DSS-decision support systems

RAUNARSKI PROGRAMI ZA STRATEGIJSKI MENADMENT

Ciljevi predmeta SPOTo become familiar with the goals and different forms of decision support, and Gain knowledge of the practical issues of implementation. The course examines systems based on statistical and logical approaches to decision making that include statistical prediction, rule-based systems, case-based reasoning, neural networks, fuzzy logic etc. It gives an overview of the various computerized decision support techniques together with a detailed assessment of successful and unsuccessful applications developed. The actual and potential impact of the technology together with the challenges associated with this kind of application will be examined.SilabusCiljevi predmetaRaskorak u znanju i sposobnosti odluivanjaVrste ISIstorijat i evolucija SPO Uvod u SPOStrukturisanost problemaZadatak SPO

Raskorak u znanju i sposobnosti odluivanja

Izvor: Gartner Group Informacioni sistemi za podrku odluivanjuSistemi za podrku odluivanju - SPO (engl. Decision Suport Systems - DSS) su ono to smo ve dugo pokuavali, ali nismo za to imali ime.

Ova duhovita definicija SPO Sprague (it. sprejg) i Carlsona iz 1982. godine u velikoj mjeri odraava sutinsku razliku IS SPO u odnosu na ranije koncepcije informacionih sistema.Vrste ISTransakcioni UpravljakiSPO (DSS)ES ekspertni ISPoslovna inteligencija7/32Spektar poslovnih podataka

ProizvodiTehnologijaSirovineFinansijeMarketingOperativno upravljanjeStratekoupravljanjeTransakcioni sistemDokumentacija PreglediPlanoviTrokovi Izvjetaji Odluke PrognozeANALITIKI ISTRANSAKCIONI ISIstorijat i evolucija SPO (1)Prve ideje o konceptu SPO pojavljuju se krajem 60-tih godina XX vijeka.Kao nezavisan i konzistentan termin, SPO je tek krajem 70-tih godina definitivno oblikovan.

Primjena prvih sistema za podrku odluivanju ogledala se u iznalaenju naina da raunari i primijenjeni analitiki modeli pomognu menaderima u donoenju kljunih odluka. Primjena IT koje podravaju proces donoenja odluka iaktivnosti kod rjeavanja problema namnoile su se irazvijale unazad nekoliko posljednjih desetljea.U 1970-im, te aplikacije su jednostavne i zasnovane se na softveru za elektronske (unakrsne) tabele (engl. spreadsheets). Tokom 1980-ih, sistemi za podrku donoenju odluka ukljuuju modele optimizacije, koji su nastali u operacionim istraivanjima i zajednicama nauke o menadmentu. U 1990-im, ti sistemi su bili dodatno pojaani sa komponentama iz vjetake (engl. artificial-umjetne) inteligencije i statistike.Istorijat i evolucija SPO (2)This evolution led to many different types of decision-support systems with somewhat confusing names, including: management information systems, intelligent information systems, expert systems, management-support systems, and knowledge-based systems.

Istorijat i evolucija SPO (3)Kratki istorijat (1)Academic Researchers from many disciplines has been studying DSS for approximately 40 years.According to Keen and Scott Morton (1978), the concept of decision support has evolved from two main areas of research: the theoretical studies of organizational decision making done at the Carnegie Institute of Technology during the late 1950s and early 1960s, and the technical work on interactive computer systems, mainly carried out at the Massachusetts Institute of Technology in the 1960s. It is considered that the concept of DSS became an area of research of its own in the middle of the 1970s, before gaining in intensity during the 1980s.Kratki istorijat (2)In the middle and late 1980s, Executive Information Systems (EIS), group decision support systems (GDSS), and organizational decision support systems (ODSS) evolved from the single user and model-oriented DSS.Beginning in about 1990, data warehousing and on-line analytical processing (OLAP) began broadening the realm of DSS. As the turn of the millennium approached, new Web-based analytical applications were introduced.

OLAP-pojamOn-Line Analytical Processing (OLAP) je proces koji analitiarima i menaderima omoguava brz, postojan, interaktivan pristup pogledu na informacije koje su transformisane iz "sirovih" podataka odraavajui realne dimenzije posmatranih podataka.Istorijat razvoja SPO

Evolucija koncepata sistema za podrku odluivanju1960-te strukturisani izvjetaji interaktivna pretraivanja sistema1970-te MDS - Management Decision Systems specifini DSS 1980-te GDSS -Group Decision Support Systems EIS - Executive Information Systems1990-te Data Warehouse On-Line Analytical Processing Visual modelingSimon, Davis, Sprague, Carlson, Keen, DeSanctis, Gallupe, Morton, Mintzberg,Power, Turban ...2000-te Business Intelligence Data Mininig Knowledge Management

Slika 1. Evolucija oblasti SPO Multidisciplinarna osnova SPOIt is clear that DSS belong to an environment with multidisciplinary foundations, including (but not exclusively): Management Science (as is), Database research, Artificial intelligence, Human-computer interaction, Simulation methods, Software engineering, and Telecommunications.Menadement kao nauka (o upravljanju -o donoenju odluka-odluivanju)Management is decision makingThe manager is a decision makerOrganizations are filled with decision makers at different level.Management is considered as art: a talent acquired over years by trial-and-error.However decision making today is becoming more complicated:Technology / Information/Computers : increasing More alternative to chooseStructural Complexity / Competition : increasing larger cost of errorInternational markets / Consumerism : increasing more uncertainty about futureChanges, Fluctuations : increasing need for quick decisionImplikacijaManagement is decision makingManagement is considered as art: a talent acquired over years by trial-and-error.

Na osnovu zakona implikacije => Donoenje odluka je umjetnost (talent steen godinama prakse pokuaj-greka) (prema: Rolji, L., Ibidem)

Karakteristika menaderskih problemaMost management problems for which decisions are sought (se trae) can be represented by three standard elements objectives, decision variables, and constraints.ObjectiveMaximize profitProvide earliest entry into marketMinimize employee discomfort/turnoverDecision variablesDetermine what price to useDetermine length of time tests should be run on a new product/serviceDetermine the responsibilities to assign to each workerConstraintsCant charge below cost (Ne moe se naplatiti ispod cijene)Test enough to meet minimum safety regulationsEnsure responsibilities are at most shared by two workers

Sought-traeno; discomfort/turnover-nelagoda/prihod;

Cant charge below cost-Ne moe naplatiti ispod cijene.20Zato nam trebaju SPO ?Increasing complexity of decisionsTechnologyInformation: Data, data everywhere, and not the time to think!Number and complexity of optionsPace of change (ritam promjena)Increasing availability of computerized supportInexpensive high-powered computingBetter softwareMore efficient software development processIncreasing usability of computersKarakteristike odluivanjaDecision is made based on the information available.At each part of the assessment, there may have to be iterative development to take account improvement in data that take place as the project proceeds.A project will not go ahead unless there is adequate funding (finansiranje, sredstava).

Uvod u SPO Sistemi za podrku odluivanju-SPO su informacioni sistemi koji pruaju podrku u rjeavanju nedovoljno determinisanih problema, crpei iz postojeih sistema saznanja i informacije neophodne za proces odluivanja.

Dakle, akcenat je na sistemu za donoenje odluka, koji se sastoji od: - donosioca odluke, - konkretnog zadatka, - okruujuih uslova i - SPO. SPO po Mittra- raunarski zatvoren IS koji pomae rukovodiocu da donosi kljune odluke ime se poboljava efikasnost procesa rjeavanja problema samih rukovodilaca. po Ridloh-u, SPO su IS koji se sastoje od hardvera i softvera kao i ljudskog elementa, projektovani da asistiraju donosiocu odluka(engl. Decision Maker-DM) na bilo kom nivou. Moe se rei da SPO su informacioni sistemi koji su slini i komplementarni standardnim IS i imaju za cilj da podravaju, uglavnom, poslovne procese donoenja odluka. Predstavljaju simbiozu IS, primjene niza funkcionalnih znanja i tekueg procesa donoenja odluka.Decision Support SystemA Decision Support System (DSS) is an interactive computer-based system or subsystem intended to help decision makers use:- communications technologies, - data, - documents, - knowledge and/or - models to identify and solve problems, complete decision process tasks, and make decisions. Decision Support System is a general term for any computer application that enhances a person or groups ability to make decisions. Also, Decision Support Systems refers to an academic field of research that involves designing and studying Decision Support Systems in their context of use.

SPO je opti pojam (termin) za svaku primjenu raunara koja pojedincu ili grupi omoguuje da pripremi odluku.Tokom vremena sistemi za podrku odluivanju pokazali su se kao nezamjenljiv alat u procesima donoenja odluka u poslovnim sistema.

"Sistemi za podrku odluivanju su interaktivni raunarski sistemi namijenjeni da pomognu menaderima ili donosiocima odluka da identifikuju, strukturiu i/ili rijee polustrukturisane i nestrukturisane probleme i da naprave izbor meu alternativama" (Daniel Power, 2000). SPO su interaktivni, fleksibilni i adaptivni raunarski informacioni sistemi specijalno razvijeni za podrku u rijeavanju nestrukturisanih menadment problema u cilju poboljanja procesa odluivanja" (Turban, Aronson, 1998).

Strukturisanost problemaStrukturisanost problema - je jedna od osnovnih karakteristika SPO.Po SOMN-u struktura se moe izjednaiti sa njegovom definisanou, a pod potpuno definisanim problemom on podrazumijeva da su sve komponente rjeenja poznate:1. tano je odreen problem.2. precizno su definisani ulazni podaci.3. poznat je nain na koji se vri analiza i bira konano rjeenje.Tipovi problemaStructured: situations where the procedures to follow when a decision is needed can be specified in advanceRepetitiveStandard solution methods existComplete automation may be feasibleUnstructured: decision situations where it is not possible to specify in advance most of the decision procedures to followOne-timeNo standard solutionsRely on judgmentAutomation is usually infeasibleSemi-structured: decision procedures that can be pre specified, but not enough to lead to a definite recommended decisionSome elements and/or phases of decision making process have repetitive elements

DSS most useful for repetitive aspects of semi-structured problemsVrste strukturisanostiPostoji: potpuna strukturisanost, djelimina strukturisanost (neki od nabrojanih (1-3) elemenata nedostaje ali nije jasno koji),nestrukturisanost (svi nedostaju). Za operativne odluke smatra se da su potpuno strukturisane, taktike se kreu od potpune ka djeliminoj, a strateke su uglavnom nestrukturisane.

Zadatak SPOKao to im ime kae, sistemi za podrku odluivanju imaju zadatak da pruaju pomo pri donoenju odluka, ali sa naglaskom na rijeavanju nestrukturisanih ili slabo strukturisanih problema.Sistemi za podrku odluivanju pruaju pomo pri donoenju odluka na svim nivoima odluivanja, ali su od posebnog znaaja za vie nivoe. Nivoi odluivanja: operativni, taktiki, strateki.Razlika izmeu SPO,TPS i MISSPO se razlikuju od TPS (transakcionih IS), koji su usredsreeni na obradu podataka generisanih poslovnim transakcijama i operacijama.SPO se razlikuje od MIS, koji su usredsreeni na obezbjeivanje unaprijed specifikovanih informacija izvjetaja za menadere, jer SPO omoguavaju menaderima analitiko modeliranje, simulacije, eksploracije (istraivanje, pretragu) moguih alternativa i dr. Glavni nedostatak upravljakih informacionih sistema (MIS) je njihova usmjerenost na rjeavanje potpuno definisanih (strukturisanih) problema. Za razliku od upravljakih informacionih sistema, koji preteno olakavaju horizontalni protok informacija, sistemi za podrku odluivanju podravaju vertikalne informacione tokove i tako potpomau integraciju informacija koje se koriste na razliitim organizacionim i upravljakim nivoima. Oni olakavaju sintezu informacija iz pojedinih podsistema za strateko odluivanje i doprinose automatizaciji stratekog planiranja i predvianja. Rezime o SPO (1) Svrha SPO je da podri, a ne da zamijeni donosioca odluke. SPO ne donosi odluke, ve obezbjeuje analizu i potrebnu podrku u procesu odluivanja. SPO se koristi za nedovoljno specificirane probleme. Preteno se koristi na viim nivoima odluivanja poto su nii nivoi odluivanja u principu suoeni sa bolje determinisanim problemima, te samim time u mogunosti su da koriste egzaktne-kvantitativne metode, koje su jednostavnije za primjenu.U konceptu SPO se integriu nauna zananja o upravljanju i konvencionalne funkcije obrade podataka. To znai da SPO sadri algoritme logikih i konvencionalnih procesa klasifikacije, uporeivanja i formiranja informacija za odluivanje. Akcenat SPO je na maksimalnoj fleksibilnosti i adaptivnosti u procesu odluivanja.Rezime o SPO (2)Sistem za podrku odluivanju je informacioni sistem zasnovan na raunaru koji kombinuje modele i podatke u pokuaju da rijei polustrukturisane probleme uz znatno uee korisnika. Projektuje se u namjeri da se savladaju problemi koji nisu svakodnevni, rutinski i dobro poznati. SPO ne ine proces odluivanja automatskim, jer ne zamjenjuju ljude (menadere) u prosuivanju problema, odluivanju i drugim slinim ljudskim funkcijama, ve samo pomau donosiocima odluka da donesu kvalitetnije odluke, pa se zato kae da vie slue poboljanju efektivnosti (kvaliteta) nego efikasnosti (brzine) procesa odluivanja. Rezime o SPO (3)Oigledne prednostidecision quality (efektivnost)improved communicationcost reductionincreased productivitytime savingsimproved customer and employee satisfaction

Raniji (prvobitni) SPO-iNa narednoj slici (slika 2) predstavljena je struktura sistema za podrku odluivanju u onom obliku u kome su egzistirali od ranih 70-tih do 90-tih godina prolog vijeka. Osnovne komponente sistema za podrku odluivanju (80-ih i 90-ih godina) su: baza modela, baza podataka, generator sistema za podrku odluivanju i korisnik....

Slika 2. Osnovne komponente SPO iz 80-ih do 90-ih godina (Jaukovi, 1992)Dananji SPOSa sve kompleksnijim uslovima privreivanja, kao i sa razvojem raunarske tehnologije dolo je do odreenog pomaka i u razvoju sistema za podrku odluivanju. Dananji sistemi za podrku odluivanju osavremenjeni su za niz karakteristika u odnosu na njihovu prethodnu generaciju. Razlike se jasno vide poreenjem njihove strukture (slika 3).

Slika 3. Struktura SPO (Turban, Aronson, 1998)

Slika 2.Princip rada korisnika sa SPO-omPrema Barrett i Castore (1989), princip rada korisnika sa SPO-om je: proces zapoinje korisnikovom dilemom, korisnik zatim definie (formulie) problem, u emu mu SPO moe pruiti pomo kroz snimanje, praenje i prikupljanje podataka iz spoljanjih i unutranjih izvora podataka, na osnovu ega se stie uvid o nastanku i karakteru problema.po zavretku formulacije problema SPO vri obradu podataka koristei se pri tome bazom podataka i/ili bazom znanja. po izvrenoj obradi problema SPO nudi korisniku raspoloivi niz alternativa. sluei se pokazateljima o stepenu zadovoljenja postavljenog problema svake alternative, korisnik vri izbor najpovoljnije. Struktura savremenih SPO (komponente) su:podsistem za upravljanje podacima, podsistem za upravljanje modelima, podsistema za upravljanje znanjima, podsistem za upravljanje dijalogom korisniki interfejs, korisnik.

Upravljanje podacima i dijalogom postoji i kod drugih vrsta informacionih sistema, pa podsistem upravljanja modelima ini osnovnu razliku izmeu ostalih i sistema za podrku odluivanju. Moe se ak rei da sistemi za podrku odluivanju nastaju dogradnjom upravljakih informacionih sistema (MIS) podsistemom upravljanja modelima.Podsistem upravljanja podatka predstavlja korienje baza podataka sa sistemom za njihovim upravljanjem (SUBP).

Podaci mogu egzistirati u razliitim formama: numerikoj, tekstualnoj, grafikoj, multimedijalnoj, kombinovanoj... Podsistem upravljanja podacima (1)Podsistem upravljanja podacima (2)Sadri sve potrebne podatke koji pritiu iz nekoliko izvora i izdvajaju se prije unoenja u bazu podataka SPO. Ukljuuje sredstva za prijem i procesiranje podataka iz formalnih baza podataka, kao i sredstvo za upravljanje podacima. Omoguava brzo i lako dodavanje i brisanje izvora podataka. Podaci mogu biti iz internih izvora npr. izvjetaji MIS-a ili iz eksternih izvora. Baze podataka SPO-a su znatno manje po obimu i ine je podaci koji se saimaju iz velikih baza podataka preduzea.Podsistem upravljanja modelima treba da omogui svakom SPO integraciju pristupa podacima i modelima odluivanja. Kljune osobine SPO u podsistemu modela: - kreiranje novih modela brzo i jednosatavno pristup i integracija blokova modela katalogiziranja i odravanja irokog spektra modela za razliite korisnike povezivanje ovih modela sa odgovarajuim vezama u BP upravljanje bazom modela.Podsistem upravljanja modelima (1) Podsistem upravljanja modelima (2) Sadri gotove modele i sastavne dijelove modela koji su neophodni za razvoj SPO aplikacija. Baza modela sadri skup adekvatnih metoda i tehnika projektovanih i razvijenih saglasno ciljevima koje konkretni SPO treba da zadovolji. Tu spadaju standardni softver finansijskog i statistikog modela, modeli iz domena nauke o upravljanju ili drugi kvantitativni modeli, npr.: u finansijske modele ubrajamo: racio, leverage, cash flow analize, finansijske simulacije, modele kreditiranja, modele ocjene profitabilnosti itd.,u statistike modele ubrajamo: funkcije, trendove, regresionu analizu, faktorsku analizu itd. (neki od ovih modela sadrani su u funkcijama programa Excel). - tu spadaju i razliite metode operacionih istraivanja: linerano programiranje, viekriterijalno programiranje, vieatributna analiza i rangiranje, teorija zamjene, teorija zaliha, lokacijsko-alokacijski modeli, mreno planiranje itd.), zatim sistemsko-analitiki pristupi, metode posebne namjene .... Podsistem upravljanja modelima (3) Komunikacioni podsistem (1)ine tzv. korisniki interfejs i sami korisnici. Korisniki interfejs je termin koji obuhvata sve aspekte komunikacija (dijaloga) izmeu korisnika i SPO-a, odnosno prihvata korisnike inpute i prezentuje outpute korisnicima u raznim formatima i na raznim izlaznim raunarskim ureajima.

Vrste interfejsaKorisniki (User Interface)FizikiSoftverskiVrste korisnikih interfejsaKomandna linija - CLUI (Command Line User Interface)Grafiki - GUI (Graphical UI)Govorni-glasovni (Voice User Interface)Viemodalni - mmUI (Multimodal UI) ukljuuje: dodir, pokret dijelova tijela, govor, itd.Korisniki interfejs odnosno podsistem dijaloga, je ulazno-izlazni softverski modul preko koga se ostvaruje komunikacija SPO sa korisnikom i sa programskim i radnim okruenjem.

Korisniki interfejs ima zadatak da omogui upravljanje bazom podataka, bazom modela, da omogui artikulaciju donosioca odluke (korisnika), da omogui korisniku efikasan pristup znanju ugraenom u SPO, razumijevanju tog znanja, interaktivan rad tokom procesa zakljuivanja, davanja objanjenja korisniku o procesu zakljuivanja i prirodnu, slikovitu i lako razumljivu prezentaciju rezultata.

Komunikacioni podsistem (2)Interfejs, kao podsistem dijaloga, treba da omogui komunikaciju izmeu SPO i korisnika koji po pravilu nisu specijalisti. U veini sluajeva sastoji se iz 3 dijela:jezik akcije: ta korisnik moe da uini u komunikaciji sa sistemom. jezik prikazivanja ili prezentacije: ta korisnik vidi na ekranu. baza znanja: ta korisnik mora znati o SPO.

Komunikacioni podsistem (3)KorisniciKorisnici su osobe koje se suoavaju sa problemom ili odlukom, pri ijem donoenju trebaju da koriste SPO. Oni mogu biti menaderi ili specijalisti (planeri, analitiari, istraivai marketinga i dr.). Pri tome menaderi oekuju fleksibilne i za upotrebu lake sisteme, dok specijalisti zahtijevaju analitinije, kompleksnije i sposobnije sisteme SPO.

Matematika inteligencijaJochann Karl Friedrich Gauss (30.4. 1777. - 23.2. 1855.) je njemaki matematiar i naunik poznat po kljunom doprinosu razvoju teorije brojeva, analize, diferencijalne geometrije, geodezije, magnetizma, astronomije i optike. Uz Arhimeda, Newtona i Eulera se smatra jednim od najveih matematiara u istoriji.Ve su u osnovnoj koli bili iznenaeni njegovim brzim sabiranjem brojeva od 1 do 100, kada je zakljuio da je zbir 50 parova brojeva, a svaki par je 101.Anegdota iz ivota...Klasini primjer inteligencije dat je u anegdoti iz akog ivota Karl Friedrich Gauss-a. Kao prvokolac je dobio "nerjeiv" zadatak da sabere brojeve od jedan do sto. Gauss je vrlo brzo i elegantno doao do rjeenja: uvidio je da je zbir prvog i zadnjeg broja 101, drugog i predzadnjeg takoe 101 i tako sve do zbira zadnjeg para brojeva 50 i 51. s ozirom da parova ima 50, proizvod 50 puta 101 daje rjeenje 5050.Podjele SPOMogue je izvriti slijedeu podjelu (grupisanje) tipova/vrsta SPO (prema*: Rolji. L.): 1. prema nainu korienja i 2. prema funkcionalnim oblastima3. prema HW/SW elementima4. (GSPO) prema broju (i udaljenosti) uesnika u donoenju odluka5. SPO prema tehnikama odluivanja.

(*) Rolji, Lazo, INFORMACIJE SISTEMI UPRAVLJANJE, MARKOS Banja Luka, 2013. (prvo dopunjeno i izmijenjeno izdanje);

Rolji, Lazo, INFORMACIJE SISTEMI UPRAVLJANJE, MARKOS Banja Luka, 2013. (prvo dopunjeno i izmijenjeno izdanje);601. Prema nainu korienja SPO se dijele na: INDIVIDUALNE ili LINE SPO koje upotrebljavaju pojednci kod odluivanja koja ne trae meuzavisnosti, ve odluke nakon konsultovanja SPO postaju izvrne. GRUPNI SPO, slue kod odluivanja koja zahtjevaju raspravu i diskusiju na osnovu koje se donosi odluka. ORGANIZACIONI SPO se koristi kod odluivanja koje zahtijeva sekvencijalnu meuzavisnost.Najvei broj danas korienih SPO pripada klasi individualnih. Ozbiljnija istraivanja u domenu teorije upravljanja upuena su uglavnom ka korienju grupnih i organizacionih klasa SPO. Zahvaljujui ekspanziji personalnih raunara, kompatabilnosti i komunikacionoj integraciji raunara razliitih platformi, zahvaljujui Internetu, danas se lako integriu sve tri klase SPO u jedinstvene SPO ambijente.Prema nainu korienja...2. Prema funkcionalnoj namjeni, odnosno prema problemima koje rjeavaju, SPO se dijele na:Sisteme za upite o podacima; Sisteme za analizu podataka; Sisteme za analizu informacija; Simulacione sisteme/reprezentacione sisteme, i Optimizacione sisteme.

3. Podjela SPO prema nivou HW i SWNivoi SPO tehnologija: Nivoi hardvera/softvera koji se mogu smatrati SPO: SPO alati - elementi hardvera i softvera koji omoguavaju razvoj SPO-a specifine namjene ili SPO generatora.Turban na ovo dodaje samo primjene alata i to: sisteme upita, generatore sluajnih brojeva, spreadsheet softver i jezike programiranja 2) SPO generatori - po Sprague i Watson-u: paketi odgovarajueg hardvera i softvera koji obezbjeuju skup sposobnosti za gradnju SPO specifine nemjene. Po Ross, Penelesky i Doney-u su softverski paketi koji obezbjeuju mogunost dozvoljavanja kreiranja SPO specijalne namjene . Kao to su LOTUS1-2-3,Excel, Access, dBASE 3) SPO specifine namjene - su hardver/softver koji dozvoljava specifinom donosiocu odluke ili grupnom donosiocu rjeavanje specifinog skupa problema u kome se zahtijeva izbor odluke.

GSPOU analizi GSPO, pored dijaloga, modela i podataka, sree se nova komponenta u obliku komunikacionih procedura. Ako je SPO interaktivni raunarski bazirani sistem, koji pomae u rjeavanju slabo strukturisanih problema, analogno tome GSPO je interaktivni raunarski bazirani sistem, koji pomae u rjeavanju nestrukturisanih problema skupa ljudi koji odluuju radei zajedno kao grupa.

Slika 4. Model GSPO po Spragu i KarlsonuGSPOlanovi grupe zajedno sa tzv. grupnim posrednikom, odnosno mediatorom, predstavljaju grupnu komponentu GSPO.4. Podjela GSPO prema broju (i udaljenosti) uesnika u donoenju odlukaPrema obliku sastanka na kojem se donose poslovne odluke, tj. udaljenosti donosioca odluke i prema tipu informacione podrke, sisteme za podrku grupnom odluivanju (GSPO) moemo podijeliti na: sobe za odluivanje, povezane sobe odluivanja (tipa telekonferencije) i mree odluivanja.

Praktina realizacija sistema GSPO (ove druge dvije grupe) esto se naziva i sistemi za elektronsko voenje sastanaka (Electronic Meeting System - EMS). Sistemi za podrku kolektivnom odluivanju ukljuuju ne samo standardnu tehnologiju za podrku odluivanju, ve i tzv. Groupware. Groupware, prema definiciji, je specifian softver i hardver za podjelu interaktivnog okruenja, namijenjen da podri i proiri grupnu aktivnost. Softverske komponente GSPO sadre bazu podataka, bazu modela, specijalizovane aplikacione programe za grupno korienje, jezike visokog nivoa i fleksibilne korisnike interfejse jednostavne za upotrebu.Specijalizovani softver slui za pomo kolektivnim aktivnostima, kao to je: davanje ideja, glasanje i formiranje kolektivnog stava.

Slika 5. Vrste GSPO zavisno od udaljenosti donosilaca odluka GSPO tipa "Soba odluivanja (1)Soba za odluivanje (engl. Decision Room): Prostor koji je adekvatno opremljen specijalnom opremom koja omoguava kolektivno donoenje odluka. Uesnici sastanka sjede zajedno za stolom nasuprot velikom ekranu, koji slui za prikazivanje informacija (tabela, grafikona, slika i drugih prikaza), te ideja koje je grupa stvorila.

Uesnici se koncentriu na jednom mjestu - sobi odluke. Svrha ovoga je poveanje interakcije uesnika i donoenje odluke uz raunarsku podrku u okviru ogranienog vremenskog intervala. GSPO tipa "Soba odluivanja (2)GSPO tipa Povezane sobe odluivanjaSistem za podrku grupnom odluivanju zasnovan na "povezanim sobama odluivanja" (engl. Linked Decisions Rooms) vizualno je slian video-konferencijama izmeu dva ili vie TV studija i pogodan je za velika preduzea koja imaju kancelarije irom zemlje ili svijeta. Svaka soba opremljena je na nain kako je to opisano u prethodnom sluaju. Videokamere prezentuju diskusije u pojedinim sobama i prenose ih do drugih lokacija, koje se takoe vide na projekcionom ekranu.

Tele/raunarska konferencija: Ako su grupe sastavljene od lanova ili timova koji su geografski udaljeni, tele/raunarska konferencija daje interaktivnu vezu izmeu dvije ili vie soba odluka. Ova interakcija e ukljuivati kompjuterizovane i audiovizuelne informacije. "Mrea odluivanja" (engl. Remote Decision Network) je alternativa koja pomae spajanju pojedinaca u procesu odluivanja bez upotrebe specijalno pripremljene sobe odluivanja. lanovi grupe nisu u mogunosti da komuniciraju licem u lice nego se povezuju putem raunarskih mrea. Raunarske mree mogu biti lokalne tzv. LAN (Local Area Network) ili iroko rasprostranjene (WAN), kad se povezuju donosioci odluka koji su smjeteni na razliitim mjestima (daljinsko odluivanje).

GSPO tipa "Mrea odluivanja (1)Ovaj tip grupnog ili kolektivnog odluivanja dozvoljava uesnicima da komuniciraju putem mrea jedni sa drugim ili sa centralnom bazom podataka. Aplikacioni softver moe da koristi zajednike modele da bi pruio podrku. GSPO tipa "Mrea odluivanja (2)5. Klasifikacija SPO prema tehnikama odluivanjaMoe nam biti od pomoi da sve tehnike odluivanja posmatramo pomou tri kategorije-klase. Prva klasa je analitika orijentisana ka podacima (data-driven analytics), gdje imamo veliki skup podataka i hoemo da prepoznamo ta nam oni hoe da pokau. Druga klasa je modelski orijentisana analitika (model-driven analytics), gdje su fokus panje model i algoritam. Trea klasa je analitika poslovnih funkcija (business function analytics) gdje je tehnika odabrana da nas uputi na odreene dobro definisane poslovne probleme. Klasifikacija SPO prema nainu pomoi Using the mode of assistance as the criterion, Power (2002) differentiates five types for DSS:communication-driven DSS, data-driven DSS, document-driven DSS, knowledge-driven DSS, and model-driven DSS.78As with the definition, there is no universally accepted taxonomy of DSS either. Different authors propose different classifications.Communication-driven DSS A communication-driven DSS use network and comminication technologies to faciliate collaboartion on decision making. It supports more than one person working on a shared task.Examples include integrated tools like Microsoft's NetMeeting or Groove (Stanhope 2002), Vide conferencing.It is related to group decision support systems.Model and data-retrieving DSSExamples:Collect weather observations at all stations and forecast tomorrows weather

Collect data on all civilian casualties to predict casualties over the next month

SPO orijentisan podacima (1)(Data- driven DSS) Tip SPO koji istie pristup i manipulaciju vremenskim serijama internih podataka kompanije i ponekad eksternih podataka. Jednostavan sistem datoteka sa ulaznim upitom i alat za pretraivanje obezbjeuju elementarni nivo funkcionalnosti. DW (Data Warehouse) sistem omoguava efikasan pristup ovim podacima pomou raunarskih alata prilagoenih specifinim zadacima, kao i pomou optih alata koji obezbjeuju dodatnu funkcionalnost. SPO orijentisan podacima (2)Data-driven (retrieving) DSS A data-driven DSS or data-oriented DSS emphasizes access to and manipulation of a time series of internal company data and, sometimes, external data.Simple file systems accessed by query and retrieval tools provides the elementary level of functionality. Data warehouses provide additional functionality. OLAP provides highest level of functionality.Examples:Accessing AMMIS data base for all maintenance Jan89-Jul94 for CH124Accessing INTERPOL database for crimes by .Accessing border patrol database for all incidents in Sector ...

SPO orijentisani podacima (3), specijalne namjene:Executive Information Systems (EIS) - kompjuterizovani sistemi namijenjeni da obezbijede tekue i odgovarajue informacije za podrku odluivanju menaderima koji rade na umreenim radnim mjestima. Akcenat je na grafikom prikazu i interfejsu lakom za korienje, koji prezentuje informacije iz korporacijske baze podataka.

Geographic Information Systems (GIS) - sistem podrke koji koristi mape za prezentovanje podataka. Koristi se u analizi podataka koji imaju geografsko znaenje. SPO orijentisani podacima (4), specijalne namjene:Sistemi za podrku izvrnim rukovodiocima (1) (Executive Support Systems ESS) su vrsta informacionih sistema namijenjenih za podrku odluivanju vrhovnom menadmentu ("top management"), tj. glavnim menaderima (direktorima). Glavni menaderi su zadueni za kompletno rukovoenje organizacijom; oni utvruju poslovnu politiku i rukovode saradnjom izmeu organizacije i njenog okruenja, a u tome im podrku prua ESS, pa ga mnogi smatraju i podskupom sistema za podrku odluivanju. Sistemi za podrku izvrnim rukovodiocima (2)Sistemi za podrku izvrnim rukovodiocima za potrebe izvrnih rukovodilaca uglavnom prezentuje informacije o kritinim faktorima uspjenosti (Critical Sucess Factors CSF) preduzea kao to su profitabilnost, finansijski indikatori, marketinki indikatori, ljudski resursi, rizik, trini i potroaki trendovi. SPO podran dokumentacijom (1) (Document Driven DSS)Document - Driven DSS je relativno novo polje u podrci odluivanju. Orijentisan je na pretraivanje nestrukturisanih dokumenata i Web stranica velikih baza podataka dokumenata, baza podataka za hiper tekst, slike, zvuk i video. Primjeri za ovaj tip su policijske baze podataka, specifikacija proizvoda, katalozi. Glavni zadatak ovih SPO je efikasna pretraga. SPO podran dokumentacijom (2) A document-driven DSS uses storage and processing technologies to document retrieval and analysis. It manages, retrieves and manipulates unstructured information in a variety of electronic formats. Document database may include: Scanned documents, hypertext documents, images, sound and video.A search engine is a primary tool associated with document driven DSS.Sugestivni SPO (Knowledge Driven DSS) Sugestivni SPO moe preporuiti ili sugerisati akcije menaderu. Ovi SPO su sistemi personalnih raunara sa specijalnim iskustvom za rjeavanje problema. To "iskustvo" sadri znanje o posebnoj oblasti, razumijevanje problema unutar te oblasti i sposobnost rjeavanja nekih od ovih problema. Blizak koncept je DM (Data Mining). To je proces pretraivanja velike koliine podataka radi pronalaenja kontekstnih veza meu tim podacima. Ovi sistemi koriste specifine modele za procesiranje pravila ili za identifikaciju veza izmeu podataka. Modeli odluivanja (1) (Model Driven DSS) Model - Driven SPO stavljaju akcenat na izgradnju i prouavanje modela (statistikih, finansijskih, simulacionih i sl.). Jednostavni statistiki i analitiki alati obezbjeuju elementarni nivo funkcionalnosti. Donoenje odluke je jednostavno ako su razmotreni svi relevantni faktori koji se tiu odreivanja posljedica, to je uglavnom nemogue, pa tako ni odgovarajui model ne moe biti sveobuhvatan. U svakom sluaju, model koji predstavlja realni sistem moe obezbijediti rezultate koji e biti osnova za donoenje odluke. Model-driven DSS (2)A model-driven DSS emphasizes access to and manipulation of a statistical, financial, optimization, or simulation model. Model-driven DSS use data and parameters provided by users to assist decision makers in analyzing a situation; they are not necessarily data intensive. Dicodess is an example of an open source model-driven DSS generator (Gachet 2004).

Other examples: a spread-sheet with formulas inA statistical forecasting modelAn optimum routing modelWeb orijentisani SPO (Web based DSS) Web orijentisani SPO predstavljaju sisteme koji su implementirani upotrebom Web tehnologija. Oni omoguavaju menaderima i poslovnim analitiarima upotrebu SPO alata koristei Web browser-e (Netscape Navigator, Internet Explorer) na "tankom" klijentu. Server koji opsluuje SPO je povezan sa korisnikim raunarima mrenim TCP/IP protokolom. Ovakvi SPO sistemi omoguavaju velikoj grupi menadera da korienjem Web browser-a u mrenom klijent - server okruenju, donose pojedinane ili grupne odluke, kao i da pristupaju bazi podataka kao dijelu SPO arhitekture. Moe se rei da Web tehnologije predstavljaju primarne alate za razvoj interorganizacionih SPO.

Organizacioni model odluivanja (Inter-Organisational DSS) Organizacioni modeli odluivanja su relativno nova kategorija SPO nastala sa pojavom interneta. Internet daje komunikacionu vezu sa vie tipova interorganizacionih sistema, ukljuujui i SPO. Organizaciono donoenje odluke predstavlja posebnu klasu procesa odluivanja u odnosu na individualno odluivanje.Interorganizacioni sistemi SPO omoguavaju udaljenim korisnicima da pristupe kompanijskom intranetu i, ukoliko imaju autorizovanu privilegiju, da koriste odreene SPO servise. Tako, npr., kompanija moe uiniti dostupnim SPO zasnovan na podacima za svoje dobavljae ili SPO zasnovan na modelima za kupce, kako bi im se omoguilo da dizajniraju ili izaberu odgovarajui proizvod. Interorganizacioni SPO (2)Ukoliko postoji potreba da se poveu informacioni sistemi dvije ili vie organizacija, tada se govori o interorganizacionim informacionim sistemima (IOS Interorganizational Information System). Ovakvi sistemi podravaju mnoge interorganizacione aktivnosti, ali najvie su orijentisani na upravljanje lancem snabdjevanja (engl. Supply Chain).Funkcionalni SPO (Function Specific DSS) Funkcionalno-specifini SPO predstavljaju sisteme koji su specijalno dizajnirani da podre odreene poslovne funkcije ili tipove poslovanja. To mogu biti sistemi za podrku neke funkcionalne oblasti u poslovnom sistemu, kao to su marketing ili finansije. Ovi sistemi se obino dizajniraju za jedan specifian zadatak, kao to je, raspored letenja u avio kompaniji i sl. Sa druge strane, oni se po svojoj prirodi mogu svrstati u neku od glavnih kategorija SPO sistema, kao to su SPO zasnovani na podacima, modelima ili sugestivni SPO. Rezime o komercijalnim SPO U nastavku je pokazano sedam tipova komercijalnih SPO:File Drawer Systems (sistem fajlova u fioci)- that provide access to the data items.Data Analysis systems, that support manipulation of data by computerized tools for a specific task.Analysis Information systems, that provide access to a series of decision oriented databases and small models.Accounting and financial models, that calculates the consequences of possible actions.Representational model, that estimates the consequences of actions based on simulation models.Optimization models, that provide guidelines for action by generating an optimal solutionSuggestion models, that perform the logical processing to a specific suggested decision for a task.Koristi od primjene SPO su mnogostruke, naveemo najznaajnije: Bolje razumijevanje problema; Bolje komuniciranje; Vea produktivnost kreativnog rada strunjaka; Manji trokovi kreativnog (analitikog) rada; Pouzdanije i efikasnije odluke; Brze reakcije (odgovori) na neoekivane situacije; Olakana decentralizacija procesa odluivanja itd.

Prednosti SPOPrednosti SPO zavise od prirode donosioca odluka i situacije po pitanju odluka (situacije odluivanja).Autori, Holsapple i Whinston (1996), izdvajaju sljedee osobine sistema za podrku odluivanju kao njihove prednosti: - SPO poveava uroene sposobnosti rukovoenja donosioca odluka, - SPO moe da rijei probleme koji bi donosiocu odluka oduzeli mnogo vie vremena ili koje on ne bi ni pokuao da rjeava,

Prednosti SPO (2)- SPO se pribliava rjeenju problema bre i pouzdanije od donosioca odluka, - ak i kada SPO ne moe da rijei problem, moe da stimulie donosioca odluka da dublje razmilja o dotinom problemu, -Izgradnja SPO moe ukazati na nove naine razmiljanja u oblasti odluivanja, - SPO moe da obezbijedi dokaze o opravdanosti stava donosioca odluka, -U cilju unapreenja produktivnosti, SPO moe pruiti znaajne konkurentske prednosti.Ogranienja SPO (1)Isti autori (Holsapple, Whinston, 1996) navode: Neke uroene ljudske vjetine i talenti se ne mogu ugraditi u dananje SPO (misli se na fazu projektovanja SPO), SPO je ogranien na znanje koje posjeduje. Ograniene su sposobnosti SPO da stekne nova znanja, SPO je ogranien vrstama obrade znanja koju njegov softver moe da izvri, Mogunosti SPO su ograniene mogunostima raunara (hardvera i operativnog sistema) koji se koriste, Jezik kojim korisnici treba da saopte svoje zahtjeve ograniava broj korisnika na one koji prihvataju ovakav nain izraavanja. Nain prezentacije takoe ograniava broj korisnika,

SPO mogu biti napravljeni za prilino usku i specifinu oblast primjene. Mogue je da se zahtijeva vie SPO u rijeavanju razliitih zadataka u toku rada. Tada se postavlja pitanje ko treba da koordinira rad nekoliko SPO.Ogranienja SPO (2)SPO moe imati ugraenu bazu znanja i sistem za zakljuivanje. Kae se da je to inteligentni sistem ili ekspertni sistem za podrku odluivanju. Ekspertni sistem kao inteligentni softverski sistem moe da procesira ugraeno znanje u cilju uspjenog rjeavanja problema iz odreenog domena, na nain slian ovjeku-ekspertu.

Ekspertni sistem za podrku odluivanju (1)Ekspertni sistem za podrku odluivanju (2)Ekspertni sistemi su raunarski sistemi-softver koji oponaaju eksperta time to su uspjeni konsultanti u nekoj oblasti znanja. Ovi sistemi su pogodni tamo gdje postoje nekompletne informacije i gdje je za davanje savjeta rezonovanje bitnije od proraunavanja.

U jednom od narednih predavanja demonstrirau vam jedan takav SPO, koji slui za davanje savjeta kod trgovanja na berzi HOV.Ne koriste se svi ekspertni sistemi kao podrka odluivanju. Mnogi od ovih sistema se koriste za obuavanje osoblja, za sticanje bitnih znanja u organizaciji i drugo. Korienje ekspertnih sistema u podrci odluivanja se poveava u svim sferama. Ekpertni sistemi podrke odluivanja e biti bitna oblast vjetake inteligencije korieni u poslovanju.Ekspertni sistem za podrku odluivanju (3)Za ekspertne sisteme je karakteristino da je ugraeno znanje smjeteno u tzv. bazu znanja. Baza znanja je razdvojena od programa za zakljuivanje (sistem sa mehanizmima za zakljuivanje) koji arhivirana znanja u bazi zna da koristi pri rjeavanju nekog konkretnog problema.

Ekspertni sistem za podrku odluivanju (4)U kojoj e mjeri jedan SPO u radu ispoljavati sposobnost inteligentnog rjeavanja problema odluivanja koji mu se zadaje, zavisi prije svega od znanja koje je u njega ugraeno. Ekspertni sistemi, ne mogu u potpunosti da zamijene eksperte, naroito u pogledu kreativnosti, korienja dopunskih znanja iz bliskih i srodnih oblasti, obinog zdravorazumskog znanja, irine sagledavanja problema i slino. Ekspertni sistem za podrku odluivanju (5)

Slika 5. SPOSlika 6. Inteligentni SPOPaketi programa za tabelarna izraunavanja (1)Raunarski programi za tabelarna izraunavanja ( MS Excel) su trend u razvoju SPO-a i predstavljaju jedan od najmonijih i najire korienih programa. Pogodni su kao pomo pri donoenju finansijskih i raunovodstvenih odluka. Kao i standardne aritmetike funkcije, veina programa za tabelarna izraunavanja ima mogunost izraunavanja finansijskih odnosa, kao i statistike funkcije kao to su standardna devijacija i druge. Podaci se predstavljaju u vidu kolona i tabela to pogoduje izvjetavanju, kao i prikazivanje grafikih, dijagramskih kartografskih podataka. Veina modernih programa za tabelarna izraunavanja omoguava razvoj modela koji interaguju i izvlae podatke smjetene u bazi podataka. Takoe, ovi paketi programa sadre sopstvene programske jezike visokog nivoa koji omoguavaju korisniku da ispie razliite aplikacione programe.

U nekim od narednih predavanja radiemo na raunaru i praviti SPO u Excel-u.Paketi programa za tabelarna izraunavanja (2)ekspertni sistemiEkspertni sistemi (1)Ekspertni sistemi su olakali rad na mjestima odluivanja gdje se donose veoma sloene odluke.

Ekspertni sistem je raunarski program koji djeluje kao ljudski ekspert u dobro definisanom specifinom zadatku, na bazi znanja.(Liebowitz Jay, 1992).

Pod ekspertnim sistemom se podrazumijeva uspostavljanje unutar raunara dijela vjetine nekog eksperta koja se bazira na znanju i u obliku je da sistem (raunar) moe da ponudi inteligentan savjet ili da preduzme inteligentnu odluku o funkciji koja je u postupku. Dopunska karakteristika je sposobnost sistema da na zahtjev verifikuje svoju liniju rezonovanja, tako da direktno obavjetava onog korisnika koji postavlja pitanje. Usvojeni nain da se ostvare ove karakteristike je programiranje na bazi pravila.(Milai ,1990).

Ekspertni sistemi (2)Ekspertni sistemi su programski sistemi (softver) koji sadre (upisano) ljudsko znanje i koriste ga u rjeavanju problema iz oblasti vjetake inteligencije. Ovi sistemi koriste simuliranje ljudskog znanja.(Stoiljkovi, Milosavljevi. 1995).Ekspertni sistemi (3)Ekspertni sistem je modeliranje unutar raunara, ekspertnog znanja, tako da rezultujui sistem moe ponuditi inteligentan savjet ili donijeti inteligentne odluke.(Goodwin i Wright, 1992).

Ekspertni sistemi (4)Izraz ekspertni sistem se danas upotrebljava sa vie znaenja, a takvi sistemi su nastali tako to su od priznatih eksperata u nekoj oblasti, intervjuisanjem i drugim postupcima nabavljana, a potom organizovana njihova znanja.(Risti, 1993).

Ekspertni sistemi (5)Ekspertni sistemi su specijalizovani automati sa obradom znanja za interaktivno i kooperativno rjeavanje problema koji se mogu formalizovati, na nivou prirodnih (strunih) jezika, sa mogunou prezentacije znanja u formi algoritamskih problema, sa jedne strane, i nealgoritamskih injenica i pravila kao i logikog zakljuivanja, sa druge strane.(Roth, 1992).

Ekspertni sistemi (6)Poeci razvoja sistema zasnovanih na znanju koji su prethodili ekspertnim sistemima javljaju se polovinom 60-ih godina. Razvoj ekspertnih sistema zavisio je od performansi raunara. Tek 80-ih godina ekspertni sistemi se upotrebljavaju na komercijalnom tritu.Ekspertni sistemi (7)Uoptena podjela ekspertnih sistema:- Ekspertni sistemi koji analiziraju neki problem i - Ekspertni sistemi koji vre sintezu u procesu rjeavanja problema.(Stojiljkovi, 1995):

Podjela ekspertnih sistema (1)Prema vrsti informacija koje pruaju, ES-i se dijele:-Samostalne - samostalno izvode proces donoenja odluke i planiranja buduih pravaca akcije, a korisnika obavjetavaju o primijenjenim postupcima i razlozima za usvajanje odreene procedure.-Konsultanske - pruaju konsultantske usluge, pomagajui korisniku na nain kako bi i pravi ekspert iznio svoje miljenje (stvara se atmosfera poput formiranja tima eksperata).-Savjetnike - mogu koristiti i eksperti ali i oni ostali korisnici kojima je potreban savjet u odgovarajuim situacijama.-Sistemi za ispitivanje tipa ta bi bilo ako...- omoguava razmatranje odreenih situacijama u kojima je potrebno predvidjeti efekte primjene alternativnih akcija. (Stoiljkovi, Milosavljevi, 1995).Podjela ekspertnih sistema (2)Turban i Anderson dijele ekspertne sisteme:

-Ekspertni sistemi zasnovani na znanju (Expert Systems Versus Knowledge-based Systems, Knowledge-based Expert Systems),-Ekspertni sistemi zasnovani na pravilima,-Ekspertni sistemi zasnovani na okvirima (Frame-based Expert Systems),-Hibridni sistemi,-Ekspertni sistemi zasnovani na modelima (Model-based systems),-Ekspertni sistemi gotovi (na polici) - spremni za rad (Ready-made, off-the-shelf Systems),-Ekspertni sistemi koji rade u realnom vremenu (Real-time Expert Systems).Goodwin i Wright(1992) istiu da postoje dvije grupe ekspertnih sistema:

- Prvi se javljaju kod komplikovanih istraivakih projekata ili potencijalno nerjeivih problema, gdje je potrebno razviti novi nain prezentovanja ili izlaganja znanja.- Drugi niz sistema su oni koje su izgradili konsultanti i to putem korienja komercijalno razvijen koljki (shell) ekspertnih sistema. koljke ekspertnih sistema se razlikuju od razvijenih ekspertnih sistema po tome to im je baza znanja prazna (zato se i nazivaju prazni ili okvirni sistemi). Korisnik (npr. tim eksperata u nekom preduzeu) koljke ekspertnih sistema sam popunjava bazu znanja unosei u nju pravila koja se odnose na probleme koje je potrebno da njegov ekspertni sistem rjeava. U svijetu su poznate koljke ES-a: XiPlus, bz ekspertech ltd9, EXSYS Professional..., a kod nas je poznata koljka BEST(Blackboard-based Expert System Toolkit).

Zadaci ekspertnih sistema:- Evidentiranje i interpretacija podataka kojim se opisuju razliite situacije ili stanja sistema,- Dijagnostika i servisiranje,- Planiranje, predvianje i prognoziranje,- Dizajn,- Mjerenje,- Otkrivanje kvarova u sloenim tehnikim sistemima,- Analiza i konsultacije (u oblastima: osiguranja, kreditiranja, finansiranja, investicione i poreske politike, marketinga i analize trita, uvoenje novih tehnologija) - Kontrola (upravljanje ponaanjem sistema).Model jednostavnog ekspertnog sistema sastoji se samo od etiri dijela, a to su: baza znanja, mehanizam za zakljuivanje, korisniki interfejs i radna memorija...(Doukidis, 1991)

Primjer rada ES-a sadri slijedee korake: Korisnik zove ekspertni sistem preko korisnikog interfejsa.Ekspertni sistem uz pomo mehanizma za zakljuivanje upravlja pravilima u bazi znanja. Svaki novi podatak koji se pojavi kao izlaz mehanizma za zakljuivanje takoe se uva u radnoj memoriji.Odvija se proces funkcionisanja ekspertnih sistema, koji se dijeli na pet komponenti:- Akvizicija (sticanje) znanja- najznaajniji zadataka za ekspertni sistem, jer putem dijaloga sa korisnikom sistem mora primiti i sintaktiki-formalno ispravne, ali i semantiki adekvatne razne informacije.- Reprezentacija (memorisanje) znanja- vri se dugim procesom memorisanja programskih modula sastavljenih od injenica i pravila i naina za rjeavanje problema(mehanizmi zakljuivanja), za odreenu oblast..- Obrada znanja (rjeavanje problema)- predstavlja izvravanje programa radi dobijanja rjeenja sa objanjenjima putem logikog procesa za rjeavanje problema.- Komponente za objanjenje (predstavljanje znanja)-omoguavaju pregled unutranjih meuzavisnosti, aktivnih i neaktivnih pravila za rjeavanje problema i pruaju razumijevanje zakljuka koji je dao ekspertni sistem.- Interfejs (jedinica za dijalog) - omoguuje komunikaciju korisnika sa ekspertnim sistemom putem tastature i ekrana, ali postoje i druge varijante: putem slike, tona, mjernih signala.Poslovna inteligencija*(Business Intelligence, BI) *Izraz poslovna inteligencija je najee korieni prevod engleskog pojma business intelligence, iako se koriste i termini poslovno izvjetavanje, poslovno istraivanje i upravljanje poslovnim informacijama.129/32BI - definicijePoslovna inteligencija predstavlja korienje svih potencijala podataka i informacija u preduzeu radi donoenja boljih poslovnih odluka i, u skladu sa tim, identifikaciju novih poslovnih mogunosti. Poslovna inteligencija kao rjeenje sadri tehnologije i proizvode iji je cilj da obezbijede informacionu podrku kada treba donijeti operativne i strateke poslovne odluke.130/32Tipovi aplikacija poslovne inteligencijeIzvjetajne aplikacijeAd hoc upiti i izvjetavanjeMultidimenzionalna analizaStatistike analize i Data MiningPlaniranje131/32BI Poslovna inteligencija

132/32Kljune tehnologije poslovne intelignecijeData WarehousingOLAP (Online analitical processing)Data Mining (neuronske mree, stabla odluivanja, klaster analiza i tekst mining)133/32skladitenje agregiranih, ekstrahovanih i filtriranih podatakasa mogunou slojevitog, multidimenzionalnog pristupa podacima, radi donoenja odluka najvieg stratekog nivoa Data Warehousing koncept 134/32BI Poslovna inteligencija

ETLETL (extract, transform and load ) proces koji prethodi DWEkstrakcijaprogrami i alati za ekstrakciju su takvi da se ETL procesi obavljaju to je mogue bre, tako da operativni poslovi trpe to manje.pojava velikog stepena redundanse podataka Transformacijarazliiti formati podataka, netane vrijednosti podataka, nekonzistentnost primarnih kljueva, problem sinonima i homonima, skrivena procesna logika Punjenje skladita podatakaprogrami za inicijalno punjenje, programi za punjenje starijih podataka, programi za inkrementalno punjenje

136/32BI Poslovna inteligencija

OLAP137/32Konstrukcija OLAP kockeBilans tabela:Poslovnica 1Poslovnica 2Poslovnica 3.........Poslovnica n 14/02/97Ukupno aktiva931359Blagajnika operativa25779Gotovina25779Krediti i investicije899000Prekoraenja148000Kratkoroni krediti (5 god)46700Ukupno ostala potraivanja6580Ukupno potraivanja1650Ukupno ulaganja736550Dugovanja po ne FIs736550Zahtevi za ulaganjima463000Depoziti (1 - 6 meseci)150700Depoziti (3 - 6 meseci)76400Depoziti (6 meseci - 1 god)45000Depoziti (>1 god)1450Povraaj vrednosti28150Ukupne rezerve122100Ostale rezerve11250138/32Konsolidacija tabelaPoslovnicePodatakOLAP kocka Dvodimenzionalne tabele Podaci iz DW-OLTPVrijeme

Periodina optimizacija tabela

139/32Primjer OLAP kockeProizvodRegionMesecProdajaSlog #1FilmIstokDec-01240Slog #2SoivaJugJan-02250Slog #3KamereSeverFeb-02690Slog #4FilmJugMar-02425Slog #5SoivaIstokApr-02300Slog #6FilmJugMaj-02500Slog #7KamereSeverJun-02125Slog #8SoivaJugJul-02400Slog #9FilmIstokAvg-02800KljUEVISeverMesecProizvodJugIstokJanFilmSoivaKamereRegionPRODAJADIMENZIJEFebMarTehnologije u razvoju informacionih sistemaProf. dr Lazo RoljiTehnologije u razvoju informacionih sistema

Izbor dostupnih tehnologija za razvoj informacionih sistema je velik. U zavisnosti od kompleksnosti i ozbiljnosti projekta, razvojni timovi uvijek imaju minimalno dvije opcije: koristiti licencirane (skupe) razvojne alate poznatih proizvoaa ili odluiti se za alternativna rjeenja u vidu besplatnih alata za razvoj. Bez obzira koji put odabrali, svaki izbor e imati svoje prednosti i nedostatke. Microsoft razvojne tehnologije danas glase za jedne od najkvalitetnijih kada je u pitanju razvoj bilo kakvih softverskih rjeenja. Istina, u pogledu razvoja mobilnih aplikacija Microsoft zaostaje za konkurencijom, ali u posljednje vrijeme su se pojavili alati koji omoguavaju kreiranje softverskih rjeenja za mobilne ureaje koritenjem Visual Studio razvojnog okruenja.Visual Studio (1)Visual Studio (posljednja verzija VS 2013) je razvojno okruenje u koje Microsoft ulae najvie resursa. Ovaj skup programskih jezika i alata za razvoj i odravanje softvera predstavlja iroko koritenu platformu iju osnovu ini NET Framework. U svojoj posljednjoj verziji (4.5) NET Framework donosi skup klasa koje razvojnim timovima pruaju veoma iroke mogunosti u programiranju. U programiranju, Visual Studio omoguava koritenje popularnih programskih jezika, kojima je mogue razvijati desktop, web i mobilne aplikacije, kao to su:C,C#,C++,Visual Basic,Visual F#,Pyton,IronPyton.

Visual Studio (2)Visual Studio 2013 prua podrku i za razvoj Windows 8 Metro aplikacija. Ovo razvojno okruenje nudi odlinu integraciju aplikacija sa SQL Server bazom podataka, ali i sa drugim popularnim sistemima baza podataka kao to su MySQL i Oracle. Unutar Visual Studio-a implementirani su i alati koji omoguavaju modeliranje, dijagnostiku i testiranje razvijenih aplikacija, kao i agilni softverski razvoj unutar razvojnog tima.

Visual Studio (3)Agilni razvoj je metoda razvoja IS koja obezbjeuje punu funkcionalnost putem brzih ponavljanja te stoga zahtijeva estu komunikaciju izmeu korisnika i razvojnog tima. Informacioni sistem koji se razvija na ovakav nain ne mora da obuhvati sve karakteristike koje korisnik zahtijeva, ali treba da zadovolji najvanije potrebe korisnika. Ovakav pristup se koristi kada je razvojni tim relativno malen (5 do 9 ljudi). Akcenat se stavlja na saradnju sa korisnicima i esto prezentiranje i demonstriranje rada projekta korisnicima kako bi se dobile povratne informacije.Visual Studio (4)NetBeansNetBeans je razvojno okruenje koje se uveliko oslanja na Java programski jezik. Osnovna prednost koju ima nad Visual Studio razvojnim okruenjem je injenica da je besplatno i open-source. Prua podrku za razvoj Java dekstop, mobilnih i web aplikacija kao i HTML5 aplikacija. Prisutni su i alati koji omoguavaju koritenje PHP-a i C/C++ programskog jezika. Eclipse (1)Eclipse je alternativa razvojnom okruenju NetBeans. Posljednja verzija Eclipse razvojnog okruenja je Eclipse Standard 4.3.1. Eclipse zajednica se fokusira na izgradnju otvorene razvojne platforme sastavljene od proirivih framework-a. Eclipse podrava razvoj slijedeih softverskih rjeenja:Java EE i web aplikacije,C/C++ aplikacije,Jave EE alati za razvoj aplikacija sa report podrkom,Eclipse Modeling alati,

Eclipse (2)Koritenjem razliitih ekstenzija, Eclipse se moe proiri da prui podrku za razvoj aplikacija koritenjem sljedeih programskih jezika:C/C++,COBOL,Fortran,Haskell,Perl,Python,Ruby.

Eclipse (3)SQL Server (1) Microsoft SQL Server je platforma za Large Scale OnLine Transaction Processing (OLTP), data-warehousing i e-commerc aplikacije. Takoe se posmatra i kao platforma poslovne inteligencije za integraciju, analizu i izvjetavanje. Verzija koritena u razvoju informacionog sistema je SQL Server 2008 R2. Sastavni dio ovog razvojnog okruenja je i SQL Server Management Studio koji dozvoljava manipulaciju bazom podataka u grafikom okruenju to uveliko olakava posao dizajniranja baze. SQL Server u kombinaciji sa Visual Studiom prua mogunost veoma jednostavne integracije softverskih rjeenja sa bazom podataka.SQL Server (2) UML Unified Modeling LanguageUML je objedinjeni, grafiki orijentisan, jezik vizuelnog modeliranja koji se koristi da bi se odredili, grafiki prikazali, izgradili i dokumentovali dijelovi informacionog sistema. Koristi se za razumijevanje sistema koji treba da se izgradi. Softver za podrkuna stratekom nivou odluivanja Prof. dr Lazo RoljiMetode i metodologije odluivanja podrani raunarima i drugim informacionim i komunikacionim tehnologijama predstavljaju jedno od vanih dostignua u planiranju i korienju privrednih i drugih resursa. Iz brojnih izvora, kao to su nauni i struni asopisi, meunarodne publikacije, Internet i lina korespodencija autora, dolaze informacije o sve veem prisustvu optih i specijalizovanih sistema za podrku odluivanju prilagoenih za PC platforme i standardne operativne sisteme kao to je MS Windows, na primjer. Cijene ovih sistema su srazmjerno niske u poreenju sa efektima koje daju, a stalna invencija istraivaa u svijetu dovodi do korienja ovih softvera i na web-platformi, dakle direktno na Internetu. Web 2.0 tehnologija koja je u snanom usponu vjerovatno je slijedei razvojni korak u predmetnoj oblasti. Tipine su dvije vrste softvera za podrku procesa odluivanja. Prvu predstavljaju skupi simulacioni paketi u ije se modele ugrauju optenauna znanja, ali u velikoj mjeri i kolektivno iskustvo, znanje i intuicija strunjaka koji su ih razvili. Od softvera iz ove klase vrijedi pomenuti: Crystal Ball Pro (Decisioneering), Definitive Scenario 2.0 Select Edition (Definitive Software) i Ithink Analyst 5.0 (High Performance Systems). (U zagradama su navedene softverske firme, proizvoai simulacionih paketa).Drugu, bogatiju grupu softvera ine DSS-sistemi za podrku odluivanja i tzv. alati za analizu odluka koji su prilagoeni za PC platforme i, u najveem broju sluajeva, imaju prihvatljive cijene na tritu softvera. DSS i alati uglavnom dolaze iz SAD gdje se najvie panje posveuje komercijalnim aspektima proizvodnje i primjene aplikativnog softvera.U jednom od relevantnih pregleda stanja u oblasti sistema za podrku odluivanju3 izdvojeni su u decembru 2006. godine slijedei sistemi (softveri) za podrku odluivanju: 1000Minds, Agenda Risk, Aspen MIMI, Analytica, Criterium Decision Plus, Crystal Ball 2000 Professional Edition, DEA Solver Pro, DATA Interactive, Decision Explorer, Decision Hosting, Decision Tools Suite Professional 4.0, ELECTRE 3-4, ELECTRE IS, ELECTRE TRI, EQUITY 2 za Windows, EXSYS Corvid, EXSYS Developer & Web, Runtime, Frontier Analyst, High Priority, HIPRE 3+, HIVIEW 2 za Windows, Hugin Professional, Impact Explorer, Joint Gains, Logical Decisions za Windows, Mesa Vista, Netica, On Balance, On Balance Runtime, Opinions Online, Pertmaster Professional, +Risk, Policy PC Judgment, Analysis Software, PRIME Decisions, Team Expert Choice 2000, TreePlan, Web HIPRE i WINPRE.Na istoj adresi, na pod-adresi.../software-surveys.shtml, nalaze se linkovi na web-strane koje daju preglede moguih primjena navedenih i drugih softvera, zatim na strane sa novinama u navedenim softverima od 1998. godine naovamo (sa odgovarajuim komentarima), kao i na strane gdje su navedeni proizvoai softvera sa kompletnim tradicionalnim i internet adresama, operativni sistemi i platforme na kojima se softveri instaliu i koriste, raspoloivost demo-verzija, interaktivne i grafike karakteristike, pogodnost za povezivanje sa bazama podataka i drugim aplikacijama, itd.Na osnovu detaljne analize pomenutih izvora informacija i djeliminog uvida u karakteristike alata za podrku odluivanju, meu alatima koji se koriste u drugim oblastima, treba izdvojiti slijedee:Analytica 3.1. (http: //www.lumina.com)BestChoice3 (http: //www.logic-gem.com/bc.htm)Criterium DecisionPlus (CDP) (http: //www.infoharvest.com)DATA (http: //www.treeage.com)Determinator (http://www.daltondialogic.com)Ergo 4.0 (http: //www.arlingsoft.com)Expert Choice 11.5 (EC11.5) (www.expertchoice.com)Matrix CognitionTM (http: //matrixcognition.com/)TreePlan (http: //www.decisiontoolpak.com/treeplan.htm)

Zatvoreni i otvoreni softverski programi razvijeni su tako da korisnik unoenjem traenih podataka dobija odgovarajue analize i rjeenja koja slue top menadmentu kao podrka za strategijsku analizu, strategijski izbor i strategijsku promjenu (implementaciju), tj. strategijsko upravljanje firmom. Autor Robert J. Mackler raunarski softver za podrku strategijskom menadment odluivanju dijeli u nekoliko grupa:Komercijalno raspoloive konvencionalne raunarske softvere za podrku strategijskom menadment odluivanju;Konvencionalni raunarski softveri opte namjene i sistemi koji se koriste u strategijskom planiranju;Sistemi zasnovani na znanju kao podrka strategijskom menadment odluivanju;Integralni-grupni softver u strategijskom menadmentu; iStrategijska upotreba raunarskih informacionih sistema u poslovanju.

Osnovni softverski paketi za strategijski menadmentAutor, Patrick B. McNamee, navodi slijedee osnovne softverske pakete za strategijski menadment:FINA: Finance for strategic management (Finansije za strategijski menadment),EXCU: Experience curve analysis (Analiza krive iskustva),PROM: Product Market Portfolio analysis (Portfolio analiza proizvod-trite),SCEN: cenario planning programs (Scenario planski programi).Konvencionalni softver za podrku strategijskom odluivanjuU grupi konvencionalnih softvera dizajniranih kao specijalna podrka strategijskom odluivanju, posebnu panju zasluuju slijedei programi:Business AdvantageBusiness SimulatorStrategic Planning Computer (SPC) ModelSUCCESANSPLAN-ABusiness StrategistStrategy!BASICS PLUS.DSS System Life Cycle