›r.

Frig mimarl›¤›nda mezar yap›m› önem kazanm›flt›r. Tümülüsler soylular ve yöneticiler içinyap›lm›fl mezar an›tlar›d›r. Topra¤a kaz›lm›fl ahflap mezar odas›n›n içine ölü ve gömü arma¤anlar›konduktan sonra çat› ile kapat›larak, üstüne toprak y›¤›l›yordu. Gordion’da bulunan ve yüksekli¤i 53metreyi bulan büyük tümülüsün (Resim 37) kral Midas’a ait oldu¤u san›lmaktad›r (Resim 38).

Resim 37: Büyük Tümülüs, Gordion (Polatl›) Resim 38: Rekonstrüksiyon, Kral Midas’›n Tümülüsü, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara

Mezar odas›nda, gümüfl ve tunç kaplar (Resim 39), geometrik motiflerle süslü ahflap masave sehpalar (Resim 40) gibi gömü eflyalar› bulunmufltur. Frig tümülüslerine en çok Gordion, AfyonEskiflehir çevresi, Ankara’da Befltepe, Tokat Zile yak›nlar›ndaki Maflat Höyük, Samsun Akalan veYozgat’›n güney do¤usundaki Kerkenez Da¤›’nda rastlanmaktad›r.

Tümülüslerden baflka do¤al kaya yüzeylerinin oyulmas› ile oluflturulan odalardan meydanagelen kaya mezarlar› da vard›r. Bu mezar odalar›, bazen bir kifli bazen de bir aile için yap›lm›fllar-d›r. Frig kaya an›tlar› ve tap›nma yerleri Kybele tap›naklar›n› temsil etmek üzere yap›lm›fllard›r. Ge-nellikle da¤larda veya su kaynaklar›n›n bulundu¤u yerlerdeki kaya yüzeyleri, geometrik veya hay-van figürleri ile süslenerek üçgen biçimli bir çat› ile flekillendirilmifltir. Kaya cephesine oyulan bir ni-flin içine genellikle tanr›çan›n heykeli yerlefltiriliyordu.

30

Resim 39: Tunç kap, Gordion, Resim 40: Ahflap masa - Gordion, Büyük TümülüsAnadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara

Bu, Anadolu’da yerleflmifl olan ana tanr›ça, Kybele (Kibele) inanc›n› yans›t›r. Afyon ve Eski-flehir aras›ndaki alanda çok say›da örnekleri bulunan bu tap›nma kayalar›n›n en ünlüsü, Midas An›t›(Resim 41) olarak bilinendir.

Resim 41: Midas an›t›, Afyonkarahisar Resim 42: Kybele heykeli, Bo¤azköy

b. Heykel ve Kabartma

Frig heykel sanat›ndan günümüze kadar fazla örnek kalmasa da elde edilen eserlerde Yu-nan, Asur ve Geç Hitit dönemi etkileri görülür. Kireç tafl›, fildifli , a¤aç gibi malzemeler kullan›lan hey-kellerin en güzel örnekleri; topra¤›n, bereketin ve kentlerin tek hakimi olarak kabul edilen ana tan-r›ça Kybele (Kibele) ad›na yap›lanlard›r. Bo¤azköy’de bulunmufl bafl›nda yüksek bir bafll›k tafl›yantanr›ça Kybele (Resim 42) uzun pilili bir etek giymifl, elinde bereket sembolü olan bir nar tutmakta-d›r. ‹ki yan›nda yer alan çocuklardan birinin elinde lir di¤erinde ise flüt bulunmaktad›r.

Yunan etkisi tafl›yan heykel bugün Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’ndedir.

31

Kabartma sanat› örnek-lerinde ise; ahflap, tafl ve piflmifltoprak gibi malzemeler kullan›l-m›flt›r. Tafl kabartma örnekleri ort-hostatlarda kaya mezar ve an›tla-r›n›n cephelerinde yer alm›flt›r. Bukabartmalarda; at, bo¤a, sfenksgibi figürlerin iflleniflinde Asur veGeç Hitit etkileri görülür. En güzelörnekleri Ankara çevresinde bu-lunmufl olan orthostatlard›r (Re-sim 43).

Evlerin d›fl yüzeylerinisüslemek için kullan›lan topraklevhalarda yer alan kabartma sa-nat›, ayn› zamanda ahflap mobil-yalarda, kap› ve pencere çerçe-velerinde de uygulanm›flt›r. Resim 43: Aslan kabartmas›, orthostat, Ankara Medeniyetleri Müzesi

c. Küçük Sanat Eserleri

Frig keramikleri, tek ve çok renkli olmak üzere iki gruba ayr›l›r. Koyu gri ya da siyah astar-l›, parlak perdahl› tek renkli keramikler, metal kaplar örnek al›narak yap›lm›flt›r. Çok renkli keramik-lerde ise motifler genellikle; k›rm›z›, kahverengi ve aç›k renk astar üzerine çeflitli biçimlerde uygu-lanm›flt›r. Geometrik bezekler aras›nda, dikdörtgen, üçgen, tek merkezli daireler, satranç tahtas›motifleri kullan›lm›flt›r.

Bunlar›n yan›s›ra panolara bölünmüfl ve içlerinin hayvan figürleri ile doldurulmufl olanlar› davard›r. Friglere özgü yandan emzikli ve süzgeçli yüksek kulplu kaplar (Resim 44) ve hayvan biçimlitörensel kaplar (Resim 45) keramik sanat› örneklerindendir. Tümülüslerde yap›lan kaz›larda bu türbuluntulara çok say›da rastlanm›flt›r.

Resim 44: Emzikli kap, Gordion Resim 45: Törensel kap, Gordion

32

Frig maden ifllemecili¤i oldukça geliflmifltir. Alt›n, gümüfl ve tunç en çok kullan›lan maden-lerdir. Üç ayakl› kazanlar, yonca a¤›zl› gü¤ümler, kepçeler ve tabaklar bafll›ca maden eserlerdir (Re-sim 46). Frigler, tunç kazanlar›n tutma yerlerinde Urartulardan farkl› olarak, insan bafl› formlar› kul-lanm›fllard›r. Karakteristik maden ürünü ise; alt›n, gümüfl veya tunçtan yap›lm›fl olan fibulalard›r(çengelli i¤ne) (Resim 47). Friglerin buluflu olan fibulalar daha sonra ‹yon sanatç›lar› taraf›ndan tak-lit edilmifltir. Elbiselerde kumafl parçalar›n› birbirine tutturmak ya da süs olarak kullan›lan fibulalar,mezarlara ve tap›naklara adak eflyas› olarak da b›rak›lm›flt›r.

Resim 46: Tunç Kazan, Gordion Resim 47: Fibulalar, Gordion, Anadolu Mediniyetleri Müzesi

Friglerde a¤aç iflleri, yaflad›klar› bölgelerin zengin orman örtüsü ile kapl› olmas› nedeniylegeliflmifltir. Çivi kullan›lmadan birbirine geçme parçalarla yap›lan mobilyalar›n, geometrik motiflerlebezendi¤i görülür. Üzerinde mitolojik konular›n yer ald›¤› kabartma ahflap levhalar; at, bo¤a, aslanheykelcikleri ve fil difli eserlerde küçük sanat eserleri içinde say›l›r.

Friglerin topotes ad› verilen geometrik desenlerle süslü yün kilimler, keten ve yün kumafl-lar üretmifl olmalar› dokumac›l›k sanat›nda gelifltiklerini göstermektedir.

3. L‹DYA SANATI

Lidya Uygarl›¤›, Bat› Anadolu’da Gediz ve Küçük Menderes vadilerini içine alan bölgedeMÖ 7.yy.da kurulmufltur. Lidya s›n›rlar›; güneyde Ayd›n Da¤lar›,Tire, kuzeyde Demirci ve Murat Da¤-lar›, bat›da Manisa, do¤uda ise Kütahya’ya kadar uzan›r. Baflkent Sardes (Sard) bugünkü Salihliyak›nlar›ndad›r.

Lidyal›lar›n kökenleri ile ilgili bilgiler kesin olmamakla birlikte baz› bilim adamlar›na göre,Lidya ve Hitit dillerinin benzerli¤inden yola ç›k›larak, MÖ 2000’li y›llarda do¤udan Anadolu’ya gelenHint - Avrupa kökenli bir halk olduklar› söylenebilir.

Yap›lan kaz›larda Sardes’te Lidyal›lardan önce Kalkolitik ça¤dan beri süren bir yerlefliminbulundu¤u saptanm›flt›r. Lidya devleti MÖ 547’de Perslerin Sardes’i ele geçirmesi ile y›k›lm›flt›r.

Bölge do¤al kaynaklar aç›s›ndan çok zengindir. Tar›ma elveriflli bereketli topraklar, orman-larla kapl› da¤lar ve zengin maden yataklar›n›n (alt›n, gümüfl, bak›r, kuvarts, mermer) bulunmas›devletin güçlü bir ekonomiye sahip olmas›n› sa¤lam›flt›r. Lidya topraklar›n›n ulafl›m yolu (kral yolu)üstünde bulunmas› ticaretini de gelifltirmifl böylece zaman›n en varl›kl› uygarl›¤› olmufltur.

33

Yaz›l› kaynaklar ve arkeolojik bulgular, Lidyal›lar›n kendi dillerini ve kültürlerini koruduklar›-n›, ancak do¤u ile (Frigler) oldu¤u kadar, bat› ile de (Yunanl›lar) kültürel iliflkilere aç›k olduklar›n›göstermifltir. Özellikle ‹yon flehirleri üzerinden gelen Yunan etkilerini (MÖ11-10. yy.) çanak çömlek-lerdeki bezemelerde, heykellerde ve mimaride görmekteyiz.

Anadolu sanat gelene¤ini sürdüren Lidyal›lar, kendilerinden sonra gelen Pers sanat›na;özellikle mimarl›k alan›nda esin kayna¤› olmufllard›r.

a. Mimari

Lidya mimarl›¤›n›, Sardes’te yap›lan kaz›larla ortaya ç›kar›lan yap›lar ayd›nlatm›flt›r. Güçlüsurlarla çevrili baflkentte resmi daireler ve saraylar kuzeyde yer al›rken, ekonomik hayat›n geçti¤i pa-zar yerleri, alt›n iflleme atölyeleri alt›n aç›s›ndan zengin olan bat›daki Sart Çay› çevresinde toplanm›fl-t›r. Tafl ve kerpiçten yap›lm›fl tek odal› dükkanlar›n bir avlu çevresine s›raland›¤› pazar yerleri ve için-de bir sunak yer alan alt›n iflleme atölyelerinin bulunmas›, kentin ekonomik etkinli¤inin mimariye yan-s›d›¤›n› da gösterir.

Lidya evlerinde malzeme olarak; temellerde tafl, duvarlarda kerpiç, üst örtüde ise sazlar kul-lan›lm›flt›r. Evler bitiflik düzende yap›lm›fl, bir ya da iki odal›d›r ve bazen avluya benzer bir alana aç›-l›rlar. Tabanlar›nda s›k›flt›r›lm›fl kil kullan›lan evlerin içinde; ocaklar, kilerler ve çöp çukurlar› da yer al-m›flt›. MÖ 6. yy.da ahflap iskelet üzerine, piflmifl toprak levhalarla kapl› yap›lar ortaya ç›km›flt›r (Resim48). Üzeri boya ile bezenmifl kabartmalarla süslü bu kaplama levhalar Yunanistan’da bulunanlarlabenzerlik gösterir.

Tap›naklar ve mezarlar di¤er yap›lara göre daha an›tsald›r. Ana tanr›ça Kybele ad›na yap›lm›fl,genifl salonlu ve ‹yon üsluplu tap›naklar›n bulunmas› mimarinin, Yunan, Ege ve Do¤u kültürlerinden et-kilendi¤ini gösterir. Sardes’deki Kybele tap›na¤› bilinen en güzel örnektir. Bu döneme ait yerleflimler-de, baflta Kybele ve Artemis olmak üzere tanr›çalar ad›na kireç tafl›ndan yap›lm›fl sunaklar da vard›r.Bir alt›n atölyesi ortas›na kurulmufl Kybele Suna¤› buna örnek olarak verilebilir (Resim 49).

Resim 48: Lidya evi, Sardes Resim 49: Kyble suna¤›, Sardes

Lidya mimarisinde en önemli yap› grubunu tümülüsler oluflturur. Tümülüslerin yo¤un ola-rak bulundu¤u yer, Salihli’nin bat›s›nda Bintepeler denilen bölgedir ve burada yaklafl›k 100 tanetümülüs bulunmaktad›r. Toprak y›¤›nlar›n›n alt›na gizlenmifl mezar odalar›ndaki duvar iflçili¤ine gös-

34

terilen özen, bu yap›lara ne kadar önem verildi¤ini gösterir. Tümülüslerde bazen birden fazla oda-n›n bulunmas›, aile mezar› olma özelli¤ini de yans›t›r. Baz› tümülüslerde, girifllere dar koridor flek-linde geçitler yap›lm›fl, baz›lar›nda ise tavanlarda aç›kl›k bulunmaktad›r. Mezar odalar›n›n üstüne y›-¤›lan toprak miktar›n›n çoklu¤u, gömülen kiflinin ne kadar önemli oldu¤unun göstergesidir. Buna engüzel örnek Bintepe yöresinde bulunan Kral Alyattes (Alyates), Gygeis (Giges) ve Ardys’e ait tü-mülüslerdir.

Lidya mimarisinde halka ait mezarlar ise, kayalara oyulmufl odalar fleklindedir ve mezarodalar›n›n girifl bölümlerine küçük tafl levhalar (stel) yerlefltirilmifltir.

b - Küçük Sanat Eserleri

Lidyal›lar›n uygarl›k tarihine yapt›klar› en büyük katk› paray› bulmufl olmalar›d›r. ‹lk para-lar alt›n ve gümüfl kar›fl›m›ndan yap›lm›fl elektron ad› verilen madenden bakla biçiminde bas›l-m›flt›. Bir yüzünde hayvan kabartmalar› (aslan, bo¤a) di¤er yüzünde ise kare, üçgen, diktörgençukurluklar bulunuyordu. Paran›n kullan›lmaya bafllamas› ile ticarette de¤ifl - tokufl sistemi orta-dan kalkm›flt›r.

Tümülüslerde yap›lan kaz›larda bulunan alt›n ve gümüfl gömü eflyalar› Lidya maden iflçi-li¤inin ve kuyumculuk sanat›n›n oldukça geliflmifl oldu¤unu gösterir. Lidya Hazineleri (Karun) ola-rak bilinen alt›n ve gümüfl kaplar (Resim 50), kolye, küpe, bilezik gibi tak›lar (Resim 51), dü¤me-ler, mühürler, fleritler en güzel örneklerdir. Bunlar Toptepe, ‹kiztepe ve Aktepe (Uflak) tümülüsle-rinde ele geçirilmifl küçük sanat eserleridir.

Resim 50: Gümüfl kaplar, ‹kiztepe Tümülüsü Resim 51: Alt›n tak›lar, Toptepe Tümülüsü

Lidya heykelt›rafll›¤›; ‹yon sanat›n›n yumuflakl›¤› ve Do¤u sanat›n›n coflkusunu almaklabirlikte, Anadolu zevkine uygun sade bir üslup gelifltirmifltir.

Bu sanata en güzel örnek Sardes’te bir duvar içinde bulunmufl ‹yon üslubunda, mermerdenyap›lm›fl küçük bir tap›nak modelidir. Yüksekli¤i yaklafl›k 60 santimetre olan bu tap›nak modelinincephesinde alçak ve yüksek kabartmalar fleklinde yap›lm›fl mitolojik sahneler, ana tanr›ça Kybeleve dans eden genç k›z figürleri bulunmaktad›r.

Keramiklerde biçim olarak genellikle Yunan kaplar›n› taklit etmifllerdir. Ancak Lidyal›lara öz-gü olan lydionlar, küçük boyutlu krem ve parfüm kaplar›d›r(Resim 52). Keramikler genellikle sar›, tu-runcu ya da beyaz bir astar ile boyanm›fl, üstüne k›rm›z›ms› bir renk ile yaban keçileri, aslan, kufl,sfenks gibi figürler yap›lm›flt›r (Resim 53).

35

Resim 52: Lidyonlar Resim 53: Lidya kerami¤i, Sardes

Lidya keramiklerine MÖ 6.yy.da aç›k zemin üzerine, f›rça ile mermer veya cam› an›msatandalgal› hatlar fleklindeki bezemeler hakim olmufltur. Küçük sanat eserleri aras›nda kuvarstdanyap›lan mühürler ile battaniye, hal›, kumafl gibi dokuma örnekleri ve ifllenmifl deri ürünleri de önem-li bir yer tutar.

3. URARTU SANATI (MÖ 900 - 600)

Urartular Do¤u Anadolu’da Van ve çevresinde MÖ 1.binin bafllar›nda bir uygarl›k kurmufl-lard›r. Baflkenti Tuflpa (Van) olan krall›¤›n topraklar›, do¤uda Urmiye Gölü (‹ran), Kuzeyde Karade-niz’in do¤usu, güneyde Musul, Halep ve Akdeniz’e kadar uzan›yordu. Bu bölge içinde kalan Çavufl-tepe, Toprakkale (Van), Alt›ntepe (Erzincan), Giriktepe, Patnos (A¤r›), Kayal›dere, Adilcevaz(Mufl) önemli yerleflim merkezleridir.

Anadolu’da yaflayan halklar› bir devlet örgütü alt›nda birlefltiren Urartular, baflta Asurlular ol-mak üzere bir çok devletin tehdidi alt›nda olmalar›ndan dolay› güçlü bir askerî ve siyasî yap›ya sa-hipti. Urartu Devleti MÖ 600. y›llarda Med sald›r›lar› sonucunda y›k›lm›flt›r. Urartular çivi yaz›s›n›nyan›s›ra bir çeflit resimli yaz› (hiyeroglif) kullanm›fllard›r. Ele geçen çivi yaz›l› tabletler genelliklemektuplard›r.

Urartular›n kitabeleri tafl levhalar üzerinde, bina ve kaya yüzeylerinde yer alm›flt›r. Bu bel-gelerde Urartu krallar›n›n zaferlerinden ve imar ifllerinden bahsedilmektedir.

a - Mimari

Urartu yerleflimleri, savunmas› kolay olan sarp kayal›klar›n ya da tepelerin üstüne kurul-mufltur. Bafllang›çta Asur sanat›n›n etkisi alt›nda kalan Urartular bölgenin cografi yap›s›na uyacakflekilde çok say›da kale, tap›nak, karayolu, su bentleri ve sulama kanallar› yaparak bay›nd›rl›k iflle-rinde baflar›l› olduklar›n› göstermifllerdir.

Kayal›k konuma uygun biçimde yap›lan yerleflim merkezlerinin çevresi, yüksek ve güçlüsurlarla kuflat›lm›flt›r. Ana yap› malzemesi taflt›r. ‹çinde saraylar, tap›naklar, yönetim binalar›, kralmezarlar›, depolar, sarn›çlar ve atölyeler yer alan Van (Tuflpa) Kalesi en güzel örneklerden birisidir(Resim 54).

36

Urartu saraylar›; iki bazen de üç katl› ola-rak yap›lm›flt›r. ‹çinde taht veya kabul salonu, özelyaflam bölümleri, mutfaklar ve ana koridorlara aç›lançok say›da oda bulunmaktayd›. Üst katlar yaflam bö-lümü ve kabul salonu, alt kat ise hizmet birimleri vedepo alarak kullan›lm›flt›. Saray ve tap›naklarda yeralan kabul salonlar›nda ince uzun a¤aç direklerdenoluflan çok sütunlu (apadana) bir mimari hakimdir(Çizim 1). Bu çok sütunlu salonlar daha sonralar›Pers saraylar›nda da görülür. Çavufltepe’de temelikayalara oturtulmufl bir saray kal›nt›s› ile Girikte-pe’de bulunan saray› örnek verebiliriz. Urartu evleriise içinde bir ocak ve kutsal köflesi bulunan bir ya dabir kaç odadan meydana gelmifltir.

Resim 54: Van Kalesi genel görünüm

Urartu tap›naklar› genellikle büyük merkezlerdeki saray›n bir eklentisi olarak yap›lm›flt›r.Tap›naklarda tanr› heykelinin bulundu¤u bir kutsal oda, büyük bir avlu, avluda sunak tafl› ve yanodalar bulunmaktad›r. Zengin duvar resimleri bulunan Alt›ntepe tap›na¤› güzel bir örnektir. BuradaAsur sanat›n›n etkileri görülür. Mavi, beyaz, k›rm›z›, siyah gibi renklerin kullan›ld›¤› duvar resminde(fresko) tanr›lar ellerindeki kozalaklar› verimlili¤in sembolü olan hayat a¤ac›na afl›lama yaparkengösterilmifltir (Resim 55). Bundan baflka bitkiler, rozetler, diz çökmüfl aslan ve bo¤a motifleri, kanatl›aslanlar›n oluflturdu¤u komposizyonlar da bulunmufltur.

Çizim 1: Apadana (Rekonstrüksiyon), Alt›ntepe Resim 55: Tap›nak Duvar resmi, (ayr›nt›), Alt›ntepe

Urartu mezarlar› an›tsal bir özelli-¤e sahiptir. Van Kalesi’nde kayal›klar içineoyularak yap›lm›fl çok say›da kral mezarodas› bulnmaktad›r (Resim 56). Bu mezarla-ra çok basamakl› merdivenlerden inilerek gi-rilmektedir. Ortadaki büyük salona aç›lanmezar odalar›nda gömü eflyalar›n›n konma-s› için nifller yap›lm›flt›r. Halka ait mezarlarise taflla örülmüfl basit biçimde odalar ba-zen de kaya mezarlar fleklinde idi.

Resim 56: Kral Mezar girifli, Van

37

b. Küçük Sanat Eserleri

Maden iflleme sanat›nda oldukça usta olan Urartula-ra ait eserlerin bafl›nda tunç kazanlar gelir. Yuvarlak tabanl›olan, tutma yerlerinde hayvan ve insan büstleri bulunan kazan-lar, üç ayak üzerine yerlefltirilmifltir (Resim 57). Üzerinde mito-lojik ve dinsel içerikli kabartma sahnelerin yer ald›¤› tunç adaklevhalar›, tap›naklar›n duvarlar›n› süslemek için yap›lm›flt›r. Ka-z›larda üzeri kabartmal› tunç kalkan, k›l›ç, mi¤fer gibi eflyalarmobilya ayaklar› (Resim 58), flamdanlar ve aslan heykelleribulunmufltur. Tunç eserlerin yan› s›ra alt›n, gümüfl ve fildiflieserlerde de vard›r. Fildiflinden yap›lm›fl hayvan figürlerinin a¤-z› aç›k ve gözleri belirgin olarak ifllenmifltir (Resim 59).

Urartulara ait çanak- çömleklerde bak›r tunç gibi ma-denî eserlerin etkisi görülür. K›rm›z› renkli, parlak yüzeyli bukaplar; yonca a¤›zl› testiler, fliflkin kar›nl› çömlekler ve insanyüzü fleklindeki vazolar biçiminde yap›lm›flt›r (Resim 60).

Urartu sanat eserleri aras›nda önemli bir grubu da si-lindir ve damga mühürler oluflturmaktad›r. Mühürler üzerindehayvan figürleri, bafl› kartal, gövdesi aslan biçimli mitolojikvarl›klar (grifon) ve bitkisel motifler kullan›lm›flt›r.

Resim 57: Tunç kazan, Alt›ntepe

Resim 58 : Mobilya aya¤›, Van Resim 59 : Oturan aslan heykelci¤i, Alt›ntepe Resim 60 : ‹nsan yüzlü vazo, Patnos

38

1. Hitit sanat›n›n dinsel bir karekteri oldu¤unu gösteren belgeler nelerdir?2. Frigyal›lar›n dokumac›l›k sanat›nda ilerlemelerinin günlük yaflamlar›na etkisi ne olmufltur?3. Lidyal›lar zaman›nda paran›n kullan›lmaya bafllanmas› ticareti nas›l etkilemifltir?4. Urartular›n yaflad›klar› co¤rafi bölgelerin mimariye etkisi nas›l olmufltur?5. Urartu tap›naklar›n›n mimari özelliklerini aç›klay›n›z.


39

ATATÜRK’ÜN ARKEOLOJ‹ VE ARKEOLOJ‹K KAZILARA VERD‹⁄‹ ÖNEM

900 y›ldan bu yana yurt edindi¤imiz güzel Anadolu’yu, binlerce y›ldan beri Türkler gibidaha birçok ulus yurt edinmifl ve do¤al olarak kültürlerini yans›tan say›s›z belgeyi yaflad›klar›alanlarda b›rakarak tarih sahnesinden çekilmifllerdir. Köprü niteli¤ini tafl›yan AnadoluYar›madas› üzerinden, binlerce y›l boyunca gerek do¤udan bat›ya,gerekse bat›dan do¤uyasay›s›z göç olmufltur. Göç eden bu topluluklardan baz›lar› Anadolu’da yerleflerek ve biridi¤erini egemenli¤i alt›na alarak kimi zaman k›sa, kimi zaman da uzun süren, bazenAnadolu’nun bir k›sm›n›, bazen de tamam›n› içine alan devletler kurmufllard›r.

Birbiri üzerine y›¤›lan bu kültürlerden günümüze kadar ulaflan belgeler, Anadolu’dayaflam›fl olan toplumlar›n ac› ve tatl› günlerini her yönüyle ortaya koymaktad›r. ‹ster yaz›l›,ister yaz›s›z olsun, günlük yaflamdan devlet yönetimine kadar bir toplumun yaflam›nda yeralan her türlü olay› bize ulaflt›ran bu belgelerin toplanmas›, korunmas› ve incelenerek bilimdünyas›na sunulmas›, tarih, sanat tarihi ve arkeoloji aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r.

Bu önemi göz önünde bulunduran Bat› toplumlar›, 19. yüzy›l içinde birçok bilim adam›n›,bir hazine de¤erinde olan Anadolu’ya göndermifller ve sözü edilen kültürleri yerindearaflt›rmalar›n› istemifllerdir. O dönemde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun topraklar› içinde olanAnadolu ve Mezopotamya, birçok gezgin ve bilim adam› taraf›ndan gezilerek ve incelenerekgerekli bilgiler Bat›’ya aktar›lm›flt›r. Eski Ön Asya kültürlerine ait say›s›z belgeyi ba¤r›nda sak-layan bu iki ana kara parças› ve buradaki merkezler Bat›l› bilim adamlar›n›n merak›n›çekmiflti. Bu alanlar içinde kalan yerleflim merkezlerini kazmak ve gün ›fl›¤›na ç›kar›lacakeserleri inceleyebilmek amac›yla, sözü edilen bilim adamlar›, henüz bu eserlerin de¤erinikavramam›fl olan Osmanl› hükümetlerine bafl vurmufllar ve gereken izni alm›fllard›. 19.yüzy›l›n ikinci yar›s›nda öncelikle Mezopotamya’da yo¤un bir biçimde yap›lan kaz›lar sonun-da ele geçen binlerce eser Avrupa müzelerine tafl›nm›flt›.

19. yüzy›l›n son çeyre¤inde, bu eserlerin önemini anlayan ve Bat› e¤itiminden geçmiflolan Osman Hamdi Bey, hiç olmazsa bu eserlerin bir bölümünü kurtarmak için harekete geçti.Bu amaçla yapt›¤› giriflimler sonunda ilk Türk müzesi olan ‹stanbul Arkeoloji Müzeleri’ni kur-mak baflar›s›n› elde etti. Müzenin kurulmas›ndan sonra ak›n ak›n gelen eserler, devirlerinegöre düzenlenerek sergilemeye konuldu.

Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl›ndan sonra Ulu Önder Atatürk ‘ün baflkanl›¤›nda kuru-lan Cumhuriyetin genç, dinamik ve at›l›mc› kadrosu Türkler’in ve Anadolu’nun tarihiniaraflt›rmaya büyük önem vermifl, bu amaçla 1931 y›l›nda Türk Tarih Kurumu kurulmufl vebunun yan›nda ilk kez bir Türk bilim adam› olan Dr. Hamit Zübeyr Koflay baflkanl›¤›nda birheyet 1933’te önce Ahlatl›bel’i, 1935 y›l›nda da Alacahöyük’ü kazmaya bafllam›flt›.

Alacahöyük kaz›lar›nda bulunan son derece de¤erli eserler üzerine birçok Türk bilimadam› Anadolu’nun çeflitli yerlerinde kaz›lar yapmaya bafllam›fllar, binlerce y›l toprak alt›ndakalan eserleri gün ›fl›¤›na ç›karm›fllar ve bugün de ç›karmaya devam etmektedirler. BugünTürkiye’nin yüzlerce yerleflim merkezinde yap›lan kaz›lardan baz›lar› tamamlanm›fl, birço¤uda devam etmektedir.

Bitmez tükenmez bir tarih hazinesi olan Anadolu’da, gerek Türk gerekse yabanc› bilimadamlar› taraf›ndan kaz›lar sonucu bulunan say›s›z eser, Türkiye’nin birçok yöresinde bulu-nan müzelerde saklanmakta, sergilenmekte, bilim adamlar› taraf›ndan incelenipde¤erlendirilmekte ve bilim dünyas›nda sunulmaktad›r.

Mustafa ERENAnadolu Uygarl›klar› Ansk.

Cilt 1, Sayfa 9.

ÖN ASYA UYGARLIKLARI

1. MISIR SANATI

a. Girifl

M›s›r, Afrika k›tas›n›n kuzey do¤usunda yer al›r. Tarih öncesi ça¤lardan bafllayarak, tarihça¤lar›n› da içine alan bir kültür süreci yaflanm›flt›r. M›s›r sanat› Afrika sanat›ndan çok Akdeniz veÖn Asya kültürünün bir parças›d›r.

Nil nehrinin taflk›nlar nedeniyle sürükledi¤i topraklarda, tar›m yap›lmas› sonucu yerleflik ha-yata geçmifl topluluklar, örgütlü bir yaflam sürdürmüfllerdir. Burada ilk uygarl›k izleri MÖ 4500’e ka-dar inmektedir. Tarih öncesine ait dönemin kültür izlerini; Nil nehri k›y›s›nda bulunmufl basit çukurlar-dan oluflan mezarlardaki seramik parçalar›ndan görmekteyiz. M›s›r tarihi ve hanedanlar›; “eski”, “or-ta” ve “yeni” olmak üzere üç ana dönem halinde incelenir.

Firavun denilen krallar›n yönetiminde; ilk yasalar, yaz›, takvim, din, kültür ve sanat gibi etkin-liklerle geleneksel M›s›r uygarl›¤› do¤mufltur.

b. M›s›r Mimarisi (Mezar - Tap›nak - Saray)

Eski Krall›k Döneminde baflkent Menfis’tir. Bu dönemde tahtalardan, kam›fllardan, günefl-te kurutulmufl kerpiçlerden yap›lan evler ve saraylar günümüze kadar ulaflamam›flt›r.

M›s›r’›n sanat anlay›fl›n›n özünde, dinî duygu ve düflüncelerin önemli bir yeri vard›r. Ölüm-den sonra sürecek olan hayata inand›klar›ndan, mezar mimarisi önem kazanm›flt›r. Bu nedenle me-zar yap›lar›, sa¤lam ve kal›c› özelli¤i olan tafl malzeme ile inflaa edilmifltir.

‹lk mezarlar duvarlar› kerpiç olan, üzeri toprakla örtülü basit odalar biçimindedir. M›s›r mezar örneklerinden biri olan mastabalar, üstü yatay olarak kesilmifl piramit biçimin-

dedir. ‹çinde dinsel törenin yap›ld›¤› bir bölüm ile toprak alt›nda bulunan mezar odas› yer almaktad›r(Çizim 2). Mastabalar, firavun ailesinden ölen kimseler, rahipler ve memurlar için yap›lm›flt›r.

40


1. MISIR SANATI 2. MEZOPOTAMYA SANATI


1. M›s›r ve Mezopotamya uygarl›klar›n›n yaflad›klar› bölgeleri bir harita üzerinde gösteriniz.2. M›s›r ve Mezopotamya mimarisinde kullan›lan malzeme çeflitlerini araflt›r›n›z. 3. M›s›r Piramitleri hangi amaçlarla yap›lm›flt›r?4. Mumyalama teknikleri ile ilgili bir araflt›rma yaparak s›n›fta okuyunuz.

41

Firavunlar için yap›lm›fl an›tsal mezarlar ise, M›s›r’›n sembolü olan piramitlerdir. ‹lk biçim-leri basamakl› olan piramitlere en eski örnek, Sakkara’da bulunan Firavun Coser’e (Zoser) aitoland›r. (Resim 61)

Çizim 2: Mastaba kesiti Resim 61: Firavun Zoser’in Basamakl› Piramidi, Sakkara

Aralar›nda ba¤lay›c› bir malzeme kullan›lmadan, tafltan inflaa edilen piramitlerin d›fl yüzey-leri levhalarla kaplanm›fl, ancak kireç tafl›ndan yap›lan bu kaplamalar›n ço¤u günümüze kadar ge-lememifltir. D›fla tamamen kapal›, gö¤e do¤ru yükselen bu an›tsal mezarlar›n içinde; katlar, katlar›birbirine ba¤layan merdivenler, koridorlar ve odalardan oluflan karmafl›k bir plan görülür (Çizim 3).

Firavun’un mezar odas›, koridorlardan birinin sonunda kap›s› süslü olan en görkemli bö-lümdür. Mumyalanan ölü, de¤erli eflyalar› ile birlikte bu odaya konurdu. Firavunlar›n gücünü sim-geleyen piramitlerin en güzel örnekleri; Gize kentinde bulunan Keops, Kefren ve Mikerinos’a aitolanlard›r (Resim 62).

Çizim 3: Piramit kesiti Resim 62: Gize Piramitleri Keops, Kefren, Mikerinos

1 . Yeralt› Odas›2 . Kraliçenin Odas›3 . Kral›n Odas›4 . Girifl5 . Hol

6 . Hol7 . Büyük Oda8. Tavan9 . Koridor

Piramit kesiti

Mastaba Kesiti

1. Tap›nma bölümü2. Ölü heykelinin

bulundu¤u oda3.Tafl ve toprakla

doldurulan kuyular 4. Ölü odas›5. Lâhit odas›

11 22

33

4455

1

23

89 9

45

67

Gize piramitleri yan›nda Firavun Kefren’e ait oldu¤u bilinen; insan bafll›, aslan vücutlusfenks do¤al bir kaya kütlesi yontularak yap›lm›flt›r (Resim 63).

Gize kentindeki büyük piramitlerin d›fl›nda, firavun yak›nlar› ve soylulara ait küçük piramitlerve mastabalar da bulunmaktad›r.

Resim 63: Büyük Sfenks, Gize

Orta ve Yeni krall›k döneminde, iç k›s›mlar› kerpiç olan piramitlerin yap›m›na devam edil-mifl, bunlar›n baz›lar› harap durumda günümüze kadar gelebilmifltir. Mastabalar›n yan› s›ra kaya me-zarlar› da vard›r. Bunlar, kayalara oyulan koridorlar›n sonunda yer alan mezar odalar›ndan meydanagelir. Cephesi dikey yivli olan tafl sütunlar-la süslü Ben-i Hasan kaya mezarlar› bun-lara örnektir.

Tap›naklar, eski M›s›r inanc›n›nan›tlaflt›rd›¤›, kesme tafllardan inflaa edil-mifl yap›lard›r. Eski Krall›k Döneminde pi-ramitlerin yan›nda, yönetim binalar› ile bir-likte, onlarla bir bütün oluflturacak biçim-de yer alm›fllard›r. Devletin büyüyüp güç-lenmesi ile özellikle Yeni krall›k dönemin-de en olgun biçimlerine ulaflm›fllard›r.Yüksek duvarlarla çevrili genifl avlular›,büyük kapal› mekanlar› bulunan tap›nak-lar bu kültürü günümüze kadar tafl›yanyap›lard›r (Çizim 4).

Çizim 4: Tap›nak Çizimi

42

Piramitlere, iki yan›nda sfenkslerin yer ald›¤› bir yol ile ba¤lanan tap›naklar›n giriflinde, pi-lon ad› verilen iki yüksek kule yer al›r. Pilonun önünde veya iki yan›nda bulunan obeliskler ise ka-re kesitli, yukar›ya do¤ru incelen ve ucu sivri biten dikili tafllard›r. Bunlar›n her yüzünde yukar›danafla¤›ya do¤ru uzanan hiyeroglif (resim- yaz›) fleritler bulunmaktad›r. Ayr›ca giriflin iki yan›nda an›t-sal boyutta firavun heykelleri de yer alm›flt›r (Resim 64). Pilonun hemen gerisinde, tören günlerindehalk›n topland›¤› sütunlarla çevrili büyük bir avlu yer al›r. Yüksek ve s›k sütunlar›n tafl›d›¤› bir çat›ile örtülü hipostil denilen büyük salonlar avluya bitiflik olarak yap›lm›flt›r. Bu salonlar›n gerisindekoridorlarla ayr›lm›fl hazinenin ve tanr› heykellerinin konuldu¤u odalar yer alm›flt›r. Odalar arkayado¤ru gidildikçe alçald›¤› için daha az ›fl›k almaktad›r.

Yeni krall›k döneminde baflkent Tebai’ye tafl›nm›fl, tap›naklar ise piramitlerden uzakta da-ha çok Nil nehri k›y›lar›na yap›lm›fllard›r. Luksor’daki Amon Tap›na¤› (Resim 65), ard arda s›ralan-m›fl sütunlu avlular, salonlar, kutsal odalardan meydana gelmifl an›tsal bir yap›d›r.

Resim 64: Pilonlu girifl Resim 65: Luksor Amon Tap›na¤›

M›s›r’da do¤al kaya yüzeylerine oyularak yap›lm›fl tap›naklar da vard›r. En güzel örnekleri;giriflinde an›tsal boyutlu dört firavun heykeli bulunan Abu Simbel Kaya Tap›na¤› (Resim 66) ileDeyr-el Bahri’deki Kraliçe Haçepsut’a ait bir tap›nakt›r (Resim 67). Bu tap›nak bir kayal›¤›n ete-¤inde yer al›r ve rampalarla birbirine ba¤l› teraslar fleklinde yap›lm›flt›r.

Resim 66: Abu Simbel Kaya Tap›na¤› Resim 67: Kraliçe Haçepsut Tap›na¤›, Deyr-el Bahri

Saraylar genelde tap›naklara yak›n yerde yap›lm›flt›r. Bir çok yap›n›n bir araya gelmesi iledüzensiz bir plan gösterir. Dayan›kl› olmayan malzemelerden inflaa edildikleri için günümüze kadarörnekleri gelememifltir.

43

c. M›s›r Heykel ve Resim Sanat›

M›s›r’da heykel ve resim sanat›, mimariyi tamamlayan bir unsur olarak görülmüfltür. Mezarodalar› ve tap›naklar› süsleyen heykel ve resim örnekleri, eski M›s›r yaflam› hakk›nda bize bilgi ve-ren önemli kaynaklar olmufltur. M›s›r’da mumyac›l›¤›n geliflmesi heykel sanat›n› olumlu yönde etki-lemifltir.

Büyük boyutlu firavun heykelleri tafltan, küçük boyutlu heykeller ise; ahflap, kireç tafl›, fil di-fli, kemik ve alt›n gibi malzemelerden yap›lm›flt›r. M›s›r’da heykeller ya ayakta dururken ya da otu-rur halde yap›lm›flt›r.

Ayr›ca tanr›lar›n, firavunlar›n, devlet memurlar›n›n sfenksleri ve çeflitli hayvanlar›n heykelle-ri de yap›lm›flt›r.

Ayakta duran heykellerde; vücut a¤›rl›¤› her iki baca¤a eflit olarak da¤›t›lm›fl, bazen solayak bir ad›m önde gösterilmifltir. Bafl, omuzlar üzerinde dik olarak yer alm›fl, kollar ise gövdeye pa-ralel olarak afla¤›ya do¤ru sark›t›lm›flt›r. Bu simetrik durufla frontal durufl denir (Resim 68).

Oturan heykeller ise, figür oturdu¤u koltukla kaynaflm›fl gibidir. Bafl dik, gözler ileriye do¤-ru bakmakta, eller ise dizlerin üstünde yer almaktad›r (Resim 69).

Resim 68: Ayakta duran heykel, Boston Müzesi Resim 69: Firavun heykeli, Kahire Müzesi

Firavun heykellerinde, hareketsizlik ve durgun bir ifade hakimdir. Yüzler portre özelli¤ine uy-gun olarak oldukça gerçekçi ifllenmifl bazen de hafif bir gülümseme ile duygular ifade edilmifltir.

Halk heykelleri ise, herhangi bir ifli yaparken, otururken, yürürken vb. gibi hareketli olarakgösterilmifltir. Louvre Müzesi’nde bulunan Oturan yaz›c› heykelinde (Resim 70) kol ve bacaklarkarfl›l›kl› olarak simetrik düzenlenmifl ve heykel boyanm›flt›r.

Orta krall›k dönemi heykellerinde hüzün duygusunun ifade edildi¤i görülür. Yeni krall›k dö-neminde ise heykellerin yüzlerinde daha çok karakteristik özellikler verilmeye çal›fl›lm›flt›r. Portreözelli¤inin erken dönemlerde ortaya ç›kt›¤› büst sanat› da geliflmifltir. Kraliçe Nefertiti büstü (Re-sim 71) hüzünlü ifadesi ile buna örnektir.

44

Resim 70: Oturan yaz›c› heykeli, Louvre Müzesi, Paris Resim 71: Kraliçe Nefertiti’nin büstü, Berlin Müzesi

M›s›r kabartmalar›, mimariyi süsleyici ve onu tamamlay›c› bir unsur olarak mezar yap›lar›-n›n duvarlar›nda, sütun ve payelerinin yüzeylerinde yer alm›flt›r. Bunlarda figürlerin etraf› oyularakyap›lan alçak kabartma (Resim 72), d›fl çizgileri ve iç ayr›nt›lar› derin olan yüksek kabartma (Re-sim 73) tekni¤i kullan›lm›flt›r.

Resim 72: Kabartma örne¤i ayr›nt›s›, Kahire Müzesi Resim 73: Tutankhamon ve Kar›s›, Rölyef, Kahire Müzesi

Kabartmalar›n konusunu; tanr›, kral ve günlük hayata iliflkin tasvirler oluflturur. Bunlar ba-z› kurallara uyularak yap›lm›flt›r. Tanr› ve kral figürleri di¤er figürlerden daha büyük ölçülerde yap›l-m›fl; gözler ve omuzlar cepheden, bafl, gögüs, kollar, bacaklar ve ayaklar profilden (yandan) gös-terilmifltir.

45

M›s›r resim sanat› örnekleri içindeyer alan freskolar ›slak kil tabakas› ile s›van-m›fl yüzeylere, alç› sürüldükten sonra boya-larla renklendirilerek yap›lm›flt›r (Resim 74).Resimlerde derinlik yoktur ve yüzeysel biranlat›m görülür.

Resimlerde; dinî törenler, tanr›lar vegünlük hayattan al›nan sahneler konu olarakifllenmifltir. Kutsal olarak kabul edilen; bo¤a,köpek ve flahin gibi hayvanlar›n da resmedil-di¤i görülür. Resim 74: Mezar odas› freskosu

Resim 75: Ani’nin “Ölüler Kitab›”ndan ayr›nt›, Londra British Museum Resim 76: M›s›r freskosu, Kahire Müzesi

Hikâyeci anlat›mdan dolay› frizler içine al›nm›fl konular birbirini takip etmifl, resimlerin ara-lar› hiyeroglif (resim yaz›) ile doldurulmufltur.

Bitkilerden ve topraktan elde edilen boyalar›n içine su ile inceltilmifl çam sak›z› eriyi¤i kar›fl-t›r›larak yap›flkanl›¤› sa¤lanm›fl, böylece kal›c› resimler ortaya ç›km›flt›r.

Resimler, duvar yüzeylerinden baflka; papirüs bitkisinin özünden yararlan›larak üretilen ka-¤›tlara (Resim 75 - 76) ve mumyalar›n tabutlar› üzerlerine de yap›lm›flt›r (Resim 77).

Resim 77: Mumya tabutu, Kahire Müzesi

46

2. MEZOPOTAMYA SANATI

a. Girifl

F›rat ve Dicle nehirlerinin aras›nda kalan bölgeye Mezopotamya ad› verilmifltir. Verimli top-raklara sahip olan bu bölge, çeflitli milletlerin istilasina u¤ram›fl; bu durum bir çok uygarl›¤›n bu böl-gede kurulmas›na neden olmufltur.

Mezopotamya kültürünün ortaya ç›k›fl› MÖ 5000’li y›llara kadar iner. Sumerler, Akadlar,Kasitler, Elamlar, Babiller ve Asur Krall›klar› bu bölgede kurulmufl bafll›ca uygarl›klard›r. Mezo-potamya uygarl›¤› Akdeniz uygarl›¤›n›n temelidir. Bunun etkisi yo¤un olarak Anadolu’da da görü-lür.

b. Sümer Mimarisi

Mezopotamya’n›n siyasi tarihi sumerlerle bafllar. MÖ 4000’li y›llarda Hazar Denizi’nin do-¤usundan göç ederek, Afla¤› Mezopotamya’ya yerleflen Sumerlerin; Asya kökenli oldu¤u tahminedilmektedir. Bu bölgede; Ur, Uruk, Eridu, Lagafl, Nippur, Kifl ve Umma gibi flehir devletleri kur-mufllard›r.

Bu devrin en önemli buluflu yaz›d›r. Çivi izlerini akla getirdi¤i için “çivi yaz›s›” denen bu ya-z› çeflidi yaklafl›k MÖ 3200’lü y›llarda kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Önceleri kil tabletler üzerine kaz›-narak yaz›lan çivi yaz›s› daha sonra ince yontulmufl sazdan yap›lma bir oyma kalem yard›m› ile ya-z›lmaya bafllanm›flt›r (Resim 78).

Resim 78: Kil Tablet, Uruk Resim 79: Duvar kaplamas›, Uruk

Mezopotamya mimarl›¤›nda göze çarpan ilk yap›tlar; kentlerin çevresini saran yüksek sur-lar, an›tsal sur kap›lar›, tap›naklar ve saraylard›r. Ancak bölgede tafl fazla bulunmad›¤› için kildenyap›lm›fl kerpiç tu¤lalar kullan›lm›flt›r. Kerpiç, tafl kadar dayan›kl› olmad›¤›ndan günümüze fazla ör-nek gelememifltir.

Yap›larda, kal›n ve yüksek kerpiç duvarlar›n dayan›kl›l›¤›n› art›rmak için d›fl taraflar›nadestek duvarlar› (payanda) örülmüfltür. Duvar yüzeyleri ise bazen boya ve s›rl› tu¤lalarla bazen depiflmifl toprak veya madeni levhalarla kaplanarak süslenmiflti (Resim 79).

47

48

Tap›naklar, Sümer mimarisinin enönemli yap› grubunu oluflturur. Bunlar›nbaz›lar› do¤rudan toprak üzerine yap›lm›flbir kutsal oda ile birbirinden geçilebilenodalardan meydana gelmifltir. Kutsal odaiçinde, tanr›lara sunulan adaklar›n ve ar-ma¤anlar›n üstüne kondu¤u masaya ben-zer bir öge olan sunak bulunmaktad›r. Ba-z› tap›naklar ise, üst üste yerlefltirilmifl git-tikçe küçülen katlardan oluflan kulelerfleklindedir. Ziggurat ad› verilen bu tap›-naklardan (Resim 80) katlar birbirine mer-diven veya rampalarla ba¤lanm›fl, en üstkatta ise kutsal eflyalar›n kondu¤u bir odayer alm›flt›r. Kullan›lan malzeme kerpiçtir. Resim 80: Ziggurat, Ur

Sümer saraylar›, nehir taflk›nlar›ndan korunmak amac›yla yüksek setler üzerinde inflaa edil-mifltir. Kerpiç malzeme kullan›lan bu yap›larda; yönetim birimleri, özel bölümler, depolar bir avlu çev-resine s›ralanm›flt›r. Saraylarda kullan›lan plan küçültülerek evlerde de uygulanm›flt›r.

c. Sümer Heykel ve Kabartma Sanat›

Sümer sanat›nda heykelt›rafll›k önemli bir yer tutar. Malzeme olarak mermer, kalker ve kireç ta-fl› kullan›lm›flt›r. Heykel ve kabartmalarda figürler; oval çehreli, iri gözlü, kal›n kafll› ve kapal› ince du-dakl› olarak ifllenmifltir. Uruk’ta bulunmufl olan mermer kad›n bafl› (Resim 81) güzel bir örnektir.

Sümer heykel ve kabartmalar›nda, tanr›lardan çok krallara yer verildi¤i görülür. Frontal du-rufllu figürler, hantal gövdelidir. Eller gö¤üs üzerinde kavuflturulmufl ve üzerlerinde bir omuzu aç›k-ta b›rakan, posta benzeyen bir giysi vard›r. Vücut formlar› orant›s›zd›r ve sanatç› kendisine göreönemli gördü¤ü yerleri (bafl, omuzlar, kollar, eller) daha büyük olarak ifllemifltir (Resim 82). KralGudea’ya ait heykel bu özellikleri gösterir (Resim 83).

Resim 81: Mermer Kad›n Bafl›, Uruk Resim 82: Oturan kad›n heykeli Resim 83: Gudea heykeli

Sümer kabartmalar›nda; kral ve tanr› figürleri, dini törenler, savafl ve zaferlerle, kral›n günlük ya-flay›fl›ndan sahneler ifllenmifltir. Bu örnekler, tap›naklar›n ve saraylar›n duvarlar›nda, vazolar›n, mü-hürlerin üstünde ve adak levhalar›nda yer al›r. Lagafl kral›n› bir tap›na¤›n temel atma töreninde gös-teren adak levhas› (Resim 84) ile bir zaferi anlatan ve tarihi belge niteli¤i tafl›yan Akbabalar Steli(Resim 85) örnek verilebilir.

Resim 84: Adak levhas›, Louvre Müzesi, Paris Resim 85: Akbabalar Steli, Lagafl

Bu kabartmalarda baz› özellikler göze çarpar. M›s›r’da oldu¤u gibi; figürlerin bafl ve ayakla-r› profilden, gö¤üs, omuzlar, eller ve gözler cepheden gösterilmifl, önemli figürler di¤erlerine göredaha büyük olarak yap›lm›flt›r.

Küçük sanat eserleri içinde çivi yaz›l› kil tabletler ve silindir mühürler önemli bir yer tutar.Keramik kaplar; stilize edilmifl hayvan figürleri ve geometrik motiflerle süslenmifltir. Alt›n ve gümüfl-ten müzik aletleri (Resim 86) ve tak›larda akik, lapislazuli gibi de¤erli tafllar ifllenmifltir. Sumer sa-nat›n›n bir baflka örne¤i vergi listeleri oldu¤u san›lan iki yüzlü kabartmal› tabletlerdir (Resim 87).

Resim 86: Sümer müzik aleti Resim 87: Ur kenti armas›

49

1. M›s›r sanat›nda mezar mimarisi neden önem kazanm›flt›r?2. M›s›rda mumyac›l›¤›n geliflmesi heykel sanat›n› nas›l etkilemifltir? 3. M›s›r resimlerinin kal›c› olmas› nas›l sa¤lanm›flt›r?4. Mezopotamya’n›n co¤rafi özellikleri mimariyi nas›l etkilemifltir?5. Sumer heykeller ve kabartmalar›nda neden tanr›lardan çok krallara yer verilmifltir?


ANADOLU’DA YUNAN - ROMA VE B‹ZANS SANATI

1. YUNAN SANATI

MÖ 12. yy.da Yunanistan’dan Bat› Anadolu’ya, Önce Akalar daha sonra da Dor’lar göçetmifl-ler böylece, Anadolu’da birbirine benzer farkl› üç kültür bölgesi ortaya ç›km›flt›r. Kuzeyde Aioller;Sultanhisar, Pitane (Çandarl›), Lesbos (Midilli Adas›) ve Tenedos (Bozcaada) gibi merkezlere yerlefl-mifllerdir. ‹yonlar 12 flehir devleti olarak Büyük Menderes ve Gediz nehri aras›nda kalan topraklarda;Ephesos (Efes, Resim 88), Miletos (Milet), Priene, Symrna (‹zmir), Phokaia (Foça), Lebedos(Gümüldür) vb. merkezleri kurmufllard›r. Dorlar ise güneyde Halikarnassos (Bodrum) ve Knidos(Datça) çevresine yerleflmifllerdir. Dorlar›n Yunanistan’a göçlerinden sonra bafllayan Yunan sanat›;Girit’de Minos, Yunanistan’da Miken ve Anadolu’da ‹yon uygarl›klar›n›n etkisi ile ortaya ç›km›flt›r. Bat›Anadolu’da kurulan flehir devletlerinin oluflturdu¤u kültür, Yunan sanat›na öncülük etmifltir.

Resim 88 : Efes, genel görünüm

50


1. YUNAN SANATI2. ROMA SANATI3. ERKEN HR‹ST‹YAN VE B‹ZANS SANATI


1. Bulundu¤unuz çevrede tap›nak, tiyatro ve su kemeri kal›nt›lar› var m›? Bunlara ait resimleri s›n›fta de¤erlendiriniz.

2. Çevrenizde antik eserler bulunuyor mu? Bunlar›n hangi uygarl›klara ait oldu¤unu ö¤reniniz.

a. MimariYunan tarihinde flehir devletleri polis olarak ad-

land›r›l›r. Bu uygarl›¤›n ilk yerleflimleri, yöneticilerin otur-du¤u etraf› kal›n surlarla çevrili akropolis ad› verilenkorumal› yüksek tepelerin çevresinde oluflmufltur. MÖ 5.yy.dan bafllayarak bu kentlerdeki yerleflimler, bir planagöre düzenlenmifltir. ‹lk kez Miletos’lu Hipodamus’un ta-sarlad›¤› bu mimari düzen; Milet, Priyene, Knidos gibikentlerde uygulanm›flt›r. Izgara plan ad› verilen bu dü-zenlemede; yap›lar birbirini parelel ve dik kesen cadde-ler aras›nda kalan alanlara inflaa edilmifltir.

fiehirlerin merkezî alan›nda; tap›naklar, meclisbinalar› (bouleuterion), pazar yerleri (agora) , müzik ev-leri (odeion) ve kütüphaneler (Resim 89) yer alm›flt›r.Bunlardan baflka stadium (stadyum), gymnasium (jim-nasyum), nymphaeum (nimfeum- çeflme) gibi yap› türle-ri de görülür. Deniz k›y›s›nda yer alan kentlere liman ku-rulufllar› da eklenmifltir.

Resim 89: Celcius Kitapl›¤›, Efes

Tap›naklar: Yunan mimarl›¤›n›n en önemli yap› tipi tap›naklard›r. Temenos denilen kut-sal alanlara yap›lan tap›naklar, tanr›n›n evi olarak kabul edilmifltir. ‹lk Yunan tap›naklar›nda Ege böl-gesinde yayg›n olarak görülen, önünde dehlizli bir girifl ile dikdörtgen salondan meydana gelen me-garon plan uygulanm›flt›r. Dinî törenler, tanr› heykelleri ve ona sunulan arma¤anlar›n korundu¤ukutsal oda (cella) d›fl›nda yap›l›rd›. Bunun için tap›nak avlusunda bulunan sunaklar kullan›l›rd›.

ilk tap›nak örneklerinde, temellerde tafl, duvarlarda kerpiç, çat›larda ise ahflap malzemekullan›lm›flt›r. MÖ 7. yy.dan bafllayarak tafltan inflaa edilen tap›naklarda, sella çevresine yap›lan sü-tun dizileri, yap›lar›n daha an›tsal ve di¤er yap›lardan farkl› görünmelerini sa¤lam›flt›r.

Tap›naklar bir kaç basamakla (krepis) ç›k›lan bir zemin üzerine yap›lm›flt›r. Sütunlu giriflin(portik) gerisinde yer alan ve yaln›zca kap›dan ›fl›k alabilen kutsal odaya (sella), tap›na¤a sunulanarma¤anlar ve tanr› heykelleri konurdu. Sellan›n çevresinde bazen tek s›ra (peripteros) bazen deiki s›ra (dipteros) sütun dizisi yer alm›flt›r (Çizim 5). Dinî törenlerin tap›na¤›n d›fl›nda yap›lmas›, d›flgörünüfle verilen önemi artt›rm›flt›r. Böylece, cephelerin ve çeflitli mimari elemanlar›n (sütun, sütunbafll›¤›) belirli biçim, kural ve oranlar sistemine göre yap›lma gelene¤i (nizam) ortaya ç›km›flt›r.

iki sütunlu girifl ön ve arka cephesi sütunlu bir s›ra sütunla çevrili iki s›ra sütunla çevrili

Çizim 5: Yunan tap›naklar›n›n plan geliflimi

51

Yunan mimarl›k düzenlerinin (nizam) en güzel örnekleri tap›naklarda görülür. Bir tap›na¤›nhangi nizamda yap›ld›¤›, cephe düzeni ve sütun bafll›klar›ndan anlafl›l›r.

Yunan mimarisinde bafll›ca üç nizam vard›r: Dor, ‹yon, Korint

Dor Nizam›: Dor nizaml› tap›nak örnekleri, MÖ 7. - 5. yy.da Yunanistan, Güney ‹talya, Si-cilya ve Anadolu’da görülür.

Bu üslubun özellikleri:* Dor tap›naklar›, birkaç basamakla ç›k›lan bir zemin üzerinde yer al›r (krepis).* Sütunlar do¤rudan tap›na¤›n taban›na oturur (stilobat).* Afla¤›dan yukar›ya do¤ru incelen, ortada hafif fliflkinlik yapan sütunlar›n gövdelerinde dikey oyun-

tular (yiv) bulunur.* Sütun bafll›¤›, çanak fleklinde yuvarlak bir yast›k (ekhinos) ile bunun üzerinde yer alan dört köfle

bir plakadan (abakus) oluflur.* Sütunlar› birbirine ba¤layan tafl bir kirifl (arflitrav) vard›r.* Arflitrav›n üzerinde üçlü yiv (triglif) ve üzeri bazen bofl bazen de kabartmalarla süslü kare boflluk-

lar (metop) s›ra ile yer al›r.* Triglif ve metop frizinin üzerinde küçük köfleli tafllar›n dizilmesi ile oluflan bir bölüm (difl kesimi)

bulunur.* Difl kesiminin üzerinde, tap›na¤›n k›sa kenarlar›nda üçgen al›nl›klar bulunur. Al›nl›klar; heykel ve

kabartmalarla süslenmifltir.* Tap›naklar ahflap çat› ile örtülmüfl, çat›lar tafl veya tu¤la kiremitlerle kaplanm›flt›r. Çat›n›n kenar-

lar›nda su oluklar› (sima) yer alm›flt›r. Oluklar›n yukar›ya do¤ru kalk›k kenarlar› renkli nak›fllarla ve rölyefler-le süslenmifltir.

* Dor tap›naklar›n›n genel görünümü a¤›r ve bas›kt›r. (Çizim 6).

Çizim 6: Dor tap›na¤› cephesi

MÖ 5. yüzy›lda yap›lm›fl Atina Akropolü’nde bulunan Parthenon Tap›na¤› (Resim 90),iki bölümlü sellas› ve d›fl cephe düzenlemesi ile Dor tap›naklar› içinde önemli bir örnektir. KorfuAdas›’ndaki Artemis Tap›na¤› ile Assos (Behramkale - Edremit) Athena Tap›na¤› da örnek ve-rilebilir (Resim 91).

52

Resim 90: Parthenon Tap›na¤›, Atina Resim 91: Assos Athena Tap›na¤›

‹yon Nizam› : ‹yon nizaml› tap›naklar, daha çok MÖ 6. - 4. yy.lar aras›nda Anadolu’nun ba-t›s›nda (‹yonya) ve güneyinde görülmüfltür.

Bu üslubun özellikleri: * Tap›naklar dor nizam›nda oldu¤u gibi basamakl› bir zemin üzerinde yer al›r. * Sütunlar üst üste oturtulmufl tafl yast›klardan oluflan bir kaide üzerinde yükselir ve gövdeleri ince yiv-

lerle süslüdür.* Sütun bafll›klar› koç boynuzuna benzeyen k›vr›ml› bir biçimdedir (volüt) ve k›vr›mlar aras›n-

da yumurta fleklinde kabartmalar yer al›r.* Arflitrav d›fla taflk›n olarak yap›lm›fl, iki veya üç katl›d›r. Bazen arflitrav›n üzerinde yer

alan bir friz tap›na¤›n dört taraf›n› dolafl›r.* Bu frizin üstünde yumurta biçiminde kabatmalarla süslü ikinci bir friz daha yer al›r.* Yumurta frizinin üzerinde sima ve üçgen al›nl›k vard›r. * ‹yon tap›naklar› ince uzun sütunlar› ile dor tap›naklar›na göre daha yüksek ve zarif görü-

nümlüdür (Çizim 7).

Çizim 7: ‹yon Tap›nak Resim 92: Apollon Tap›na¤›, Didim

Efes Artemis Tap›na¤› (MÖ 6. yy) an›tsal boyutlar› ve sella çevresinde yer alan iki s›ra sütundizisi ile dünyan›n yedi harikas› aras›nda say›l›r. Bu tap›naktan bugün ancak bir sütun ayaktad›r. DidimApollon Tap›na¤› (Resim 92) ise, üzeri aç›k bir sella bölümüne sahiptir. Bu nizama Priene (Güllübah-çe) Athena Tap›na¤› (Resim 93) , Teos (‹zmir) Dionysos, Sard Artemis Tap›na¤› (Resim 94) da ör-nek verilebilir. Halikarnassos’daki ( Bodrum ) Mausoleium ise iyon nizam›nda yap›lm›fl bir mezar an›t›d›r.

53

54

Resim 93: Priyene, Athena Tap›na¤› Resim 94: Sard, ArtemisTap›na¤›

Korint Nizam› : MÖ 5. yy.da Dor ve ‹yon üslubunun görüldü¤ü her bölgede rastlan›r. Korintnizam›, ‹yon nizam›n›n çok az de¤iflmifl biçimidir. Tek fark sütun bafll›klar›nda görülür. ‹yon nizam›n-da görülen volüt bafll›k yerine, çiçek sepetini and›ran akant (kenger) yapraklar› ile donanm›fl sütunbafll›klar› kullan›lm›flt›r. Buna Anadolu’dan en güzel örnek Uzuncaburç (Silifke) Zeus Tap›na¤›(Resim 95) ile Anadolu d›fl›nda Atina’daki Zeus Olympos Tap›na¤›’d›r.

Baz› Yunan tap›naklar›nda korint ve iyon sütun bafll›klar› birlefltirilerek, karma (kompozit)bafll›klar da kullan›lm›flt›r. Baz› tap›naklarda ise, sütunlar›n yerine kad›n heykellerinin (karyatit) kul-lan›ld›¤› görülür (Resim 96).

Resim 95: Zeus Tap›na¤›, Uzuncaburç, Silifke Resim 96: Karyatitli cephe, Erechtheion (Erekteyon) Tap›na¤›, Atina

Saraylar ve evler: Yunan evleri ve saraylar›nda Akdeniz mimarisinde yayg›n olarak görü-len; “avlulu ev” (atrium) plan› uygulanm›flt›r. Akdeniz iklimine uygun olarak, ortada yer alan üzeriaç›k bir avlu hava ve ›fl›k almay› sa¤lar. Avlu çevresinde ise farkl› amaçlar için kullan›lan bölümlerve odalar yer alm›flt›r. Bu bölümler bazen iki katl› olarak yap›l›r.

Saraylar ise evlerde görülen bu plan›n büyük ölçülerde tekrarlanm›fl fleklidir. Saraylar›n du-varlar› resim ve mozaikle kaplanm›flt›r. Bergama’da bulunan kral saraylar› buna güzel bir örnektir.

Tiyatrolar : Tap›naklardan sonra en önemli yap› grubu tiyatrolard›r. Tiyatro, flarap tanr›s›Dionysos (Dionisos) ad›na yap›lan kutlamalarla ortaya ç›km›flt›r. ‹lk dönemlerde halk, flark›lar söy-leyen koroyu veya oyuncular› seyretmek üzere yuvarlak bir alan çevresinde toplan›yordu. Sonrala-r› bu alan›n bir taraf›na ahflap bir sahne binas› (scene) ile onun karfl›s›na basamaklar halinde yük-selen, yar›m daire planl› oturma yerleri (cavea) yap›lm›flt›r.

MÖ 4. yy.dan sonra tafltan yap›lmaya bafllanan tiyatrolarda; ortada oyunun oynand›¤› yu-varlak bir orkestra bölümü ile bunu çeviren tafl basamaklar bulunmaktad›r. Tiyatrolar tepe yamaç-lar›n›n basamaklar fleklinde düzenlenmesi ile oluflturulur.

Günümüze gelebilen tiyatro örnekleri aras›nda; Yunanistan’da Epidavros ile Antalya Ter-messos Tiyatrosu, Güllübahçe Priene Tiyatrosu, A¤lasun Sagalassos, Demre Myra Tiyatro-lar› (Resim 97) bulunmaktad›r.

Resim 97: Demre Tiyatrosu, Antalya Resim 98: Gymnasium, Perge

Stadium (stadyum): Spor karfl›laflmalar›n›n yap›ld›¤› alanlard›r. “U” fleklinde bir alan ilebunun çevresini saran oturma yerlerinden oluflan bir plan uygulanm›flt›r Perge, Priene ve Mile-tos’dakiler örnek verilebilir.

Gymnasium (jimnasyum): Antik ça¤da gençlerin düflünsel ve bedensel yönden e¤itildik-leri, ö¤renim gördükleri ve spor etkinliklerinde bulunduklar› yap›lard›r (Resim 98). Her Yunan ken-tinde yer alm›flt›r.

Odeion (odeon): Tiyatrolar›n küçük ölçüde yap›lm›fl bir örne¤i olan konser binalar›d›r. Mi-letos’daki odeion bu yap›lara bir örnektir.

Bouleuterion (bulevterion): Kent meclisinin topland›¤› binalard›r. Priene’deki yap› Ana-dolu’dakilere bir örnektir.

Agora :Pazar yerleridir. Ortada al›flveriflin yap›ld›¤› bir meydan ile buray› çevreleyen önüsütunlu dükkanlardan meydana gelmifl, tabanlar› mozaikle kapl› alanlard›r. Perge (Resim 98) veBergama agoralar› önemli örneklerdendir.

Nymphaeum (nimfeum): Yunan ve Roma mimarisinde sokaklarda, kutsal alanlarda veagora gibi yerlerde, sütun dizileri ve heykellerle bezenmifl niflli an›tsal çeflme yap›lar›d›r. Anado-lu’da bulunan bu döneme ait flehirlerde örnekleri vard›r.

Fener: Liman girifllerinde gemilere yol göstermek amac›yla infla edilen an›tsal kulelerdir.

55

b. Heykel ve Kabartma Sanat›

Heykel Sanat› : Yunan heykel sanat›ndailk dönemlerde; kil, tafl, fil difli, kemik, tunç gibi mal-zemeler kullan›lm›flt›r.

MÖ 7. yy.dan bafllayarak an›tsal tap›nak-lar›n al›nl›k, metop (Resim 99) ve frizlerinin kabart-malarla süslenmesi, sellalar›na tanr› heykellerininkonmas› gelene¤i bu sanat›n geliflmesini sa¤lam›fl-t›r. Ayr›ca yar›flmalar› kazanan sporcular an›s›na vemezarlar› için yap›lan heykellerin çoklu¤u, Yunanan›tsal heykel sanat›n›n zenginli¤ini gösterir.

Resim 99: Metop kabartmas› örne¤i

Yunan heykeltrafll›k sanat› üslup ve teknik aç›dan üç dönemde incelenir. Bu dönemler: Arkaik Dönem ( MÖ 7.yy.)Klasik Dönem ( MÖ 5.yy.)Hellenistik Dönem ( MÖ 4. yy. - 1.yy.)

Arkaik Dönem : Yunan heykel sanat›nda, MÖ 7. ve 6. yy. heykellerini özellikleri ve görül-dü¤ü bölgeler olarak üç ekole ay›r›yoruz.

a - Girit - Peloponnessos Ekolü :Sanatç›lar, daha çok iri yap›l›, kuvvetli ve adaleli ç›plak erkek heykellerini (kuros) özenle ifl-

lemifllerdir. Frontal durufllu heykeller M›s›r etkisi göstermektedir. Heykelde dengeyi sa¤lamak için,bir baca¤›n öne do¤ru at›lm›fl olmas›, ayn› zamanda heykele bir hareket de kazand›rm›flt›r. Kollarafla¤›ya do¤ru sark›t›lm›fl, eller yumruk fleklinde gösterilmifl ve gö¤üs nefes al›yormufl gibi fliflkinolarak ifllenmifltir. Yunan heykelleri enerjik ve hareketli görünümleri, vücudun ayr›nt›l› ifllenmesi yö-nüyle hareketsiz görünen M›s›r heykellerinden farkl›d›r. Delphi’ de bulunan Atlet heykeli (Resim100) buna güzel bir örnektir.

Figürlerde; bafl iri, saçlar lüleler halinde omuzlara ve arkaya düflmüfltür. Süs gibi ifllenmiflsaçlarla çevrelenmifl bas›k bir al›n, oval gözler, uçlar› hafifçe yukar›ya kalk›k dudaklar ve yüzde te-bessüm ifadesi dikkati çeker. Genç k›z heykellerinde (kore) ise; vücudu saran bol k›vr›ml› bir giysibulunur. Vücut formlar› do¤al yap›ya ve oranlara uygun verilmeye çal›fl›lm›flt›r.

b- ‹yonya Ekolü :Anadolu’nun Bat› bölgesinde ve Ege adalar›nda yayg›n olarak görülen bir üsluptur. Bu üs-

lupta yap›lm›fl olan heykeller, daha çok tap›naklara giden caddelerin iki yan›nda, ayakta ya da otu-rur biçimde yer alm›fllard›r. Sisam’da bulunan ve tanr›ça Hera’ya arma¤an edildi¤i san›lan heykel(Resim 101) iki kat örtüden oluflan bir giysi içinde yer alm›fl ve vücudu yukar›dan afla¤›ya do¤ruincelerek bir sütun gövdesi gibi yuvarlat›lm›flt›r.

c- Atina Ekolü :Her iki ekolün etkileri MÖ 7. ve 6. yy.da Atina ve çevresinde de görülmüfltür. Delphi’dekine

benzer; ç›plak, genç erkek heykelleri yap›lm›fl ancak formlar daha yumuflak ve yuvarlak olarak ifl-lenmifltir. Yüzlerde gülümseme ifadesi belirgindir ve ifadeyi güçlendirmek amac›yla heykellerin bo-yand›¤› görülür. Gülümseyen Kad›n (Resim 102) buna güzel bir örnektir.

56

Resim 100: Atlet heykeli, Delfi Resim 101: Tanr›ça Hera’ya Resim 102: Gülümseyen kad›n heykelinden arma¤an edilen heykel, Sisam görünüm, Atina

Klasik Dönem : (MÖ 450 - 400) Yunan heykel sanat›n›n en yüksek düzeyine ulaflt›¤› bu dö-nemde, sanatç›lar kimliklerini ortaya koymufllard›r. En an›tsal tanr›, tanr›ça ve sporcu heykelleri bu dö-nemde yap›lm›flt›r.

Heykeldeki frontal durufl de¤iflmifl, vücut a¤›rl›¤› bir bacak üzerine verilmifl, serbest kalan ayakgeriye do¤ru hafifçe bükülmüfl ve bafl bir tarafa çevrilmifltir. Böylece heykelin ana ekseninde düz bir

hat yerine, e¤ri bir çizgi meydana gelmifl, bu da durufla do-¤all›k ve hareket kazand›rm›flt›r.

Klasik dönem heykellerinde, vücut anatomisi ol-dukça baflar›l› biçimde ifllenmifltir. Ciddi çehre ifadesineönem verilerek, kusursuz güzelli¤i bulmak (idealizm) amaçhaline gelmifltir. Bu dönemde heykelt›rafllar özgün eserlervermeye bafllam›fllard›r.

Klasik Dönem Heykelt›rafllar›

Miron: Klasik dönemin öncülerinden olan sanatç›-n›n, Romal›lar›n yapt›klar› kopyelerle günümüze kadar ge-len eserleri vard›r. Disk Atan Atlet (Resim 103) isimli hey-kelinde; atlet, vücudunun bütün a¤›rl›¤›n› öne do¤ru e¤ile-rek vermifl, bafl sa¤a çevrilmifl, disk tutan eli geriye do¤ruuzanarak, heykelin vücudunda birkaç yay çizgisi oluflturul-mufltur. Bu durufl atletin diski f›rlatmadan önceki enerji do-lu son an›n› canland›rmaktad›r. Di¤er tan›nm›fl eserleriAthena ve Marsiyas heykelleridir.

Resim 103: Disk Atan Atlet, Miron

57

Phidias (Fidyas) : Yunan heykelt›rafll›¤›n›n en parlak döneminde yaflayan sanatç›, Parthe-non’un süslemelerinde çal›flm›fl, tap›na¤›n al›nl›¤›ndaki Afrodit ve arkadafllar›n› tasvir eden grupheykelini yapm›flt›r. Yine Parthenon için alt›n ve fil diflinden yapt›¤› an›tsal boyutlu Athena (Resim104), sa¤ elinde zafer tanr›ças› Nike’yi, sol elinde kalkan›n› tafl›maktad›r.

Bugün kaybolmufl bu eser hakk›nda, Romal›lar döneminde yap›lm›fl küçük boyutlu kopya-lar› sayesinde fikir edinebiliyoruz.

Elbise k›vr›mlar›n› ve bu k›vr›mlar alt›ndaki yuvarlak vücut hatlar›n› iflleme konusunda ba-flar›l› olan sanatç›n›n eserlerinden biri de Olympia’daki Zeus heykelidir.

Resim 104: Athena Parthenon, Fidyas Resim 105: Doriforos, Polikletos

Polykleitos (Polikletos): Sanatç› insan vücudunun kuvvetini ve güzelli¤ini gösteren ç›p-lak atlet heykelleri çal›flm›flt›r. Heykel sanat›nda vücut oranlar›n› anlatan “Kanon” adl› bir kitapyazm›flt›r. Bafl›n vücuda oran›n› 1 / 7 olarak belirlemifl, bu oranlar sistemi di¤er heykelt›rafllar ta-raf›ndan da kullan›lm›flt›r. Sanatç›n›n Doriforos isimli tunç heykelinde (Resim 105) vücut a¤›rl›¤›bir bacak üzerine verilmifl, sol ele verilen cirit vücut dengesini sa¤lam›flt›r.

Praksiteles: Sanatç› vücut güzelliklerini ustal›kla mermere ifllemeyi baflarm›flt›r. Mitolojikkonular›n yan› s›ra genç tanr› ve tanr›ça heykelleri de çal›flm›flt›r. Dionysos ile Hermes heykeli(Resim 106) en tan›nm›fl eseridir.

Leochares (Leohares): Zarif vücut hatlar› olan tanr› ve tanr›ça heykelleri yapm›flt›r.Entan›nm›fl eseri Belvedere Apollonu’dur (Resim 107).

Skopas: Eserlerinin bir bölümünü Anadolu’daki yap›lar› süslemek için yapm›flt›r. Bafl ka-reye yak›n bir form içinde ifllenmifl, yüz ifadelerinde heyecan ve hiddet gösterilmifltir (Resim 108).Halikarnassos’daki Mausoleium’u süsleyen heykel ve kabartmalar›n bir bölümü önemli eserlerin-dendir.

58

Resim 106 : Hermes heykeli, Praksiteles Resim 107: Belvedere Apollon’u, Leohares Resim 108: Menad, Skopas

Briyaksis: Halikarnasos’daki Mausoleium’da çal›flm›flt›r. Yunan heykellerinden farkl› ola-rak; uzun saçl› ve sakall› figürler ile do¤ulu insan tipini canland›rm›flt›r.

Helenistik Dönem : Yunan sanat›n›n, do¤u sanatlar›ndan etkilenerek ortaya koydu¤u birüslup dönemidir. Klasik üslupta gördü¤ümüz ideal özellikler yerine; realist bir anlat›m ele al›nm›fl-t›r. Heykellerde do¤al anlat›mlar ve portre sanat› geliflmifltir. Figürlerde afl›r› hareket, coflku, hü-zün, fliddet ifadelerine yer verilmifltir. Abart›l› formlar, ›fl›k - gölge ve dramatik anlat›mla heykelle-rin etkileme gücü ön plana ç›kar›lm›flt›r.

59

Resim 109: ‹skender Büstü , Lisippos Resim 110: Laokon ve O¤ullar› heykel grubu, Vatikan Müzesi-Roma

Bu dönemde baz› yerel üsluplar da ortaya ç›km›fl; Bergama’da bir heykel okulu kurulmufl-tur. Realist görüfle uygun olarak; yazarlar›n, devlet adamlar›n›n, düflünürlerin portreleri yap›lm›fl-t›r.

Lysippos (Lisippos): Mermerin yan› s›ra tunçtan da atlet heykelleri çal›flm›flt›r. Polikle-tos’un oranlar sistemi yerine heykelde vücudun uzad›¤›, bafl›n küçüldü¤ü 1 / 8 oran›n› kullanarakdaha ince ve uzun görünümlü figürler yapm›flt›r. Çok say›da ‹skender portresi çal›flt›¤› bilinmekte-dir. Bugün ‹stanbul Arkeoloji Müzesi’nde bulunan ‹skender büstü (Resim 109) buna bir örnektir.

Hellenistik üslup MÖ 1. ve 3. yy.da Rodos’ta da görülür. Bu dönemin en ünlü eseri Laoko-on heykel grubu (Resim 110) Truva savafllar› s›ras›nda geçen bir efsaneyi canland›r›r. Vücutlarayr›nt›l› ifllenmesine ra¤men figürler canl›l›ktan ve hareketten yoksundur. Heykelde y›lanlar taraf›n-dan sar›lan Laokoon ve o¤ullar›n›n mücadelesi gösterilmifltir.

Kabartma Sanat› : Kabartmalar genellikle tap›naklar›n; al›nl›k, metop, sunaklar› ile lahitlerüzerine yap›lm›fllard›r. MÖ 2. yy.a tarihlenen Bergama Zeus Suna¤› kabartmalar›nda, (Resim 111)tanr›larla toprak devlerinin (gigant) yapt›klar› savafl anlat›lm›flt›r. Kabartmalarda Athena, kanatl› birdevi sürüklerken yar› beline kadar topraktan ç›kan bir tanr›, dramatik bir flekilde Athena’ya bakmak-tad›r. Figürlerde hareket hakimdir.

Resim 111: Bergama Zeus Suna¤› Kabartmalar› ayr›nt› Resim 112: ‹skender Lahdi, ‹stanbul Arkeoloji Müzesi

‹stanbul Arkeoloji Müzesi’ndebulunan ‹skender Lahdi (Resim 112)kabartmalar›nda; lahitin bir yüzündesavafl sahnesi, di¤er yüzünde ‹sken-der’in aslan av› sahnesi yer alm›flt›r.Figürler hareketli ve mücadele halin-de gösterilmifl, yüzlerde duygu ifade-leri belirtilmifl ve vücutlar ayr›nt›l› ola-rak ifllenmifltir.

Di¤er bir örnek ise A¤layanKad›nlar Lahdi’dir (Resim 113). Lah-din dört yüzünde bir ölünün arkas›n-dan a¤layan kad›nlar betimlenmifltir. Resim 113: A¤layan Kad›nlar Lahdi

60

2. ROMA SANATI

‹lk ça¤da, ‹talya merkez olmak üzere kurulan Roma ‹mparatorlu¤unun s›n›rlar›; do¤uda F›-rat nehrinden, bat›da Atlas Okyanusu’na kadar uzan›yordu. Anadolu’yu ve tüm Akdeniz ülkelerini deiçine alan bu imparatorluk MS 395 y›l›nda ikiye ayr›lm›flt›r. Bat› Roma 476 y›l›nda y›k›lm›fl, Do¤uRoma’n›n (Bizans) varl›¤›na ise 1453 y›l›nda Fatih Sultan Mehmet son vermifltir.

Romal›lardan önce ‹talya’da Etrüsk Uygarl›¤› kurulmufltur. MÖ 8 yy.dan bafllayarak Güney‹talya ve Sicilya’da kurulan Yunan kolonileri ile bu bölgelere Helenistik kültür tafl›nm›flt›r. Bu kültür-den etkilenen Etrüsk sanat›, Roma sanat›n›n geliflmesine zemin oluflturmufltur. Roma tarihi; Cum-huriyet (MÖ 6yy-1yy) ve ‹mparatorluk Dönemi (MÖ 1yy - MS 5yy) olmak üzere iki dönemde incele-nir. Roma uygarl›¤›n›n Anadolu’daki varl›¤› ‹mparatorluk dönemine rastlar. ‹mparatorlu¤un varl›kl› ol-mas› bu kültürün genifl bir alana yay›lmas›na neden olmufltur. Bu dönem; Roma sanat›n›n Yunan,Etrüsk ve M›s›r sanatlar›n›n etkisi alt›nda geliflti¤i ve yay›ld›¤› en parlak dönemdir.

a. Mimari

Roma mimarl›¤›na ait an›tsal yap›larda; tafl, tu¤la, mermer gibi malzemeler kullan›lm›flt›r.Önceleri Etrüsk tafl iflçili¤inin etkisi alt›nda kalan Roma mimarl›¤›nda, kireç harc›n›n tu¤la ve tafl› bir-lefltirici bir malzeme olarak kullan›lmas› ile genifl mekanlar›n üzeri kolayca kapat›lm›flt›r. Kemer, kub-be, tonoz gibi elemanlar›n kullan›lmas›, mimariye an›tsall›k kazand›rm›flt›r. Roma mimarl›¤› flehirci-lik aç›s›ndan oldukça geliflmifltir. Surlar›n d›fl›na taflan yerleflimlerin bulundu¤u kentlerde meydan-lara ç›kan genifl caddeler, kanalisazyon ve su da¤›t›m a¤› gibi alt yap› sistemlerinin de yer ald›¤› gö-rülür (Örne¤in Efes).

Roma mimarl›¤›nda görülen bafll›ca yap› türleri; tap›naklar, tiyatrolar, amfitiyatrolar, fo-rumlar, bazilikalar, stadionlar, hamamlar, su kemerleri, evler, saraylar, kütüphaneler, zafertaklar›, kent kap›lar› ve sütunlu caddelerdir.

1. Tap›naklar

Roma tap›naklar›, Etrüsk sanat› özelliklerini göstermekle birlikte Yunan tap›naklar›yla dabenzerlik gösterir. Buna en güzel örnek; Güney Fransa’daki Nimes Tap›na¤›’d›r. Yap›, merdivenler-le ç›k›lan yüksek bir kaide (podyum) üzerinde yer al›r. Cephede, Etrüsk tap›naklar›na göre daha s›kve yüksek korint bafll›kl› sütunlar›n yer ald›¤› bir girifl bölümü (portik) bulunur. Dikdörtgen planl› sel-

lan›n d›fl duvarlar›na yar›m sütunlar gömülerek,tap›na¤›n etraf›n›n sütunlarla çevrili oldu¤u izle-nimi verilmek istenmifltir.

Dikdörtgen planl› tap›naklar›n yan› s›ra,üzeri kubbe ile örtülü yuvarlak planl› olanlar› davard›r. Bunun en güzel örne¤i; ‹mparator Hadri-anus taraf›ndan Roma’da yapt›r›lan (MS 2.yy.)Pantheon Tap›na¤›’d›r (Resim 114).

Yap›; üçgen al›nl›kl›, sütunlu büyük bir gi-rifl bölümü ile daire planl›, ortas›nda aç›kl›k bulu-nan merkezî bir kubbenin örttü¤ü bölümdenmeydana gelmifltir. Yap›n›n içinde sütunlu nifl-lerin ve düz yüzeylerin de¤iflerek birbirini izledi¤ibir dekorasyon görülür.

Resim 114: Pantheon Tap›na¤›, Roma

61

Romal›lar, Anadolu’da da Yunan tap›naklar›na benzer yap›lar inflaa etmifllerdir. MS I.yy.daAnkara Augustus (Resim 115), Çavdarhisar (Kütahya) Zeus Tap›na¤›, Efes Hadrianus (Resim116), Truva Athena Tap›na¤›, MS II.yy.da yap›lan Bergama Trajanus, Side Athena ve Apollon ta-p›naklar› en güzel örneklerdir.

Resim 115: Augustus Tap›na¤›, Ankara Resim 116: Hadrianus Tap›na¤›, Efes

2. Tiyatrolar

Roma tiyatrolar› da Yunan tiyatrolar› gibi üç ana bölümden meydana gelmifltir. Sahne binas› (scene), meydan (orkestra) ve oturma basamaklar›d›r (cavea). Saray cep-

hesini and›ran iki katl› sahne binas›, ilk kez Roma mimarisinde görülür. Yunan tiyatrolar›nda se-yirci oturma yerleri ile sahne binas› aras›nda yer alan boflluk Roma tiyatrolar›nda görülmez. Sah-ne ile bitiflik olarak yap›lan oturma yerleri, tiyatronun kapal› bir mekan haline gelmesini sa¤lam›fl-t›r. Yunan tiyatrolar› tepe yamaçlar›na yap›l›rken, Roma tiyatrolar› ço¤unlukla düzlük alanlarda,payelerin tafl›d›¤› kemerler üzerinde yükselmifltir.

MS 2.yy.da infla edilen Antalya - Aspendos Tiyatrosu (Resim 117) yar›m daire fleklin-deki oturma basamaklar› ile Aspendos akropolünün do¤u yamac›na dayanm›flt›r. Üst bölümler ke-merlerle tafl›nmaktad›r. Scene günümüze ulaflamayan sütunlarla süslenmiflti.

Side, Termessos, Efes, Milet, Bergama tiyatrolar› Anadolu’da Yunan dönemindeyap›lm›fl ve Roma döneminde baz› bölümler eklenerek yenilenmifl en güzel örneklerdir.

3. Amfitiyatrolar

Gladyatörlerin birbirleriyle veya vahfli hayvanlarla mücadele ettikleri yerlerdir.‹lk örnekleri Roma mimarisinde görülen bu yap›lar iki bölümden meydana gelmifltir. Ortada oval bir meydan (arena) ile bu meydan› çeviren oturma yerleri olan basamaklar

bulunmaktad›r. Anfitiyatro örneklerine MÖ 1.yy.da Roma ve Pompei’de rastlanm›flt›r. Roma’daki Colos-

seum en güzel örnektir (Resim 118).

62

Resim 117: Aspendos Tiyatrosu, Antalya Resim 118: Amfitiyatro Colosseum, Roma

4. Forumlar

Genel anlam› ile halk›n topland›¤› ve çeflitli resmî ifllerin görüflüldü¤ü aç›k meydanlard›r. Di-¤er bir tan›m›; Yunan mimarisinde görülen agoralar›n karfl›l›¤› olan pazar yerleridir. Bu meydanlar›ngiriflinde süslü kemerli kap›lar bulunmaktad›r.

Meydanlar›n çevresinde; dükkanlar, tap›naklar ve resmî yap›lar (bazilika) yer alm›flt›r. MS2.yy.da bütün bu yap›lar›n bir eksen üzerinde s›raland›¤› simetrik forum plan›na ulafl›l›r. Roma’dakiForum Romanum (Resim 119) ünlü bir örnektir. Anadolu’da ise Bergama ve Hatay forumlar›örnek olarak verilebilir.

Resim 119: Forum Romanum, Roma

63

5. Bazilikalar

Forumlar›n çevresinde yer alan resmî ifllerin yürütüldü¤ü, içi sütunlarla neflere ayr›lm›fl yük-sek çat›l›, dikdörtgen planl› yap›lard›r. Anadolu’daki Bergama ve Aspendos bazilikalar› ile Ro-ma’daki Konstantin Bazilikas› örnek olarak verilebilir.

6. Stadiumlar

Atletizm yar›flmalar›n›n yap›ld›-¤› yerlerdir. Ortadaki oval alan, seyircioturma basamaklar› ile çevrilmifltir.

‹yi korunmufl olan Afrodisias(Resim 120) ile Perge, Bergama, Milet,Nysa (Sultanhisar) stadiumlar› örnekolarak verilebilir.

Spor çal›flmalar›n›n yap›ld›¤› di-¤er yap› türleri ise; gymnasiumlar (sporakademileri), hipodromlar (atl› arabayar›fllar›n›n yap›ld›¤› yerler) ve palaest-ralar (gürefl okulu) d›r. Resim 120: Stadium Afrodisias, Karacasu

7. Hamamlar

Romal›lar›n en önemli yap› türlerinden biridir. MÖ 2. yy.dan bafllayarak, halk yap›lar› olarakinflaa edilen hamamlar›n, en eski örneklerine ‹talya Pompei’de rastlanm›flt›r. Bu dönemde soyunmayerleri, ›l›k , s›cak bölümler düzensiz biçimde birbirinin yan›na s›ralanm›flt›r. ‹mparatorluk dönemindeise hamamlar, forumlarda oldu¤u gibi bir eksen üzerine simetrik olarak s›ralanm›fl bölümlerden mey-dana gelir. Hamamlar; avlu, kütüphane ve spor salonlar› ile an›tsal bir bütünlük oluflturur.

As›l hamam yap›s› içinde; girifl bölümü, soyunma yerleri, so¤uk, ›l›k, s›cak bölümler, kumhavuzu, ya¤l› masaj, s›cak su ve buhar banyolar› gibi bölümler yer al›r. Hamamlarda ›s›tma, tabandaki boflluklar ve duvar içinde yer alan borulardan s›cak su ve buhar geçirilerek sa¤lanm›flt›r (hipo-kaust sistem). Antalya Phaselis (Fasilis), Efes, Side (bugün müzedir), Milet Faustina, AnkaraRoma Hamam› (Resim 121) ile Roma’daki Caracalla Hamam› örnek verilebilir.

Resim 121: Roma Hamam›, Ankara Resim 122: Aspendos su kemeri, Antalya

64

8. Su Kemerleri

Romal›lar, flehirlerin su ihtiyac›n› karfl›lamak amac›yla uzaktaki su kaynaklar›ndan, yerleflimmerkezlerine kadar sa¤lam kemerler üstünde su getiren kanallar inflaa etmifllerdir. M.S. 2.yy.dayap›lan Aspendos (Resim 122), Phaselis, Efes, Bergama, ‹stanbul Valens (Bozdo¤an) su ke-merleri Anadolu’daki en güzel örneklerdir.

9. Evler - Saraylar

Roma evlerinin ve saraylar›n›n da di¤er yap› türlerinde oldu¤u gibi, bir eksen üzerine s›ra-lanm›fl bölümlerden meydana geldi¤i görülür. Ev, giriflte bir ön bölüm, bunun gerisinde üzeri k›s-men örtülü dört köfleli bir avlu (atrium) ile bu avlunun iki yan›na s›ralanm›fl simetrik odalardan mey-dana gelmifltir. Avlu ortas›nda ya¤mur sular›n›n topland›¤› bir havuz bulunur. Avluya bazen sütunlubir bahçe eklendi¤i de görülmüfltür. Efes’te bulunan Yamaç Evler (Resim 123) buna örnek olarakverilebilir.

‹mparator saraylar› ise, evlerde kullan›lan plan›n büyük ölçüde ve gösteriflli biçimde yap›l-m›fl örnekleridir. Bu ev ve saraylar›n içi; fresko ve mozaiklerle süslenmifltir. D›fl yüzeylerinde mer-mer kaplamalar görülür. Roma Palatin Tepesi’nde Domitian Saray› örnek verilebilir.

Resim 123: Yamaç Ev, Efes Resim 124: Hadrianus Kap›s›, Antalya

10. Zafer Taklar› ve Kent Kap›lar›

Roma mimarl›¤›n›n önemli bir yap› tipi de zafer taklar›d›r. Bunlar flehirlere girilen yollar›n ba-fl›na, meydanlara ve forumlar›n girifllerine yap›lm›fllard›r. En basit biçimi ile bir kemerden meydanagelmifllerdir. Anadolu’daki örneklerinde ise üç kemerli biçimler görülür. Zafer taklar›n›n üzerinde im-paratorlar›n heykelleri ile savaflta kazand›¤› zaferleri anlatan kabartmalar yer alm›flt›r.

‹talya’daki Roma Titus, Anadolu’daki Efes, Side ve Perge zafer taklar›, Patara ve AntalyaHadrianus kent girifl kap›lar› (Resim 124) örnek olarak verilebilir.

11. Sütunlu Caddeler

MS 1.yy. sonlar›ndan itibaren görülmeye bafllayan sütunlu caddeler, Roma sanat›n›n kentmimarisi içinde ortaya koydu¤u yeniliklerden biridir. Bu caddelerin girifllerinde zafer taklar› yer alm›fl-t›r. Caddenin iki yan›nda heykellerle süslü sütunlar ve bunlar›n gerisinde de dükkanlarla, evler s›-ralanm›flt›r. Efes, Milet, Hierapolis ve Side’de örnekleri bulunmaktad›r.

65

b. Heykel ve Kabartma Sanat›

Romal›lar yap›lar›n› süslemek üzere, Yunanistan’dan çok say›da heykel getirmifller ya dabu heykelleri kopya etmifllerdir. Bu kopyelerle Yunan heykeltrafll›¤› hakk›nda bilgi ediniyoruz. Roma-l›lar, Yunanl›lardan farkl› olarak daha çok tarihî kabartma ve portreler yapm›fllard›r.

Roma tarihinin önemli olaylar› öykülü bir anlat›mla kabartma olarak sütunlar, lahitler, sunak-lar ve taklar üzerinde yer alm›flt›r. Roma Traianus (Trayanus) Sütunu (Resim 125), üzerinde ‹m-paratorun zaferi anlat›l›r. Yine, Roma’daki Titus Tak› üzerinde de bir zafer öyküsü anlat›lm›flt›r. Mü-zelerimizde çok say›da örnekleri bulunan lahitlerde veya sütun kaidelerinde günlük yaflam sahnele-ri ve mitolojik varl›klar ifllenmifltir (Resim 126).

Resim 125: Traianus Sütunu (ayr›nt›), Roma Resim 126: Sütun kaidesi kabartmas›na bir örnek

Roma heykel sanat›n›n özgün anlat›m biçimle-rinden biri de portrelerdir. Ölen kiflilerin maskelerininyap›lmas› gelene¤i, bu sanat›n geliflmesinde önemlirol oynam›flt›r. ‹mparator, komutan ve önemli kiflilerinportrelerinin sahibine benzeme özelli¤i ile birlikte nite-likleri de vurgulanmaya çal›fl›lm›flt›r. Yunan sanat›nda-ki ideallefltirme yerine, realist (gerçekçi) bir üslup gö-rülür. Yunan heykel sanat›nda, tanr› ve tanr›çalar insanbiçiminde yap›l›rken; Roma heykelinde imparatorlaratanr›sal özellikler verilerek betimlenmifltir (Resim127).Günümüze ulaflm›fl portrelerin büyük bir bölümü taflve mermerdendir ancak bronz, alt›n, gümüfl gibi ma-denlerden yap›lanlar da vard›r.

Anadolu müzeleri (Side, Bergama, Efes,Antalya, Sardes, ‹stanbul) Roma heykel örnekleri ba-k›m›ndan oldukça zengindir.

Roma sanat›nda heykel ve kabartmalardanbaflka; fresko ve mozaik resimler de vard›r. Küçükrenkli tafllar›n s›va içine gömülmesi ile yap›lan mozaikresimler, yer kaplamas› olarak; freskolar ise duvar-larda yer al›r. Resim 127: Agustus Heykeli

66

Efes’te bulunan Yamaç Evlerde, Urfa-Birecik yak›nlar›ndaki Zeugma’da yap›lan kaz›lardaçok say›da mozaik resim (Resim 128) örnekleri bulunmufltur. Konular; mitolojik ve günlük hayat›yans›tan sahnelerdir. Dünyan›n en zengin mozaik müzelerinden birisi olan Antakya Mozaik Müze-si, bu bölgede bulunmufl örnekleri sergilemektedir (Resim 129).

Resim 128: Mozaik, Zeugma Resim 129: Mozaik, Hatay Arkeoloji Müzesi

3. ERKEN HR‹ST‹YAN VE B‹ZANS SANATI

Erken Hristiyan Sanat›

Hristiyanl›k inanc›, Kudüs ve çevresinde çok çeflitli kültürlerin bulundu¤u bir ortamda orta-ya ç›km›flt›r. Roma ‹mparatorlu¤u’nun putperest din anlay›fl›na uymayan tek tanr› inanc›, MS ilk1. yy. - 4.yy. içinde gizli gizli yay›lm›flt›r. MS 4. yy.da Hristiyanl›¤›n resmî din olarak kabul edilme-sine kadar geçen bu dönem sanat›na Erken Hristiyan Sanat› denir.

a. Mimari

Erken Hristiyanl›k döneminde Romal›lardan kaçanilk Hristiyanlar, katakomp ad› verilen yer alt› s›¤›naklar›nda,bu dini gizlice yaymaya çal›flm›fllar, katakomblara ibadet vemezar yerleri yapm›fllard›r.

MS 2. yy.a ait ilk katakomp örnekleri Roma’da bu-lunmaktad›r (Resim 130). Anadolu’da çok say›da örnekleri-ne, özellikle Kapadokya Bölgesi’nde rastlan›r (Resim 131).

Kayseri, Ni¤de, Aksaray illeri aras›nda kalan buvolkanik arazide, yumuflak tüf kayalar›n›n oyulmas›ylaoluflturulmufl, çok say›da yer alt› flehri bulunmaktad›r.

Yeralt› kentleri, peri bacalar› ve do¤al kaya oyuk-lar› yüzlerce y›l bask›lardan kaçan çeflitli kavimlerin, dahasonra da Roma bask›lar›ndan kaçan ilk Hristiyanlar›n s›¤›-naklar› olmufltur.

Resim 130: Katakomp, Roma

67

Resim 131: Kapadokya, genel görünüm Resim 132: Derinkuyu Yeralt› fiehri, Nevflehir

Katakomp fleklinde yap›lan Derinkuyu (Resim 132) ve Kaymakl› (Resim 133) yeralt› fle-hirleri en güzel örneklerdir.

Kapadokya, Erken Hristiyan sanat›n›n gelifliminde önemli bir bölgedir. Bölge, MS 7. yy.danbafllayarak yo¤un bir Hristiyan göçü alm›fl, böylece bölgenin do¤al özellikleri ile uyumlu, zengin veözgün bir Hristiyan mimarisi ve sanat› ortaya ç›km›flt›r. Ihlara Vadisi, Zelve, Çavuflin, Ürgüp, Gö-reme, Avanos, Belis›rma, So¤anl› Vadileri, Avc›lar, Uçhisar ve Ortahisar’da pek çok kilise yap›-s› bulunmaktad›r. Bütün bu kiliselerin ve manast›rlar›n duvar ve tavanlar›, ‹ncil’de anlat›lanlar› içe-ren freskolarla süslenmifltir (Resim 134).

Hristiyan mimarisi ve sanat›, Bizans ‹mparatorlu¤u’nun kurulmas› ve ‹stanbul’un baflkent ol-mas›ndan sonra (MS 4. yy.) geliflmeye bafllam›flt›r.

Resim 133: Kaymakl›, Kapadokya Resim 134: Tokal› Kilise ‹çi Freskolar›, Kapadokya

68

b. Erken Hristiyanl›k Dönemi Resim Sanat› :Katakomp resimlerinin ilk örnekleri MS 1.yy

ile 3.yy aras›nda görülür. Fresko tekni¤inde yap›lanbu resimlerde; dinî anlam tafl›yan yal›n, stilize biçim-ler ve baz› semboller kullan›lm›flt›r (Resim 135). Busembollerden haç; ‹sa’n›n çarm›ha gerilmesini, palmi-ye; din u¤runa ölümü, çiçekli bahçe; cenneti, koyunçoban›; ‹sa ve inananlar›, bal›k; dine daveti, güvercin;tanr›n›n kutsal ruhunu simgeler. Resmin amac›, veril-mek istenen bildirinin do¤rudan anlat›m›d›r.

Erken Hristiyanl›k döneminde fresko ve mo-zaik resimlerde halk›n anlayabilece¤i sembolik dinîanlat›mlardan baflka; günlük hayattan al›nan sahnelerde ifllenmifltir. Figürler düz bir fon üzerine yerlefltiril-mifltir. Derinlik görülmez.

Resim 135: Sembolik resimler

Bizans Sanat›

Bizans uygarl›¤›, büyük ölçüde eski Yunan ve Anadolu kültürleriyle biçimlenmifltir. Bizans sa-nat› iki üslupta geliflmifltir. Birincisi; sanat› dinin bir ifadesi olarak gören, biçim güzelli¤ine önem ver-meyen ve yanl›zca dinî konular› yal›n bir anlat›mla inceleyen taflra üslubudur. ‹kincisi ise; eski sanatgeleneklerini ve bütün birikimlerini kullanarak, göz kamaflt›r›c› örnekler veren baflkent üslubudur.

Bizans ‹mparatorlu¤u’nun merkezi ‹stanbul (Konstantinopolis)’dur. Yay›lma alan› Anadolu,Yunanistan, Yugoslavya, Balkanlar, ‹talya, Kuzey Afrika, Suriye, Filistin ve Rusya’y› içine al›r. ‹stan-bul Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun baflkenti olduktan sonra Bizans Sanat› dönemi bafllar. Bizans Sa-nat› her fleyden önce bir Hristiyan sanat›d›r. Hristiyanl›¤›n resmî devlet dinî olarak kabul edilmesi ileBizans mimarl›¤›n›n en önde gelen yap› türü olan kiliseler; bazilikalar›n gelifltirimesi ile ortaya ç›km›fl-t›r. Bu sanat›n amac› kiliseyi ve devleti yüceltmektir. MS 4. yy.da bafllayan Bizans imparatorluk dö-nemi, 6.yy.da Jüstinyen zaman›nda en parlak dönemini yaflam›flt›r. 12. yy.a kadar süren imparator-luk dönemi devlet yönetiminin zay›flamas› ve toprak kaybetmeye bafllamalar› ile sona ermifltir. Türk-ler’in Anadolu’da ilerlemeleri sonucu, Bizans ‹mparatorlu¤u kenti çevreleyen surlar içine çekilmifl, ‹m-paratorlu¤un varl›¤›, Fatih Sultan Mehmet’in ‹stanbul’u fethetmesi (1453) ile son bulmufltur.

a. Mimari

Bizans mimarisi, do¤u ve bat› etkisinde geliflen bir sanat özelli¤i göstermektedir. mimarideana malzeme tu¤lad›r. Tu¤la ile birlikte tafl›n da kullan›ld›¤› almafl›k duvar örme tekni¤i, bu dönemeözgüdür. Bizans mimarisini; dinî, sivil ve askerî mimari olarak üç bölümde inceleyebiliriz.

Dini mimari

Bizans mimarisinin temelini oluflturan kiliselerde; bazilikal plan, merkezî plan, haç plan vekubbeli plan tipleri görülür.

Bazilikal planl› kilise Roma mimarl›¤›nda forumlar›n içinde resmi ifllerin yürütüldü¤ü bazi-likalar Bizans döneminde ibadet yerleri olarak kullan›lm›flt›r. Bu yap›lar, içi sütun dizileri ile bölümle-re (nef) ayr›lm›fl dikdörtgen salonlard›r. Dinî törenlere uygun olarak, ortadaki nef yan neflerden da-ha yüksek tutulmufl, do¤u yönünde ise ayinlerin yönetildi¤i yar›m kubbe ile kapat›lm›fl bir bölüm (ap-sis) yer alm›flt›r. Salonun bat› taraf›nda yer alan giriflte ise ince uzun bir galeri (nartex) bölümü ilesütunlarla çevrili bir iç avlu (atrium) bulunmaktad›r (Çizim 8 ).

69

‹stanbul Studios Manast›r Kilisesi, Demre Aziz Nikolaus Kilisesi , Karaman Binbir Ki-lise, Efes Meryem Ana Bazilikas› Anadolu’daki örneklerdir.

Çizim 8: Bazilika plan ve kesiti

Merkezi planl› kiliselerde, kare ya da çokgen planl› olan yap›lar iç görünüflleri ile yuvarlak birmekân etkisi b›rak›rlar. ‹stanbul’da Sergios Bacchos (Küçük Ayasofya) Kilisesi örnek gösterilebilir.

Haç planl› kiliseler Latin ve Yunan haç› planl› olarak iki tipte yap›lm›fllard›r. Latin haç bi-çimindeki kiliseler Anadolu’da pek görülmez. En güzel örne¤i Efes’teki St. Jean Kilisesi’dir (Plan2, Resim 136).

Plan 2: St. Jean Kilisesi Resim 136: St. Jean Kilisesi, Efes

Yunan haç› plan, 8. yy.dan bafllayarak Anadolu’da ve özellikle ‹stanbul’da yap›lan kiliseler-de uygulanm›flt›r. D›fl görünüflleri kareye benzeyen yap›larda, orta nef dört tafl›y›c› ayak (fil paye)üzerine oturtulmufl bir kubbe ile örtülmüfl, kubbenin dört yan›nde tonozlarla örtülü birbirine eflit me-kanlar, haç kollar›n› meydana getirmifltir.

Bu plan›n›n uyguland›¤› en güzel örnekler; ‹stanbul’da Hagia Eirene (Aya ‹rini)( Resim137), Kariye Cami (Khora Manast›r›) (Resim 138), Atik Mustafa Pafla (Hagia Thekla), Kalender-hane (Meryem Diakonissa) ve Gül (Hagia Theodosia) Kiliseleri’dir. Bu yap›lar Osmanl›lar döne-minde camiye çevrilmifltir.

70

Resim 137: Aya ‹rini Kilisesi, ‹stanbul Resim 138: Kariye Camii (Khora Manast›r›), ‹stanbul

Kubbeli bazilikalarda , yap›lar›n üzerinin bir bölümü merkezî kubbe ile örtülüdür. Bu tip ba-zilikalar›n en güzel örne¤i; ‹stanbul’daki Ayasofya’d›r (Hagia Sophia).

Ayasofya : ‹stanbul’da bulunan eser, Bizans mimarisinin en an›tsal yap›s›d›r. 4.yy.›n ilk ya-r›s›nda bazilikal planda olan ilk yap›dan iz kalmam›flt›r. II. Theodosios (Teodosyus) ‘un yapt›rd›¤›ikinci kilise de 532 y›l›nda yanm›flt›r. Kubbeli bazilika tipinde olan günümüzdeki yap›, 537 y›l›ndaJüstinyen taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r.

Ayasofya’n›n mimarlar› Ayd›nl› Anthemios ve Miletoslu ‹sodoros’tur.Ayasofya Kilisesi Os-manl› döneminde camiye çevrilmifltir (Resim 139). 16.yy.da kubbenin y›k›lma tehlikesine karfl›,Mimar Sinan taraf›ndan kubbeyi dört yönde destekleyen payandalar eklenmifltir.

Resim 139: Bugün müze olarak kullan›lan Ayasofya’dan genel görünüm, ‹stanbul

71

Yap›; tafl, tu¤la ve mermer kullan›larak infla edilmifl üç nefli bir bazilikad›r. Orta nef dörtbüyük payenin tafl›d›¤›, yaklafl›k 32 metre çap›nda büyük bir kubbe ile örtülmüfltür. Do¤u ve bat›yönünde eklenen yar›m kubbelerle, üst örtünün yükü hafifletilerek yan duvarlara aktar›lm›flt›r. Do¤uyönünde yar›m bir apsis bulunur. Yan nefler ve narteks bölümü iki katl›d›r (Plan 3). ‹ç süslemelerin-de yer alan mozaik resimlerde ; ‹sa’n›n hayat›ndan sahneler, havariler, imparator ve imparatoriçelerifllenmifltir (Resim 140). Yap› 1933 y›l›nda müze olmufltur.

Plan 3: Ayasofya Resim 140: Ayasofya’n›n içten görünümü, ‹stanbul

Bizans mimari örneklerine Anadolu’nun her bölgesinde de rastlan›r. Bunlar›n bir ço¤u Ro-ma uygarl›¤›ndan kalma tap›naklar›n, kiliseye çevrilmesi ile ortaya ç›km›flt›r. ‹znik Ayasofyas›,EfesMeryem Bazilikas›, Alaflehir’de Yuhannaya adanm›fl bir yap›, Knidos (Datça)’da baz› yap›lar,Demre Aziz Nikolaos (Noel Baba) (Resim 141) ve Derea¤z› Kiliseleri, Antalya Kesik Minare , Per-ge ve Side kentleri içindeki Bizans kiliseleri, Silifke Meryemlik, Karaman yöresinde Binbir Kilise,Adana yak›nlar›nda Anavarza, Kapadokya Bölgesi ve Trabzon’daki Ayasofya Anadolu’da bulunantan›nm›fl Bizans kilise örnekleridir.

Bizans mimarisinde manast›rlar, din adam› yetifltirmek üzere flehir merkezlerinden uzakyerlere kurulmufl yap›lard›r. Trabzon-Maçka yolu üzerinde bulunan Sümela Manast›r› (Resim142), bir da¤›n güney yamac›nda do¤al bir ma¤aradan yaralan›larak inflaa edilmifltir. ‹çinde zenginfresko örnekleri bulunan yap› bugün müzedir. Sumela’dan baflka bu bölgede pek çok say›da ma-nast›r yap›s› bulunmaktad›r.

Resim 141: Noel Baba Kilisesi, Demre Resim 142: Sümela Manast›r›, Trabzon

72

Sivil Mimari

Bizans kent planlamas›nda; Hellenistik ve Roma gelene¤i sürdürülmüfltür; ana yollar, meydan-lar, pazar yerleri, sütunlu caddeler, zafer taklar›, dikili tafllar belli bir düzende yer alm›flt›r. Bizans’›n bafl-kenti olan ‹stanbul (Konstantinopolis), kent anlay›fl›n› ortaya koyan en güzel örnektir.

Kentin merkezinde Augousteion (Avgustion) Meydan› ile bunun çevresinde Ayasofya,Hipodrom ve Büyük Saray’›n girifli yer alm›flt›r. Bu meydanki “U” fleklinde olan hipodrum, impara-tor Konstantin taraf›ndan tamamlat›lm›fl olup flehrin e¤lence ve siyaset merkeziydi. Bu meydan›nortas›nda I. Theodosius taraf›ndan M›s›r’dan getirilen hiyeroglif ve kabartmalarla süslü Dikilitafl(obelisk) (Resim 143) ile y›lanl› sütun yer alm›flt›r. Hipodrum d›fl›ndaki semtlerde, forum olarakkullan›lan meydanlar, bu meydanlar›n ortas›nda dikili tafllar ve an›t sütunlar yer alm›flt›r. Çember-litafl, K›z Tafl›, Arkadius sütunlar› bunlara örnek olarak verilebilir.

Saray mimarisinin en güzel örnekleri ‹stanbul’da bulunmaktad›r. Bafllang›çta genifl bir alanayay›lm›fl yap›lar toplulu¤undan, bugün ancak bir bölümün cephe kal›nt›lar› ile mozaikle kapl› avlu-nun bir parças› kalm›flt›r. Bizans saraylar›ndan en büyü¤ü olan Tekfur Saray›, (Resim 144) surlar›bitiflik olarak Haliç’e hâkim bir konumda bulunmaktad›r. Bu yap›; bir bodrum kat› ve iki tam kattanoluflur ve bodrum kat› kemerlerle öndeki avluya aç›l›r. Saray›n üst katlar› imparatorun yaflad›¤› bö-lümdür ve saray›n içinde tören salonu, kilise, oyun yerleri gibi bölümler bulunmaktad›r. Tafl ve tu¤lahem yap› malzemesi olarak hem de dekoratif amaçla kullan›lm›flt›r. Bizans’a ait ‹stanbulun çeflitliyerlerinde küçük saraylar ve köflklerin bulundu¤u kal›nt›lardan anlafl›lmaktad›r.

Resim 143: Dikilitafl, ‹stanbul Resim 144: Tekfur Saray›, ‹stanbul

Su kemerleri Bizans mimarisinin önemli bir yap› grubunu oluflturur. Bunlar, uzaktaki su kay-naklar›ndan yerleflim merkezlerine su sa¤layan kemerli kanallard›r. Kanallarla getirilen sular, flehirmerkezlerindeki sarn›çlarda toplanarak çeflmelere da¤›t›lm›flt›r.

73

Roma döneminde yap›m› bafllat›lan ve Bizans döneminde de onar›m yap›larak geniflleti-len ‹stanbul’daki Valens (Bozdo¤an) Su Kemeri (Resim 145) günümüze gelebilen bir örnektir.

Bundan baflka ‹stanbul’da Mazlum Su Kemeri, Trakya’da Keçigerme ve Gümüflp›narsu kemerleri örnek olarak verilebilir.

Kemerler ile flehre getirilen sular 5. yy.da inflaa edilen sarn›ç ve aç›k hava depolar›ndatoplanm›flt›r. Yerebatan Saray› (Resim 146), Binbirdirek ve Zeyrek sarn›çlar› en güzel kapal›sarn›ç örnekleridir. Çukurbostan Sarn›c› ise aç›k hava su sarn›c›na örnektir. Anadolu’da ise Ro-mal›lar döneminde yap›lm›fl su kemerleri, Bizans döneminde onar›larak ve yeni bölümler eklene-rek kullan›lm›flt›r.

Resim 145: Valens (Bozdo¤an) Su Kemeri , ‹stanbul Resim 146: Yerebatan Saray›, ‹stanbul

Surlar ve kaleler askeri mimarideönemli bir yap› grubunu oluflturur. Roma dö-neminde yap›lan surlar, Bizans dönemindeonar›lm›flt›r. Bunlara en güzel örnek; ‹stanbulve ‹znik’teki flehir surlar›d›r. ‹stanbul’u çevi-ren surlar 5. yy.a tarihlendirilir (Resim 147).Marmara’dan Haliç’e kadar iki s›ra halindeuzanan surlar, yer yer kulelerle desteklen-mifltir ve önünde hendekler bulunur. Kap›larise iki kule aras›na al›narak korunmufltur.

‹stanbul surlar› üzerinde yer alankap›lar; Yedi Kule (Alt›n Kap›), Belgrad,Silivri, Mevlâna, Sulukule, Edirne ve Top-kap›’d›r.

Yedi Kule Kap›s›, üç kemerli bir za-fer tak› fleklindedir. Mermerlerle kapl› iki bü-yük kule ile çevrilmifltir.Bu kap› büyük bircaddeye aç›l›r. Resim 147: fiehir surlar›, ‹stanbul

74

b. Resim Sanat› (Fresko ve Mozaik)

Bizans döneminde resim sanat›, Hristiyanl›¤› anlatabilmek için bir araç haline gelmifltir.Fresko ve mozaik tekni¤inde yap›lm›fl resimlerden baflka, ikonalar, minyatürler ve kumafl resim-leri de vard›r. Renkli küp biçimli tafllar›n, bir komposizyon oluflturacak flekilde ›slak s›va içine gömül-mesi ile yap›lan mozaikler, hem dekoratif amaçl› hem de duvarlar›n ve kubbelerin iç yüzeylerini, ap-sis ve kemerleri kaplamak için kullan›lm›flt›r.

Freskolar ise ›slak s›va üzerine boyalarla yap›lan duvar resimleridir. Bu resimlerde eflya veinsan tasvirleri, iki boyutlu olarak yap›lm›fl ve derinlik verilmemifltir. Fonda genellikle düz bir boya-ma bazen de alt›n veya gümüfl yald›z kullan›lm›flt›r. Konular genellikle dinseldir.

Erken Bizans Döneminde (5-6 yy.) Roma geleneklerini izleyen ancak daha çok Hristiyan-l›k ile ilgili konular›n a¤›rl›k kazand›¤› mozaiklerin yap›ld›¤› görülmüfltür.

‹stanbul’daki Ayasofya, Aya ‹rini ve Küçük Ayasofya gibi kiliselerin içi; ‹sa ve Meryem’in ha-yat›ndan sahneler, havari, aziz ve melek resimleri ile süslenmifltir. Ancak ‹stanbul’da bulunan resim-lerin ço¤u 8.-9. yy.da yaflanan tasvir yasa¤›, döneminde zarar görmesi nedeniyle günümüze kadargelememifltir. ‹stanbul Kalenderhane Camisi’nde yap›lan kaz›lar s›ras›nda, bu döneme ait Meryemve Çocuk ‹sa’y› betimleyen mozaik bir resim bulunmufltur.

‹konoklazma dönemi (725 - 843) Konulu ve figürlüresimlerin yasakland›¤› bir dönemdir. Resimlerin Anadolu’da za-manla bir tap›nma arac› haline getirilmesi, bu ak›m›n do¤mas›naneden olmufltur. Figürlü anlat›m sanatlar›ndan uzak olan Muse-vili¤in ve 7.yy.da ‹slamiyetin yay›lmaya bafllamas› da bu hareke-ti etkilemifltir. Bu dönemde bölgedeki kiliselerin duvarlar›ndaki fi-gürlü resimler yerine; daha çok üzüm, bal›k, horoz gibi sembolikresimlerle, yal›n haç biçimleri kullan›lm›flt›r.

‹konoklast ak›m›n (resim yasa¤› dönemi) sona er-mesinden sonra Orta Bizans Döneminde (843-1204) resim,baz› bölgelerde eski geleneklerini sürdürerek devam etmifltir.Bu dönemde kiliselerin hangi bölümlerine hangi konular›n iflle-nece¤i kurallara ba¤lanm›flt›r. Örne¤in; Ayasofya’da görüldü¤ügibi apsiste Meryem ve kuca¤›nda ‹sa (Resim 148), yan gale-rilerin üst kat›nda; ‹sa, Meryem ve Vaftizci Yahya ile impara-torlar›n portreleri yer alm›flt›r.

Orta Bizans döneminin önemli resim örnekleri Kapa-dokya bölgesinde bulunmaktad›r. Tüf kayalar içine oyulmuflmanast›r ve kiliselerin tarihi, 4.yy.a kadar iner. Kiliselerin içi ka-p›dan giren ›fl›kla ayd›nlanabildi¤i için, freskolar ço¤unlukla du-varlar›n alt k›s›mlar›na yap›lm›fl, üst bölümler bofl b›rak›lmayaçal›fl›lm›flt›r. Bu resimlerde; Hristiyanl›k tarihi, ‹sa’n›n, Meryem’inhayat› gibi konular ifllenmifl ve kiflilerin kutsall›¤›n› belirtmekiçin bafllar›n›n çevresine bir ›fl›k çizgisi ( hale ) yerlefltirilmifltir.

Resim 148: ( Meryem ve Kuca¤›nda ‹sa) Ayasofya

Kapodokya’daki Tokal›, Çar›kl›, Elmal› ve Karanl›k Kilisesi(Resim 149) önemli örneklerdir. Ayn› bölgede yer alan; Ihlara’da E¤ri Tafl, A¤aç Alt› ve Y›lanl› kiliselerinde-ki resimlerde ise ‹ncil’de geçen konular Meryem’in ve ‹sa’n›n hayat›, havariler anlat›l›rken içinde baz› ayr›n-t›lar ( mimari tasvirler ) ve yabanc› ögeler ( y›lan figürü gibi ) yer alm›flt›r. Bizans üslubundan farkl› olarak Do-¤u ve Sasani etkileri görülmüfltür. Direnli ve St. Georges kiliselerinde de resim örnekleri bulunmaktad›r.

75

Resim 149: Karanl›k Kilise freskolar›, Göreme Resim 150: Mozaik, Kariye Camii

Son Bizans Döneminde (1261 - 1453 ) resim sanat›, kilisenin kat› kurallar›ndan s›yr›lm›fl; can-l› ve hareketli bir üslup göstermifltir. Kompozisyonlarda derinli¤i belirten baz› unsurlara yer verilmifl, ör-ne¤in fona mimari elemanlar ve Helenistik özellik gösterenmanzaralar yerlefltirilmifltir. Zengin mozaik müzelerimiz-den biri olan ‹stanbul’daki Kariye Camii (Resim 150) mo-zaikleri bu dönemin özelliklerini gösterir. Nartekste Mer-yem ve çocuk ‹sa, ‹sa’n›n do¤umu ve mucizeleri sahnele-ri yer alm›flt›r. Apsiste dirilifl, esas mekâna giriflte Mer-yem’in Ölümü gibi konular, zengin renklerle ifllenmifltir. Dö-nemin resim örneklerini sergileyen yap›lardan baz›lar›; ‹s-tanbul Fethiye Camii ( Pammakaristos Kilisesi ), Vefa Kili-se Camii, Trabzon Ayasofya Kilisesi ve 18.yy.da yenilenenyap›lan freskolar›yla Sümela Manast›r›’d›r.

‹konalar, tahta veya madeni levhalar üzerine‹sa’y› ve Meryem’i tasvir eden ya da Hristiyan mitolojisineait sahneleri ele alan tafl›nabilir boyal› ya da kabartmal›resimlerdir (Resim 151).

Minyatürler ise el yazmas› kitaplara yap›lan, de-rinli¤i olmayan çizgisel resimlerdir. Dini kitaplarda, azizle-rin hayat›, ‹ncil konular› resimlendi¤i gibi; tarih, edebiyatvb. kitaplar da konular›na uygun flekillerde resimlenmifltir. Resim 151: ‹kona, Antalya Müzesi

76

1 - Bat› Anadolu’da kurulan flehir devletleri Yunan mimarisinin geliflimine nas›l katk›da bulunmufllurd›r?

2 - Yunan tap›naklar›nda görülen farkl› nizamlar› hangi mimari elemanlardan anlayabiliriz? 3 - Yunan tiyatrolar›n›n mimari özellikleri nelerdir?4 - Arkaik dönem heykelleri ile klasik dönem heykelleri aras›nda ne gibi farklar vard›r?5 - Roma Döneminde görülen bafll›ca yap› tipleri nelerdir? 6 - Yunan tiyatrolar› ile Roma tiyatrolar› aras›ndaki mimari özellikleri karfl›laflt›r›n›z?7 - Roma tarihi kabartmalar›nda ifllenen konular nelerdir? 8 - Ayasofya’n›n Bizans mimarisindeki yeri ve önemi nedir?9 - ‹konalar›n kullan›m amaçlar› nelerdir?


ORTA ÇA⁄ AVRUPA SANATINA GENEL BAKIfi

1. ROMAN SANATI

Avrupa’da 9.yy.dan bafllayarak 12. yy. boyunca devam eden Roman Sanat›; daha çok mi-marl›k ve heykel alan›nda etkinlik göstermifltir. Skolastik felsefe (‹nanç ve bilgiyi kiliseyle birlefltirme-ye çal›flan düflünce sistemi) Orta Ça¤ boyunca Avrupa’ya hakim olmufltur. Bu nedenle sanat; dininyay›lmas›nahizmet eden ve kilisenin önemini artt›ran bir etken haline gelmifltir. Bu ça¤da; impara-torlar, soylular ve din adamlar› kendi üstünlüklerini kan›tlamak ad›na bir sanat yar›fl› içine girmifller-dir. Daha çok mimarl›k alan›nda yo¤un bir çaba görülen bu dönemde, an›tsal kiliseler, manast›rlarve katedral ad› verilen büyük din merkezleri inflaa edilmifltir.

Genel Özellikler* Roman mimarisi yap›lar›nda, eski dönem bazilikal haç plan› esas

al›nm›flt›r. Haç›n bir kolunun uzat›lmas› ile (Latin haç biçimli) dini tö-renlerin yap›lmas›na uygun salonlar ortaya ç›kar›lm›flt›r (Resim 152).* Roman kiliseleri genelde üç neflidir. Orta nef, yan neflerden

daha genifl ve yüksek yap›lm›flt›r. * Bu dönemde kilise korosunun yer ald›¤› bölümünün alt›na,

önemli kiflilerin mezarlar›n›n bulundu¤u ve kiliseye ait de¤erli efl-yalar›n sakland›¤› bir bölüm (kripta) eklenmifltir.

* Üst örtü beflik veya çapraz tonoz biçimindedir. Tonoz çat›-n›n yükünü tafl›yabilmesi için d›fl duvarlar kal›n olarak yap›lm›fl,içte ise küp biçiminde bafll›klar bulunan sütun ve payeler yer al-m›flt›r (Resim 153).* Tafl duvarlar› zay›flatmamak için pencereler küçük aç›lm›fl, bu

nedenle yap›lar›n içi az ›fl›k alm›flt›r. Resim 152: Worms Katedrali, d›fl görünüm, Almanya

77


1. ROMAN SANATI 2. GOT‹K SANATI


1. Orta Ça¤da Avrupa’da meydana gelen toplumsal ve siyasal de¤iflimler sanat› nas›l etkilemifltir? Araflt›rarak s›n›fta tart›fl›n›z.

2. Roman ve Gotik sanat›na ait yap›lar›n, kullan›m amaçlar›n› araflt›rarak ayn› devir ‹slam eserleriyle karfl›laflt›r›n›z.

Resim 153: St. Savin Kilisesi, içten görünüm, Fransa Resim 154: Notre Dame La Grande, ön cephe, Fransa

* Yap›lar›n içinde ve d›fl›nda yuvarlak kemerler hakimdir. Cephede yer alan yuvarlak kemer-li girifller, içeri do¤ru küçük basamaklarla derinlefltirilmifl ve genellikle cephenin iki yan›nda yuvarlakçan kuleleri yer alm›flt›r (Resim 154).

* Süsleme mimariye ba¤l› olarak yap›l›r. Sütun bafll›klar›nda yer alan insan figürleri bafll›¤›nbiçimine uydurulmufl, baz›lar›nda ise ‹ncil’den çeflitli öyküler yer alm›flt›r (Resim 155). An›tsal giriflkap›lar›nda yer alan kemerlerin içi de dinsel konulu heykellerle süslenmifltir (Resim 156).

Avrupa’n›n kuzeyindeki ülkelerde süslemede sadelik görülürken, güneydeki ülkelerde zen-ginlik göze çarpar.

Resim 155: Vazelay Kilisesi, sütun bafll›¤›, Fransa Resim 156: Saint Trophine Kilisesi kemerleri, Fransa

78

Vazelay Sainte Madeleine (Santa Madlen) Ki-lisesi: Roman mimarisinin Fransa’da bulunan örnekle-rinden biri olan kilisede, orta nef yan neflere göre yüksekyap›larak üstü çapraz tonozlarla örtülmüfltür. Tonozlar›birlefltiren ba¤lant› kemerleri iki renkli tafllarla örülmüfltür(Resim 157). St. Etienne (Sen Etyen) Kilisesinde ise,orta nef beflik tonozla örtülüdür.

Almanya’da bulunan Roman kiliselerinden Spe-yer (Spayer) Katedrali çapraz tonozlarla örtülmüfl biryap›d›r (Plan 4 - Resim 158). Do¤u bölümünün alt›ndakigenifl kriptada Alman ‹mparatorlar›n›n mezarlar› bulun-maktad›r.

Almanya’da Roman kiliselerine Köln, Worms,Mainz (Mayns), Trier (Triye) örnek verilebilir.

Resim 157: Vazelay Kilisesi, içi, Fransa

Plan 4: Speyer Katedrali Resim 158: Speyer Katedrali, içten görünüm, Almanya

Piza Katedrali (Resim 159) : 12.yy.da tamamlanan Roman mimarisinin ‹talya’daki en güzelörne¤idir. Befl nefli bazilikal planl› kilise, beyaz ve yeflil mermerle kaplanm›flt›r. D›fl duvarlarda yeralan pencere, kemer ve sütun dizileri ile canl›l›k kazanan yap› cephesi yukar› do¤ru gittikçe dara-l›r. Yuvarlak planl› vaftizhane yap›s› ve e¤ri çan kulesi bulunmaktad›r. 14.yy.da tamamlanan kulenine¤rili¤i zemindeki çökme nedeni ile meydana gelmifltir.

‹spanya’da Santiago del Compostella Kilisesi tan›nm›fl Roman dönemi yap›s›d›r.

79

Resim 159: Piza Kadetrali, vaftizhanesi ve çan kulesi, ‹talya

2. GOT‹K SANAT

Gotik, 12. yy. ortalar›nda Fransa’da ortaya ç›km›fl bir sanat ak›m›d›r. (13.yy. - 14.yy.) Ro-man döneminde siyasal ve ekonomik gücü elinde bulunduran manast›rlar›n ve kiliselerin bask›c› tu-tumlar›ndan kurtulma çabas›, dönemin sanat›na da yans›m›flt›r. Kentlerin geliflmesi ve yeni sosyal

s›n›flar›n ortaya ç›kmas› ile büyük din merkezleri-nin, yani katedrallerin yap›lmas› yayg›nlaflm›flt›r.Katedraller ayn› zamanda dini e¤itim veren ve dinadam› yetifltiren kurumlard›r. Katedral; bir kentindini otoritesini, teknik gücünü, kültürünü ve zen-ginli¤ini yans›tan en önemli yap›s›d›r.

Genel Özellikler* Roman dönemi kilise ve katedrallerin Latin haç›

planlar›, Gotik dönemde de tekrarlanm›fl; ancak iç ved›fl mimaride yenilikler görülmüfltür. * Roman mimarisinde yap›ya egemen olan kal›n

duvarlar yerine; payeler, kemerler ve payanda ke-merlerinin kullan›ld›¤› bir yap› iskeleti ortaya ç›k-m›flt›r. Böylece, Roman kiliselerindeki a¤›r görü-nüm kaybolmufl; yap›lar aç›k ve hafif bir görünü-me kavuflmufltur.* Roman sanat›nda görülen yuvarlak kemerler,

yerini sivri kemerlere b›rakm›flt›r. Üst örtüde; y›l-d›z, a¤, çapraz ve kaburgal› tonozlar kullan›lm›flt›r(Resim 160).

Resim 160: Wells Katedrali y›ld›z tonozu, ‹ngiltere

80

Resim 161: Vitray pencere, Chartres Katedrali, Fransa Resim 162: Burgos Katedrali portali, ‹spanya

* Gotik kiliselerde paye ve kemerlerin aralar›ndaki boflluklar, renkli camlarla yap›lan vitrayresimlerle kaplanm›fl; böylece kiliselerin içi ayd›nl›k bir görünüme kavuflmufltur(Resim 161). Ço¤un-lukla ana kap› üzerinde büyük bir gül (roza) pencere yer alm›flt›r.

* Kilisenin cephesindeki sivri kemerli portallerinçevresinde, dinsel konulu heykeller yer alm›fl, bu heykellerRoman dönemine göre daha gerçekçi ve do¤aya yak›n biranlat›mla yap›lm›flt›r (Resim 162). Roman döneminde mi-mariye ba¤l› olarak yap›lan heykeller, Gotik dönemde ser-best olarak yap›lar›n yüzeylerindeki niflleri doldurmufltur.

* Gotik katedrallerin çan kuleleri, sivri kemerlerleyukar›ya yükselen ve gittikçe incelen; bazen de tüm cep-heyi kaplayan tek bir kule halinde yap›lm›fllard›r. Bu da di-ni inanc›n mimarideki yans›mas›d›r.

Paris Notre Dame (Notr Dam) Katedrali: Gotiküslubun Fransa’daki en ünlü eserlerinden biridir. Yap›da, Go-tik üslubun cephe düzenlemesi bütün özellikleri ile uygulan-m›flt›r.

Giriflte sivri kemerli üç an›tsal kap› (portal) yer alm›fl-t›r. Portalin üzerinde ‹sa’ya kadar gelen peygamberlerin, dinbüyüklerinin heykelleri s›ralanm›flt›r. Cephede yer alan vitray-l› yuvarlak bir pencerenin (roza) iki yan›nda, birer niflle çevril-mifl çifte pencereler bulunmaktad›r. Üst katta ise; yine sivrikemerli, ince sütunla desteklenmifl bir galeri yer alm›flt›r. Çankuleleri ise pencerelerle tamamen d›fla aç›lm›fl kare prizmafleklindeki iki kuledir (Resim 163). Resim 163: Notre Dame Katedrali cephesi, Fransa

81

Fransa’da yap›lm›fl olan Chartres (fiart›r) Katedrali cephe düzenlemesi ile Gotik üslubun güzelbir örne¤idir. Payanda ayaklar› ve kemerleri duvarlara oyularak yap›lan heykel dizileri ile süslenmifltir.Kap› üzerinde yer alan gül (rosa) pencere ile iki yanda bulunan sivri çan kuleleri Gotik mimariözelli¤iniyans›t›r (Resim 164) - ( Plan: 5).

Resim 164: Chartres Katedrali genel görünüm Plan 5: Chartres Katedrali plan›

Amiens (Amyen) Katedrali : Fransa’da Gotik sanat›n mekân düzenlenmesi bak›m›ndan enolgun eseridir.

Demet fleklinde yükselen payeler ve sivri kemerler üzerinde yer alan kaburgal› tonozlar, ya-p›da an›tsal bir mekân etkisi yarat›r. Duvarlarda yer alan vitray pencereler yap›n›n içine renkli bir gö-rünüm kazand›r›r (Resim 165).

Resim 165: Amiens Katedrali içten görünüfl, Fransa Resim 166: Ulm Katedrali, Almanya

82

Gotik sanat Almanya’da Fransa’ya göre daha geç bafllam›flt›r. Alman Gotik kiliselerinde or-ta ve yan neflerin bir çat› alt›nda toplanmas› ile salon kiliseler yap›lm›flt›r. Köln’de oldu¤u gibi UlmKatedrali’nde de ( Resim 166) cephelerde yer alan payeler yukar›ya do¤ru incelerek uzamakta, çankuleleri, kilisenin gövdesinden ayr›larak tek kule halinde cepheyi meydana getirmektedir.

‹talya’da Gotik sanat benimsenmemifltir. Ancak kiliselerin cephesinde zengin plastik süsle-meler göze çarpar. Milano Katedrali cephesinde; fleritler içine al›nan heykellerin bütün kilisenin et-raf›n› çevirdi¤i bir süsleme görülür.

Dojlar Saray› : Gotik etkili yap› Venedik’tedir. Yap›; üç kattan meydana gelmifltir. Altta kal›npayeleri birbirine ba¤layan sivri kemerlerle zemin kat› yer alm›flt›r. Bunun üzerindeki birinci kat, üçdilimli zarif kemerlerle birbirine ba¤lanm›fl ince sütunlu d›fla aç›k bir bölümdür. Üst kat ise tamamenrenkli mozaiklerle kaplanarak hal› etkisi yarat›lm›flt›r (Resim 167) .

Resim 167: Dojlar Saray›, ‹talya

Lincoln (Linkon) Katedrali :Fransa’dan bütün Avrupa’ya yay›lan Gotiksanat ‹ngiltere’de de etkilerini göstermifltir.Katedral yatay bir cephe düzeni gösterir.

Cephe ortas›nda an›tsal bir portalile sivri kemerli çan kuleleri yap›ya hareket-lilik kazand›rm›flt›r (Resim168).

Cantenbury (Kantenböri), Salis-bury, Wells (Vels) Katedralleri ‹ngilte-re’de bulunan di¤er ünlü eserlerdir.

‹spanya’da ise Toledo ve Burgoskatedralleri an›tsal yap›lar› ile önemli ör-nekleridir. Resim 168: Lincoln Katedrali, ‹ngiltere

83

1 - Roman ve Gotik sanat hangi ülkelerde ortaya ç›km›flt›r?2 - Roman mimari özellikleri nelerdir?3 - Gotik mimari özellikleri nelerdir?4 - Roman ve Gotik katedrallerinin cephe düzenleri aras›ndaki farklar nelerdir?


RÖNESANS SANATI

1. RÖNESANSA G‹R‹fi

a. Rönesans Nedir ?

Rönesans›n sözcük anlam› yeniden do¤ufltur. ‹talya’da ortaya ç›kan bu ak›m, 15. ve 16.yy.lardaki sanat, kültür ve bilim alan›ndaki geliflmeyi tan›mlar. Orta ça¤ Avrupas›n›n feodal sistemedayal› siyasî düzeni Rönesans döneminde de¤iflmifl, buna ba¤l› olarak sosyal yaflamdaki geliflme-ler; sanat, kültür ve bilim alan›n› da etkilemifltir.

Rönesans, ‹talya’da 14.yy. sonlar›nda, Eski Yunan ve Roma eserlerinin incelenmesi ile an-tik sanata duyulan be¤eni ve hümanist düflüncenin etkisi ile ortaya ç›km›flt›r. Hümanist düflüncedeinsan›n kendi do¤as›n› tan›mas›, kendi yasalar›n› yap›p ona sahip ç›kmas›, temelde insan sevgisiyer almaktad›r. Mimaride insana hizmet veren sosyal ve sivil yap›lara (saraylar, yurtlar vb.) yer ve-rilmesi bunu gösterir

15.yy.›n ortalar›na do¤ru sanat dinin etkisinden kurtulmaya bafllam›fl, do¤aya dönüflle re-alizm ön plana geçmifltir. Antik ça¤›n özgür insan tipi örnek al›nm›fl, sanatç› kiflili¤i önem kazanm›fl-t›r. Rönesans sanatç›s› eserlerine kendi sanat görüfllerini de katm›fl araflt›rma ve gözlem yaparaksanata; bütünlük, denge, uyum, ›fl›k-gölge, perspektif gibi bilimsel kurallarla yaklaflm›flt›r. Böylecesanat; Orta Ça¤›n kat› kural ve flekilcili¤inden uzaklaflm›flt›r.

b. Rönesans› Haz›rlayan Nedenler

* Bilimsel düflüncelerin ön plana geçmesi ile toplumda oluflan sosyal ve kültürel de¤iflik-likler.

* Eski Yunan ve Roma sanat›na özgü anlay›fl olan ‹dealizmin (gerçe¤i de¤il ideali esas alansanat ak›m›) ortaya ç›kmas› ve antik sanat›n yeniden canland›r›lmak istenmesi.

84


1. RÖNESANSA G‹R‹fi2. RÖNESANS M‹MARiS‹3. RÖNESANS HEYKEL SANATI4. RÖNESANS RES‹M SANATI


1. Rönesans sanat› hangi ülkelerde görülmüfltür? Araflt›r›n›z. 2. Rönesans›n ‹talya’da ortaya ç›k›fl nedenlerini araflt›r›n›z. 3. Rönesans dönemi’nin toplum ve düflünce yap›s› sanat› nas›l etkilemifltir? Araflt›r›n›z. 4. Rönesans› haz›rlayan nedenleri araflt›r›n›z.

* ‹stanbul’un Türkler taraf›ndan al›nmas› ile burada yaflayan ve Yunan kültürünü yak›ndantan›yan sanatç›lar›n, bilim adamlar›n›n ‹talya’ya göç etmeleri.

* Matbaan›n bulunmas› ile yeni düflüncelerin daha kolay yay›lma olana¤› bulmas›.* Co¤rafi keflifler sonucunda, de¤iflik kültürlerin tan›nmas› ve ticaretin geliflmesi .* Ticaretin geliflmesi ile Avrupa’da sanat› seven, sanatç›lar› koruyan zengin ailelerin ortaya

ç›kmas› (Medici Ailesi gibi).

2. RÖNESANS M‹MAR‹S‹

a. Genel Özellikler (malzeme, yap› türleri, cephe düzeni)

Rönesans sanat›nda bafllang›çta mimari ön planda olmufl, di¤er sanat dallar› (heykel, röl-yef, resim) genellikle mimarinin tamamlay›c› ögeleri olarak yap›lm›fllard›r.

* Rönesans mimarlar› Yunan ve Roma yap›lar›n› incelemifller, onlar›n mimari ögelerini ala-rak yeni bir yorumla kullanm›fllard›r. Bunlar; kubbe, kemer, sütunlar, sütun bafll›klar›, al›nl›klar, sil-meler (kabartma çerçeve) ve süsleme biçimleridir. Bu mimari ögeler dinî yap›lar›n yan›s›ra sivil ya-p›larda da kullan›lm›flt›r.

* Rönesans mimarisinde ana yap› malzemesi taflt›r. Yükseltilmifl kubbelerde tu¤la, sütunlar-da ve dekorasyonda mermer malzeme kullan›lm›flt›r.

* Orta Ça¤da yo¤unlaflan kilise yap›lar›ndan farkl› olarak, sosyal içerikli (yurt binalar›) vesivil yap›lar (saray, köflk ve evler) inflaa edilmifltir.

* Yap› cephelerinde katlar; birbirinden süslemeleri ve duvar yüzeyinde hafif ç›k›nt›l› olarakyap›lm›fl yatay silmelerle belirgin biçimde ayr›lm›flt›r.

* Örtü sisteminde tonoz ve kubbeler kullan›lm›flt›r.* Mimaride derinlik etkisi, yap›lar›n giriflinde yer alan sütun dizileri, pencerelerde iç içe aç›-

lan kemerler, kubbelerde ise yüksek kaburgalarla verilmeye çal›fl›lm›flt›r.

b. Mimarlar

FL‹PPO BRUNELLESCH‹ (Filippo Bürüneleski) (1377-1446) : 15. yy. ‹talyan Rönesansmimarisinin ilk temsilcisidir. Floransal› sanatç› eski Roma mimarisinde görülen kubbe, kemer, sütungibi mimari ögeleri, yeni yap› tiplerinde baflar› ile uygulam›flt›r. Üslup eski, teknik yenidir.Yap›m›ndaçal›flt›¤› Floransa Katedrali kubbesi (Resim 169) Roma’daki Panteon tap›na¤›ndan sonra yap›lanen an›tsal ve en büyük kubbedir. Floransa’da Pazzi fiapeli, Öksüzler Yurdu (Resim 170), Pitti Sa-ray› ve San Lorenzo Kilisesi sanatç›n›n di¤er eserleridir.

Resim 169: Floransa Katedrali’nin kubbesi, Brunelleschi Resim 170: Floransa Öksüzler Yurdu, Brunelleschi

85

LEONE BATT‹STA ALBERT‹ (1404 - 1472) : Usta bir mimar olan ‹talyan sanatç› antik ya-p› kurallar›na ba¤l›l›¤›n› Yap› Sanat›n›n On Kitab› adl› eserinde vurgulam›fl ve bu eser kendisin-den sonraki mimarlara kaynak olmufltur. Alberti’ye göre bir yap›n›n güzelli¤i, oranlardaki uyumdankaynaklan›r.

Floransa’da yapm›fl oldu¤u Ruccelai Saray›’nda (Resim 171) gösteriflli bir cephe düzenigörülür. Katlar› birbirinden ay›ran yatay silmeler aras›na yerlefltirdi¤i dikey pilastrlarla (gömme sü-tun) bütün bölümler aras›nda uyum sa¤lanm›flt›r. Roma mimarisinde görülen kemerli pencereler,cephelerde yer alm›flt›r. Sanatç› daha çok sivil yap›lara a¤›rl›k vermifltir.

Yap›lar› aras›nda San Andrea Kilisesi ve Rimini’de San Francesco Kilisesi bulunur.

Resim 171: Floransa Ruccelai Saray›, Alberti Resim 172: Roma Tempietto Kilisesi (fiapeli), Bramante

DONATO BRAMANTE (1444-1515) : ‹talyan yüksek Rönesans mimarisinin temsilcisi olanBramante’nin yap›lar›nda an›tsal ve sa¤lam d›fl görünüfl vard›r. ‹çte ise, genifl bir mekân etkisi orta-ya konmufltur.

Tempietto (Resim 172), Roma’da bulunan küçük bir kilisedir. Dört basamakl› bir kaide üze-rinde yükselen yuvarlak planl› yap›n›n çevresinde dor nizaml› 16 sütun yer alm›flt›r. Kubbesi ise yük-sekli¤i sa¤lamak amac› ile iki katl› olarak yap›lm›flt›r.

Roma’daki San Pietro Kilisesi di¤er bir an›tsal eseridir. Haç planl› yap›da, haç kollar›n›nkesiflti¤i yerde büyük bir kubbe yer almas› planlanm›fl, Bramante’nin ölümünden sonra bu kubbeyiMichelangelo tamamlam›flt›r.

Yap›, günümüzde Vatikan Papal›k Kilisesi olarak kullan›lmaktad›r.

3. RÖNESANS HEYKEL SANATI

Orta Ça¤da mimariye ba¤l› ve onun bir parças› olarak yap›lan heykeller Rönesans döne-minde ba¤›ms›z olarak ele al›nm›flt›r. Hümanist düflüncenin ön planda olmas› heykelt›rafll›kta dakendini göstermifltir.

86

a. Genel Özellikler (konu ve form)

* Rönesans sanatç›s›, insan vücuduna ve onun anlat›m gücüne ilgi duymufl, Eski Yunan ve Romaheykellerinin formlar›n› yeniden ele alm›fl ve gerçekçi gözlemlere yer vermifltir.* Anatomi bilgisine dayal›, natüralist anlat›ml› ç›plak heykeller, Rönesans›n yenilikleri aras›ndad›r.* Konular; ‹ncil ve Tevrat’tan al›nan sahneler, ‹sa, Meryem, havariler, mitolojik varl›klar ve süvari

heykelleridir.* Mimariden ayr›lm›fl ba¤›ms›z heykeller, büstler; yap›lar›n önünde, caddelerde, meydanlarda yer alm›fl

ve yüzlerde duygular›n yans›t›ld›¤› görülmüfltür. * Mermer ve tunç malzemeler kullan›lm›flt›r.

b. Heykelt›rafllar

LORENZO GHIBERTI (Giberti ) (1378 - 1455) : Floransa’l› rölyef ustas›, kuyumcu ve mimar-d›r. Floransa Vaftizhanesi’nin bronz kap›lar›n›n (Resim 173) rölyeflerini yapma iflini üstlenmifltir. Dökümtekni¤i ile yap›lan do¤u kap›s› üzerindeki on panoda, ‹ncil ve Tevrat’tan al›nan konular ifllenmifltir. Gh›bert› o güne kadar mimarlar›n ve ressamlar›n vermeye çal›flt›klar› derinlik duygusunu rölyeflerinetafl›m›flt›r. Kompozisyonlarda yer alan figürlerde gerçekçi bir anlat›m görülür (Resim 174).

Resim 173: Floransa vaftizhane kap›s›, Ghiberti Resim 174: Floransa vaftizhane kap›s›ndan ayr›nt›, Ghiberti

DONATELLO (1386-1466): Ghiberti’ye rölyef çal›flmalar›nda yard›m eden ‹talyan sanatç›-n›n eserlerinde, Yunan klasik dönem heykellerini an›msatan bir anlat›m görülür. Malzeme olarakmermer ve bronzdan baflka, ahflap da kullanm›flt›r. Sanatç›n›n Davut heykelinde (Resim 175) ç›p-lak atletik vücutlu bir genç tasvir edilmifltir. Vücut a¤›rl›¤›n›n, bir bacak üzerine verildi¤i rahat duruflbiçimi antik ça¤da gördü¤ümüz heykellere benzemektedir.

Gattamelata atl› heykeli (Resim 176) döküm tekni¤i ile bronzdan yap›lm›flt›r. Ünlü bir ko-mutana ait olan heykelde sahibine benzeyen yüz yerine, kiflili¤i ve gücü yans›tan bir anlat›m görü-lür. Sanatç›n›n yüksek kabartma tekni¤indeki rölyeflerinde, figürler yuvarlak hatl› ifllenmifltir.

87

Resim 175: Davut heykeli, Donatello Resim 176: Gattamelata atl› heykeli, Donatello

BUNAROTT‹ M‹CHELANGELO (Mikelanj) (1475 - 1564) : ‹talyan heykelt›rafl, ayn› zaman-da ressam, mimar ve flairdir. Sanat›nda daha çok heykele a¤›rl›k vermifltir. Eski Yunan ve Romaheykellerini inceliyerek kendine özgü bir yorum getirmifltir. En çok mermer malzeme ile çal›flan sa-natç›n›n yapt›¤› heykellerde ›fl›k-gölge oyunlar›, bol ve yumuflak elbise k›vr›mlar›, güçlü bir anatomibilgisi göze çarpar. Dinî ve mitolojik konularda güçlü bir anlat›mla sergilenmifltir.

Pieta Heykeli (Resim 177); Çarm›htan indirilmifl ‹sa’n›n cans›z bedenini kucaklayan Meryem’ibetimler. ‹sa’n›n afla¤›ya sarkan eli ve geriye düflmüfl bafl›; cans›zl›¤›n, Meryem’in yüzündeki ac› veçaresizce aç›lm›fl eli, kadere boyun e¤miflli¤in ifadesidir. Konu dîni de olsa burada bir annenin duygu-lar› ifade edilmifl ve bu heykelde klasik anlat›m doruk noktas›na ulaflm›flt›r. Piramidal bir komposizyonoluflturan eserde, Meryem’in afla¤›ya do¤ru yay›lan k›vr›ml› elbisesi heykelin kaidesini oluflturur.

Resim 177: Pieta heykeli, Michelangelo Resim 178: Musa heykeli, Michelangelo

88

Musa Heykeli (Resim 178) sanatç›n›n Papa II.Jülius’un mezar an›t› için yapt›¤› heykeldir.Mermerden yap›lan heykelde gerek anatomik özellikler, gerekse kumafl k›vr›mlar› ustal›kla ifllenmifl-tir. Yüzde ise sert bir ifade hakimdir. Sanatç› bu an›t mezar için ayr›ca Esir heykelleri de çal›flm›flt›r.Davut ve Bacchus (Baküs) di¤er önemli heykelleridir.

Michelangelo’nun resim alan›nda verdi¤i en büyük eser Sixtina Kilisesi’nin tavan freskolar›d›r(Resim 179). Burada; Yarat›l›fl, Nuh Tufan›, Cennetten Kovulma, Mahfler, Peygamber ve Kâhinlergibi dinî sahnelere yer verilmifltir. Resimlerde duyguya ve dinamizme önem verilmifl, figürler heykel et-kisi yaratacak biçimde yap›lm›fl, ç›plak insan figürleri baflar›l› bir biçimde ifllenmifltir.

Resim 179: Sixtina Kilisesi tavan freskolar›, Michelangelo

4. RÖNESANS RES‹M SANATI

Rönesans resim sanat›nda antik ça¤dan etkilenme fazla görülmez. Çünkü Eski Yunan veRoma dönemine ait resimlerin ço¤u kaybolmufltur. Orta ça¤ boyunca resim sanat› Bizans fresko vemozaik resim gelene¤inin etkisi alt›nda kalm›fl, yüzeysel anlat›ml› dinî konulu resimler ilk dönemler-de (Erken Rönesans) sanat› etkilemifltir. Ancak; bu dönemde bir yenilik olarak ›fl›k-gölge ve derinlik(perspektif) gibi unsurlar›n kullan›lmas› resme yeni bir boyut kazand›rm›flt›r.

16.yy. bafl›nda ya¤l› boyan›n kullan›lmaya bafllanmas› ile sanatç›lar renk ve konu olarak ol-dukça zengin bir ortama kavuflmufllard›r.

Bu dönem; mimari ve heykelde oldu¤u gibi resim sanat›nda da en özgün eserlerin ortayaç›kt›¤› Yüksek Rönesans Dönemidir.

a. Genel özellikler (perspektif, mekân, konu, komposizyon, renk)

* Orta Ça¤da mimariye ba¤l› olarak yap›lan (fresko ve mozaik) resimler Rönesans döneminde ba-¤›ms›z (tuval üzerine) olarak yap›lmaya bafllanm›flt›r. * Rönesans döneminde dini resimlerin yan›s›ra gözleme dayal› do¤a manzaralar› ve gerçekçi bi-

çimde yap›lm›fl portreler ile bir konu zenginli¤i görülür.* Perspektif (derinlik) konusu ele al›nm›fl, figürün içinde yer ald›¤› mekân belirtilmifl, fonda yer alan

manzaralar figürle do¤a iliflkisini vurgulam›flt›r.

89

* Erken Rönesans döneminde çizgisel ve yüzeysel bir anlat›m görülür. Yüksek Rönesans dönemin-de ise; ›fl›k-gölge unsurlar›n›n kullan›lmas› ile renklere çeflitlilik ve parlakl›k gelmifl, çizgiler ise ›fl›k-gölgenin içinde erimeye bafllam›flt›r.

b. Ressamlar

G‹OTTO D‹ BONDONE (Cotto) (1266-1337): Floransal› sanatç›n›n Asisi ve Padua ‘dabulunan kiliseler için yapt›¤› dinî konulu freskola-r› bulunmaktad›r.

Bu resimlerde ‹sa’n›n ve Meryem’in ha-yat›n› anlatan hikayeci bir üslup görülür. ‹sa’n›nDo¤umu isimli sahnede (Resim 180) kalabal›kfigürler ilk kez bir mekân içinde gösterilmifl vefonda yer alan manzara, resme bir derinlik ka-zand›rm›flt›r. Ifl›k-gölge etkisi, elbise k›vr›mlar›-n›n ifllenifli figürlerin daha hacimli bir görünümkazanmalar›n› sa¤lam›fl, yüzde duygu ifadeleri-ne yer verilmifltir.

Resim 180: ‹sa’n›n Do¤umu, Giotto

MASACC‹O (Mazaçyo) (1401 - 1429) : Erken Rönasans döneminde, resimlerinde perspek-tifi baflar›yla uygulayan sanatç›, ‹sa ile havarilerin hayat›n› anlatan freskolar çal›flm›flt›r. Vergi Paras›(Resim 181) isimli eserde konu ile ilgili üç ayr› sahne bir arada gösterilmifltir. Derinlik arka plandakimanzara resminin yan›s›ra renkle de verilmeye çal›fl›lm›fl, ön plandaki renkler geridekilere göre dahacanl› boyanm›flt›r (renk perspektifi). Biçimler ›fl›k-gölge ile hacim kazanm›fl herfley çizgilerle gösteril-mifltir. Meryem’le Çocuk ‹sa, Kâhin Krallar’›n Tap›nmas› di¤er ünlü eserleridir.

Resim 181: Vergi Paras›, Masaccio

SANDRO BOTT‹CELL‹ (1445 - 1510) : Antik dünyan›n mitolojik figürlerini fliirsel anlat›mlar-la tablolar›na aktarmay› baflaran ‹talyan sanatç›, resimlerinde çizgici bir üslup kullanm›flt›r.

Venüs’un Do¤uflu (Resim 182) isimli eserinde mitolojik bir hikaye konu edilir. Deniz köpük-lerinden do¤du¤u söylenen tanr›ça, rüzgar tanr›s› Zephyros’un üflemesi ile k›y›ya yanaflan bir isti-ridye kabu¤u içinde gösterilmifltir. Venüs’ün yüzündeki hüzünlü ifade, çizgisel anlat›m, pastel renk-lerin kullan›lm›fl olmas› Erken Rönesans döneminin resim özelliklerini yans›tmaktad›r.

90

Resim 182: Venüs’ün Do¤uflu, Botticelli Resim 183: Meryem’in Taç Giymesi, Botticelli

‹lkbahar, Meryem’in Taç Giymesi(Resim 183), Mars ve Venüs ünlü eserleridir.

LEONARDO DA VINCI (1452 - 1519) :“Resim bir ak›l iflidir.”diyen sanatç› ‹talya’n›n Flo-ransa kentinde do¤mufltur.

Ressaml›¤›n›n yan› s›ra; mimar, hey-kelt›rafl, mühendis ve araflt›rmac› yönleri de bulu-nan sanatç›n›n anatomi alan›nda da çal›flmalar›bulunmaktad›r. ‹stanbul’da Haliç üzerinde birköprü kurulmas› için taslak haz›rlam›fl fakat bugerçekleflmemifltir.

Resimlerinde figürlerin ileri uzanan elleri,yana çevrilen bak›fllar› üçgen kompozisyonu be-lirler. Derinlik arka planda koyu renk tonlar› ile bo-yanan manzaralarla verilir.

Mona Lisa (Resim 184) tablosu ünlü birportredir. Yüz hatlar›n› yumuflatan hafif bir gülüm-semesi olan figürün elleri, koyu renk elbisesininüstünde zarif bir biçimde gösterilmifltir. Arka plan-da; kayal›klar, akarsular sanki bir sis içinde kalm›flgibi görünür. Do¤a ile insan bütünleflmifl gibidir.Yumuflak saç ve yüz çizgilerinin yayg›n bir ›fl›kiçinde eriyip kayboldu¤u görülür.

Resim 184: Mona Lisa, Leonardo Da Vinci

Son Akflam Yeme¤i (Resim 185) isimli eserinde, ‹ncil’den al›nan bir konuyu ifllemifltir. Mi-lano’da bulunan bir manast›r›n yemekhane duvar›na yap›lan resim; ‹sa’n›n ele verilmeden önce ha-varileri ile birlikte yedi¤i son yeme¤i anlat›r.

Ortada ‹sa yer al›r ve arkas›nda bulunan pencereden gelen ›fl›k bafl›n› ayd›nlat›r. Havariler‹sa’n›n iki yan›na s›ralanm›flt›r.

91

Resim 185: Son Akflam Yeme¤i , Leonardo Da Vinci

‹sa’n›n Vaftizi, Meryem’e Müjde, Kayal›kta Meryem, Üçlü Anna Grubu (Meryem, Çocuk‹sa ve Azize Anna), Krallar›n Secdesi, Çile Çeken Ermifl sanatç›n›n di¤er önemli eserleridir.

SANZ‹O RAFAELLO (Rafael) (1483-1520) : ‹talyan Rönesans resim sanat›n›n usta temsil-cisi olan Rafaello’nun çok say›daki fresko çal›flmalar› aras›nda; Roma Vatikan Saray›’n›n baz› oda-lar› da bulunmaktad›r. Klasik anlat›m›n uyum ve ölçüsü, eserlerinde belirgin bir biçimde görülür. ‹de-allefltirmeyi do¤aya yaklaflarak gerçeklefltirmifl, Meryem’i a¤›r saray havas›ndan kurtararak s›radanbir insan olarak göstermifltir.

Atina Okulu (Resim 186) isimli eserinde, antik dünyan›n bilgin ve filozoflar›n›n kendi felse-felerini anlat›p, tart›flmalar›n› canland›rm›flt›r. idealist Eflatun; gökyüzünü, realist Aristo; yer yüzünüiflaret eder. Çevresinde yer alan ö¤rencilerden oluflan kalabal›k bir grup onlar› dinlemektedir. Ön-deki hareketli gruplara karfl›l›k arka tarafta sakin olarak ayakta duran figürler yer alm›flt›r.

Resim 186: Atina Okulu, Rafaello

Rafaello’nun portre çal›flmalar›ndan baflka; hal›lar için haz›rlad›¤› desen çal›flmalar› da var-d›r. Meryem ve ‹sa, Kont Kastiglioni ve Kardinal Portreleri, Galateia , Adalet, Sixtina Meryem’idi¤er önemli eserleridir.

92

VECELL‹O TIZIANO (1477 - 1576) : Renkçi anlay›fl›n geliflti¤i bir merkez olan VenedikOkulu’nun kurucular›ndan olan sanatç›, uzun y›llar Bellini’nin resim atölyesinde çal›flm›flt›r. Duygu-sal ve yumuflak bir anlat›ma sahip olan sanatç›n›n; mitolojik ve dini konulu resimlerinin yan›s›ra,portre çal›flmalar› da bulunmaktad›r. Mavi, yeflil, k›rm›z›, sar› renklerin parlak ve canl› tonlar›n› kul-land›¤› resimlerinde ,renkçilik ön plandad›r.

Bacchus (Baküs) Bayram›, Kutsal ve Dünyevi Aflk, Konser, Urbino Venüsü, Tavflanl›Meryem (Resim 187) eserlerinin baz›lar›d›r.

Resim 187: Tavflanl› Meryem, Tiziano

Avrupa’n›n kuzeyinde yer alan Almanya,Hollanda ve Belçika (Flaman) gibi ülkelerde, re-sim sanat›n›n Orta Ça¤ etkilerinden kurtulmas›ancak 15. yy. bafllar›nda olmufltur. Flaman res-samlar ya¤l› boya içine inceltici maddeler kar›flt›-r›rak; parlak, saydam, en küçük ayr›nt›n›n bile ifl-lenebildi¤i çok renkli resimler yapm›fllard›r.

JAN VAN EYCK (Ayk) Flaman ressam,Arnolfininin Dü¤ünü (Resim 188) isimli eserin-de dinî olmayan bir konuyu ifllemifltir. Ayakta du-ran iki figür ve odada bulunan eflyalar, en ince ay-r›nt›s›na kadar ifllenmifl, duvarda as›l› aynada op-tik görüntü baflar›l› bir flekilde verilmifltir.

P‹ETER BRUEGHEL (Broygel) (1525 -1569) : Flaman ressam ‹talya’da ald›¤› resim e¤i-timi ile bir dönem yanl›z manzara konular›n› çal›fl-t›¤› bir dizi resimleri vard›r. Brueghel eserlerinde‹talyan Rönesans›’nda görülen ideallefltirmeninyerine; günlük hayat›n içinde yer alan komik ve ac›

Resim 188: Arnolfininin Dü¤ünü, Jan Van Eyck olaylar› alayc› bir biçimde yorumlam›flt›r.

93

Resim 189: Dü¤ün Yeme¤i , Brueghel

Brueghel, resme yeni bir konu olarak köy yaflam› ve köylüleri yans›tan çok figürlü anlat›m-lar yapt›¤› için; “Köylü” olarak da an›lm›flt›r. Dü¤ün Yeme¤i (Resim 189), Köyde Karnaval gibieserleri saf ve canl› renkleri kullanarak yapt›¤› köy konulu resimlerdir.

Sanatç› o dönemde yaflanm›fl savafl ortam›, hastal›k, yoksulluk ve cehalet gibi konulardanetkilenmifl, yaflamda gördüklerini resimlerine yans›tm›flt›r.

Resim 190: Körler (ayr›nt›), Brueghel Resim 191: Avc›lar›n Köye Dönüflü (ayr›nt›), Brueghel

Çocuk Oyunlar›, Körler (Resim 190), Ölümün Zaferi, Oruç ve Karnaval, Sakatlar,Avc›lar›n Köye Dönüflü (Resim 191) sanatç›n›n en tan›nm›fl eserleridir.

94

95

ALBRECHT DÜRER (1471-1528): Alman Rönesans resim sanat›n›n temsilcisidir. Bak›r vetahta levhalar üzerine kaz›ma tekni¤i ile yapt›¤› gravür çal›flmalar› vard›r. Resim sanat›nda kendiportresini ilk kez yapan sanatç›n›n eserlerinde, özellikle elbise k›vr›mlar› ve saçlarda ayr›nt›l› birgerçekçilik görülür. Dürer, figürsüz manzara resimleri de yapm›flt›r. Manzaray›, konulu bir resme yada bir portreye fon olarak de¤il de, sadece do¤ay› yans›tmak için yapm›flt›r. Çimenli Kesek bunaen güzel örnektir.

Kendi portresi (Resim 192), ‹sa’ya A¤›t, ‹sa’n›n Do¤uflu, Krallar›n Secdesi, Adem ileHavva, ‹ncil Yaz›c›lar› (Resim 193) sanatç›n›n dinî konulu eserleridir. Melankoli, Süvari-fieytanve Ölüm en tan›nm›fl gravürleridir.

Hans Holbein (Hans Holbayn) Rönesans döneminde eserler veren Alman sanatç› dahaçok portre alan›nda çal›flmalar yapm›flt›r.

Resim 192: Kendi Portresi, Dürer Resim 193: ‹ncil Yaz›c›lar›, Dürer

1 - Rönesans› haz›rlayan sebepler nelerdir? 2 - Rönesans mimarisin’de Ortaça¤’da farkl› türde yap›lar inflaa edilmesinin sebebi nedir?3 - Rönesans heykel sanat› ile Yunan ve Roma dönemi heykellerinin formlar› aras›nda

nas›l benzerlikler vard›r? 4 - Ya¤l› boya resim tekni¤inin kullan›lmas›n›n resim sanat›na etkisi nas›l olmufltur? 5 - Rönesans heykel sanat›n›n temsilcileri kimlerdir? 6 - Venedik resim sanat›n›n özellikleri nelerdir? 7 - Flaman resim sanat›n›n özellikleri nelerdir?


MAN‹YER‹ZM VE BAROK SANATI

1. MAN‹YER‹ZM

Yüksek Rönesans döneminde, Yunan ve Roma sanat› üslup özelliklerinin doruk noktas›naulaflt›¤› görülür. Resimdeki kompozisyon düzeni, renk ve ›fl›k kullan›m›; Leonardo da Vinci, Tiziano,Michelangelo gibi sanatç›lar›n eserlerinde ustaca uygulanm›flt›r.

Sanatta devinimi sa¤lamak ve Rönesans’›n eriflti¤i üstün sanat anlay›fl›na tepki olarak birtak›m yenilikler ortaya koymak gereklili¤i, sanatç›lar› harekete geçirmifltir. Maniyerizm; Rönesans-’tan Barok döneme geçifli sa¤layan bir ara dönem olarak da de¤erlendirilir.

17. yy.da Avrupa’da siyasal yap›n›n bozulmas› ve reform hareketleri sonucunda yaflananhuzursuz ortamdan etkilenen sanatç›lar; Rönesans döneminde kullan›lan ›fl›k, renk ve ölçülerin d›-fl›na ç›karak farkl› bir üsluba yöneldiler (Maniyerizm). ‹talyanca “tarz” anlam›na gelen Maniyerizm’inilk uygulay›c›s›, Michelangelo’dur. Sanatç›’n›n Sixtina Kilisesi için yapm›fl oldu¤u Mahfler (Resim194) sahnesindeki çoflkulu ve hareketli anlat›m, figürlerin iflleniflindeki ölçüler, Rönesans’›n ideal re-sim kal›plar›ndan uzaklafl›ld›¤›n› gösterir.

Resim 194: Mahfler, Sixtina Kilisesi Freskosundan ayr›nt›, Michelangelo

96


1. MAN‹YER‹ZM2. BAROK SANAT


1. 17. yy.da Avrupa’da siyasal yap›n›n bozulmas›n›n sebeblerini araflt›rarak bunun sanat ve sanatç›lara etkisini belirtiniz.

2. Barok resim sanat›n›n, tekrar dinî konulara yönelmesinin nedenini araflt›r›n›z.

a. Maniyerizmin Genel Özellikleri

* Resimlerde figürler, derinli¤i belirtilmifl mekânlar içinde yer al›r. Fonda yer alan manzaralarda isekaramsar ruh durumlar› ifade edilmifltir.* Figürler hareket kazanm›fl, havada uçuyormufl gibi gösterilmifltir. Bafl vücuda oranla küçülmüfl,

boyun, el, kol ve beden ölçüleri uzam›fl vücut formlar›nda bozulmalar ortaya ç›km›flt›r.* Elbiseler, fliflirilmifl gibi kabar›kt›r ve vücut bol giysiler alt›nda adeta gizlenmifltir.* Çizgi yerine ›fl›kla anlat›m gelifltirilir. Rönesans’›n yayg›n ›fl›k anlay›fl› tamamen de¤iflir. Parlayan bir

›fl›k; renkleri gerçek de¤erlerinden uzaklaflt›r›r, parlak renkler yerini mat ve so¤uk renklere b›rak›r.

b. Sanatç›lar

Bu ak›mda eserler vermifl sanatç›lar aras›nda; ‹talyan ressam Andrea Del Sarto,Corregio,Francesco Parmeggianion (Parmicianino), heykelt›rafl Bologna ve ‹spanyol ressam El Greco’yusayabiliriz.

EL GRECO (1541 - 1614) : Girit adas›nda do¤an Yunan as›ll› sanatç›, resim e¤itimini Ve-nedik’te al›r. Venedik’li ressamlar›n renkçili¤inden etkilenen sanatç›, Tiziano’nun atölyesinde bir sü-re çal›flm›fl O’nun eserlerini kopye etmifltir. Sanatç› daha sonra Roma’ya giderek orada portrelerçal›flm›fl, bu eserleri çok ilgi görmüfltür. 1577 de ‹spanya’ya yerleflen sanatç›, manast›rlar için re-simler yapm›fl, bu resimlere mistik bir hava vermeye çal›flm›fl ve maniyerist üslubun ›fl›k ve ölçüle-rini kullanm›flt›r. Toledo Katedrali için yapt›¤› Orgaz Kontunun Gömülmesi Töreni (Resim 195)isimli ünlü tablosunda resim iki bölüme ayr›lm›flt›r. Altdaki bölümde kontun azizler taraf›ndan me-zara indirildi¤i cenaze töreni gösterilmifltir. Törene kat›lan kentin önde gelen kiflileri, bir dizi halindegrup portresi fleklinde verilmifltir. Son derece dengeli görünen alt bölüme karfl›l›k üst bölüm; uçuflanfigürlerle hareketlendirilmifl dinsel bir dünyay› anlat›r. Figür çizgilerinin (kontur) kayboldu¤u, kuvvet-li bir ›fl›¤›n, özellikle sar› ve k›rm›z› renkler üzerinde parlad›¤› görülür.

Toledo Manzaras› (Resim 196) isimli eserinde flimflekler çakan f›rt›nal› bir havada, bulut-larla dolu gökyüzü ve yükselen yap›lar›yla Toledo kentini resmetmifl ve bu manzaray› bir çok tablo-suna fon olarak kullanm›flt›r. Bu kasvetli havada cisimlerin ›fl›k içinde parlayarak gösterilmesi, tab-lonun en de¤erli yan› say›lmaktad›r.

Sanatç›n›n di¤er eserleri : Espolio, ‹sa Zeytin Da¤›’nda, Aziz Martin ve Dilenci, Çoban-lar›n Secdesi, Laocoon ve Tap›naktan Tacirlerin Kovulmas›’d›r.

Resim 195: Orgaz Kontunun Gömülmesi Töreni, El Greco Resim 196: Toledo Manzaras›, El Greco

97

2. BAROK SANAT

Barok sanat; 16. yy. sonundan bafllayarak 18. yy. boyunca baflta ‹talya olmak üzere Avrupaülkeleri, ‹spanya, Almanya, Fransa, Belçika, Hollanda ve ‹ngiltere’de de görülmüfltür. Rusya, Çin veLatin Amerika’ya kadar örnekleri görülen bu üslup, 17. ve 18. yy.da Osmanl› sanat›n› da etkilemifl-tir. Rönesans’›n uyumlu ölçüleri, dengeli görünümü ve ideal anlat›m› yerine, Barok’ta gösterifle yerveren canl›, etkin ve abart›l› bir anlat›m ortaya ç›km›flt›r. Barok sanatta herfleye hükmeden bir he-yecan görülür. Bu bir anlamda, Rönesans’›n durgun ve ölçülü anlat›m›na tepkidir.

17. yy.da dinsel sanatla birlikte, dünya ve yaflamla ilgili beklentilere cevap veren bu sanat,baflta Fransa ve Almanya olmak üzere di¤er ülkeler taraf›ndan da hayranl›kla izlenmifltir. Bir saraysanat› olarak da yorumlanan Barok sanat dönemi içinde; gösteriflli mimari eserler, duygu yüklü re-sim ve heykeller ortaya ç›km›flt›r.

A. RES‹M SANATI

17.yy.da Avrupa’da çok say›da ressam yetiflmifltir. Bunlar›n pek ço¤u, krallar›n saray res-sam› olarak rahat ortamlarda çal›flm›fllar ve çok say›da eser üretmifllerdir. Bu sanatç›lar›n ‹talyanRönesans›ndan etkilendikleri ve bu dönemin ressamlar›n›n eserlerini inceledikleri bilinmektedir. Ba-rok resim sanat›, görüldü¤ü ülkelerde farkl› özellikler gösterir.

a. Genel Özellikler

* Barok resimde; portreler, mitolojik anlat›mlar, günlük yaflamdan al›nan sahneler, natürmortlar,azizlerin yaflam›n› anlatan dinsel konular›n ifllendi¤i görülür.* Ba¤›ms›z manzara resimlerinde gökyüzü genifl bir yer tutar. * Figürlü kompozisyonlarda belli bir düzen görülmez. Savrulan, uçuflan çok hareketli figürler e¤ri

çizgiler oluflturacak biçimde resim yüzeyine yerlefltirilmifl ve bir anl›k görünüm yans›t›lm›flt›r.* Kuvvetli bir ›fl›k, resim yüzeyinde gölgeler oluflturarak duyguyu ve hareketli anlat›m› güçlendirir.

Figürlerin konturlar› gölge içinde kal›r ve s›n›rlar eriyerek kaybolur. * Resim, mimariyi tamamlayan bir öge hâline gelmifltir. ‹nsanda sonsuzluk duygusu uyand›ran gök-yüzü resimleri, süsleme amac› ile tavan ve kubbe içlerini kaplam›flt›r (Resim 197).

Resim 197: Barok Tavan Süslemesi ayr›nt›

98

b. Sanatç›lar

P‹ETER PAUL RUBENS (1567 - 1640) : Hollandal› olan sanatç›, Barok resim sanat›n›ntemsilcisidir. ‹talya’da bulundu¤u dönemlerde Venedikli ressamlardan parlak renkleri kullanmay›,Michelangelo’dan; duygu ‹fade etme gücünü, dinamik anlat›m›, kompozisyon düzenini ö¤renmifltir.Ülkesi Hollanda’ya döndü¤ü zaman sanat alan›nda edindi¤i bilgi birikimini, Flaman resmine hakimolan do¤a sevgisi ile birlefltirerek, manzara resimleri yapm›flt›r. Bu manzaralar; fliir dolu, huzur ve-rici, duygulu resimlerdir. Renkleri ve biçimleri tablo yüzeyine aktarmadaki ustal›¤› ve h›zl› çal›flmas›nedeniyle, tablo say›s› en fazla olan sanatç›lardan biridir.

Tarla Dönüflü (Resim 198) isimli eserinde, köylülerin yaflay›fllar› ve çal›flmalar›n› hu-zur içinde ifade etmifltir. Sabinlerin Kaç›r›lmas› isimli eserinde, figürler son derece hareketliolup, bir heykel anlay›fl› içinde uyumlu bir kompozisyon hâlinde, bir araya getirilmifltir. Ayn›özellikler Leukippos’un K›zlar›n›n Kaç›r›lmas› isimli eserde de görülür. Çok say›da figürünkullan›lmas›, her figürde ifllenen farkl› tiplemeler, hareketlilik, zengin renk kullan›m› ve karma-fl›k kompozisyon eserlerinde görülen temel özelliklerdir. ‹sa’ya Tap›nma, ‹sa’n›n Çarm›ha Ge-rilmesi, Aslan Av›, Amazonlar›n Savafl› isimli eserlerinde bu özellikleri görebiliriz. Viyana Sa-nat Tarihi Müzesi’nde bulunan Kendi Portresi’nde(Resim 199) sert bak›fll›, onurlu, soylu bir ki-fli görünümündedir. Kar›s› ve çocu¤una ait portreler de çal›flm›flt›r.

Resim 198: Tarla Dönüflü (ayr›nt›), Rubens Resim 199: Kendi Portresi, Rubens

REMBRANDT HARMENSZ FANR‹JN (Rembrant ) (1606 - 1669) : 17. yy. Hollanda re-sim sanat›n›n en güçlü ressamlar›ndan biridir. Hollanda ‘da çok yayg›n olan tek veya grup portrele-rinden oluflan, bir dizi resim çal›flm›flt›r. Ifl›k-gölge tekni¤ini kusursuz olarak uygulayan sanatç›, biranl›k görünümü yans›tan sahnelerde oldukça gerçekçi anlat›mlar yapm›flt›r.

Dr. Tulp’un Anatomi Dersi (Resim 200) adl› eseri bir grup portre çal›flmas›d›r . Sanatç›,burada t›p ö¤rencilerini bir kadavra çevresinde toplayarak, aralar›nda ruhsal oldu¤u kadar kompo-zisyon bütünlü¤ü de sa¤lam›flt›r. Her biri ayr› bir portre örne¤i olan ö¤rencilerin yüzlerini ve kadav-ray› ayd›nlatan güçlü bir ›fl›k kullanm›flt›r.

99

Eserlerinde genellikle k›rm›z› ve koyu kahverengi tonlar› kullanarak, ›fl›k vuran yüzeylerindaha parlak görünmesini sa¤lam›flt›r. Resimlerinde kullan›lan ›fl›k, d›flar›dan süzülüp cisimleri ay-d›nlatan bir unsur olmaktan ç›km›fl, adeta onlar›n içinden parlar hale gelmifltir. Gece Nöbeti (Re-sim 201) ve Kumaflç›lar Derne¤i Yöneticileri grup portreleri tarz›nda yapt›¤› çal›flmalar›d›r. Sa-nat hayat›n›n ilk y›llar›na ait gravür ve az say›da peyzaj çal›flmalar› vard›r.

Ressam ve Efli Saskia, Y›kanan Kad›n, Emmaus’le Yemek, O¤lu Titus di¤er önemlieserleridir.

Resim 200: Dr. Tulp’un Anatomi Dersi (ayr›nt›), Rembrandt Resim 201: Gece Nöbeti, Rembrandt

Correggio (Korecyo), Michelangelo Merisi de Caravaggio (Karavaçyo), Tintoretto,Diego Velasgues (Velaskes -Resim 202 ), Bartolome Estaban Murillo (Murillo), Jusepe de Ribe-ra (Ribera), Zurbaran, Frans Hals, Jacob van Ruisdael (Ruisdel), Hobbema, Jan Vermeer(Vermer - Resim 203) Barok resim sanat›n›n di¤er önemli sanatç›lar›d›r.

Resim 202: Sevillal› Sucu (ayr›nt›), Velasgues Resim 203: Nak›fl ‹flleyen K›z, Vermeer

100

B. HEYKEL SANATI

Barok dönemde yap›lar›n görüntülerini tamamlamak üzere yap›lan heykeller, flehir meydan-lar›n›n çevrelerine, kiliselerin içine, saray bahçelerine, büyük çeflme ve havuzlara süsleme unsuruolarak yerlefltirilmifltir. Bunlar; mitolojik varl›klar, su perileri, yunus bal›klar› vb. figürlerdir.


* Heykellerde vücut formlar› asl›na uygun bir biçimde zarif olarak ifllenmifltir. Mermerin doku özelli¤iniyans›tacak (ipekli kumafl, dantel, saç, ten) biçimde ifllenmesi, heykellerde mükemmel bir etki yaratm›flt›r.* Mermer ifllenirken elbise k›vr›mlar›n›n ve vücut formlar›n›n derin olarak ifllenmesi heykelde ›fl›k-

gölge etkisini artt›rm›flt›r. * fiiddet, heyecan, korku gibi duygu ifadeleri, afl›r›l›¤a kaçan bir anlat›mla yüzde ve vücut hareketlerinde,

›fl›k -gölge etkisiyle baflar›l› bir biçimde verilmifltir. Hareket ve ifade anlat›m› sanatç› için önem kazanm›flt›r.

b. Sanatç›lar

LORENZO BERN‹N‹ (1598-1680): ‹talyan Barok heykel sanat›n›n temsilcisidir. Çok yönlübir sanatç› ayn› zamanda ünlü bir mimard›r. Bernini’yi önceki heykelcilerden ay›ran özellik eser-lerinde insan teninin bütün canl›l›¤› ve s›cakl›¤›n› mermerle anlatabilmesidir.

Apollon ve Daphne (Resim 204) isimli heykeli, Yunan mitolojisindeki bir hikayeyi canland›-r›r. Heykel klasik Yunan sanat›nda görülen ölçülerle, kusursuz ifade ve olgunluk içinde canland›r›l-m›flt›r. Bu, Apollo’nun kutsal a¤ac› Daphne’nin hikayesidir. Konunun kahraman› Apollon su perisiDaphne’ye afl›k olmufl, onu ele geçirebilmek için kovalamaktad›r. Heykelde, Apollon’un Daphne’yedokundu¤unda bir a¤aç hâline dönüflmesi canland›r›lm›flt›r. Apollon’un yüzündeki coflkulu ifade,Daphne’nin korku ile ba¤›r›fl›, kuvvetli ›fl›k-gölge oyunlar› ile verilmifl heykel çok canl› bir anlat›m ka-zanm›flt›r.

Resim 204: Apollon ve Daphne, Bernini Resim 205: Ermifl Theresa’n›n Kendinden Geçmesi, Bernini

101

Ermifl Theresa’n›n Kendinden Geçmesi isimli eser, (Resim 205) Roma’daki küçük bir ki-lisenin apsisi için yap›lm›fl, rahibenin dinî anlamda kendinden geçifl an› canland›r›lm›flt›r. Eserde endramatik an verilmifltir. Bulutsu formla-r›n üzerindeki figürler, havadaym›fl gi-bi durmakta ve yukar›dan gelen ›fl›nça¤layan›n›n alt›nda ayd›nlanmakta-d›r. Kardinal Portresi bir büst çal›fl-mas› örne¤idir.

Bernini’nin Roma’daki Sn. Pi-etro Meydan›’n›n (Resim 206) ovalplanl› olarak düzenlenmesi ile bumeydan›n çevresinde yer alan bir diziheykel çal›flmalar› vard›r. Roma kentibüyük çeflmelerini de Bernini’ye borç-ludur. Bunlar›n en ünlüsü Dört IrmakÇeflmesi’dir. Ganj, Nil, Tuna ve Riode la Plata nehirleri iri yap›l› erkekheykelleriyle simgelenmifltir.

Resim 206: San Pietro Meydan›, Roma

C. M‹MAR‹

Rönesans döneminde resme verilen a¤›rl›k, Barok dönemde mimarl›¤a kaym›flt›r. 17. yy.daRoma’da papalar an›tsal yap›lar inflaa ettirerek, flehre yeni bir görünüm kazand›rmaya çal›flm›fllard›r.

Barok dönemde mimarl›¤›n, heykel ve resimle kaynaflmas›yla, ›fl›k-gölge oyunlar›na daya-nan yeni bir mekân anlay›fl› elde edilir. Dinî yap›lar›n yan› s›ra, gösteriflli ve rahat yaflam›n gerek-tirdi¤i saraylar, evler, köflkler, bahçeler, çeflmeler ve havuzlar gibi yap› türlerinin de geliflti¤i görülür.

18. yy.da Fransa’da XIV. Lui döneminde görülen, özellikle iç dekorasyonu içine alan üsluba“Rokoko” ad› verilir. Rokoko üslubunda, iç duvarlarda ve tavan yüzeylerinin her yan›n› dolduran iri-li ufakl›, yuvarlak ve kavisli çizgiler, çiçek ve yaprak motifleri kullan›lm›flt›r.

Bu süsleme; ahflap kaplamalar, alt›n kalem iflli madalyon biçimli büyük aynalar, köfle ayna-lar›, k›vr›ml› mobilyalar, ince ayakl› kanape ve koltuklarla tamamlan›r. Rokoko üslubu; mimari deko-rasyonun d›fl›nda; biblolarda, porselen eflyalarda, kumafllarda, tak›larda da uygulanm›flt›r. Bu üslupOsmanl› yap›lar›nda da etkilerini göstermifltir.


* Eski bazilikalar tümüyle y›k›lmadan, içlerinin mermer ve alç› süslemelerle kapland›¤›, d›fl yüzey-lerinin yenilendi¤i görülmüfltür. * Rönesans’›n merkezî planl› yap›lar›, yerlerini uzunlamas›na düzenlenen yap›lara b›rak›r. Kiliseler-de ortada yer alan uzun salonun yanlar›na, tek mekânl› küçük kiliseler (flapel) eklenir, apsisin önün-de ise kubbeli bir mekân yer alm›flt›r. * Uzunlamas›na planl› yap›lar›n yan›s›ra oval, elips ve üçgenlerin oluflturdu¤u y›ld›z planlar da kul-

lan›lm›flt›r. Yüzeylerin bir iç, bir d›fl bükey (C ve S k›vr›mlar›) fleklinde düzenlenmesi, yap›ya ritmikbir hareket kazand›rm›flt›r. D›fl yüzeylerinin bu flekilde düzenlenmesi yaln›zca süs için yap›lm›fl ved›fl görünüfl iç mimariye iliflkin hiç bir ipucu vermemifltir.* Kubbeler giderek incelir ve bir kule halini al›r. Kubbelerin d›fl›nda ve kasnak bölümlerinde sarmal

motifler, dalgal› çizgiler, volütler süsleme unsurlar› olarak yer alm›flt›r (Resim 207).

102

* Yap›lar›n içinde ve d›fl›nda “Y” fleklinde bak›fl›k merdivenler yap›larak, törenlere uygun bir düzen-leme ortaya ç›kar›lm›flt›r (Resim 208). Yap›lar›n çevresini saran bahçe ve meydan düzenlemeleri,mimarinin gösteriflini tamamlayan unsurlar olarak önem kazanm›flt›r. * Mimaride d›fl görünümün afl›r› süslenmesiyle birlikte, iç dekorasyonda göze hofl görünme ve ra-

hatl›k ele al›nm›flt›r. Hiç bir dönemde olmad›¤› kadar çok süslemeye yer verilmifltir.

Resim 207: Santa Maria Della Salute Kilisesinin Kubbesi, Venedik Resim 208: Barok iç dekorasyona örnek

b. Sanatç›lar

FRANCESCO BORROM‹N‹ (1599 - 1667); Ba-rok mimarisinin ‹talyan temsilcisidir. Mimar Mader-na ve Bernini ile birlikte çal›flm›flt›r. Roma’da yap-m›fl oldu¤u St. Carlo (San Karlo) ve St. ‹vo Kili-seleri’nde (Resim 209), iç planlar›nda yapt›¤› de-¤ifliklerle köfleli ve ç›k›nt›l› k›s›mlar› kald›rarak, içve d›fl bükey görüntülü, dalgal› duvar yüzeyleri el-de etmifltir. Bu yüzeylere yerlefltirilen sütunlarla,›fl›k-gölge etkisi yaratm›fl bu da yap›lar›n yüzeyle-rindeki hareketli görüntüyü daha da kuvvetlendir-mifltir. Kubbeler burgu fleklindeki fener ve tepelik-lerle yükseltilmifl, bu da kubbenin ucuna kadaryükselen canl› ve ritmik bir de¤iflim elde edilmesi-ni sa¤lam›flt›r.

Resim 209: Roma St. ‹vo Kilisesi Kubbesinin iç yüzeyi, Borromini

103

Fransa’da Versailles (Versay- Resim 210), Louvre (Luvr) Saraylar›, Roma’da Trevi Çefl-mesi (Resim 211) ile Roman döneminde yap›m›na bafllanan ve Barok dönemde tamamlanan ‹span-ya’da Compostela (Kompostela) Katedrali bu dönemin tan›nm›fl yap›lard›r.

Resim 210: Versailles Saray›, aynal› hol, Fransa Resim 211: Trevi Çeflmesi, Roma

104

1 - Maniyerist resim sanat›n› ortaya ç›karan sebepler nelerdir? 2 - Barok ressamlar›n manzara resimlerinde görülen farkl›l›klar nelerdir ?3 - Barok resim sanat›n›n özellikleri nelerdir?4 - Rembrant’›n sanat anlay›fl› nedir? Eserleri hangileridir?5 - Barok mimaride hangi plan ve süsleme özellikleri görülür?6 - Rokoko nedir? Özelliklerini aç›klay›n›z 7 - Barok dönem heykel sanat›n›n özellikleri nelerdir? 8 - Bernini’nin bafll›ca eserleri hangileridir?


19. YÜZYIL VE SONRASI SANAT AKIMLARI

1.NEOKLAS‹S‹ZM

18.yy. sonlar›na do¤ru tüm Avrupa’y› etkileyen Neoklasisizm; Barok ve Rokoko üslubununabart›l› tarz›na karfl›, antik sanata duyulan büyük hayranl›k sonucunda do¤mufltur. 18.yy. ortala-r›nda ‹talya’da, Pompei ve Herculaneum’da arkeolojik kaz›lar yap›lm›flt›r. Bu kaz›larla ortaya ç›ka-r›lan Eski Yunan ve Roma (antik) eserlerinin incelenmesi ve bunlar›n tan›t›ld›¤› kitaplar›n yay›m-lanmas› antik sanata duyulan hayranl›¤› giderek artt›rm›flt›r. Klasik sanat yeniden canlanm›flt›r(Neo-klasisizm). Bu dönemde sanata bilimsel yaklaflan e¤itim kurumlar›(akademiler) aç›lm›fl, buak›m; mimari, resim, heykel gibi sanat dallar›nda etkilerini göstermifltir.

a.M‹MAR‹

Neoklasik ak›m›n etkili oldu¤u alanlardan biri de mimarl›kt›r. Antik ça¤›n; kemer, sütun, sütunbafll›¤› ve al›nl›k gibi mimari elemanlar› yeni bir yorumla uygulanm›flt›r. Saraylar, tiyatro binalar›, mey-danlar ve bu meydanlara giriflte yap›lan zafer taklar› gibi eserler, Neoklasisizmin uyguland›¤› alanlard›r.

105


1. NEOKLAS‹S‹ZM 2. ROMANT‹ZM3. REAL‹ZM4. EMPRESYON‹ZM5. FOV‹ZM6. KÜB‹ZM7. FÜTÜR‹ZM8. EKSPRESYON‹ZM9. SOYUT RES‹M

10. METAF‹Z‹K11. DADA‹ZM12. SÜRREAL‹ZM13. POP ART


1. 19. yy.da Avrupa’da yaflanan toplumsal geliflmeler ve bunlar›n sanata olan etkiler nelerdir? Araflt›rarak s›n›fta tart›fl›n›z.

2. 19. yy. ve sonras›nda Avrupa’da ortaya ç›kan sanat ak›mlar›n›n, birbirlerine etkilerini ve or-taya ç›k›fl nedenlerini araflt›ran bir ödev haz›rlay›n›z.

ANDREA PALLAD‹O (Andre Paladyo) (1508 - 1580) : Antik Roma sanat›n› ayr›nt›l› ince-leyerek, Neoklasik ak›m›n temelini atan ‹talyan mimar ve sanat tarihçisidir. Eserlerinde oranl›, ölçü-lü bir bütünlük ve sadelik hakimdir.

Yunan ve Roma döneminde görülen mimari düzenleri ça¤›n›n bir çok yap›s›nda baflar› ileuygulam›flt›r. Yap›lar›n cephesinde üst üste s›ralanan sütunlar›n iki kat boyunca yer almas› ile mey-dana gelen düzenleme (kolossal nizam) Palladio’nun getirdi¤i bir yeniliktir. “Mimarl›¤›n Dört Kita-b›” adl› eseri pek çok dile çevrilmifltir.

Vicenza’da Bazilika (belediye binas›), Olimpiko Tiyatrosu, Rotonda Villas› (Resim 212),Venedik’te Rodentore Kilisesi bafll›ca eserlidir.

WINCKELMANN (Vinkelman) : Alman mimar ve sanat tarihçisidir. Yazd›¤› “Eski Ça¤Sanat Tarihi (1764)” adl› sekiz ciltlik eseri ile Klasik Arkeoloji ve Sanat Tarihi biliminin kurucusuolmufltur.

Sanat›n ak›lc› yollardan geçirilerek yap›lmas› gerekti¤ini savunmufltur.

Resim 212 : Vicenza’da Rotonda Villas›, Palladio Resim 213: Maddeleine (Madlen) Kilisesi, W›nckelmann

Paris’te yapm›fl oldu¤u Maddele-ine (Madlen) Kilisesi’nde (Resim213) Roma tap›naklar›n›n korint sü-tunlu cephe düzenini kullanm›fl, böyle-ce antik ça¤›n sade ve ölçülü güzelli¤iyeniden uygulanm›flt›r. Paris’te bulu-nan Zafer Kemeri di¤er ünlü eseridir.

Almanya’da Neoklâsisizmin ünlüsanatç›s› Langhans ve onun en ünlüeseri Berlin’de bulunan BrandenburgKap›s›’d›r (Resim 214).

Neoklasisizm mimarinin di¤er ün-lü sanatç›lar›; ‹ngiltere’de RobertAdam, Fransa’da Fontaine (Fonten),‹talya’da Bianchi’dir (Bianki).

Resim 214: Brandenburg Kap›s›, Langhans

106

b. HEYKEL

Barok heykel sanat›nda görülen dinamik ve hareketli figürlerin yerine, antik ça¤dan etkile-nerek; a¤›r bafll›, durgun ve zarif görünümlü heykeller yap›lm›flt›r. Belirgin biçimler, ak›c› çizgiler, do-¤al durufllar Neoklasik heykelin özellikleridir. Malzeme olarak en çok beyaz mermer kullan›lm›flt›r.

ANTON‹O CANOVA (Kano-va) (1757 - 1822): Barok heykelden,Neoklasisizm’e geçifli ilk deneyen ‹tal-yan heykel sanatç›s›d›r.

Roma’da yapm›fl oldu¤u Pa-olina Borghese (Resim 215) isimlieserinde; hatlar›, sakin ve durgun çizgi-lerle vermeyi baflarm›fl, antik tanr›çaheykellerindeki gibi saf ve do¤al görün-tüyü yans›tm›flt›r.

Neoklasik dönemin di¤er hey-kel sanatç›lar›; Danimarka’l› Thorvald-sen (Hebe Heykeli, Lusern Aslan›,Mevsimler, Gece ve Gündüz, Aflk›nÇa¤lar› gibi rölyefler), Alman Schadov(Berlin’de Büyük Frederik An›t›),Frans›z Francois Chalgrin (Paris Etu-val Meydan› Zafer Kemeri)’dir.

Resim 215: Paolina Borghese, Canavo

c. RES‹M

Bu dönemde daha çok tarihi olaylar, kahramanlar resmin konusunu oluflturmufltur. FigürlerEski Yunan ve Roma sanat›nda oldu¤u gibi, vücut güzelli¤ini yans›tacak durufllar içinde resmedilir.

JACQUES LOU‹S DAV‹D (Jak Lui David ) (1748 - 1825) : Frans›z neoklasik resim sanat›-n›n en büyük temsilcisi olan sanatç›, eflyay› ve do¤ay› en ince ayr›nt›s›na kadar yans›tm›flt›r. HorasKardefllerin Yemini (Resim 216) isimli eserinde bir kahramanl›k konusu ifllenmifltir. Eski bir Romaevinin avlusunda yafll› babalar›na vatan›n kurtuluflu için, savaflacaklar›na dair ant içen üç kahramanresmedilmifltir. Antik heykellerian›msatan figürler, kemerli bir fonönünde s›ralanm›flt›r. Frans›z Dev-rimi’nin hemen öncesindeki yenicumhuriyetçi düflüncelerin ve yurt-severlik duygusunun yo¤un oldu¤uortam› etkili bir biçimde bu resimdeyans›tm›flt›r.

Marat’›n Öldürülmesi,Napolyon Portreleri, Paris ve He-len’in Aflklar›, Sabinler’in Kaç›r›l›-fl› di¤er eserleridir. Bu dönemin di-¤er ünlü ressam› David’in ö¤rencisiJean Dominique ‹ngres’t›r.

Resim 216: Horas Kardefllerin Yemini, J.L.. David

107

2. ROMANT‹ZM

19. yy. sanat ak›m› olan Romantizm baflta ‹ngiltere olmak üzere Almanya, Fransa ve bütünAvrupa’y› etkilemifltir.

Antik dünyan›n kültüründen etkilenen Neoklasik ak›ma bir tepki olarak ortaya ç›kan Romantizm,modern ça¤dafl sanat anlay›fl›n›n bafllang›c›, günümüzün sanat görüflünün ise öncüsü kabul edilir.


* Romantizmde sanatç›, ilk kez d›fl dünyadan koparak kendi iç dünyas›na yönelir. Sanatç›lar›n esinkayna¤›; duygular›, düflünceleri ve düfl gücüdür. Ça¤dafl sanat›n temelini bu yarat›c› düfl gücüoluflturur. Sanatç›n›n çevresindeki olaylara gösterdi¤i kiflisel tepki, kendi iç dünyas›n› yans›tt›¤›eserlerinde özgürce dile getirilir.* Romantik sanatç›lar›n eserlerinde çizgiler önemini yitirir, renk ön plana ç›kar.* Önceki dönemlerde figürlere fon oluflturan manzara resimleri bu dönemde tek bafl›na bir sanat

eseri olarak karfl›m›za ç›kar. Ayr›nt›lar›na kadar ifllenmifl do¤a parçalar›, güneflin do¤ufl ve bat›flan›ndaki sis perdesi içinde manzaralar konu olarak ifllenmifltir. Romantik manzara resim anlay›fl›n›ngeliflti¤i yer ‹ngiltere’dir. * Tarihi konulu romantik resimlerde ise, yurtseverlik duygusunun ifllendi¤i görülür.

b. Sanatç›lar

FRANC‹SKO GOYA (1746 - 1828) : ‹spanyol romantizminin öncüsü kabul edilen sanatç›,Kral’›n bafl ressam›yd›. Kraliyet ailesine ait çok say›da portre çal›flan sanatç›, bu portrelerde kiflile-rin iç dünyas›n› da bütün gerçekli¤i ile yans›tmaya çal›flm›flt›r. ‹spanya kraliçesi Maria Luisa’›n (Re-sim 217) portresinde fl›k siyah elbisesi içinde bafl›n› çevreleyen kat kat örtüsüyle figür, soylu bir du-rufl yans›tm›flt›r. ‹çinde yaflad›¤› dönemde gerçekleflen iç kar›fl›kl›klar›n neden oldu¤u huzursuz or-tam sanatç›y› etkilemifltir. Savafl›n getirdi¤i hastal›k, cehalet ve sosyal çöküntünün yafland›¤› ülke-sini anlatan bir dizi gravür çal›fl›r. Gravürlerden baflka asit oyma ve tafl bask› tekniklerini kullanarakyapt›¤› resimler de vard›r. Bir halk ayaklanmas›ndan etkilenerek yapt›¤› Kurfluna Dizilenler (3 Ma-y›s) isimli tablosu, büyük boyutlu çal›flt›¤› en tan›nm›fl eseridir. Ya¤l› boya ve desen çal›flmalar›ndaçok baflar›l› olan sanatç›n›n, modelden çal›flt›¤› nü (ç›plak) resimleri de vard›r.

Ç›plak Maya, Giyinik Maya, Balkonda Kad›nlar, Köyde Bo¤a Gürefli, fiemsiye (Resim218) sanatç›n›n di¤er tan›nm›fl eserleridir.

Resim 217: Maria Louisa, Goya Resim 218: fiemsiye, Goya

108

CASPAR DAV‹D FR‹EDR‹CH (Fredrik) (1774 - 1840) : Alman romantizm ekolünün en bü-yük temsilcilerindendir. Resimlerinin konular›; genellikle da¤lar, ormanlar, ilkbahar›n p›r›lt›s›, sonba-har, Kuzey Denizi k›y›lar›, çimenlerin ›slakl›¤›, güneflin do¤ufl ve bat›fl an›, gök kufla¤› ve kayal›klar-d›r. Resimlerinde insan figürü ya hiç yer almaz ya da do¤a içerisinde çok küçük bir yer kaplar. Eser-lerinde yaln›zl›k duygusu egemendir.

Mehtab›n Güzelli¤ine Hayran Olmufl Kad›n ve Erkek (Resim 219) adl› eserinde gece bo-yutlar›, kuzey ülkelerinin atmosferi, hayalet gibi e¤ri a¤açlar ve tüm ç›plakl›¤› ile mehtap yans›t›lm›fl-t›r. Bu eserde bütün romantik özellikler görülür. Do¤a birinci planda, figürler ise ikinci plandad›r. De-nizde Ay›n Do¤uflu, Sabah Ifl›¤›, Mefle Orman›ndaki Manast›r, Da¤ Manzaralar›, Rugen’dekiBeyaz Kayal›klar sanatç›n›n di¤er eserleridir. Schwind, Runge, Retel, Overback Alman romantiksanatç›lar›ndand›r.

Resim 219: Mehtab›n Güzelli¤ine Hayran Olmufl Kad›n ve Erkek, Friedrich

EUGENE DELACROIX (Öjen Dölakruva) (1798 - 1863) : Frans›z romantik resim sanat›-n›n öncü sanatç›s›d›r. Neoklasisizm döneminin sa¤lam çizgi ve desen resmine karfl›l›k, rengi önplana alm›flt›r. Daha çok tarihi konulu resimler çal›flm›flt›r.

Halka Önderlik Eden Özgürlük (Resim 220) isimli tablosu 1830 devrimini anlat›r. ElindeFrans›z bayra¤› tafl›yan bir genç k›z, çevresinde yer alan kalabal›k figürler aras›nda resmedilmifl-tir. Ön planda yer alan bu genç k›z özgürlü¤ü sembolize etmektedir.

Dante’nin Kay›¤›, Mezarc› ve Hamlet, Cezayirli Kad›nlar sanatç›n›n tan›nm›fl eserlerin-dendir.

Romantik Frans›z ressamlar aras›nda, Theodore Gericault psikolojik bozukluklar›n, fizik-sel etkilerini gösteren portrelerden oluflan bir dizi resim çal›flmas› ile ünlüdür.

109

Resim 220: Halka Önderlik Eden Özgürlük, Delacro›x

‹ngiltere’de Romantizm manzara resimleri ile ön plana ç›kar. Yo¤un ve p›r›lt›l› renklerin kul-lan›ld›¤› resimlerde gökyüzü ve hava olaylar› baflar›l› bir flekilde ifllenmifltir.

JOHN CONSTABLE (Con Kanst›b›l) (1776 - 1837) : ‹ngiliz manzara ressam›d›r. Renklerive ›fl›¤› do¤aya yak›n biçimde vermeye çal›flm›flt›r. K›rm›z›, beyaz, sar› vb. renkleri h›zl› f›rça vu-

rufllar› ile küçük benekler fleklin-de kullanan ressam; aç›k hava-da çabuk de¤iflen görüntüleriyakalamay› baflarabilmifltir.

Tablolar›nda gökyüzü ge-nifl bir yer tutar. Flatford De¤ir-meni (Resim 221) isimli eserigerçekçi olarak ifade edilmifl birmanzara resmidir. Ifl›k etkisi ileçizgiler kaybolmaya, konturlarerimeye bafllam›flt›r. Bu anlat›mbir anlamda empresyonizme ge-çifl olarak görülür. Kal›n küçükbenekler halinde kullan›lan sar›ve beyaz renkler, resmin ayd›n-l›k görünmesini sa¤lar. Araba-n›n Dereden Geçifli ve Havuz,sanatç›n›n di¤er ünlü eserlerin-dendir.

110

Resim 221: Flatford De¤irmeni, Constable

‹ngiltere’nin ikinci büyük manza-ra ressam› William Turner’d›r. Resimle-rinde parlak ›fl›¤a ve ayd›nl›k renklereyer vermifltir. Turner, deniz ya da kar f›r-t›nas› sahnelerini, ›fl›k oyunlar› ile de¤i-flen renk tonlar›n›n oluflturdu¤u sis man-zaralar›n› baflar› ile çal›flm›flt›r.

Londra Lordlar Kamaras›Yang›n›, Denizde F›rt›na, Anibal’›nAlpleri Geçifli, Trenin Köprüden Geçi-fli, Temeraire (Temerer-Resim 222) ge-misinin havuza çekiliflini gösteren ro-mantik manzara resimlerindendir.

Resim 222: Temeraire Harp Gemisinin sonu, Turner

3. REAL‹ZM (Gerçekçilik)

19. yy.›n ortalar›na do¤ru Fransa’da ortaya ç›kan bu sanat ak›m›, Neoklâsisizm veRomantizme tepki olarak do¤mufltur. Romantizm’in düfl dünyas›ndan uzaklaflan sanatç›lar, yaflam›bütün yönleri ve gerçekli¤i ile ele alm›fllard›r.

Genel Özellikler

* Teknolojik geliflmeler sonucu bu dönemde, Avrupa’da bir iflçi s›n›f› ortaya ç›km›flt›r. Dönemin ko-flullar›na uygun olarak; iflçilerin, emekçilerin gündelik yaflamlar›ndan kesitler resimlere konu olmufl-tur. * Resimlerde figürler gerçek görüntüleri ile ön plana al›nm›fl, geride kalan manzara ise genifl bir

ufuk çizgisi içinde ifllenmifltir. * Renkçi bir anlat›m görülür.

GUSTAVE COURBET (Kurbe) (1819- 1877): Frans›z ressam Realizm ak›m›n›n ku-rucular›ndand›r. 1849’da yapt›¤› Tafl K›r›c›lar(Resim 223) adl› eserinde, yol yap›m›nda ça-l›flan iflçilerin, a¤›r günlük çal›flmalar›n› res-metmifltir. ‹flçilerin eski ve solmufl elbiseleri,güneflten yanm›fl yüzleri, nas›rlaflm›fl elleribütün gerçekçili¤i ile anlat›lm›flt›r. F›rça vurufl-lar› güçlüdür. Renkleri kar›flt›rarak, aç›k-koyurenk karfl›tl›¤›na önem vermifltir.

Toprak üzerine düflen insan gölgesiilk kez Courbet’in resimlerinde görülür. Sa-natç›n›n; iflçi, köylü resimlerinden baflka, or-man ve deniz manzaralar›n› da konu alaneserleri vard›r. Köyde Defin Merasimi, Bu¤-day Eleyen K›zlar, Çiçekçi Kad›n, Günay-d›n Mösyö Courbet (Resim 224) eserlerin-den baz›lar›d›r. Resim 223: Tafl K›r›c›lar, Courbet

111

Resim 224: Günayd›n Mösyö Courbet, Courbet Resim 225: Baflak Toplayanlar, Millet

JEAN FRANCO‹S M‹LLET (Mile) (1818 - 1875) : Frans›z ressam, köylülerin ve iflçilerinonurlu çal›flmalar›n› ve topra¤a yak›nl›klar›n› realist bir uslüpla resmetmifltir. Baflak Toplayanlar(Resim 225) adl› eserinde üç köylü kad›n›n, hasat zaman› tarlada çal›flmalar›n› gösterir. Resimdeufuk çizgisi ileri çekilerek, yaflam kayna¤› olan topra¤a daha genifl yer verilmifl ve iri figürler ön pla-na yerlefltirilmifltir. Ressam›n düflüncesine göre ‹nsan, üzerinde yaflad›¤› ve iflledi¤i topra¤›n bir par-ças› gibidir ve do¤ayla aras›nda derin bir iliflki vard›r. Figürlerin duruflu, kaba giysileri, iri elleri, emekisteyen bu güç ifli yaparken gösterdikleri çaba vurgulanm›fl, konuya toplumsal bir özellik kazand›r›l-m›flt›r. Angelus tablosu, tarlada patates toplayan köylüleri konu alan di¤er bir eseridir.

HONORE DAUM‹ER (Domye) : Frans›z ressam, ayn› zamanda heykelt›rafl ve karikatür sa-natç›s›d›r. Eserlerinin ço¤unlu¤u litografiler (tafl bask›) ile bunlardan ço¤altt›¤› tahta bask›lard›r.Günlük yaflam üzerine yapt›¤› gözlemleri toplumsal konulara dönüfltürmüfltür. Yaflad›¤› dönemin po-

litikac›lar›, sanatç›lar›, avu-kat ve yarg›çlar›, s›radan in-sanlar› gülünç yanlar› ilealayl› bir flekilde ifllemifltir.Resimlerinde, ›fl›kl› alanla-r›n, koyuluklarla oluflturdu-¤u karfl›tl›klardan (kontras)canl› insan figürlerini ortayaç›kard›¤› bir teknik görülür.

Çamafl›rc› Kad›n, Tren-de Üçüncü Mevkii (Resim226) Göçmenler, Y›kananK›zlar, Tiyatro Sahne-si(Resim 227), Bask› Kol-leksiyoncular› eserlerin-den baz›lar›d›r.

112

Resim 226: Trende Üçüncü Mevkii, Daumier

Resim 227: Tiyatro Sahnesi, Daumier Resim 228: Manzara, Corot

Realizmin di¤er önemli sanatç›lar›ndan birisi de Frans›z Camille Corot (Koro)’dur. 19. yy.›nen büyük manzara ressamlar›ndand›r. Yumuflak pastel tonlar› kullanm›fl, daha çok tüy gibi hafifa¤açlar›n yer ald›¤› düflsel anlat›ml› manzaralar yapm›flt›r (Resim 228).

4-EMPRESYON‹ZM (‹zlenimcilik)

Empresyonizm, 19. yy.›n ikinci yar›s›nda Fransa’da ortaya ç›kar ve bütün Avrupa’y› etkiler.Bu sanat ak›m›, 20. yy. sanat ak›mlar›na da yol göstermifltir.

17.yy.da Fransa’da kurulan “Güzel Sanatlar Akademisi”, sanat› belli kural ve ölçüler içindeele alan Klasisizm’i ön planda tutan bir yaklafl›m içindeydi. 19.yy ’da do¤an Romantizm ve onu iz-leyen Empresyonizm, bir grup ressam›n akademik sanat anlay›fl›na karfl› yeni bir üslup gelifltirme-leriyle ortaya ç›km›flt›r. Paris’te aç›lan bir sergide yer alan Monet’in “‹zlenim” isimli eseri, bu hare-kete ad›n› vermifltir. Empresyonist sanatç›, çal›flmalar›n› aç›k havada gün ›fl›¤› alt›nda gerçekleflti-rerek, resmi atölyenin yapay havas›ndan kurtarm›flt›r.

Genel Özellikleri

* Aç›k havada çal›flan izlenimci sanatç›lar, günün de¤iflik saatlerinde ›fl›¤›n nesneler üzerindeki bi-çim ve renk de¤iflikliklerini yakalamay› baflarm›fllard›r. Sanatç›ya göre; ›fl›k de¤ifltikçe nesnelerinrengi ve biçim görüntüleri de sürekli de¤iflmektedir. Bu nedenle ressam ayr›nt›lardan çok bütünü ya-kalamaya çal›flmal›d›r.* Kompozisyonlarda yapay düzenlemeden çok, anl›k görüntüler yakalanmaya çal›fl›l›r. Bu neden-

le konu, h›zl› bir çal›flma ile tuvale aktar›l›r. Ifl›k titreflimleri, yapraklar›n ve sular›n ürpertisi bu yeniüslubun resim ögelerini oluflturur.* Konular günlük yaflamdan seçilmifltir. K›rlar, ormanlar, nehir ve deniz manzaralar›, aç›k havada

piknik ve gezintiler canl› ve parlak renklerle yans›t›lm›flt›r. * ‹zlenimciler resimlerinde birbirini tamamlayan renkleri, örne¤in; k›rm›z›-yeflil, mavi-sar›, geçifl

renkleri olan turuncu ve moru kullanm›fllar, güneflin renkleri aras›nda bulunmayan kahverengi, siyahve gri tonlar›na yer vermemifllerdir. Mavi, gölgenin rengi olarak kullan›lm›flt›r.

113

EDOUORD MANET (Edvar Mane) (1832 - 1883) : Frans›z ressam; Turner ve Constable gi-bi sanatç›lar›n eserlerini inceleyerek onlardan etkilenmifl, ›fl›¤›n nesneler üzerindeki etkilerini sapta-yarak resim sanat›na yeni bir anlay›fl kazand›rm›flt›r. Günefl ›fl›nlar› aç›k renk tonlar› ile p›r›lt›lar ha-linde yans›t›lm›fl, manzaralar içine figürler yerlefltirilmifltir.

Folies Bergeres Bar› (Foli Berjer-Resim 229) isimli tablosunda, servis yapan k›z›n arkas›n-da yer alan aynada, salonun o andaki görüntüsü ve havas› aksetmektedir. Sahne bir foto¤raf gibi an-l›k görüntüyü yakalam›fl, h›zl› f›rça vurufllar› ile her fley gerçek hayatta oldu¤u gibi yans›t›lm›flt›r.

Flüt Çalan Çocuk, K›rda Yemek ve Kay›kta Ressam (Resim 230) ünlü eserlerindendir.

Resim 229: Folies Bergeres Bar› (ayr›nt›), Manet Resim 230: Kay›kta Ressam (ayr›nt›), Manet

CLAUDE MONET (Klod Mone) (1840 - 1926) : Frans›z ressam, ‹zlenimci anlay›fl› en iyiyans›tan sanatç›d›r. Monet, de¤iflken gün ›fl›¤›n›n nesneler üzerindeki etkilerini gösterebilmek içinayn› konuyu bir çok kez çal›flt›¤› (Saman Y›¤›nlar›, Rouen Katedrali) resimleri vard›r. Ifl›¤›n etkisiile konu önemini yitirir, her fley renk lekeleri halinde tuvale aktar›l›r, gölgeler mavi ve mor renklerleboyan›r. Bu ak›ma ismini veren Impression (‹zlenim) (Resim 231) tablosu, sabah›n ilk saatlerindesisler aras›ndaki bir liman› gösteren manzara resmidir. Deniz Üzerinde Teras, Kay›klar, Nilüfer-ler, Bahçedeki Kad›nlar (Resim 232) di¤er eserlerindendir.

Resim 231: Impression (ayr›nt›), Monet Resim 232: Bahçede Kad›nlar (ayr›nt›), Monet

114

P‹ERRE AUGUSTE RENO‹R (Rönuar) (1841 - 1919) : Monet’den etkilenen sanatç› manza-ralardan çok insan figürleri çal›flm›flt›r. K›r kahveleri, tiyatrolar, balo salonlar›nda e¤lenen, dans eden ne-fleli insan figürleri konu olarak ele al›nm›flt›r. Resimlerin tüm yüzeyleri ›fl›k yans›malar› ve renk oyunlar›ile doldurulmufltur. Güzel yüzlü kad›n figürlerini çok s›k kullan›r. Pembe rengin hakim oldu¤u ç›plak ka-d›n resimlerinde ise; insan teninin p›r›lt›s›n› baflar› ile yans›tm›flt›r. Denizcilerin Partisi (Resim 233)isimli tablosunda, bir masa çevresinde yer alan insanlar›n nefle içindeki konuflmalar›, canl› bir biçimdeyans›t›lm›fl ve yukar›da yer alan tenteye vuran günefl ›fl›¤›n›n yaratt›¤› renk etkileri baflar›yla uygulan-m›flt›r. Sal›ncak, Loca, Okuyan Genç K›z Portresi, fiemsiyeler (Resim 234) eserlerinden baz›lar›d›r.

Resim 233: Denizcilerin Partisi, Renoir Resim 234: fiemsiyeler, Renoir

EDGAR DEGAS (Edgar Döga) (1834 - 1917) : Manet’den etkilenen sanatç›, manzaralaryerine daha çok insan figürlerinin hareketlerini gözlemlemifltir. Eserlerinde; balerinlerin, çal›flan ka-d›nlar›n günlük yaflamlar›, bütün yönleriyle verilmifltir. E¤ilen, do¤rulan, dönen figürleri farkl› aç›lar-dan resmetmifltir. Resimler sanki bir anl›k görüntüyü yans›t›r. Bale Okulu adl› eserinde (Resim 235),genç balerinlerin zarif görüntülerini farkl› aç›lardan vermifltir. Tabloda pastel renkler hakimdir. At Ya-r›fl›, Ütü Yapan Kad›nlar (Resim 236), Eldivenli fiark›c› önemli eserlerindendir.

Resim 235: Bale Okulu, Degas Resim 236: Ütü Yapan Kad›nlar, Degas

115

ALFRED S‹SLEY (1839 - 1899) : Monet’den etkilenen Frans›z sanatç›, empresyonislerekat›lm›flt›r. Sisley’in ›fl›k ve rengi yakalama çabas› Onu çeflitli hava koflullar›nda çal›flmaya yönelt-mifl ve böylece insan› tül gibi sar›veren manzaralar çal›flm›flt›r. M›s›r Tarlas› (Resim 237) isimli ese-rinde boyan›n kal›n ve belirgin biçimde kullan›lmas›, resme bir derinlik kazand›rm›flt›r. Manzara re-simlerinde daralan yollar›, ›ss›z patikalar› kullanmas›, Corot’dan etkilendi¤ini göstermektedir.

Camille Pissarro da ayn› üslupla çal›flan sanatç›lardan biridir. Heykel sanat›nda da Emp-resyonizm etkileri görülür. Bunun en büyük temsilcisi Frans›z Rodin (Roden)’ dir.

Bu dönemin sonlar›na do¤ru Georges Seurat ‘›n uygulamalar› ile bafllayan “Yeni ‹zlenim-ciler” grubunda; Paul Cezanne, Vincent Van Gogh ve Paul Gaugin gibi sanatç›lar yer al›r.

Yeni izlenimciler, nesneler üzerinde her an de¤iflen ›fl›k ve rengi de¤il; bir görünüflte kavra-nabilen biçim ve rengi resmetmek istemifllerdir. Yan yana sürülen farkl› tonlardaki renkleri birbirin-den ay›rarak, nesneleri geometrik biçimler içinde ele alm›fllard›r.

Resim 237: M›s›r Tarlas›, Sisley Resim 238: Grande Jatte Adas›nda Piknik, Seurat

GEORGES SEURAT (Söra) (1859 - 1891): Frans›z ressam “Noktac›l›k” ad› verilen yenibir boyama tekni¤i kullanm›flt›r. Bu teknikte, ›fl›k içinde yer alan temel renkleri (sar›, k›rm›z›, ma-vi ) küçük noktalar halinde uygulam›flt›r. Resme bir bütün olarak bak›ld›¤›nda, saf renkli küçüknoktalar›n istenen renk etkisini yaratt›¤› görülür. Grande Jatte Adas›nda Piknik (Resim 238)isimli eserinde, figürleri geometrik çizgiler içinde ele alm›fl ve farkl› renk tonlar› yaratarak derinlikvermeye çal›flm›flt›r.

PAUL CEZANNE (Pol Sezan) (1839 - 1906) : 20.yy.›n resim sanat›n› etkileyen Frans›zressam; Degas, Manet, Renoir gibi sanatç›lardan etkilenmifltir. Daha çok manzara ve natürmortçal›flmakla birlikte, portreler ve figürlü komposizyonlar da yapm›flt›r. Her nesnenin asl›nda bir ge-ometrik biçime sahip oldu¤unu savunarak, bir çok bak›fl noktas› kullanm›flt›r. Modern resmin ku-rucusu kabul edilen Cezanne, gerek resimlerindeki ›fl›k ve komposizyonla gerek sanat görüflleriile Kübizm ve Fovizm’in kayna¤› olmufltur.

Provence Da¤› (Resim 239) adl› eseri sanat anlay›fl›na güzel bir örnektir. Resimde renktonlar›n› ›fl›k ve gölge ile de¤ifltirmek yerine, farkl› renkler kullanarak ayn› izlenimi vermifltir. Çev-redeki araziyi geometrik biçimlere ay›rm›fl, çizgi ve renklerle gerçe¤e uygun bir plan ortaya ç›k-m›flt›r.

‹skambil Oynayanlar, Kendi Portresi, Kar›s›n›n Portresi, Y›kananlar, Lestaque’denMarsilya Körfezi, Elmal› ve Portakall› Natürmort (Resim 240) ünlü eserlerindendir.

116

Resim 239: Provance Da¤›, Cezanne Resim 240: Elmal› ve Portakall› Natürtmort, Cezanne

V‹NCENT VAN GOGH (1853 - 1890) : Hollandal› olan sanatç› Ekspresyonizmin ilk temsilcile-rindendir. Renkleri; duygular› ve tutkular› iletebilmek için bir anlat›m arac› olarak kullanm›flt›r. Empres-yonistlerin resim anlay›fl›na bütünüyle karfl› olan bu yaklafl›m, d›fla-vurumcu (Ekspresyonist) tan›mla-mas›na daha yak›nd›r. Cans›z nesnelerde bile bir hareket oldu¤unu düflünen sanatç›, özellikle man-zara resimlerinde renkleri tuval üzerinde kabar›k izler b›rakacak flekilde, yo¤un olarak kullanm›flt›r.Etkili renkler insan› düflünce ve hayal dünyas›na sürükler. Yaln›zl›k duygusu, ac›lar, özlemler renkler-le dile getirilir. Bu¤day Tarlas› Üstünde Kargalar (Resim 241) isimli eserinde; canl› renk lekeleriniuzun, k›vr›k f›rça vurufllar› ile kullanm›fl, bu da resmin hareket ediyor gibi görünmesini sa¤lam›flt›r.Bu¤day tarlas›n›n canl› sar› rengi, yaflama sevincinin bir ifadesi ( bu pek çok eserinde görülür), karga-lar ise çok yak›ndaki ölümün habercisi gibidir. Bu resim, sanatç›n›n ruhsal çöküntüsünü aç›k biçimdeyans›t›r. Y›ld›zl› Gece (Resim 242) isimli tablosunda, renkle birlikte çizgiyi de kullanm›flt›r. Resimdetüm gökyüzü dönen bir girdap gibidir. Portre çal›flmalar›nda, yüzeyleri keskin d›fl çizgilerle çevirir, içle-rini belirgin renklerle doldurur. Örne¤in, Kendi Portresi (Resim 243).

Ay Çiçekleri (Resim 244), Yatak Odas›, Arles’de Bir Kahve, ‹ngiliz Köprüsü sanatç›n›ntan›nm›fl eserleridir.

Resim 241: Bu¤day Tarlas› Üstünde Kargalar, Van Gogh Resim 242: Y›ld›zl› Gece, Van Gogh

117

Resim 243: Kendi Portresi, Van Gogh Resim 244: Ayçiçekleri, Van Gogh

PAUL GAUG‹N (Pol Gogen) (1848 - 1903) : Van Gogh’un ça¤dafl› olan ve onunla bir süreçal›flan Frans›z ressam, önce Paris’te daha sonra Tahiti ve Marques (Markiz) adalar›nda yaflam›n›sürdürmüfltür. Bu tropik ülkede kendi romantik yap›s›na uygun zengin bir do¤a ve renkleri bulmufl,ada insanlar›n›n yaflant›s›n› resmetmifltir. Kal›n koyu renkler ve çizgilerle ayr›lm›fl basit komposiz-yonlu resimlerinde, ›fl›¤› gölgesiz olarak kullanm›flt›r. Renkler, insan› düflünce dünyas›na sürükler vebu renklerde sembolik anlat›mlar yüklüdür.

Güzel Angele, Pazar Yeri, Kumsalda Atl›lar, Selam Sana Maria (Resim 245), Çiçekli Ka-d›n, Kendi Portresi (Resim 246) ünlü eserleridir.

Resim 245: Selam Sana Maria, Gaugin Resim 246: Kendi Portresi, Gaugin

118

TOULOUSE LAUTREC (Tulus Lotrek) (1864 - 1901) : Eserlerinde; dansç›lar›n, artistlerin,palyaçolar›n yaflamlar›ndan kesitleri, anl›k görüntüler fleklinde yans›tm›flt›r. Resimlerinde her ögeçizgi ile belirtilmifl, afifl çal›flmalar›(Resim 247) ça¤dafl grafik sanat›n› oldukça etkilemifltir. MoulinRougeda Dans ünlü eserlerinden biridir (Resim 248).

Resim 247: Afifl Çal›flmas›, Lautrec Resim 248: Moulin Rougeda Dans, Lautrec

5. FOV‹ZM

19.yy.›n sonlar›nda resim sanat›na bak›fl aç›s› de¤iflmifl, çizgiler yerine renge dayal› bir an-lat›m görülmüfltür. 1905 y›l›nda, Paris’te Matisse’in (Matis) öncülü¤ünde aç›lan sergiye kat›lan sa-natç›lar›n resimlerinde çi¤ ve sert renkleri kullanarak, çarp›c› ve h›rç›n anlat›mlar yapmalar›; vahfli-ce bulunmufltur. Bu sanatç›lar vahfli hayvan anlam›na gelen Fouve (Fov) olarak tan›mlanm›flt›r.

Genel Özellikleri

* Resimde özgür komposizyonlar oluflturulmufltur.* Duygular›n d›fla vurulmas›nda ara renkler bir yana b›rak›larak, daha çok saf ve göze batan renk-

ler kullan›lm›fl ve bunlar genifl yüzeyler halinde boyanm›flt›r. * Yüzeysel anlat›m, renk ve konturlar resmin as›l ögeleri olmufl, derinli¤e yer verilmemifltir.* Fovist resim, flok etkisi yapan renklere, özgürce oluflturulan komposizyonlara ve resme yüklenen

d›flavurumcu anlat›ma dayan›r.

HENRY MAT‹SSE (Matis) (1869 - 1954): Frans›z sanatç›, resimlerinde saf renkleri denge-li bir biçimde kullanm›fl, hiç bir renk di¤erine zarar vermemifltir. Eserlerinde gökyüzünün mavili¤i, çi-çekler, kad›n vücudunun k›vr›mlar›; nefleli ve yal›n bir anlat›mla verilmifltir.

Akflam Sofras› (Resim 249) isimli eserinde mekan› tek bir renk tonu ile belirleyerek derin-li¤i ortadan kald›rsa bile, resim yüzeyine yerlefltirdi¤i bir tak›m cisimlerle perspektif etkisi yaratm›flt›r.K›rm›z› Bal›kl› Natürmort, Yaflama Sevinci, Pembe Ç›plak (Nü), Piyano Dersi, Kemanl› Oda,Müzik sanatç›n›n en tan›nm›fl eserleridir.

119

Resim 249: Akflam Sofras› (ayr›nt›), Matisse Resim 250: Köy Manzaras› (ayr›nt›), Vlaminck

MAUR‹CE DE VLAM‹NCK (Vilamink) (1876 - 1958) : Fovizmin kurucular›ndan olan Fran-s›z ressam›n tablolar›nda, eflyan›n yap›sal özelliklerini ve hacmini ortaya koyan bir yaklafl›m görülür.

Sanatç› önceleri Van Gogh’un d›fla vurumculu¤undan, sonralar› da Cezanne’n›n renklerin-den etkilenmifltir. Sanatç›n›n Köy Manzaras› (Resim 250) adl› eserinde; mavi, turuncu, pembe bo-ya vurufllar› evleri ve a¤açlar› en temel biçimlerine indirgeyerek d›fla vurumcu bir anlat›m sergile-mifltir. K›rm›z› A¤açlar, Sirk ünlü eserlerindendir.

Bu ak›m›n di¤er önemli sanatç›lar›; Andrea Derain (Der›n) ve Raoul Dufy (Dafi)’dir.

6. KÜB‹ZM

Kübizm, 20.yy.›n bafllar›nda Empresyonizme tepki olarak ortaya ç›km›flt›r. Öncülü¤ünüFrans›z George Braque (Corc B›rak) ile ‹spanyol Pablo Picasso (Pikasso) yapm›flt›r. Daha sonra;‹talya, Almanya, Rusya ve ‹ngiltere gibi ülkelerin sanatç›lar› da bu ak›ma kat›lm›fllar, böylece Kübizmyüzy›l›n önemli resim hareketlerinden biri haline gelmifltir.

Genel Özellikleri

* Kübist resimde, nesne göründü¤ü gibi de¤il, düflünüldü¤ü gibi resmedilir. Nesnenin, her taraftangörünüflünü dikkate alarak yap›lan ve nesneyi yüzlerce parçaya ayr›flt›ran biçime, analitik (ayr›flt›r›-c›) kübizm denmifltir. * Kübizm ak›m›, yap›flt›rma ka¤›t tekni¤ini (kolaj) de sanat dünyas›na kazand›rm›flt›r. Resme bez,

ka¤›t parçalar› ve kutular gibi malzemelerin yap›flt›r›lmas› ile basit geometrik kurulufllar ortaya ç›k-m›flt›r. Buna da sentetik (birlefltirici) kübizm denir. Bu üslup Afrika zenci heykellerinden çok etkilen-mifltir.

120

* Kübizm, Empresyonizm’in renk anlay›fl›n› terk etmifl, resimdeki hacim de¤erlerini; gri, kahveren-gi armoniler (uyum) içinde vermifltir. Kübizmde biçimler ressam›n egemenli¤inde olup ön plandad›r,sanat do¤an›n taklidi olma durumundan ç›km›flt›r.* Kübizm; resim, heykel ve mimariye paralel olarak dekoratif sanatlarda da (tak›lar, süs eflyalar›, eveflyalar›, iç dekorasyon) etkili olmufltur.

PABLO PICASSO (Pikasso) (1881 - 1973) : Kübizmin kurucusu olan ‹spanyol sanatç›“Ben cisimleri gördü¤üm gibi de¤il, düflündü¤üm gibi çizerim.” diyerek nesneleri, konturlar› s›n›rl› ge-ometrik ve kübik flekillere ay›rm›fl ve bunlar› resmin temel ögesi olarak kullanm›flt›r.

F›rças›nda mavi ve tonlar›n›n hakim oldu¤u, karamsar duygular›n› yans›tan resimleri MaviDönem olarak adland›r›l›r. Resimlerin konusunu palyoçalar ve göçebelerin yaflamlar› oluflturur. Pem-be Dönem en çok bu rengin tonlar›n› kullanarak çal›flt›¤› daha huzurlu bir dönemini kapsar. Yal›n renk-leri ve figürlerde sert hatlar› iflledi¤i bu dönemde, daha yumuflak konulu resimler yapm›flt›r.

Avignon’lu K›zlar (Resim 251) genifl yüzeyleri parlak renklerle boyad›¤› pembe dönemresmidir. Çiçek Sat›c›s›, Oturan Ç›plak (Nü), Natürmort, Keman ve Gitar, Ayna Önünde K›z (Re-sim 252), Cambaz Ailesi, A¤layan Kad›n, Yafll› Gitarist en ünlü eserlerindendir.

Resim 251: Avignon’lu K›zlar, P›casso Resim 252: Ayna Önünde K›z, P›casso

Georges BRAUGE (Corc B›rak) (1882 -1963) : Frans›z ressam, natürmortlar›nda Picas-so’nun kübist flekil ve renklerinden etkilenmifltir.Nesneyi çeflitli aç›lardan ele alarak, kendine göreönemli buldu¤u yanlar›; üçgen, daire, küre, silindirgibi parçalara ay›rm›fl, daha sonra bu parçalar› biraraya getirerek figürleri ortaya ç›karm›flt›r.

Keman ve Sürahi (Resim 253) isimlieserinde; nesneler de¤iflik geometrik parçalar›n biraraya gelmesi ile meydana gelmifl, uyumlu bir bü-tünlük içindedir.

Bu ak›m sanatç›lar› aras›nda ‹spanyolJuan Gris (Huan Gris), Hollandal› Piet Mondri-an da vard›r.

121

Resim 253: Keman ve Sürahi, Brauge

7. FÜTÜR‹ZM

Genel Özellikleri

‹talya’da, 20. yy. bafllar›nda önce fliirde sonra resimde ortaya ç›kan bu sanat ak›m›, I.Dün-ya Savafl› sonras›nda etkisini kaybeder.

Fütürizm, gelenekselli¤i ve geçmifl dönemsanatlar›n› tamamen reddeder .Ça¤dafl uygarl›-¤›n en önemli ögeleri olan; hareket, h›z ve sü-rekli de¤iflimi tuval üzerine aktarmay› amaç edi-nir. Örne¤in koflan ayn› insan, üst üste çizilen birçok bacakla betimlenir. Fütürizm zamana ba¤l›,çeflitli durum ve yaflant›lar› (öncesi, flimdiki za-man ve gelece¤e iliflkin) bir anda gösteren anla-y›flt›r. Fütüristler kübizmden etkilenerek, resim-de biçimsel özellikleri ön plana ç›karm›fllard›r.

UMBERTO BOCC‹ON‹ (Umberto Boci-oni) (1882 - 1916): Gelecekçilik ak›m›n›n ku-rucusudur. ‹talyan sanatç›, eserlerinde ça¤›nyaflam›n› yakalamaya çal›flm›flt›r. Modern ya-flam içindeki insan›n ruhsal yaflant›s›n›, hare-ket hâlindeki ögeler ve görüntülerle yans›t-maya çal›flm›flt›r. Bir Futbolcunun Dinamiz-mi(Resim 254), Ruh Durumlar›, U¤urlama-lar, Soka¤›n Güçleri, Eflzamanl› Önsezilerünlü eserlerindendir.

Bu ak›m›n di¤er önemli sanatç›lar›; Car-ra, Balla, Severini, Russola ve Leger’dir.

Resim 254: Bir Futbolcunun Dinamizmi, Boccioni

8. EKSPRESYON‹ZM (D›flavurumculuk)

20.yy.›n en büyük ak›mlar›ndan biridir. Kuzey Avrupa’da ortaya ç›kan bu ak›m, sanat›n bütün dal-lar›n› etkilemifltir. Empresyonist ak›ma bir tepki olarak ortaya ç›km›flt›r. I. Dünya Savafl› öncesi yaflananortamdaki siyasi gerginlikler, ekonomik s›k›nt›lar, sosyal dengesizlikler sanatç›lar› etkilemifl, yaflad›klar›bu çeliflkiyi eserlerine yans›tm›fllard›r.

D›flavurumculuk; bir dünya görüflüdür ve insan›n iç dünyas› ile ilgili ac›lar›, heyacan, tut-ku ve korkular›n› en gizli kalm›fl yanlar› ile d›fla aktarmas›d›r. Ekspresyonist ressamlar bunu ya-parken renklerin dilini kullanmakla birlikte, biçimleri de çarp›tarak insan›n ruhsal dünyas›ndaki hu-zursuzluklar› anlatmaya çal›flm›flt›r.

Genel Özellikleri

* Resimde simgesel biçimleri kullanarak dolayl› anlat›mlara yer verilmifltir. * Renkler genifl yüzeyler halinde boyanm›fl, yo¤unlaflt›r›lm›fl koyu siyah, koyu kahverengi, sar›,

mor, k›rm›z›, yeflil ve turuncular kullan›lm›flt›r. Renklerin kullan›m›, sanatç›lar›n ruhsal durumlar›-na göre de¤ifliklik gösterir.

122

EDWARD MUNCH (Eduar Manç) (1863 - 1944) : Norveçli ressam, ekspresyonizmin enönemli temsilcisidir. Evrensel güçlerin yol açt›¤› korkuyu, özellikle ölüm korkusunu dile getiren Ç›¤-l›k (Resim 255) isimli eseri bu ak›m›n sembolü olmufltur. Kal›n çizgiler ve canl› renklerle boyanm›flresimdeki anlat›m, izleyenler taraf›ndan ç›¤l›¤›n duyuldu¤u fleklinde tan›mlanm›flt›r. Di¤er eserleriaras›nda Hasta Çocuk, Korku, Ertesi Gün, Madonna say›labilir.

Resim 255: Ç›¤l›k, Munch Resim 256: Dr. Forel’in Portresi, Kokoschka

OSCAR KOKOSCHKA (Kokoflka) (1886 - 1980) : Avusturyal› ressam›n eserlerinde, hatlargergin, flekiller güçlüdür. Heyecan, tutku, korku ve ölüm gibi insan ruhunda kabaran duygular›n d›-fla yans›mas›n› baflar› ile vermifltir. Kal›n boya hamuru ile yapt›¤› çal›flmalar› vard›r. Portre çal›flma-lar›nda figürler donuk bak›fll›d›r. Dr. Forel’in Portresi (Resim 256), Alplerden Manzaralar ünlüeserleridir.

Bu ak›m›n di¤er ünlü sanatç›lar›; Erich Heckel, Otto Müller, Maks Pechtein, Karl Schmidtve Emil Nolde’dir.

9. SOYUT RES‹M

Genel Özellikleri

20.yy.›n bafl›nda do¤an sanat ak›mlar›, belli yerlerde bir grup insan›n etkinli¤i ile oluflmuflhareketlerdir. Soyut sanat (non figüratif) ise, Avrupa’n›n çeflitli yerlerinde birbirine yak›n tarihlerdeayr› ayr› sanatç›lar taraf›ndan bafllat›lm›flt›r. Bu ak›mda sanatç›lar figür yapmay› reddeder. Sanatç›özgürce bir araya getirilmifl renkler, çizgiler ve düzlemlerle bir nesneyi ya da kendi iç dünyas›n› an-latan kompozisyonlar oluflturmufltur.

WASS‹LY KAND‹NSKY (Vasili Kandiski) (1866-1944) : Soyut sanat› ilk ortaya koyan Rusas›ll› sanatç›, renkleri kendi duygular›n› ifade arac› olarak kulland›¤›n› söylemifltir. Sulu boya resim-lerinde iki boyutluluk, hayali mekânlar ve ba¤›ms›z renkler görülür.

Siyah Yay ile Birlikte adl› eserinde (Resim 257) renkler, çizgi ve biçimler özgürce birara-ya getirilmifl, figürlü bir anlat›m ortaya ç›km›flt›r. Gök Mavisi, Devinim, Il›ml› Coflku di¤er önemlieserleridir.

123

P‹ET MONDR‹AN (Mondrian) (1872 - 1944) : Kübizm’den etkilenen Hollandal› sanatç›, re-simlerinde ele ald›¤› konuyu; yatay ve dikey do¤ru parçalar›na ve renkleri soluk tonlara indirgeye-rek soyut bir anlat›m sergilemifltir.

Komposizyon adl› eserinde (Resim 258) kare, dikdörtgen gibi düz yüzeyler; k›rm›z›, ma-vi, beyaz, gri, sar›, siyah gibi renklerle boyanm›flt›r. Birbirini kesen siyah çizgilerin oluflturdu¤u, ba-sit bir ›zgara içinde yer alan renkler aras›nda uyumlu bir düzen sa¤lanm›flt›r.

Resim 257: Siyah Yay ile Birlikte, Kandinsky Resim 258: Kompozisyon, Mondrian

‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda ABD’nin soyut sanata kat›lan sanatç›lar›, resme yeni birgüç kazand›rm›fllard›r. Soyut D›fla Vurumculuk olarak adland›r›lan bu dönemin Amerikal› sanatç›-lar›, Pollock, Kline, Morris Lauis, Frans›z Delaunay ve Rus Malevich’dir.

10. METAF‹Z‹K RES‹M

Genel Özellikleri

Metafizik resim 20.yy.da fütürizmin hareketi anlatan yap›s›na tepki olarak do¤mufltur.Anlam› do¤a ötesi olan ak›m›n kurucusu, ‹talyan Gorgio de Chirico (firiko)’dur.

Bu ak›m›n bafll›ca özelli¤i; ak›lc› düflünüflü, mant›¤› ve somut olan her fleyi reddetmesi-dir. Sanatç›lar, bilinçalt› ve imgeye dayanan varl›klar› ve görüntüleri son derece so¤uk bir us-lupla, adeta tafllaflm›flcas›na ifade ederler.

GORG‹O DE CH‹R‹CO (fiiriko) (1888-1978): Metafizik ak›m›n›n öncüsüdür. Resimlerin-de korku ve yaln›zl›k duygusu veren ürkütücü an›tsal gölgeler, s›r dolu görünüfller yaratm›flt›r.Figürler genellikle a¤›z, burun, göz gibi ögeleri olmayan kuklalar fleklindedir.

fiairin Kayg›s› adl› tablosunda (Resim 259) kemerli bir yap› önünde, alç› kad›n heyke-li ve muzlar gösterilmifltir. Tablonun ufuk noktas›na yerlefltirilmifl tren, yatay bir hat oluflturmak-tad›r.

Arkeologlar, Vadideki Ev Eflyalar›, Esrarengiz Banyolar di¤er eserlerindendir.

124

Resim 259: fiairin Kayg›s›, Chirico Resim 260: Metafizik Musa, Carrà

CARLO CARRÀ (Karra) (1881 - 1917) : ‹talyan ressam birbirleriyle ilgisiz, gizemli, düflsel imge-ler kullanarak; büyülü ve ço¤u kez tuhaf görüntüler yaratm›flt›r. Metafizik Musa (Resim 260) adl› eserin-de, alçak tavanl› bir oda içinde alç›dan yap›lm›fl mankene benzeyen bir tenisçi kad›n modeli yer alm›flve figürün yüz ayr›nt›lar› ifllenmemifltir. Arka planda bir fabrika resmi ile Odysseus’un yolculu¤unu simge-leyen Yunanistan haritas› bulunmaktad›r. Ana ve O¤ul sanatç›n›n tan›nm›fl eserlerinden birisidir.

11. DADA‹ZM

Genel Özellikleri

1916’da ‹sviçre’nin Zürih kentinde ortaya ç›kan bu ak›m, ad›n› Frans›zca “tahta at” anlam›-na gelen dada sözcü¤ünden alm›flt›r. Dadaizmde ço¤unlukla anl›k etkilenmeler anlat›l›r. Aralar›ndahiçbir mant›ksal iliflki bulunmayan gazete ka¤›d›, kibritkutular›, tahta, mermer, bronz parçalar› gibi gündelikeflyalar bir araya getirilerek (kolaj tekni¤i) sanat eserle-ri yap›lm›flt›r.

HAUS (JEAN) ARP (1886-1966) : Kolajlar› vegeometrik hacimli soyut kompozisyonlar› bulunan Fran-s›z sanatç›n›n, heykel çal›flmalar› da bulunmaktad›r.Yapraklar ve Göbekler (Resim 261) adl› eserinde kü-çük dairesel biçimler, hiçbir mant›ksal düzeni olmayanflekilde bir araya gelerek, sade bir komposizyon olufl-mufltur.

Bu ak›m›n di¤er önemli sanatç›lar›; MarcelDuchamp (Dukam), Francis Picabia, Kurt Schwit-ters (fiviters), Max Ernts (Maks Ernest)’tir. Resim 261: Yapraklar ve Göbekler, Ayr›nt›, Arp

125

12. SÜRREAL‹ZM

Genel Özellikleri

1924’te bafllayan resim ve edebiyatta görülen bir sanat ak›m›d›r. Sürrealist resimlerde, do¤an›n mant›ksal görünüflünü de¤il; insan›n bilinçalt› ve rüyalar›n-

daki dünyas› gösterilmek istenmifltir. Sanat, bilinçalt›ndan beslenen ak›l d›fl› bir dünyan›n anlat›m›olarak kabul edilir. Birbirleriyle ilgisiz görünen, biçim ve nesneleri biraraya getirmek, bütün içindesunmak, bazen perspektif içine yerlefltirmek ya da düz bir yüzeyde toplamak, sürrealistlerin bellibafll› e¤ilimleridir. Sanatç›lar hiç bir estetik kayg›ya yer vermeden çal›flm›fllar ve eserlerinde kont-rast (z›t) renkler kullanarak, anlat›m› çarp›c› boyuta ulaflt›rm›fllard›r. Ressamlar, ilkel toplumlar›n sa-natlar›ndan da etkilenmifllerdir.

SALVADOR DAL‹ (1904-1987) : ‹spanyol sürrealist sanat ak›m›n›n önde gelen temsilcisi-dir. Resim, gravür ve heykeller yapm›flt›r. Resimlerinde nesneler, s›n›rlar› olmayan ufuklar aras›nayerlefltirilmifl gibidir. Eriyen Saatler (Resim 262), isimli eseri belle¤in süreklili¤i içinde yer alan baz›unsurlar›n, rüyada ortaya ç›kan garip nitelikteki portresidir. Saatler, yumurtalar, ölü bir bal›k, kuru bira¤aç, y›¤›lm›fl kar›ncalar gibi garip bir tak›m ögeler bir araya getirilmifltir. Bunlar de¤iflik bir renkkomposizyonu ile ayd›nl›k bir manzara içinde yer alm›flt›r.

Resim 262: Eriyen Saatler, Salvador Dali

Uyku (Resim 263), Melânkoli, Dirilifl, Gecenin Görünüflü, Çürüyen Eflek, Belle¤in De-vam›, Bal Kandan Tatl›d›r eserlerindendir.

Resim 263: Uyku, Salvador Dali

126

PAUL KLEE (Kli) (1879 - 1940) : Önceleri yaln›z grafik üstüne çal›flan ‹sviçreli sanatç›, son-ralar› ya¤l› boya resimler çal›flmaya bafllar. Eserlerinde; esprili, çocuksu çizgilerle ilkel bir hava gö-rülür. Oyuncu Senecio’nun portresinde; (Resim 264) insan yüzü bir daire içine al›nm›fl ve derinli¤ibulunmayan renkli kareler fleklinde boyanm›flt›r ve bu renkli kareler giysisinde de görülür.

Bu ak›m›n sanatç›lar›ndan ‹spanyol Jean Miro (1893 - 1983) Ay Ifl›¤›nda Kad›nlar isim-li eserinde (Resim 265) akrobatik hareketlerle oynayan ve birbirleriyle kar›flan düflsel anlat›mla-ra yer vermifltir.

Bu ak›m›n di¤er önemli sanatç›lar›; Rene Margritte, Marc Chagall’d›r.

Resim 264: Senecio, Klee Resim 265: Ay Ifl›¤›nda Kad›nlar, Miro

13. POP ART

Genel Özellikleri

“Pop” sözcü¤ü, sanat etkinliklerinde genifl bir alan› kapsar. Soyut bir sanat olan Pop Artad›, 1960’tan sonra ABD’de ortaya ç›kar ve Avrupa’ya yay›l›r.

‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda oluflan bar›fl ortam›, sanayinin geliflmesini ve üretimin art-mas›n› sa¤lam›flt›r. Bunun sonucunda tüketimi h›zland›rmak amac›yla haz›rlanan reklamlar, bir sa-nat dal› halini alm›flt›r. Amaç; ürünü tan›tmak ve toplumu bilinçlendirerek tüketimi artt›rmakt›r. Tüke-timi h›zland›rmay› hedef edinen popart sanat›nda, resimli romanlar, afifller, gazete ve dergilerde yeralan anlat›mlarda; endüstri at›¤› her ürün (flifle parçalar›, konserve kutular›, gazete parçalar›, hey-kel kal›plar› vb.) malzeme olarak kullan›lm›flt›r.

TOM WESSELMANN (Vesselman) (1931 - 1962) : Amerika’l› sanatç›, ça¤›n araç gereçle-rini ve tekniklerini kullanarak resimler yapm›flt›r.

127

Amerikan Ç›pla¤› (Resim 266) Mavi bir diskin üzerine, yüz hatlar› belirtilmemifl ve defor-me edilmifl ç›plak bir kad›n figürü yer alm›flt›r. Alt bölümünde ise bir Türk hal›s› bordürü ile öndekimasada çeflitli dondurma ve içecek türleri yerlefltirilmifltir. Eser, broflür ve afifllerden al›nan parçalar-la yap›lm›fl bir kolaj çal›flmas›d›r.

Resim 266: Amerikan Ç›pla¤›, Wesselmann Resim 267: Arabada, Umutsuz, Lichtenstein

ROY L‹CHTENSTE‹N (Lihtenfltayn) Tüketim toplumunun maddeye dönüflen dünyas›n›resimlerine yans›tm›flt›r. Reklam ürünü olan her öge, bazen bir çizgi roman karesi tablolar›nda yeralm›flt›r (Resim 267).

Bu ak›m›n di¤er önemli sanatç›lar; Claes Oldenburg, Andy Warhol, James Rosenguist,Richard Hamilton, Blace, Richard Smith’tir.

128

1 - Neoklasik mimaride ne gibi özellikler görülür? 2 - Romantik resim sanat›n›n özellikleri nelerdir?3 - Empresyonizmin özellikleri nelerdir?4 - Manet’in eserleri hakk›nda bilgi veriniz 5 - Bafll›ca Kübist ressamlar kimlerdir? 6 - Fütürizm neye denir? Bafll›ca Fütürist sanatç›lar kimlerdir? 7 - Soyut resim sanat›n›n özellikleri nelerdir?8 - “Dadaizm” neye denir?9 - Metafizik ak›m›n›n resim sanat›ndaki temsilcilerini söyleyiniz

10 - Pop Art resim sanat›nda ele al›nan temel düflünce nedir? Aç›klay›n›z


A

abaküs: Antik sütun bafll›klar›n›n en üstündeyer alan tafl levha.abstrak sanat: Soyut sanat.agora: Antik Yunan kentinde pazar yeri.a¤tonoz: Gotik mimaride a¤ biçimli tonoz.ahflap: A¤aç malzemeden yap›lm›fl her türlüürün.akademi: Eski Yunan’da Atina’da Platon’unö¤rencilerine ders verdi¤i bir a¤açl›k yerdir.Sonralar› bu isim, ilim koruma anlam›na aka-demia olarak de¤ifltirilmifltir.akademik: Geleneksel anlamda,güzel sanatalan›nda, bir görüflün d›fl›na ç›kmadan belli ku-rallara ba¤l› olarak yap›lan çal›flmalar.akant: Yabani enginar yapra¤› biçimindekisüsleme eleman›.ak›m: Fovizm, Empresyonizm ve Kübizm gibisanat görüflleri.akik: Özellikle Yemen’de ç›kan sert bir tafl.akrapol: Yukar› flehir, antik kentlerde yöneticikesimin oturdu¤u yerleflim alan›.akroter: Antik binalar›n al›nl›klar›n›n alt ve üstköflelerine yerlefltirilmifl çat› süsü, tepelik.alegorik: Bir düflünce, bir kavram veya birdavran›fl›n daha iyi kavranmas›n› sa¤lamakiçin göz önünde canland›rmak üzere kullan›lanheykel, resim ya da flekiller.al›nl›k: Beflik çat›n›n dar yüzlerinin cephedeoluflturdu¤u üçgen k›s›m.altar: Tanr›ya adanan adaklar›n b›rak›ld›¤› yer,sunak.anfitiyatro: Eski Roma’da savafl oyunlar›,gladyatör ve vahfli hayvan dö¤üfllerinin yap›ld›-¤› daire veya oval oturma yerleri bulunan yük-sek yap›.an›t: Herhangi bir olay,kifli veya toplulu¤un an›-s›na yap›lan heykel veya yap› (abide).ante: Helenistik tap›naklarda sella (cella)n›nyan duvarlar›n›n uçlar›.antik: Eski ça¤ ve özellikle Eski Yunan, Romatarih ve uygarl›klar› ile ilgili.apadana: Çok sütunlu saray ve taht salonu.apsis: Tap›nak, kilise ve bazilikalarda giriflinkarfl›s›nda yer alan yar›m daire planl› nifl.

arkaik: Bir sanat üslubunun olgunluk dönemiöncesi geçirdi¤i aflama evresi.arflitrav: Antik mimaride sütunlar›n üstündebulunan yatay bölüm. Üst yap›n›n en alt elema-n›.atrium: 1-Eski Roma evlerinin ortas›nda, evinbütün bölümlerinin aç›ld›¤› üstü aç›k, çevresirevakl› avlu. 2-Bir Bizans kilisesine girifl avlusu.

B

Barok: 17 ve 18. yy.da Avrupa’da egemenolan üslup.bazilika: 1-Yunan ve Roma mimarisindeticaret ve adalet ifllerinin görüldü¤ü dikdörtgenplanl›, iç mekân› tafl›yan iki s›ra sütunla üç nefeayr›lm›fl, ahflap çat› ile örtülü yap› türü. 2-Birorta salon ve ondan daha alçak iki ya da dörtyan salondan oluflan bir Bizans kilsesi.befliktonoz: Yar›m daire kesitli örtü eleman›.bordür: S›n›r belirleyici çizgisel öge, kenarl›k,çerçeve.bukranium: Öküz kafa taslar›yla ask› çelenk-lerini, almafl›k bir dizi halinde tasvir edenbezeme.bouleterion: Antik Yunan’da meclis binas›.

C

cavea: Antik tiyatrolarda yar›m daire planl›,basamakl› oturma alan›.cella (sella): Tap›naklarda tanr› heykeli veyakült objesinin konuldu¤u kutsal bölüm.cephe: Yap›n›n d›fl yüzeyi.

D

deformasyon: Bir cismin veya strüktürün biçi-minin bozulmas›.diadem: Bafla tak›lan süs eflyas›.dikilitafl: Bir kifli veya olay›, kazan›lan zaferihat›rlatmak amac›yla dikilen tafl blok.dipteros: Yunan mimarisinde çift s›ra sütunlaçevrili tap›naklara verlien ad.

129

SSÖÖZZLLÜÜKK

E

ekinus: Dor düzeninde abaküsün alt›nda ka-lan yuvarlak yast›k biçiminde tabla.ekol: Belli bir dönemde görülen, ortak özelliktesanat üslubunu içeren ak›m, okul, tarz.eksedra: Genellikle yar›m daire planl›, yar›mya da çeyrek kubbe ile örtülü mimari eleman.eksen: Resim ve mimari eserlerde do¤rultubelirleyen varsay›msal çizgi.

F

fasat: Binan›n cephesi, ön yüzü.fibula: ‹lk kez Friglerce kullan›lan çengelli i¤ne.figür: Tasvir edilen insan ve hayvan resmi.filayak: Büyük kubbeli yap›larda kubbeleri ta-fl›yan kal›n ayak.form: Biçim.forum: Eski Roma’da agora karfl›l›¤› olan ka-mu binalar› ile çevrili meydan. Pazar yeri.fosil: Yerin alt›nda kal›p tafllaflm›fl hayvan vebitki kal›nt›s›.fresk: Yafl s›va üzerine toprak boyalarla yap›-lan duvar resmi.friz: Yap›larda arflitrav ile kornifl aras›nda kalangenellikle süslü olan kuflak.frontal durufl: Heykel sanat›nda antik dönem-de ve M›s›r’da insan vücudunun cepheden ve-rilmesi.

G

gotik: 13.yy.da Avrupa’da egemen olan birüslup.gravür: Ahflap veya metal bask› levhalar›ylakaz›ma tekniklerini kullanarak yap›lan (sanateseri) teknik.grifon: Bafl ve kanatlar› kartal, gövdesi aslanbiçimli mitolojik yarat›k.gymnasium: Antik Yunan ve Roma mimarisin-de gençlerin düflünsel ve bedensel yöndene¤itildikleri, spor etkinliklerinde bulunduklar›yap›lar.

H

havari: Hr›stiyanl›¤› yaymakla görevli on ikiyard›mc›dan her biri.heykel: Çeflitli malzemeler kullan›larak yap›-lan,biçimlendirilmifl üç boyutlu yap›t, yontu.hilani: Basamakl›,önü revakl› ve aç›k, üç yan›duvarla çevrili yap›.hippocaust: Hamamlarda yer alt›ndan ›s›tmasistemi.hipodrom: Atl› araba yar›fllar›n›n yap›ld›¤› “U”fleklinde pisti olan uzunca dikdötgen biçimli an-tik yap› türü.höyük: Kültür katlar› birikimini içeren toprak te-peler.

‹

idol: Tafltan veya fil diflinden yap›lan heykel-cikler.ikon: ‹sa, Meryem ve ermifllerin tafl›nabilir bo-yuttaki resimleri.ikonaklazma: Tasvir k›r›c›, ikono k›r›c› ak›m.

K

kabartma: Tafl, kil, metal, ahflap yüzeylerinoyulmas›yla yap›lan sanat eseri.kagir: Tafl, tu¤la ve kerpiç yap›.kaide: Sütunlar›n, heykellerin üzerine oturdu-¤u mimari öge (altl›k).karum: Al›flverifl yap›lan pazar yerleri.karyatit: Kad›n heykeli biçiminde sütun.katakomp: ‹lk hr›stiyanlar›n içinde toplan›pibadet ettikleri yer tap›naklar›n›n genel ad›.katedral: Piskoposluk kilisesi. Bafl kilise.kemer: Bir aç›kl›¤› geçmek için kullan›lan, düz-gün e¤risel biçimli yap›sal öge.kenger: Yayvan yaprakl›, dikenli bir bitki.keramik: Ham maddesi kil olup, kal›pta ya datornada biçimlendirilmifl ve f›r›nlanm›fl her türeflyan›n genel ad›.kerpiç: Samanla kar›flt›r›lm›fl çamurun kal›pla-narak güneflte kurutulmas› ile yap›lan inflaatmalzemesi.kilise: Hr›stiyanlar›n ibadetleri için yap›lan bi-nalara verilen ad.

130

kirifl: Döfleme veya tavan› tafl›yan yatay infla-at eleman›.kitabe: Tafl veya mermer yaz›t.klasik: Sanat tarihinde, sanat biliminde,biçimlerin geçirdikleri evrimin rasyonel aflama-s›na verilen ad.kolaj: Bir resmin bünyesine uygun olarak ya-p›flt›r›lan çeflitli kâ¤›t parçalar› ya da buna ben-zer gereçlerle yap›lan eser.kolosal: Büyük boyutlu masif heykel.konsol: Ana yap›dan ç›k›nt› yapan k›s›mlar›destekleyen tafl destek.kornifl: Yap› cephelerinde veya çat› hizas›nda,kap› ve pencere üstlerindeki ç›k›nt›l› silmeler.kore: Giyimli genç k›z heykeli (Arkaik dönem).koro: Kiliselerde apsisin önünde yer alan bö-lüm.krepis: Tap›na¤›n oturdu¤u platformu çevrele-yen basamakl› k›s›m.kripta: Eski kiliselerde Hr›stiyanlar›n gizli ta-p›nmak amac›yla kulland›klar› kilise ve kilise-lerde koro veya apsidin alt›nda yer alan mezarodas›.kubbe:Yar›m küre fleklindeki mimari örtü ele-man›.kuros: Ç›plak erkek heykeli (Arkaik dönem).kült: Mezhep, ç›¤›r, inanç, tap›nma.

L

lahit: Ölünün konuldu¤u tafl, mermer sanduka.

M

mabet: Tap›nak.manast›r: Genellikle dünya ifllerinden ilgisinikesmifl Hr›stiyan din adamlar›n›n yaflamas› içinflehir d›fllar›nda inflaa edilen yap›.mask: Alç› kal›pla yap›lan bafl›n sadece yüzk›sm›n› tasvir eden heykel.mastaba: Eski M›s›r’da kesik piramit biçimlimezar yap›s›.megaron: Öntaraf›nda k›sa bir sundurma ilegirilen küçük bir girifl ile arka tarafta yer alanbüyük bir odadan ibaret dikdörtgen ev plan›.metop: Antik mimaride frizin üstünde, triglifleraras›nda yer alan(bazen kabartmal›) dikdötgenya da kare yüzeylerden her biri.

minyatür: Kitaplarda yer alan küçük, renkli re-sim sanat›.mitoloji: Bir ulusa ait efsanellerin bütünü.motif: Bezeme ve süslemede bütünün parça-lar›ndan her biri.mozaik: Küçük renkli tafl ya da cam parçala-r›yla yap›lan süsleme ve resim türü.mulaj: Ergimifl haldeki bir madeni kal›ba dök-me ifllemi.

N

naos: Bir Yunan tap›na¤›nda tanr›n›n heykeli-nin yer ald›¤›, çevresi sütunlu esas bölüm (ha-cim) cella ile efl anlaml›d›r.narteks: Kiliselerde ana mekân›n önünde yeralan girifle haz›rl›k bölümü.natürmort: Hareketsiz ve ölü do¤a varl›klar›n›konu alan resimler.nef: Kiliselerde birbirinden sütunlarla ayr›lanuzunlamas›na mekân.nekrapol: Antik dönemlerde kent d›fl›nda yeralan mezarl›k alan› (ölüler flehri).nifl: Ço¤unun üstü kemerli duvar hücresi.nizam: mimaride belirli formlar ve oranlar sis-teminin oluflturdu¤u bütüne verilen ad.non figüratif: Soyut, figürsüz resim.

O

obeliks: Bir zafer veya önemli bir olay›n an›s›-na dikilen yüksek dikdörtgen prizma fleklindeyukar›ya do¤ru incelen, hiyeroglifle süslü tafl.obsidyen: Siyah, yeflil, gri veya mor renkli safdo¤al cam, volkan cam›.odeon: Eski Yunan’da içinde konserler verilenbina.opistodomos: Antik Yunan’da naos arkas›ndayer alan mekân, hazine odas›.orkestra: Antik dönem tiyatrolar›nda sahneönünde yer alan daire veya yar›m daire alan.ortostat: Hitit mimarisinde duvarlar›n alt ön yü-zünde üzerinde kabartmalar bulunan tafl blok-lar.

P

palmet: Stilize palmiye yapra¤› fleklinde beze-me motif.

131

pandantif: Kare planl› mekânda kubbeye geçi-fli sa¤layan mimari eleman.papirus: Eski M›s›r’da üzerine yaz› yaz›lan kâ-¤›t.parthenon: Klasik Yunan mimarisinde tanr› At-hena Parthenon ad›na yap›lm›fl Akrapol’deki birtap›nak.payanda: Duvarlar›n d›flar›ya do¤ru e¤ilmesiniönlemek amac›yla inflaa edilen destekleyici ele-man.paye: Yap›da tafl›y›c› ayak.perdah: Pürüzlü yüzeyin düzgünlefltirilmesi.peristil: Antik mimaride tap›nak ya da avlu etra-f›n› dolanan sürekli sütun dizisi.peripteros: Sella etraf› çepeçevre bir sütun dizi-siyle çevrili Yunan tap›na¤›.perspektif: Eflyay›, dura¤an bir noktaya göreuzakl›klar›n› ve aralar›ndaki durufl ayr›mlar›n›canland›racak flekilde resmetme yolu.pilon: Yeni krall›k döneminde M›s›r tap›naklar›-n›n kuleli geçit k›sm›.piramit: Eski M›s›r’da an›tsal mezar yap›s›.plastik: Genel olarak üç boyutlu anlat›m. Hey-kelin her türü.plaest›r: Bir bölümü duvara gömülmüfl sütun yada ayak.podyum: Sütunlar›n, lahitlerin, heykellerin veyatap›naklar›n, üzerine yerlefltirildi¤i alan.portal: Binan›n ana kap›s›, taç kap›.portik: Küçük sütunlarla tafl›nan girifl sundur-mas›.portre: ‹nsan bafl›n› konu alan resim ya da hey-kel.potern: Eski Anadolu uygarl›klar›nda kaleleringirifl ve ç›k›fllar› için yap›lan tünel.profil: Yandan görünüfl.

R

realizm: Sanatta gerçekçilik.revak: Yap›da, duvar önünde, sütun ya daayaklarla tafl›nan kemer s›ralar›n›n oluflturdu-¤u, bir taraf› avluya aç›k, üstü örtülü uzunlama-s›na mekân.Rokoko: 18.yy.da Barok’tan sonra ortaya ç›-kan, kavisli çizgilileri bol, gösteriflli bir bezemeüslubu.rozet: Üsluplaflt›r›lm›fl gül fleklinde, yuvarlakbezeme eleman›.rölyef: Kabartma.

S

saçak: E¤imli çat›larda çat› yüzeyinin yap›n›nd›fl›na do¤ru taflan bölümü.sarn›ç: Ya¤mur suyu biriktirilen yer alt› depo-su.seramik: Kilden f›r›nlanarak yap›lm›fl her türlüeflyan›n genel ad›.sfenks: ‹nsan bafll› genellikle aslan ya da bo-¤a vücutlu yarat›k.sistrum: Müzik aleti.site: Antik kent devleti.silme: Duvar yüzeyinde hafif ç›k›nt› olarakbulunan flerit biçimindeki mimari bezemeögesi.skene: Antik tiyatroda sahne yap›s›na verilenad.stel: Küçük dikili tafl, mezar sütunu veya tafllevha.stilize: Üsluplaflt›rma, flematik anlat›m.sunak: Tanr›lara kurban sunulan genelde tafl-tan eleman, sunu yap›lan yer.sundurma: Ya¤mur veya güneflten korunmakiçin bir kap› üstüne veya duvar önüne yap›lansaçak.sütun: Mimaride dikey tafl›y›c› eleman.

fi

flablon: Kesme veya oyma kal›b›. Proje çi-ziminde kullan›lan yaz› veya çizgi kal›b›.flapel: Tek mekândan oluflan küçük kilise.

T

tablet: Piflmifl topraktan yap›lm›fl üzeri resimlive yaz›l› levha.tablo: Tuval, ahflap levha, karton ve benzeriüzerine yap›lm›fl tafl›nabilir boyutlu resim.tap›nak: ‹çinde ibadet yap›lan her türlü yap›.tasvir: Betimlemek.temenos: Bir veya birkaç mabedi çevreleyenkutsal alan.tezyinat: Süsleme, bezeme, dekor.theatron: Antik Yunan tiyatrosunda yar›mdaire biçimli oturma bölümü.tonoz: Örgü teknikleri kullan›larak inflaa edil-mifl e¤risel yüzey ya da yüzeylerden oluflanmimari örtü ögesi.

132

transept: Kiliselerde orta bölüm koroya yak›nbölümünde sahna dik olan ve orta sah›nla bir-likte bir haç flekli meydana getiren uzunca sa-h›n.triglif: Dor düzeninde üç yivli,metoplar aras›n-da yer alan tafl blok veya metoplar aras›ndakalan üç yivli tafl blok.tromp: Kare mekânl› plan üzerine kubbeninoturmas›n› sa¤layan geçifl eleman›.tüf: Volkanik tafl.tümülüs: Y›¤ma toprak tepeden oluflan, içeri-sinde mezar odas› bulunan tepe mezar.

Ü

üslup: Bir sanatç›n›n kendine özgü biçimlen-dirme ve tasar›m anlay›fl›.

V

vaftizhane: Vaftiz töreni yap›lan merkezî plan-l› Hr›stiyan yap›s›.vitray: Renkli camlardan meydana getirilensüsleme ve resim tekni¤i.volüt: ‹yon sütun bafll›¤›nda bulunan k›vr›ml›sarmal motif.

Y

yiv: Bir yüzey üzerine oyulan ince oluk gibi yol.

Z

zafer tak›: Eski Roma’da savafl kazanan ko-mutan ve imparatorlar için yollar üzerine vemeydanlara inflaa edilmifl yap›.ziggurat: Eski Mezopotamya’da üst üstetaraçalardan oluflan ve en üstte suna¤›n yer al-d›¤› tap›nak yap›s›.

133

134

AKfi‹T,‹lhan,Akflit Kültür Turizm Sanat Ajans Ltd.fiti.,‹stanbul,1993.AKURGAL,Ekrem,Anadolu Uygarl›klar›,NET turist YAYINLAR,a.fl.,‹stanbul,1990.ANADOLU MEDEN‹YETLER‹ ‹fi MÜZES‹,Anadolu Med.Müz.Koruma ve Yaflatma Derne¤iYay›n›,Ankara,1997.ANADOLU UYGARLIKLARI ANS‹KLOPED‹S‹,I.II.III.cilt, Görsel Yay›nlar, ‹stanbul,1982.ANDERSEN, Liselatle, Baroque and Rococo Art,Harry N. Abrams,Baden Baden,1969.ANTALYA MUSEUM GUIDE,A.Pamfilya Tourizm and Say›l› Matbaa Production,‹stanbul,1982.ATLAS DERG‹S‹,Say›:47,49,74,78,81.Hürgüç Gazetecilik Tic.Turizm Organizasyon A.fi.,‹stanbul,1990.AYYILDIZ,U¤ur,‹stanbul, Net Turistik yay›nlar Sanayi ve Tic.A.fi.,‹stanbul,1987.AYYILDIZ,U¤ur,Cappadoce,Net Turistik Yay›nlar Sanayi ve Tic. A.fi. ‹stanbul,1990.BARAN,Musa, Cappadoce, Molay Matbaac›l›k.,‹zmir.BOYSAL,Yusuf,Grek Klasik Devir Heykelt›rafll›¤›,türk Tarih Kurumu Bas›m Evi,Ankara,1979.BÜYÜK RESSAMLAR ANS‹KLOPED‹S‹,Milano,1976.C‹MR‹N,Hüseyin,Nikolous Myra, Kekova ve Kafl, Derme- Kalkan Aras› Antik Kentler- GörülecekYerler,Güney Kartpostal Yay›nc›l›k,Antalya,1995.CHATELA‹N.,il Museo Del Louvre Milano,1968.DEM‹R, Neflat,Vallery of Ihlara,Tourizm and Travel Agentcy,Ankara,1992.DEM‹R, Ömer,Derinkuyu,Aslar Matbaac›l›k,‹stanbul,1975.DURYJ,carel,Art of the Ancient Near and Middle East,Harry N.Abrams,Baden Baden,1969.EFES MÜZES‹ Müdür ve Araflt›rmac›lar,Efes Yamaç Evleri,Apalar Matbaac›l›k,‹zmir,1998.EPHESOS MUSEUM,Hitit Color lmt.fiti.‹st.,1989.EY‹CE ,Semavi,Son Devir Bizans Mimarisi,Türkiye Turing Otomobil Kurumu Yay›nlar›,‹stanbul,1963.GEZ‹ DERG‹S‹,"Yamaç Evler",Hearts Yay›nc›l›k, Nisan,1998.GOMBRICH,E.H.,Sanat›n Öyküsü( Çev.Bedrettin CÖMERT),Remzi Kitap Evi,‹stanbul,1976.HAFNER,German.,Art of Roma Etruca Graecio,Harry N.Abrams,Baden Baden,1969.‹Pfi‹RO⁄LU,Mahzar- Nazan, Oluflum Süreci ‹çinde Sanat Tarihi,‹stanbul,1977.JUNIOR LAROUSSE, Temel Bilgiler Ansiklopedisi,Cilt 2,Milliyet Yay›nlar›,‹stanbul.KAR‹YE MÜZES‹, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu,‹stanbul.KOfiAY,H.-AKOK,Mahmut,Alacahöyük,Ankara,1966.KUBAN,Do¤an., 100 Soruda Türkiye Sanat› Tarihi, Gerçek Yay›nlar›3. bvask›,‹stanbul,1970.MAG‹,Giovanna,‹stanbul,Net Yay›nlar›,‹talya(Frenze),1990.MANSEL,Arif Müfid, Ege ve Yunan Tarihi,Türk Tarih Kurumu Bas›m Evi,Ankara,1984.ÖZGÜÇ,Tahsin, Alt›ntepe,1-2.cilt,Ankara1966-1969.ÖZGÜÇ,Tahsin,Kültepe-Kanifl, Ankara,1959.RICHTER, G›sela, Yunan Sanat›,Cem Yay›nevi,‹stanbul,1979.SANAT TAR‹H‹ ANS‹KLOPED‹S‹, I,II,III,IV.cilt,Görsel Yay›nlar,Milano,1978.SCHULTRE,Jurgen,Art of Nineteen-Century Europa,Harry N. Abrams,Badeb Baden,1970.SOUCHAL, François, Art of the Early Middle Ages,Harry N. Abrams;Baden Baden,1968.SÖZEN,Metin-Tanyeli,U¤ur,Sanat Kavram ve Terimler Sözlü¤ü,Remzi Yaynevi,‹stanbul,1986.TANSU⁄,Sezer,Herkes ‹çin Sanat,‹stanbul,1982.TORBUGGE,Walter,Prehistoric Europen Art,Harry N. Abrams,Baden Baden,1968.TURAN‹,Adnan,Dünya Sanat Tarihi,‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›,Ankara,1979.TÜRKMEN,‹tler ve Di¤erleri,The Anatolian,Civilisations,I-II.cilt,Güzel Sanatlar Matbaas›,‹stanbul,1983.TÜRKO⁄LU ,Sabahattin,Hagia Sophia,Net Turistik Yay›nlar,‹stanbul,1988.Umar, Bilge,Aiolis,‹stanbul,1980.WOLF,E.R.- MILLEN,R., Renaissance and Mannesrist Art,Harry N. Abrams,Baden Baden,1968.

KKAAYYNNAAKKÇÇAA

Sanat-tarihi 0 Derskitabi Meb Sanat Tarihi MEHxH

Documents