-
DORACAK PR PREGATITJEN E PROVIMIT T JURISPRUDENCS
BOTIMI I TRET, Prishtin 2008
Mbshtetur nga Qeveria Japoneze
Implementuar nga:
UNDP, Kosov
Projekti pr Provimin e Jurisprudencs
Programi i Sundimit t Ligjit:
Virgjina Dumnica
Rrezearta Reka
N bashkpunim me LOGIC PLUS:
Besnik Limaj
Botimi shprndahet falas! i
-
PARATHNIE PR DORACAKUN E TRET T PROVIMIT T JURISPRUDENCS
Parathnie Kan kaluar mbi shtat vjet (2001) nga botimi i par n
gjuhn shqipe i
Doracakut pr prgatitjen e provimit t jurisprudencs. Rndsia e
botimit t
Doracakut t par konsistoi n mundsimin dhe lehtsimin e dhnies
s
provimit t jurisprudencs pr kanditatt e shumt q pritnin nj
material prej
nga do t prgatiteshin pr at provim dhe aftsimi i tyre pr tu
inkuadruar
n institucionet e drejtsis.
Doracaku i dyt pr Provimin e Judisprudencs u ribotua n vitin
2004, si
nevoj pr plotsimin, rifreskimin dhe prshtatjen e tij me
legjislacionin e ri
t paslufts, t miratuar nga Kuvendi i Kosovs, i cili sht koherent
me ligjet
evropiane, prkatsisht n harmoni me Acquis t UE-s dhe me
aplikimin e
drejtprdrejt t Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut dhe
dokumenteve t tjera ndrkombtare, pastaj me rregulloret e reja t
UNMIK-
ut me t cilat rregulloheshin shtjet nga fushat e caktuara, q
sipas Kornizs
Kushtetuese pr Vetqeverisje t Prkohshme n Kosov ishin prgjegjsi
e
rezervuar pr Prfaqsuesin e Sekretarit t Prgjithshm t Kombeve
t
Bashkuara.
Iniciativa pr botimin e tret t Doracakut pr prgatitjen e
provimit t
jurisprudencs rrodhi si rezultat i zhvillimeve t ngjarjeve t
reja shoqrore e
politike q ndodhn pas botimit t dyt t Doracakut, i nxjerrjes s
nj numri
t madh t ligjeve t spastruara dhe ligjeve t reja, ku bn pjes
edhe
iii
-
nxjerrja e Ligjit pr provimin e Jurisprudencs nr.02-40 dhe, me
veanti, si
rezultat i nxjerrjes s Kushtetuts s Republiks s Kosovs.
Synimi kryesor i ktij Doracaku sht qartsimi dhe prshtatja e tij
me
Kushtetutn e Republiks s Kosovs dhe me legjislacionin e nxjerr n
baz
t saj. Renditja e ktij Doracaku sht br sipas programit t hartuar
nga
ekspertt teorik (profesor universitar) e praktik (gjyqtar,
prokuror dhe
avokat) t fushave prkatse, t parapara pr dhnien e provimit t
jurisprudencs. sht ky nj prmbledhje e prshtatshme pr tua
lehtsuar
kandidatve q ti demonstrojn aftsit e tyre teorike n praktik,
gjat
puns s tyre t ardhshme n gjyqsi, prokurori, avokatur, biznes, e
tjera.
Marr n prgjithsi, ky Doracak kandidatve pr provimin e
jurisprudencs
u ofron fond dijesh praktike pr t gjetur prgjigje pr dijen e nxn
teorike
gjat studimeve universitare.
Hartuesit e ktij doracaku jan prpjekur q ta mbulojn tr Programin
pr
provimin e jurisprudencs, i cili prmban: parimet, struktuat
kushtetuese,
organizimin aktual t gjyqsorit dhe t prokuroris s Kosovs; t
drejtn
penale (materiale dhe procedurale); t drejtn civile (materiale,
procedurale,
familjare, trashigimore, sendore, detyrimore); t drejtn
tregtare
(ekonomike); t drejtn e puns; t drejtn administrative dhe t
drejtn
ndrkombtare e Evropiane pr t drejtat e njeriut. Pr kandidatt q
kan t
dhn provimin pr gjyqtar pr kundrvajtje, programi i provimit
t
jurisprudencs shkurtohet dhe programi i shkurtuar prmban:
organizimin
aktual t gjyqsorit dhe t prokuroris s Kosovs; t drejtn
penale
(materiale dhe procedurale); t drejtn civile (materiale,
procedurale,
iv
-
familjare, trashigimore, sendore, detyrimore); t drejtn
tregtare
(ekonomike) dhe t drejtn ndrkombtare Evropiane pr t drejtat e
njeriut. As tani, me rastin e botimit t tret t ktij Doracaku,
brenda nj periudhe t
shkurtr prej shtat vitesh, nuk pretendoj se i njjti sht i
prsosur, prandaj
do ti isha mirnjohse komunitetit juridik dhe ekspertve t fushave
t tjera
teorike e praktike t cilt do t tregojn fardo gabimi apo mangsi q
sht
br n kt Doracak, q t mund t eliminohen n t ardhmn.
Mirnjohje
Mirnjohje pr botimin e ktij Doracaku i shkon hartuesve t tij dhe
UNDP-
s, i cili e mbshteti profesionalisht dhe financiarisht, me t
njjtin
prkushtim sikur q ka mbshtetur edhe prgatitjen e korpusit t
ligjeve n
fushn e drejtsis.
Prishtin, m 12 janar 2009 Nekibe Kelmendi,
Ministre e Drejtsis
v
-
PRMBAJTJA:
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS Prof.Dr. Arsim
Bajrami dhe Mr.Sc. Xhavit Shala ---------------------1
E DREJTA PENALE (MATERIALE) dhe Shembuj t Prokurorive Ismet
Kabashi -----------------------------------------------------63
E DREJTA PENALE (PROCEDURALE) dhe Shembuj Haki Lecaj
--------------------------------------------------------177
E DREJTA CIVILE (Pjesa e Prgjithshme, E Drejta Sendore,
Familjare dhe Trashigimore) dhe Shembuj t Parashtresave dhe
Vendimeve t Gjykats nga:
- E Drejta Sendore; - E Drejta Familjare; - E Drejta
Trashgimore; - Mbrojtja nga Dhuna n Familje
Ruzhdi Berisha dhe Atdhe Berisha
-----------------------------313
E DREJTA DETYRIMORE Mr.Sc. Rifat Zylfiu
---------------------------------------------- 503
E DREJTA E PROCEDURS CIVILE dhe Formulart n Procedurn
Kontestimore Adem Vokshi
------------------------------------------------------611
E DREJTA TREGTARE (EKONOMIKE) Dr.Jur. Korab R. Sejdiu dhe Mr.Sc.
Vjosa Osmani -----------775
vi
-
E DREJTA E PUNS Selim Nikqi
---------------------------------------------------------869
E DREJTA ADMINISTRATIVE Osman Tmava
-------------------------------------------------------- 947
E DREJTA NDRKOMBTARE DHE EVROPIANE PR T DREJTAT E NJERIUT Dr.
Gjyljeta Mushkolaj --------------------------------------------
1005
vii
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
ARSIM BAJRAMI & XHAVIT SHALA
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
KUPTIMI I KUSHTETUTS
sht kushtetuta
Kushtetuta sht nj nocion i njohur pr opinionin e gjr. Ajo
nnkupton aktin m t lart juridiko-politik me t cilin prcaktohen
dhe mbrohen vlerat themelore t nj shteti. Pr kushtetuen mund t
jepen definicione nga me t ndryshmet, duke filluar nga ato
juridike-normative, politike, juridiko-politike, sociologjike,
filozofike dhe kndvshtrimet tjera. Pr nevojat praktike t ktij
doracaku do t prkufizohemi vetm n disa qasje pr kushtetutn.
Prkufizimi kushtetues-juridik, kushtetutn e koncipon si akt
suprem
ju- ridik, ligj themelor t shtetit, me t cilin duhet t jen n
pajtim t gjitha aktet tjera me fuqi m t ult se kushtetuta. Ky
prkufizim nnkupton hierarkin juridike dhe eprsin e kushtetuts ndaj
ligjeve dhe akteve tjera nnligjore.
Piramida juridike e nj shteti sipas hierarikis juridike sht
Kushtetuta, Aktet Kushtetuese, Ligji Kushtetues, Amandamentet
Kushtetuese, Ligjet, Aktet nnligjore-urdhresat, Dekretet, Udhzimet,
Aktet e prgjithshme juri- dike-statutet dhe Rregulloret.
N shtetet ku funksionon shteti ligjor dhe ku respektohet parimi
i kushtetutshmris, t gjitha aktet n fuqi nn kushtetutn duhet t jen
n pajtueshmri me kushtetutn, prkatsisht me ligjin (parimi i
ligjshmris).
Prkufizimi politik i kushtetuts, merr pr baz faktin se,
kushtetuta
paraqet akt t kufizimit t pushtetit, vendosjen e tij n kornizat
e sjelljes kushtetuese dhe institucionalizimin e gjitha formave t
manifestimit t pushtetit shtetror. Kushtetuta ndrtohet mbi shtylln
e parimit t ndarjes
1
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
s pushteteve, pavarsis s tyre dhe funksionimit t parimit t
kontrollit reciprok midis pushteteve. Duke kufizuar pushtetin,
kushtetuta e shndrron shtetin n nj organizat juridike q funksionon
n baz t rregullave kushtetuese.
Prkufizimi juridiko-politik sht qasje e plot e dimensionit t
kushte- tuts dhe nnkupton kushtetutn si akt me t lart juridik, i
cili miratohet nga organi m i lart, ose populli pr t mbrojtur
vlerat themelore t shtetit dhe pr t kufizuar vet shtetin dhe
sjelljen e tij n pajtim me kushtetuten. Qasja juridiko-politike sht
e plot dhe shpreh n plotni misionin e kushtetuts n nj shoqri
demokratike, si nj instrument i promovimit dhe garantimit t vlerave
kryesore t nj shteti demokratik.
Kushtetuta si kontrat publike, pr shum teoricient, sidomos
sociolog, krijon nj lloj partneriteti midis qytetarve dhe
shtetit, t cilt duke arritur plqim pr kushtetutn prcaktojn t drejta
dhe detyrat reciproke n funksionimin e shtetit dhe politikave
publike. Qytetart, prkatsisht populli si pal kontraktuese
legjitimon kushtetutn prmes referendumit dhe i bart sovranitetin
shtetit, duke i krijuar atij legjitimitetin demokratik pr ndrtimin
dhe ushtrimin e politikave publike. Shteti si pal tjetr
kontraktuese, me kushtetut pajiset me tr autoritetin e nevojshm, q
t ndrtoj legjislacionin dhe insitucionet e tij legjislative,
ekzekutive e gjyqsore dhe t qeverisjes s mir n interes t prgjithshm
publik. Kjo teori e koncipon kushtetutn si kontrat sociale dhe sht
e pranishme n shtete q zbatojn demokracin e drejtprdrejt
(referendare), ku kushtetuta miratohet nga qytetart, dhe ku njmend
krijohet nj marrveshje kushtetuese midis qeveris dhe qytetarit me t
drejta dhe detyra reciproke.
Llojet e kushtetutave
Momenti i par me t cilin do t ballafaqohen hartuesit e
kushtetuts, sht prcaktimi i llojit dhe modelit t Kushtetuts.
Dilemat e para kan t bjn me vllimin e kushtetuts, nj kushtetut e
gjat apo e shkurt? N t kaluaren shtetet socialiste kan prqafuar
iden e hipertrofis kushtetuese, duke hartuar kushtetuta t gjata t
cilat rregullojn n detale jetn dhe me norma t strngarkuara juridike
ngulfatin qytetarin dhe lirin e tij. Kto shtete kishin kushtetuta t
gjata me nga 500 nene dhe me
2
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
anekse shtes (Kushtetuta e Indis njhet si kushtetuta m e gjat n
bot me afr 500 nene dhe 15 anekse). N ann tjetr ka raste t shteteve
me kushtetuta t shkurta si jan psh, SHBA-t, ku kushtetuta ka vetm
shtat nene n form parimeve kushtetuese, t cilat m von jan plotsuar
me 27 amandamente.
Prvojat kushtetuese t Kosovs ishin t ndryshme. Kushtetuta e KSA
t Kosovs kishte 480 nene, Kushtetuta e Republiks s Kosovs e vitit
1990 kishte 140 nene, Korniza Kushtetuese kishte 14 kapituj.
Sa i prket prvojave ndrkombtare shumica e kushtetutave jan t
shkurta dhe rregulloj vetm materien kushtetuese, si psh; Kushtetuta
e Francs ka 89 nene, Kushtetuta e Italis 139 nene, Ligji Themelor i
Gjermanis 141 nene, Kushtetuta e Turqis 160 nene, Kushtetuta e
Spanjs 169 nene, Kushtetuta e Sllovenis 174 nene, Kushtetuta e
Federats Ruse 137 nene, Kushtetuta e Norvegjis 112 nene, Kushtetuta
e Maqedonis 134 nene, Kushtetuta e Kroacis 142 nene, Kushtetuta e
Holands 142 nene, Kushtetuta e Austris 148 nene, etj. Me rastin e
prcaktimit t vllimit dhe gjatsis s Kushtetuts, hartuesit
su-gjerohen t marin parasysh kto fakte relevante siq jan:
Kushtetuta duhet t rregulloj vetm vlerat themelore t vendit;
Kushtetuta duhet t ofroj garancionet kushtetuese pr lirit dhe t
drejtat e qytetarve. Kushtetuta prcakton bazat e funksionimit t
institucioneve demokratike. Kushtetuta duhet ti referohet
legjislacionit t rregullt n detalizimin e parimeve t saj si dhe
Kushtetuta duhet t reflektoj bazn e sistemit ligjor dhe t siguroj
mekanizmat adekuat pr mbrojtjen e saj.
Dilema kushtetuta e but apo e fort
Dilema e dyt pr hartuesit e kushtetuts, ka t bj me at, se a do t
hartojn nj kushtetut t ngurt, e cila do t ndryshohet n procedur
spe- ciale dhe do t siguroj nj konsensus t gjr, apo nj kushtetut t
but q ofron fleksibilitet t mjaftushm n ndryshimin e shpejt?
N qoft se hartuesit prcaktohen pr modelin e ngurt t kushtetuts,
ata duhet t adoptojn nj procedur t posame t miratimit dhe
ndryshimit t saj. Kjo procedur nuk e bn kushtetutn t pandryshushme
fare, por pr ndryshimin e saj krkon procedura t ndryshme, t cilat
dallojn nga procedurat e rendomta legjislative. Modelin kryesor t
Kushtetuts s ngurt e paraqet ajo e SHBA-ve, sepse pr ndryshimin e
saj krahas plqimit me 2/3 t t dy dhomave t kongresit, krkon
mbshtetje t njejt nga 50 legjislaturat e shteteve
3
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
federale. Edhe Kushtetuta e ish RSFJ-s e vitit 1974 ka prfaqsuar
modelin e kushtetutave t ngurta, sepse pr miratimin dhe ndryshimin
e saj, krahas Kuvendit Federativ, kan dhn plqimin edhe kuvendet e
tet njsive federale, plqim ky q ka nnkuptuar edhe t drejtn e vetos
ndaj ndryshimeve kushtetuese. Edhe Projekt Kushtetuta evropiane i
takon modelit t ngurt, sepse krkon ratifikimin e 25 shteteve antare
t Bashkimit Kushtetues pr hyrjen n fui.
Disa rregulla me rndsi pr modelin e kushtetuts s ngurt dhe t
but
a. Nse hartuesit e draftojn nj model t kushtetuts s ngurt, do
t
zgjedhin nj nga kto mekanizma pr miratimin dhe ndryshimin e
Kusht- etuts, siq sht: votimin e kushtetuts me 2/3 e antarve t
parlamentit dhe t parlamenteve t njsive federale; votimin e
kushtetuts n shtetet federative me plqimin e njsive federale,
votimin e kushtetuts n mnyr konsensuale n unionet konfederale si
dhe votimin e kushtetuts me shumic t dyfisht, shumicn e deputetve t
shumics, dhe shumicen e deputetve t pakics (Shumica Badinter),
etj.
b. Nse hartuesit do t przgjedhin t draftojn nj kushtetut t
but,
ata do t ken parasysh se mekanizmi pr miratimin dhe ndryshimin e
Kusht- etuts nuk dallon shum nga procedurat e rndomta parlamentare.
Kjo nuk nnkupton se procesi kushtetues do t jet krejtsisht i njejt
me procesin ligjdhns, por ndryshimet e kushtetuts jan m t shpejta
dhe bhen n parlament pr nj koh relativisht t shpejt me nj shumic
absolute ose shumic t kualifikuara. N mnyr t veant kushtetutat e
buta liberalizojn proceduren e amandamentimit t shpejt, duke ju
prshtat ndryshimeve q krkon realiteti i krijuar.
Me rastin e draftimit t nj kushtetute t but hartuesit do t
prcaktojn se: miratimi dhe ndryshimi i kushtetuts nuk krkon
procedur t veant; miratimi dhe ndryshimi i kushtetuts bhet nga
parlamenti n procedura parlamentare me votim absolut ose t
kualifikuar; amandamentimi i kushtetuts sht i shpejt dhe i ngjajshm
me procedurat legjislative si dhe miratimi dhe ndryshimi i
Kushtetuts nuk mund t pengohet me t drejtn e vetos , s njsive
federale, t njers dhom t parlamentit, nga presidenti etj.
4
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
Kushtetut, fiktive, reale apo pragmatike
N t kaluarn n sistemet komuniste, hartuesit e kushtetuts kan
qen nn ndikimet politike dhe kan draftuar kushtetuta
ideologjike, t cilat kan shrbyer si dekor pr diktatort dhe regjimet
shtypse. Ata, n njren an me kushtetut kan proklamuar rendin
demokratik, e n anen tjetr kan zbatuar shtypjen, shpeshher n emr t
kushtetuts, ose m qllim t mbrojtjes s saj. Pr kta diktator,
kushtetuta ka qen e rndsishme vetm pr t ruajtur diktaturn e tyre,
ata e kan shkelur at, sa her q ka paraqitur penges pr realizimin e
synime t tyre (shembulli i ardhjes n pushtet t Hitlerit dhe
Millosheviqit), duke shkelur kushtetutn dhe duke rrnuar at, sa her
q ishte penges pr realizimin e qllimeve t tyre.
Juristt me kredibilitet t lart moral asnjher nuk do t pranojn t
draftojn nj kushtetut fiktive, e cila pasqyron rrejshm relitetin
faktik dhe q nuk do t implementohet, ose do t prodhoj praktika
diskriminuese n baza t ndryshme etnike, fetare etj.
Objektiv parsor i hartuesve duhet t jet hartimin i nj kushtetute
reale, q merr parasysh realitetin faktik shoqror t nj vendi,
objektivat reale zhvillimore t tij, raportin e forcave shoqrore dhe
siguron implementimin e saj n jetn praktike. Hartuesit me rastin e
draftimit t do neni t kushtetuts duhet t mendojn, se sa ai prputhet
me realitetin, dhe a do t mund t implementohet n praktik. T hartosh
nj kushtetut reale, do t thot t jesh i sinqert me qytetart dhe
opinion e gjr. Kushtetuta moderne nuk lejon demagogjin politike t
konjukturave politike, ajo duhet t shpreh aspirat legjitime t
popullit dhe nevojat e tij pr nj shtet ligjor, rend demokratik,
prosperitet ekonomik dhe mirqenie publike.
Jo rrall hartuesit marrin udhzime t hartojn nj kushtetut realo-
pragmatike. Ata krahas pasqyrimit t realitetit ekzistues japin nj
vizion pr t ardhmen e shtetit dhe paraqesin nj udhrrefim se kah
deshiron shteti t shkoj n t ardhmen. N ket rast hartuesit jo vetm n
preambul (e cila sht tipike pr qasje vizionare), por edhe n pjesen
normative mund t normojn kahjet e zhvillimi t ardhshm t vendit.
psh. Kosova pretendon t aderoj brenda mekanizmeve euro-atlantik,
Kosova do t nnshkruaj dhe bhet pjes e Konventave Evropiane pr t
Drejtat e Njeriut, ose Evropa do t federalizohet me kushtetutn
Evropiane etj.
5
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
A i duhet nj vendi nj kushtetut ideale apo funksionale?
Nj kushtetut ideale, apo nj kushtetut funksionale sht nj
zgjedhje tjetr pr hartuesit e kushtetuts. Sot edhe pr juristt e
rndomt, hartimi i kushtetuts ideale nuk do t ishte i vshtir. Ata pr
nj koh t shkurt prmes internetit do t gjejn me dhjetra modele t
kushtetutave dhe shum shpejt mund t kompilojn nj kushtetut ideale.
Ket mund ta bjn duke kombinuar nenet e caktuar t ktyre
kushtetutave, duke marr pjest q ju duken m t mira dhe t hartojn nj
kushtetut t re. N ket kontekst ata mund ta marrin Kushtetutn
amerikane si nj lidere botrore e kushtetutave, ta prshkruajn at dhe
frymen e saj dhe ta shpallin si kushtetut t vendit t tyre. Por, ky
do t ishte nj mashtrim, sepse kushtetuta nuk sht nj akt q mund t
importohet, ajo duhet ti prshtatet rrethanave specifike t do
shteti.
SShhtteettaarrii aanngglleezz UUii ll ll iieemm EE..
GGlleeddssttaauumm,, ee kkaa ccii llssuuaarr KKuusshhtteettuuttnn
ssii
vveepprrnn mm tt sshhkkllqqyyeerr qq mmuunndd tt kkeett
nnxxjjeerrrr nnddoonnjjhheerr mmeennddjjaa ddhhee vveennddoossmmrr
iiaa nnjjeerrzzoorree.. NN nnjj bboott nnddrryysshhiimmeesshh
ddhhee ttrraazzii rraasshh,, ppooppuull ll ii aammeerr iikkaann
nnuukk kkaa aassggjj mm tt vvlleeffsshhmmee ssee kktt
ddookkuummeenntt tt mmaaddhh .
Hartuesit e mir do ti japin prparsi kushtetuts funksionale n
raport me ate ideale. Kushtetut e mir dhe ideale pr nj vend sht
ajo q shpreh aspiratat legjitime t popullit dhe q siguron nj shtet
funksional. Asnj kushtetut, qoft edhe e prkryer e nj vendi nuk mund
t prshkruhet dhe t merret nga vendi tjetr. Ky do t ishte nj
mashtrim, sepse importimi i kushtetuts s nj shteti, nuk sjell
realitetet, shkalln e zhvillimi ekonomik, kulturen politike t atij
vendi. Shtrohet pyetja, e ekziston vrtet nj kushtetut ideale?
Prgjegjja sht e kjart jo, nuk ka kushtetut dhe shtet ideal, sepse
edhe shtetet me tradit t gjat demokratike prballen me konflikte
shoqrore dhe konflikte interesash, t cilat n fakt paraqesin
ligjshmri t zhvillimit t shoqris dhe prsosjes s demokracis. Pr ket
arsye, hartuesit e kushtetuts, duhet t heqin nga vetja kompleksin e
gjetjes s kushtetuts ideale, sepse n fakt ajo nuk ekziston.
Pr nj shtet, i cili ndodhet n nj transicion demokratik,
kushtetut ideale, do t jet ajo q prshpejton ket transicion
demokratik dhe q hap prspektivat e zhvillimit ekonomik e demokratik
dhe mundson integrimet euro-atlantik. Secili vend dhe shoqri ka
veqorit e saj dhe kushtetuta duhet ti shpreh dhe mbroj ato.
Kushtetuta e mir krahas
6
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
prvojave kompatibile t shteteve tjera duhet t shpreh karakterin
burimor t saj, veqorit social-politike t vendit dhe popullit q i
dediktohet. Nisur nga kjo hartuesit duhet t zgjedhin kushtetutn
funksionale e burimore, q nuk do t paraqet ndonj zbulim t ri
kushtetues, por do ti sintetizoj realitetet faktike dhe objektivat
reale t shtetit. Vetm n rastet e tilla ajo do t ishte kushtetuta
ideale, t ciln hartuesit e ndrrojn.
Roli i Kushtetuts n sistemin juridik
Shum konstitucionalist prfaqsojn teorin sipas s cils kushtetuta
paraqet nj kontrat e lidhur mes dy palve, qytetarit n njren an dhe
shtetit n anen tjetr. Ata pohojn, se shteti dhe qytetaret prmes
kushtetuts ndertojn koalicion dhe partneritet duke caktuar t
drejtat dhe detyrat reciproke. Qytetart n njren an duke votuar
kushtetutn legjitimojn shtetin dhe at e furnizojn me pushtet t
mjaftushm pr t udhhequr me punet publike dhe pr mbrojtjen e
interesave t prgjithshme. Duke votuar kushtetutn, qytetaret bjn
kufizimin dhe institucionalizimin e shtetit dhe mbrohen nga
arbitrariteti dhe keqprdorimi i pushtetit. N anen tjetr, shteti me
kushtetut merr si detyrim t garantoj lirin dhe t drejtat e
qytetarve, ti mbroj ato nga abuzimet e shtetit dhe shkeljet e
qytetarve t tjer, t siguroj pjesmarrjen e qytetarve n jeten publike
dhe t krijoj nj shtet ligjor q ofron siguri personale dhe
publike.
Atributet e Kushtetuts shprehin rolin dhe funksionin e saj n
shoqri. Duke qen akti m i lart juridiko-politik, kushtetuta shquhet
me nj varg tiparesh q shprehin tri funksione kryesore t saj: a. t
qenurit dokument m i lart juridik, b. akt politik q bn
institucionalizimin e pushtetit shtetror dhe demokracis, si dhe c.
pakt i lirive dhe t drejtave t njeriut dhe qytetarit.
Tiparet kryesore t kushtetuts jan: akti m i lart
juridiko-politik i
nj shteti; baz e sistemit juridik e politik t nj vendi; ligj
themelor me t cilin duhet t jen n pajtim t gjitha aktet tjera
juridike; akt q miratohet n procedur t veant parlamentare ose n
mnyr t drejtprdrejt neprmjet referendumit; akt q shpreh
sovranitetin e popullit dhe t drejtn e tij pr t zgjedhur dhe
kontrolluar qeverin; akt i kufizimit t pushtetit shtetror dhe
institucionalizimit t tij, akt q prcakton kufizimet kushtetuese t
qeveris; akt t cilit duhet ti nnshtrohen t
7
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
gjith, q nga presidenti, e deri te qytetari i rndomt; akt i
garantimit dhe mbrojtjes s t drejtave t njeriut dhe qytetarit; baz
e demokracis dhe proceseve politike t nj shoqrie.
Kushtetuta promovon dhe mbron vlerat fundamentale t nj shteti
demokratik. Kto vlera shprehin parimet dhe bazat e organizimit
shtetit dhe t ndertimit t rendit demokratik. N epiqendr t do
kushtetute sht qytetari dhe t drejtat e tij kushtetuese pr t qen
subjekt dhe barts i t gjitha proceseve politike, duke filluar nga e
drejta e tij pr t zgjedh dhe pr tu zgje- dhur n organet prfaqsuese,
e deri t vendosja e drejtprdrejt prmes referendumit pr shtjet m t
rndsishme politike t vendit. Gjithashtu, kushtetuta prcakton
parimet e funksionimit t nj shoqrie demokratike, t bazuar n parimet
e sundimit t ligjit dhe barazis s plot t qytetarve para ligjit.
Vlerat q prcakton dhe mbron kushtetuta mundsojn ndertimin e nj
shteti demokratik mbi bazn e rregullave demokratike n t gjitha
format e manifestimit t tij.
Jan katr shtje kryesore q jan objekt i rregullimit t Kushtetuts:
prkufizimi i shtetit, prcaktimi i formes s regjimit politik, i
sistemit t qeverisjes, organizimit territorial, simboleve t shtetit
etj; bazat e sistemit politik, ekonomik dhe social t shtetit
(sundimi i ligjit, parimi i barazis dhe mosdiskriminimit, prona dhe
ekonomia e tregut, politikat publike ndaj qytetarve etj) dhe lirit
dhe t drejtat e qytetarve (standartet nderkombtare e t drejtave t
njeriut, njohja dhe mbrojtja e ktyre t drejtave, mekanizmat ligjor,
detyrat e qytetarve etj) dhe institucionet demokratike t shtetit
(legjislativi, ekzekutivi, gjyqsore, fushveprimi dhe kufizimet
reciproke t tri pushteteve, forcat e siguris dhe rendit,
ombduspersoni, agjensionet e pavarura, etj.
Mnyrat e miratimit dhe ndryshimit t kushtetutave
Procesi kushtetutdhns n rradh t par paraqet nj proces politik me
t cilin shteti realizon qllimet e caktuara politike. Fillimi i
nxerrjs s kushtetuts, vlerat q ajo do t promovoj dhe mbroj, qllimet
dhe pretendimet e saj gjithmon manifestojn nj vullnet politik. Ky
vullnet politik duhet t manifestoj dshirat legjitime t popullit dhe
qytetarve, t cilat manifestohen dhe artikulohen drejtprdrejt ose
prmes organeve prfaqsuese.
Dimensioni politik i procesit kushtetues manifestohet n disa
elemente siq jan: fillimi i procedurs s nxerrjes s Kushtetuts sht
nj vendim politik i parlamentit ose organit tjetr; para fillimit t
draftimit t
8
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
kushtetuts ndrtohet konsensusi i nevojshm politik pr vlerat q do
t promovoj dhe mbroj kushtetuta; miratimi i kushtetuts bhet prmes
parlamentit si organ politik, ose nga qytetart n referendum, ku ata
drejtprdrejt manifestojn vullnetin politik pr Kushtetutn si dhe
procesi i amandamentimit t kushtetuts dhe prcaktimi i kahjeve t
reforms kushtetuese paraqet nj vendim politik t institucioneve
kompetente.
S kndejmi mund t konkludojm, se hartimi i Kushtetuts paraqet nj
proces politiko-juridik, me t cilin institucionet dhe lidershipi
politik vendosin bazat politike t kushtetuts, kurse ekspertt
kushtetues implemendojn kto objektiva, prmes shkrimit profesional t
kushtetuts dhe draftimit t nj teksti kushtetues ku artikulohen
apiratat e popullit.
Sundimi i Ligjit-Shteti i s Drejts
Parimi i kushtetutshmris dhe ligjshmris
Me kushtetutshmri n kuptimin pozitiv-juridik, nnkuptohet
harmonizimi i t gjitha akteve juridike me kushtetutn. Ky aspekt
bazohet n hierarkin juridike, me t ciln nnkuptohet harmonizimi, i t
gjitha akteve t ulta me ato t larta. Prkufizimi pozitiv-juridik
prputhet me kuptimin formal t kushtetuts. Prderisa, kushtetuta n
kuptimin formal sht akt m i lart juridik i shtetit, kushtetutshmria
sht proces, me t cilin nnkuptohet respektimi i kushtetuts dhe
harmonizimi, i t gjitha akteve juridike me aktet, me fuqi m t lart
juridike.
N kuptimin formal, me kushtetutshmri, kuptohet respektimi i
kushtetuts dhe i akteve tjera juridike nga qytetart dhe subjektet
tjera t shoqris. Esenca e ktij kuptimi konsiston n zbatimin e
kushtetuts si dokument themelor organik i nj shteti, q prcakton
kompetencat e degve t ndryshme t pushtetit si dhe kufijt e
autoritetit shtetror. Sipas ktij kuptimi, n nj shoqri ekziston
kushtetutshmria dhe ligjshmria, nse respektohet kushtetuta dhe
ligji, nse jan prcaktuar mekanizmat institucionale pr mbrojtjen e
tyre.
Kuptimi politik i kushtetutshmris konsiston n rolin e saj, n
kufizimin e pushtetit shtetror, kufizimin e funksioneve t organeve
dhe institucioneve shtetrore publike, n prcaktimin dhe mbrojtjen e
lirive dhe t drejtave t individit dhe qytetarit, etj.
Ligjshmria si nocion dhe proces, sht form e kushtetutshmris,
e
9
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
bazuar n qeverisjen e s drejts dhe respektimin e ligjit dhe
akteve tjera nnligjore. Me ligjshmri kuptohet procesi i
harmonizimit t t gjitha akteve dhe veprimeve juridike me ligjin.
Edhe ligjshmria mund t vshtrohet n aspekte t ndryshme, por ajo para
s gjithash sht proces juridiko-politik, n funksion t ndrtimit t
shtetit modern ligjor.
Elementet kushtetuese q prcaktojn kushtetutshmerin dhe
ligjshmrin
Parimi i kushtetutshmris, si baz e rregullimit shoqror dhe
politik t
shteteve bashkkohore, bazohet n disa parime, nga t cilat po
veojm: sistemi shoqror dhe ekonomik i shtetit, bazohet dhe buron
nga kushtetuta, e cila sht baz e institucionalizimit politik dhe
shoqris; Qeverisja shtetrore e shoqris, prcaktohet me kushtetut dhe
i nnshtrohet asaj; Sistemi juridik i shtetit krijohet dhe bazohet n
kushtetut, si akti m i lart juridik; T drejtat dhe lirit e
qytetarve, prcaktohen me kushtetut dhe ato mund t kufizohen vetm n
rastet e prcaktuara me ligj; Kujdesi pr mbrojtjen e
kushtetutshmris, sht detyr e organeve shtetrore, e institucioneve
politike dhe e bartsve t funksioneve politike; do qytetar, ka t
drejt t marr nismn pr mbrojtjen e kushtetutshmris dhe t ligjshmris;
N shtetet federative, kushtetuta federative ka prparsi ndaj
kushtetutave t shteteve federale; Aktet juridike, pr t cilat nga
organi kompetent konstatohen se jan kundrkushtetuese, nuk mund t
zbatohen dhe Mbrojtja e kushtetutshmris dhe e ligjshmris sht n
kompetenc t gjykatave kushtetuese dhe organeve tjera, t prcaktuara
me kushtetut.
Ligjshmria bazohet n harmonizimin e sistemit juridik dhe n
bazueshmrin e tij n ligj. Ndr parimet kryesore t ligjshmris jan:
Parimi i supremacionit t ligjit, ndaj akteve tjera juridike dhe t
gjitha kto akte me fuqi nnligjore, duhet t jen n pajtim me ligjin;
Parimi i eprsis s ligjit federativ, ndaj ligjeve t njsive federale.
Ky parim vlen vetm pr shtetet federative, ku ligjet e njsive
federale, nuk mund t jen, n kundrshtim me ligjet federative; Parimi
i shpalljes s obligueshme t ligjeve, para hyrjes s tyre n fuqi. Ky
parim, nnkupton obligimin e organit q nxjerr ligjet, pr ti botuar
ato n publikim t posam (Gazetn Zyrtare) para se t hyjn n fuqi
Shpallja dhe publikimi i ligjeve, ka dy qllime kryesore: e para, ti
njoftoj qytetart me prmbajtjen e tij dhe e dyta, ti mundsoj
organeve kompetente shtetrore prgatitjen pr fillimin e zbatimit t
ligjit; Parimi i ndalimit t
10
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
efektit prapaveprues (retroaktiv) t ligjit. Ky parim, do t thot
se, ligjet kan efekt q nga dita e miratimit t tyre dhe se
marrdhniet juridike, t filluara pas para hyrjes n fuqi t ligjit t
ri, zhvillohen dhe prfundojn n baz t ligjit t vjetr. Prjashtim nga
kjo, bjn ligjet penalo-juridike, t cilat mund t ken efekt
prapaveprues, vetm n rast kur jan m t favorshme pr kryesit e
veprave penale, p.sh. nse ligji i ri pr veprn penale prcakton
dnimin m t but se ligji i vjetr; Ligjshmria e akteve dhe veprimeve
t organeve shtetrore. T gjitha aktet dhe veprimet e ndrmarra nga
organet shtetrore dhe institucionet q ushtrojn autorizime publike,
duhet t jen n prputhje me ligjin; Procedura e organeve shtetrore pr
njohjen e nj t drejte apo pr prcaktimin e ndonj detyrimi, duhet t
zhvillohet n baz t ligjit. Ktu nnkuptohet, obligimi i organeve
shtetrore, q n afatet e caktuara t ndrmarrin, t gjitha veprimet
procedurale pr t mundsuar realizimin efikas t t drejtave t
qytetarve; E drejta e pals, q n procedurn para organeve shtetrore,
t shrbehet me gjuhn amtare. Ky sht parim ligjor, q duhet t siguroj
barazin e t gjith qytetarve para ligjit dhe komunikimin e tyre me
organet shtetrore, n gjuhn amtare. Mosnjohja e gjuhs zyrtare, n t
ciln zhvillohet procedura, nuk guxon t jet penges pr paln n
procedurn para organeve shtetrore. Organet shtetrore, jan t
obligueshme q tia lehtsojn prdorimin e gjuhs amtare, e n rast kur
kjo gjuh, nuk prputhet me gjuhn zyrtare, duhet ti sigurojm pals
prkthyes, gjat tr rrjedhs s procedurs; dhe e drejta e qytetarve pr
prdorimin e mjeteve juridike, pr mbrojtjen e t drejtave t tyre
individuale dhe kolektive. Me kt parim, nnkuptohet e drejta e
qytetarve, pr prdorimin e ankesave dhe t mjeteve tjera juridike,
ndaj akteve t organeve shtetrore.
LEGJISALATIVI - KUVENDI I REPUBLIKS S KOSOVS
Kuvendi n aspektin kushtetues prkufizohet si organ ligjdhns i
zgje- dhur drejtprdrejt nga qytetaret me drejt vote. Funksioni
primar i parlam- entit sht ligjvnia, kurse funksione tipike pr t
jan edhe prcaktimi i politikave dhe vendimarrja pr shtjet kryesore
publike. N Kosov, Kuvendi sht institucion ligjvns i Republiks i
zgjedhur drejtprdrejt nga populli.1 Prbrja dhe mnyra e zgjedhjes s
deputetve sht e percaktuar me Kushtetut, neni 64, ku Kuvendi i
Kosovs prbhet nga 120 deputet t zgjedhur me votim t fsheht
1 Burimi: kushtetuta e Republikes se Kosovs neni 63
11
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
bazuar n listat e hapura. Vendet n kuvend ndahen midis t gjitha
partive, koalicioneve, nismave qytetare dhe kandidatve t pavarura,
n prpjestime me numrin e votave t vlefshme t fituara n zgjedhjet pr
kuvend. N kuadr t ksaj ndarje, 20 vende jane t garantuara pr
perfaqesimin e komuniteteve pakice n Kosove. Vendet e rezervuar dhe
t garantuara pr komunitete t cilat nuk jan shumic n Kosov, n mnyrn
si n vijim: Dhjet (10) ulse do ti ndahen partive, koalicioneve,
iniciativave qytetare dhe kandidatve t pavarur t cilt jan deklaruar
se prfaqsojn komunitetin serb t Kosovs dhe dhjet (10) ulse do ti
ndahen komuniteteve tjera si n vijim: komuniteti rom nj (1) ulse;
komuniteti ashkali nj (1) ulse; komuniteti egjiptian nj (1) ulse;
dhe nj (1) ulse shtes do ti jepet komunitetit rom, ashkali apo
egjiptas, q ka numrin m t madh t votave t prgjithshme; komuniteti
boshnjak tri (3) ulse; komuniteti turk dy (2) ulse dhe komuniteti
goran nj (1) ulse.2
Kompetencat e Kuvendit n Kushtetut prcaktohen sipas metods s
enumeracionit taksativ3. Kushtetuta n mnyr taksative prcakton fush-
veprimin e Kuvendit dhe jasht kompetencave prekluzive kushtetuese,
parlamenti nuk ka prgjegjsi. Pra nuk ka kompetenca t supozuara t
parlamentit, por vetm t kompetenca shprehimore t prcaktuara dhe t
numruara n mnyr taksative, Kompetencat e parlamentit jan mjaft t
gjra dhe fillojn me kushtetudhnien dhe ligjdhnien dhe prfundojn me
funksione t gjra zgjedhore.
2 Po aty, neni 64 paragrafi, 1, 2, 3 dhe neni 148 dispozitat
transicionale pr kuvendin e kosoves 3 Po aty, Neni 65 Kompetencat e
Kuvendit: (1) miraton ligje, rezoluta dhe akte t tjera t
prgjithshme; (2) vendos t ndryshoj Kushtetutn me dy t tretat (2/3)
e votave t t gjith deputetve t tij, prfshir dy t tretat (2/3) e t
gjith deputetve q mbajn vendet e rezervuara dhe t garantuara pr
prfaqsuesit e komuniteteve q nuk jan shumic n Kosov; (3) shpall
referendum, n pajtim me ligjin; (4) ratifikon traktatet
ndrkombtare; (5) miraton Buxhetin e Republiks s Kosovs;(6) zgjedh
dhe shkarkon Kryetarin dhe nnkryetart e Kuvendit; (7) zgjedh dhe
mund t shkarkoj Presidentin e Republiks s Kosovs n pajtim me kt
Kushtetut; (8) zgjedh Qeverin dhe shpreh mosbesimin ndaj saj; (9)
mbikqyr punn e Qeveris dhe t institucioneve t tjera publike, t
cilat, n baz t Kushtetuts dhe ligjeve, i raportojn Kuvendit; (10)
zgjedh antart e Kshillit Gjyqsor t Kosovs dhe t Kshillit
Prokurorial t Kosovs, n pajtim me kt Kushtetut; (11) propozon
gjyqtart e Gjykats Kushtetuese;(12) mbikqyr politikn e jashtme dhe
t siguris; (13) jep plqimin pr dekretin e Presidentit mbi shpalljen
e Gjendjes s Jashtzakonshme; si dhe (14) vendos pr shtjet me
interes t prgjithshm, t prcaktuara me ligj.
12
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
Kompetenca e kontrollit parlamentar t qeveris
Parashtrimi i pyetjeve parlamentare (parashtrimi i pyetjeve pr
krye-
ministrin, ministrat dhe titullart tjer t organeve dhe
agjensioneve ekze- kutive). Parimi inter partes raporti midis dy
palve; deputetit si parashtrues i pyetjes dhe kryeministrit ose
ministrit si pal t cils i adresohet pyetja. te pyetja parlamentare
nuk lejohet ndrhyrja e pals s tret, nuk ka debat parlamentar dhe
mocion t votimit. Interpelanca parlamentare (mocioni i interpelancs
ndaj kryeministrit, ministrave dhe titullarve dhe agjensioneve
ekzekutive t shtetit). Parimi erga omnes- raporti shumpalsh
parlamentar, lejon pjesmarrjen e palve t treta n mocion, qoft n
mbshtetje ose n kundrshtim t mocionit t interpelancs. Komisionet
anketuese-investiguese kan pr detyr t hetojn akuzat pr tejkalim
kompetencash ose keqprdorim t funksioneve t organeve dhe
agjensioneve ekzekutive t shtetit. Si rregull komisionet anketuese
udhheqen nga opozita dhe pas investigimit parlamentar dorzojn
raportin hetimor pr shqyrtim dhe miratim parla mentit. Mocioni i
mosbesimit t qeveris4 si dhe fillimi i procedurs dhe ngritja e
akuzs ndaj presidentit5.
Komisionet e Kuvendit jan trupa punues t parlamentit, t cilat
ushtrojn funksione t caktuara nga rrethi i fushveprimit t tij.
Numri, prbrja dhe funksionet e komisioneve parlamentare prcaktohen
me rregulloren e puns s Kuvendit.6
Grupet parlamentare paraqesin trupat punues t parlamentit, t
cilt tubojn deputetet e nj partie politike apo t nj koalicioni
politik. Kto grupe ha rmonizojn qndrimet e deputetve t partive
politike dhe marrin qndrim pr mnyrn e deklarimit t tyre, kur n
seanc t parlamentit vendoset pr shtje t ndryshme politike.
Shprndarja e parlamentit paraqet nj institucion parlamentar
q
nnkupton prfundimin e mandatit t parlamentit para skadimit t
mandatit t rregullt pr t cilin sht zgjedhur. Shprndarja e
parlamentit vjen si pasoj e rrethanave t caktuara kushtetuese dhe
politike, t cilat bllokojn punn e tij, bjn t pamundshm ushtrimin e
funksioneve kushtetuese dhe si rezultat i krizave t thella
parlamentare, t cilat nuk mund t tejkalohen me mjete tjera
politike. Shumica e kushtetutave njohin institutin e shprndarjes s
parakohshme dhe prcaktojn
4 Po aty neni 100 5 Po aty neni 91 6 Po aty neni 77
13
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
procedurat e shprndarjes. Si rrethana kryesore kushtetuese q
ndikojn n shprndarjen e parakohshme jan; konfliktet n mes
presidentit dhe parlamentit rreth zgjedhjes s kryeministrit dhe
qeveris, votimi i mocionit t mosbesimit t qeveris, mos zgjedhjes s
presidenti t Republiks s Kosovs brenda afatit t prcaktuar si dhe
krizat e thella parlamentare.7
SHEFI I SHTETIT
Presidenti i Republiks s Kosovs Kushtetutat e prkufizojn shefin
e shtetit si kryetar individual t
shtetit q prfaqson unitetin e vendit. N kt mnyr sht prcaktuar
edhe n kushtetutn e Kosovs. Presidenti sht kreu i shtetit dhe
prfaqson unitetin e popullit t Republiks s Kosovs.8 Ai zgjedhet nga
Kuvendi me votim t fsheht. T drejtn pr tu nominuar pr kandidat pr
president e ka do shtetas i cili ka mbushur moshn tridhjet e pes
(35) vjeq, dhe nse arrin ti siguroj nnshkrimet e t paktn tridhjet
(30) deputetve. Kandidatt t cilt kan nga tridhjet nnshkrime hyjn n
gar pr tu zgjedhur. Zgjedhja e presidentit bhet me dy t tretat
(2/3) e votave t gjith deputetve t Kuvendit.9 Kandidati i cili i
merr dy t tretat (2/3) e votave zgjedhet president i Kosovs. Por,
nse asnjri nga kandidatt nuk merr shumicn prej dy t tretave (2/3) n
dy votimet e para, organizohet votimi i tret n mes dy kandidatve t
cilt kane marre numrin me t larte t votave n votimin e dyte dhe
kandidati q merr shumicen e votave t t gjith deputetve, zgjedhet
president i Republiks s Kosovs10. N raste kur edhe n votimin e
tret, asnjri kandidat nuk zgjedhet president, kuvendi shprndahet
dhe shpallen zgjedhjet e reja, t cilat duhet t mbahen brenda dyzet
e pes (45) dite.11 Mandati i presidentit sht pes (5) vjet dhe
fillon pasi Presidenti t ket dhn betimin para Kuvendit. Gjat
mandatit, Presidenti i Republiks s Kosovs gzon imunitet nga ndjekja
penale, padit civile ose shkarkimi pr veprimet dhe vendimet brenda
fushveprimit t prgjegjsive t Presidentit t Republiks s
Kosovs12.
7 Po aty, neni 82, paragrafi 1 dhe paragrafi 2 8 Po aty, neni 83
9 Po aty, neni 86, paragrafi 4 10 Po aty, neni 86, paragrafi 5 11
Po aty, neni 86, paragrafi 6 12 Po aty, neni 89
14
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
Kompetencat kushtetuese t Presidentit t Republiks s Kosovs
jan
prcaktuar me nenin 84 t Kushtetuts.
Bazuar n Kushtetut, Presidenti i Kosovs prfaqson Republikn e
Kosovs brenda dhe jasht; garanton funksionimin kushtetues t
institucioneve t prcaktuara me Kushtetut; shpall zgjedhjet pr
Kuvendin e Kosovs dhe thrret mbledhjen e par t tij; shpall ligjet e
miratuara nga Kuvendi; ka t drejtn e kthimit pr rishqyrtim t
ligjeve t miratuara, nse konsideron se jan t dmshme pr interesat
legjitime t Republiks s Kosovs ose t nj a m shum komuniteteve t
saj. Presidenti t drejtn e rikthimit t nj ligji mund ta shfrytzoj
vetm nj her. Ai nnshkruan marrveshjet ndrkombtare n pajtim me
Kushtetutn; propozon amendamente pr Kushtetutn; mund t referoj
shtje kushtetuese n Gjykatn Kushtetuese; udhheq politikn e jashtme
t vendit; pranon letrat kredenciale t shefave t misioneve
diplomatike t akredituar n Republikn e Kosovs; sht Komandant Suprem
i Forcave t Siguris t Kosovs; udhheq Kshillin Konsultativ pr
Komunitete; cakton mandatarin pr formimin e Qeveris, pas propozimit
t partis politike ose t koalicionit, q prbn shumicn e Kuvendit;
emron dhe shkarkon Kryetarin e Gjykats Supreme t Kosovs me
propozimin e Kshillit Gjyqsor t Kosovs; emron dhe shkarkon gjyqtart
e Republiks s Kosovs me propozimin e Kshillit Gjyqsor t Kosovs;
emron dhe shkarkon Kryeprokurorin e Shtetit t Republiks s Kosovs,
me propozimin e Kshillit Prokuroial t Kosovs; emron dhe shkarkon
prokurort e Republiks s Kosovs, me propozimin t Kshillit
Prokurorial t Kosovs; emron gjyqtart pr Gjykatn Kushtetuese, me
propozimin e Kuvendit; emron Komandantin e Forcave t Siguris t
Kosovs, pas rekomandimit t Kryeministrit; s bashku me
Kryeministrin, emron Drejtorin, Zvendsdrejtorin dhe Inspektorin e
Prgjithshm t Agjencis s Kosovs pr Inteligjenc; vendos pr shpalljen
e Gjendjes s jashtzakonshme, n konsultim me Kryeministrin; mund t
krkoj mbledhje t Kshillit t Siguris t Kosovs dhe i kryeson ato n
kohn e Gjendjes s jashtzakonshme; vendos pr formimin e misioneve
diplomatike e konsullare t Republiks s Kosovs, n baz t konsultimit
me Kryeministrin; emron dhe shkarkon shefat e misioneve diplomatike
t Republiks s Kosovs, me propozimin e Qeveris; emron Kryetarin e
Komisionit Qendror t Zgjedhjeve; emron Guvernatorin e Banks
Qendrore t Republiks s Kosovs i cili shrben edhe si Drejtor
Menaxhues dhe emron antart e tjer t Bordit t Banks; jep medalje,
mirnjohje dhe mime, n pajtim
15
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
me ligjin dhe shpall falje individuale, n pajtim me ligjin si
dhe s paku nj her n vit i drejtohet Kuvendit t Kosovs prkitazi me
fushveprimtarin e tij/saj.
Mungesa e Prkohshme dhe Shkarkimi i Presidentit sht e prcaktuar
n Kushtetut n ato raste kur posti i presidentit pr arsye t ndryshme
mbetet i lire. At here Kryetari i Kuvendit t Kosovs do t shrbej si
ush- trues i detyrs s Presidentit t Republiks s Kosovs. n keto
raste posti i ushtruesit t detyrs s Presidentit t Republiks s
Kosovs, nuk mund t ushtrohet pr nj periudh m t gjat se gjasht (6)
muaj.13
Gjithashtu, Presidenti i Republiks s Kosovs mund t shkarkohet
nga Ku-vendi nse ai/ajo sht dnuar pr kryerjen e krimit t rnd; nse
nuk sht i/e aft pr t ushtruar prgjegjsit e ktij posti pr shkak t
smundjes s rnd ose nse Gjykata Kushtetuese ka prcaktuar se ajo/ai
ka br shkelje t rnd t Kushtetuts. Procedura pr shkarkimin e tij
mund t iniciohet nga nj e treta (1/3) e deputetve t Kuvendit, t
cilt nnshkruajn nj peticion, i cili shpjegon arsyet pr shkarkim. N
rast se peticioni supozon ndonj shkelje t rnd t Kushtetuts,
peticioni duhet ti dorzohet menjher Gjykats Kushtetuese, e cila
vendos pr kt shtje brenda shtat (7) ditsh nga marrja e peticionit.
Ather nse Presidenti sht dnuar pr ndonj krim t rnd ose nse Gjykata
Kushtetuese konstaton se ajo/ai ka br shkelje t rnd t Kushtetuts,
Kuvendi mund t shkarkoj Presidentin me dy t tretat (2/3) e votave t
t gjith deputetve t tij.14
EKZEKUTIVI-QEVERIA
Qeveria si organ ekzekutiv paraqitet me emrtime t ndryshme kush-
tetuese. Ajo determinohet nga tradita shtetrore dhe modeli i
funksionimi t qeveris n nj shtet.
Mnyra e zgjedhjes dhe format e organizimit t qeveris si organ t
pu- shtetit ekzekutiv n sistemet parlamentare zgjedhet e
kontrollohet nga ana e parlamentit. N shumicn e shteteve me sistem
parlamentare rol t rndsi- shm n formimin e qeveris, ka shefi i
shtetit, i cili propozon mandatarin (kryeministrin) pr formimin e
qeveris. Varsisht nga mnyra e zgjedhjes s qeveris dhe pozita e saj
n raport me parlamentin, n
13 Po aty, neni 90 paragrafi 3 14 Po aty, neni 91, pragrafi
1,2,3
16
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
teorin parlamentare jan t njohura dy modele themelore t
funksionimit t qeveris: qeveria parlamentare dhe qeveria q
funksionon sipas modelit t kabinetit. Prpos ktyre dy modeleve jan t
njohura edhe format tjera t qeveris: qeveria teknike, qeveria e
ekspertve, qeveria e shptimit kombtar, qeveria n hije etj.
Modelet kushtetuese t qeveris: Qeveri parlamentare quhet ajo e
cila formohet dhe funksionon sipas rregullave parlamentare. Kjo
qeveri zgjedhet pas zgjedhjeve parlamentare, kur krahas
konstituimit t parlamentit t ri zgjedhet edhe qeveria si organ
ekzekutiv. Mandati i formimit t qeveris n sistemet parlamentare i
takon partis politike, e cila i ka fituar zgjedhjet parlamentare.
Kjo parti, n rast se fiton shumicn e mandateve parlamentare, ka t
drejt q nga radha e antarve t saj t formoj qeverin. N rastet, kur
asnj parti parlamentare nuk ka shumicn e mandateve n parlament,
vjen deri t formimi i qeveris s koalicionit midis dy apo m shum
partive politike. Qeveria e koalicionit n prbrje t saj ka antar t
partive politike t cilat kan hyr n koalicion politik me rastin e
formimit t qeveris.
Qeveria e kabinetit: Kjo form e funksionimit t qeveris,
karakterizohet me pavarsin m t madhe t saj n raport me parlamentin.
Edhe pse formalisht emrohet nga parlamenti, qeveria e kabinetit
funksionon si organ i pavarur shtetror. Rolin dominues n
konstituimin e ksaj qeverie e ka kry- eministri, i cili pas marrjes
s mandatit nga ana e shefit t shtetit (monarkut apo kryetarit t
Republiks) e formon kabinetin e tij nga personat, t cilt i zgjedh
personalisht. Qeveria e cila funksionon n form t kabinetit ka
fun-ksione t gjra shtetrore dhe politike. Ajo, praktikisht, qeveris
me pusht- etin shtetror. Autorizimet e parlamentit n drejtim t
kontrollit parlamentar t qeveris s kabinetit jan t kufizuara dhe
ai, si rregull, nuk mund t shtroj shtjen e votbesimit t saj.
Kabineti si organ ekzekutiv formohet sipas rregullave parlamentare.
Kjo do t thot se at e formon partia politike e cila gjendet n
pushtet. Ky sistem gjen aplikim n shtetet dypartriake, ku
rivaliteti politik zhvillohet midis dy partive politike. Partia e
cila i fiton zgjedhjet ka t drejt t formoj kabinetin nga radht e
saj.
Qeveria e ekspertve-teknike: Prpos organizmit t qeveris n form
parlamentare dhe t kabinetit, n praktik jan shnuar raste t formimit
t t ashtuquajturs qeveri teknike apo e ekspertve. Karakteristik
dominuese e ktij modeli t qeveris sht karakteri jashtpartiak i saj.
N t vrtet, kjo qeveri nuk formohet dhe funksionon n baz t
rregullave parlamentare. At nuk e prbjn pjestart e partis
politike
17
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
n pushtet, por ekspertt nga radht e partive t ndryshme politike,
prkatsisht ekspert q nuk i takojn asnj partie politike.
Mandati i ktyre qeverive sht i kufizuar deri n eliminimin e
shkaqeve q kan shkaktuar krizn parlamentare. Qeveria teknike
zgjedhet nga parlamenti n baz t marrveshjes dhe plqimit t partive
politike parlamentare N praktikn parlamentare qeverit teknike m s
shpeshti formohen kur shtetet gjenden n kriz parlamentare, si pasoj
e konflikteve ndrpartiake.
Qeveria e unitetit kombtar: Sikurse qeveria teknike edhe ky
model i qeveris aplikohet n rastet e jashtzakonshme, kur shteti
gjendet n kriz t thell politike dhe ekonomike, apo kur sht i
prfshir n luft civile dhe ndretnike. Si rrjedh edhe nga vet emrtimi
i saj, kjo qeveri ka pr qllim shptimin e shtetit dhe kombit, n
rastet, kur rrezikohet substanca e tij ekonomike dhe politike, si
rezultat i faktorve t brendshm apo ndrkombtar. Kto rrethana, bjn t
pamundshm funksionimin e sistemit kushtetues dhe institucional dhe
shtrojn nevojn e formimit t nj qeverie gjithkombtare, t cils i
besohet qeverisja e shtetit n rrethana t jashtzakonshme. Kjo qeveri
zgjedhet jasht rregullave parlamentare dhe n t hyjn personalitetet
m t shquara t nj shteti (kombi). Mandati i ksaj qeverie sht i
kufizuar dhe limituar me kohzgjatjen e gjendjes s jashtzakonshme.
Pas tejkalimit t ksaj gjendjeje, zakonisht mbahen zgjedhjet e
jashtzakonshme parlamentare. Me prfundimin e ktyre zgjedhjeve, i
pushon mandati qeveris s shptimit kombtar dhe formohet qeveria
parlamentare. Ky model i qeveris sht i rrall n praktik.
Qeveria e Republiks s Kosovs
Prbrja Qeveris s Kosovs sht prcaktuar me Kushtetut ndrsa orga-
nizimi dhe funksionimi saj, mnyra e puns dhe procedurat e
vendimmarrjes n Qeveri si dhe bashkpunimi ndrmjet Qeveris dhe
institucioneve t tjera t prcaktuara me Kushtetut rregullohen me
ligj dhe me rregulloren e Qeve- ris.
Qeverin e Kosovs e prbjn Kryeministri, zvendskryeministrat dhe
ministrat. Ajo e ushtron pushtetin ekzekutiv n pajtim me Kushtetutn
dhe ligj. Qeveria zbaton ligjet dhe aktet e tjera t miratuara nga
Kuvendi i Kosovs dhe ushtron veprimtari tjera brenda prgjegjsive t
prcaktuara me Kushtetut dhe me ligj.
18
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
Qeveria ka kto kompetenca t prcaktuar me Kushtetut. Ajo
propozon dhe zbaton politikn e brendshme dhe t jashtme t vendit;
mundson zhvillimin ekonomik t vendit; propozon Kuvendit
projektligje dhe akte t tjera; merr vendime dhe nxjerr akte
juridike ose rregullore, t nevojshme pr zbatimin e ligjeve;
propozon Buxhetin e Republiks s Kosovs; udhzon dhe mbikqyr punn e
organeve t administrats; udhzon veprimtarin dhe zhvillimin e
shrbimeve publike; i propozon Presidentit t Republiks s Kosovs
emrimet dhe shkarkimet pr shefa t misioneve diplomatike t Kosovs;
propozon amendamentimin e Kushtetuts dhe mund t referoj shtje
kushtetuese n Gjykatn Kushtetuese si dhe ushtron edhe funksione t
tjera ekzekutive, t cilat nuk u jan caktuar organeve t tjera
qendrore ose vendore15.
Kryeministri i Kosovs ka kto kompetenca: prfaqson dhe udhheq
Qeverin; siguron q t gjitha Ministrit t veprojn n pajtim me
politikat qeveritare; siguron zbatimin e ligjeve dhe t politikave t
prcaktuara t Qeveris; ndrron antart e Qeveris, pa plqimin e
Kuvendit; kryeson Kshillin e Siguris t Kosovs; emron Drejtorin e
Prgjithshm t Policis s Kosovs; kshillohet me Presidentin e
Republiks s Kosovs mbi shtjet e Inteligjencs; s bashku me
Presidentin, emron Drejtorin, Zvendsdrejtorin dhe Inspektorin e
Prgjithshm t Agjencis s Kosovs pr Inteligjenc dhe kshillohet me
Presidentin pr zbatimin e politiks s jashtme t vendit si dhe kryen
edhe pun t tjera, t prcaktuara me Kushtetut dhe me ligj16.
Pas zgjedhjeve ose kur Kryeministri jep dorheqje ose kur posti i
tij/saj mbetet i lir, fillon procedura pr formimin dhe zgjedhjen e
Qeveris. Presidenti i propozon Kuvendit mandatarin pr Kryeministr,
n konsultim me partin politike ose koalicionin q ka fituar shumicn
e nevojshme n Kuvend pr t formuar Qeverin. Kandidati pr
Kryeministr, jo m von se pesmbdhjet (15) dit pas emrimit, paraqet
prbrjen e Qeveris para Kuvendit dhe krkon miratimin nga ana e tij.
N qoft se Qeveria i merr shumicn e votave t t gjith deputetve
konsiderohet e zgjedhur. Antart e Qeveris pas zgjedhjes e japin
betimin para Kuvendit.17
Por, nse prbrja e propozuar e Qeveris nuk merr shumicn e votave
t nevojshme, Presidenti, brenda dhjet (10) ditsh emron
kandidatin
15 Po aty, neni 93 16 Po aty, neni 94 17 Po aty. Neni 95,
paragrafi 6
19
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
tjetr sipas s njjts procedur. Nse as hern e dyt nuk zgjidhet
Qeveria, ather Presidenti i Kosovs i shpall zgjedhjet, t cilat
duhet t mbahen jo m von se dyzet (40) dit nga dita e shpalljes s
tyre.18
Qeveria pr punn e vet, i prgjigjet Kuvendit, Kryeministri,
zvends kryeministrat dhe ministrat mbajn bashkprgjegjsin pr
vendimet q merr Qeveria, dhe prgjegjsin individuale pr vendimet q
marrin n fushat e prgjegjsive t tyre.
Raporti i qeveris dhe Instrumentet e kontrollit parlamentar t
qeveris jan: miratimi i buxhetit; raportet periodike t qeveris,
pyetjet parlamentare, Interpelanca parlamentare, komisionet
anketuese parlamentare, mocioni i vot besimit dhe shkarkimi i
qeveris. Pushimi i mandait t qeveris behet me dor heqje e
kryeministrit, votimi i mosbesimit t qeveris nga parlamenti dhe
shprndarja e parlamentit.
18 Po aty, neni 95 20
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
SISTEMI I DREJTSIS
Parimet kushtetuese t gjyqsorit
Pushteti gjyqesor ushtrohet nga gjykatat. Pavarsia e gjykatave
garantohet dhe sanksionohet n Kushtetut dhe n legjislacionin e
vendit. T gjitha institucionet ( legjislative dhe ekzekutive )
qeveritare dhe t tjera, kan pr detyr t respektojn pavarsin e
pushtetit gjyqsore. Gjykatat, gjykojn n baz t Kushtetuts dhe ligjit
dhe ky parim19 sht baz dhe korniz e pavarsis s tyre. Pra, gjykatat
realizojn funksionin e tyre n mnyr t pavarur dhe t paanshem nga
institucionet dhe subjektet e tjera t percaktuar me Kushtetut dhe
ligj. Gjykatat i zgjedhin shtjet q u parashtrohen me paansi, duke u
mbshtetur n fakte dhe sipas ligjit, pa kufizime dhe pa qen objekt
ndikimesh, nxitjesh, presionesh ose ndrhyrjesh direkte ose
indirekte.
Ne kuadr t parimeve t prgjithshme t sistemit gjyqsorit
hyjn: pavarsia e gjyqsis nga legjislativi dhe ekzekutivi paraqet
parakushtin kryesor pr ekzistimin e kushteve pr pavarsin e gjyqsis.
Ky parim konsiston n mos varsin e gjykatave nga parlamenti dhe
qeveria, dhe n mos ushtrimin e kontrollit politik ndaj puns s tyre;
depolitizimi i gjykatave, paraqet nj parim tjetr, pr funksionimin e
gjyqsis s pavarur. Gjykatat dhe antart e saj nuk mund t involvohen
drejtprdrejt, aktivisht n jetn politike. Pra, brenda organizimit
gjyqsor sht i ndaluar do veprim politik, n baza partiake ose n
forma tjera t organizimit politik;20 financimi i pavarur paraqet nj
garanci t funksionimit t gjyqsis s pavarur. Kjo nnkupton se,
gjykatat duhen t financohen nga nj buxhet i pavarur i tyre, i cili
nuk do t jet nn kontroll t prhershm t qeveris, por do t
administrohet dhe menaxhohet nga vet gjykata; respektimi i
procedurave gjyqsore sht nj kusht tjetr pr ndrtimin e konceptit t
gjyqsis s pavarur dhe t shtetit gjyqsor n prgjithsi; zgjedhja e
gjyqtarve me afate t gjata, paraqet nj element tjetr t ndrtimit t
gjyqsis s pavarur, i cili siguron sigurin juridike t gjyqtarve dhe
ushtrimin e funksioneve t
19 Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosovs 2008, kapitulli
VII, sistemi I drejtesise neni 102 20 Burimi: Kushtetuta e
Republikes se Kosoves, Neni 106.
21
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
tyre. Duke qen t zgjedhur pr periudhat e gjata kohore,21
gjyqtart marrin garanci se do t jen t pavarur nga ndryshimet
politike, t cilat pasojn pas do cikli t zgjedhjeve
parlamentare.
Mnyra e emrimit dhe shkarkimit t gjyqtarve n Kosov sht e
prcaktuar me Kushtetut. Gjyqtart i emron, riemron dhe shkarkon
Presidenti i Republiks me propozim e Kshillit gjyqsor.22 Gjyqtart
gzojn imunitet nga ndjekja penale, padit civile dhe shkarkimi nga
funksioni pr vendimet e marra, votimet e bra, mendimin e shprehur
dhe pr veprimet e tjera brenda fushveprimit t detyrave dhe
prgjgjsive t tyre. Ata nuk jan mbi ligjin. Gjyqtart mund t
shkarkohen nga funksioni pr shkak t dnimit pr nj vepr t rnd penale
ose pr mos respektimin e detyrs.
N baz t Kushtetuts, pavarsin, paanshmrin e sistemit gjyqsor e
siguron Kshilli Gjyqsor i Kosovs.23 Gjykata Supreme e Kosovs sht
autoriteti m i lart gjyqsor. Organizimi, funksionimi dhe
juridiksioni i gjykatave rregullohet me ligj24. Ky Ligj prcakton
rregullat e organizimit dhe funksionimit t Gjykatave, statusin e
gjyqtarit, parimet dhe rregullat e gjykimit, paraqitjen dhe
shqyrtimin e krkesave, procedurat e veanta, marrjen e vendimeve dhe
ekzekutimin e tyre.
PROKURORI I SHTETIT
Prokurori i shtetit sht institucion i pavarur me autoritet
dhe
prgjegjesi pr ndjekjen t personave t akuzuar pr ndonj vepr
penale ose pr ndonj vepr tjetr, sikurse sht rregulluar me ligj.25 N
prputhje me parimin e akuzativitetit n procedurn penale, kjo
procedur, n parim, nuk mund t filloj dhe t zhvillohet, pa
iniciativn e prokurorit t shtetit. Nga kjo, mund t konkludohet se,
funksioni i ndjekjes penale, i sht besuar subjektit t veant
procedural, e ky sht prokurori. Prokurori i shtetit sht
institucioni i paanshm dhe vepron n baz t Kushtetuts dhe
ligjit.26
21 Po aty, neni 105 22 Po aty, Neni 104 23 Po aty, Neni 108 24
Po aty, neni 103 Ligji pr Gjykatatsht n process t hartimit. Keshtu
qe derisa t miratohet dhe t hyje n fyqi ky ligj, Gjykatat n Kosove,
organizohen dhe funksionojn n baze t Rregulloreve t UNMIK-ut. 25
Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosoves, Neni 109 paragrafi 1.
26 Po aty, neni 109 paragrafi 2.
22
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
Organizmi, kompetencat dhe detyrat e Prokurorit t shtetit
rregullohen me ligjin27 pr Prokurorin.
Emrimi i prokurorve t shtetit bhen nga Presidenti i Republiks t
propozuar nga Kshilli Prokurorial i Kosovs28. Kshilli Prokurorial i
Kosovs sht insitucion i pavarur n kryerjen e funksioneve t tij dhe
siguron q Prokurori i shtetit t jet i pavarur, profesional, i
paanshm. Kshilli prokurorial i rekruton, propozon q ti avancoj,
transferoj, dic- iplinoj prokuroret n menyrn e rregulluar me
ligj29.
Duke pasur parasysh natyrn dhe karakterin e funksionit q kryejn,
prokurorit e shtetit jan t lidhura n vij vertikale mes tyre. N
ushtrimin e funksionit t ndjekjes s kryesve t veprave penale dhe t
veprave t tjera t dnueshme, t caktuara me ligj, prokurori i shtetit
prcakton dhe merr masat e nevojshme, n bashkpunim me organet tjera
t autorizuara, lidhur me zbulimin e ktyre veprave dhe kryesve t
tyre. N pajtim me autorizimet e caktuara n ligj, prokurori orienton
procedurn paraprake.
Avokati i popullit (Ombudspersoni)
Institucioni i Ombudsmanit si mbrojts i t drejtave dhe lirive t
individit dhe t personave juridik nga veprimet abuzive t organeve
shtetrore dhe t administrats civile, i ka fillet e tij n Suedi, ku
u formua pr her t par n vitin 1809. M von, gjat shekullit XX, ky
institucion u themelua n shum shtete evropiane dhe n SHBA. Sot,
shumica e shteteve antare t Organizats pr Siguri dhe Bashkpunim
Evropian (OSBE), kan t themeluar apo jan n themelim e sipr t
institucionit t Ombudsmanit. Ka dallime prej shteti n shtet, sa i
prket bazs ligjore t themelimit, organizimit, fushveprimit,
kompetencave dhe emrtimit t institucionit t Ombudspersonit. Disa
shtete e kan t rregulluar me kushtetut, themelimin e institucionit
t Ombudspersonit e disa t tjera, kt e kan rregulluar me ligj t
veant. N disa shtete, si n Kanada, Itali, Zvicr dhe n SHBA, nuk ka
Ombudsman n nivel nacional, por atje ky institucion ekziton n nivel
provincial apo lokal. Shtete t tjera, kt institucion e kan n
nivel
27 Po aty, neni 109 paragrafi 3 Ligji pr Prokurinsht n process t
hartimit. Keshtu qe deri sa t miratohet dhe t hyje n fyqi ky ligj,
Prokurorit n Kosove, organizohen dhe funksionojn n baze t
Rregulloreve t UNMIK-ut. 28 Burimi: Kushtetuta e Republikes se
Kosoves, neni 84 29 Po aty. Neni 110
23
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
nacional. N disa shtete Ombudsmani, sht emrtuar edhe si avokat i
popullit30. Avokatin e popullit t Kosovs e zgjedh kuvendi me
shumicn e votave t t gjith deputeteve t tije, pr nje mandat
pesevjeqar pa t drejt rizgjedhje31. Ai pr punn e vet raporton para
kuvendit me raport vjetor. Pr t qen efektiv dhe i respektuar nga
njerzit, Avokati i popullit sht i pavarur nga institucionet dhe nga
proceset politike dhe nuk duhet t jet subjekt i ndrhyrjeve apo
influencs, nga ata q mund t ken interes pr rezultatet e hulumtimit
t ankesave.
Avokati i popullit mbikqyr dhe mbron t drejtat dhe lirit e
individit nga veprimet ose mosveprimet e paligjshme dhe t
parregullta t autoriteteve publike32 t Kosovs. do institucion ose
autoritet tjetr q ushtron pushtet legjitim n Kosov sht i detyruar
tiu prgjigjet krkesave t avokatit t popullit dhe tia paraqes atyre
t gjitha dokumentacionet dhe informacionet e krkuara n pajtim me
ligjin. sht kompetenc kushtetuese e avokatit t popullit t bj
rekomandime dhe t propozoj masa, nse vren shkelje t t drejtave dhe
lirive t njeriut nga ana e organeve t adminstrats publike si dhe
organet e tjera shtetrore. Por nse, rekomandimet pr masat e
propozuara nga avokati i popullit nuk merren n konsiderat nga
institucionet pr ti prmirsuar dhe evituar shkeljet e t drejtave dhe
lirive t njeriut, ai/ajo bazuar n dispozitat kushtetuese ka t drejt
q shtjen t referoj n gjykaten kushtetuese33. Avokati i popullit t
Kosovs gzon imunitet nga ndjekjet penale, padit civile ose
shkarkimi pr veprimet ose vendimet q jan brenda fushs s prgjegjsive
t avokatit t popullit.34
GJYKATA KUSHTETUESE
Gjykata kushtetuese sht organ i pavarur i mbrojtjes s
kushtetutshmris dhe bn interpretimin prfundimtar t kushtetuts.35
Ajo sht nje organ i veant kushtetues, t cilit i besohet mbrojtja e
kushtetutshmris dhe ligjshmeris. Gjykata kushtetuese n shum vende
paraqet mekanizmin kryesor institucional, q n mnyr meritore mbron
kushtetutshmrin dhe ligjshmrin dhe siguron parimin e
30 Arsim Bajrami, vep e cit. fq. 31 Po aty, neni 134, paragrafi
1 32 Po aty, neni 132, paragrafi 1 33 Po aty. Neni 135, paragrafi
3, 4 34 Po aty, neni 134, paragrafi 4 35 Po aty, neni 4, paragrafi
6
24
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
sundimit t ligjit n shoqri. Kushtetutat i japin autoritetin e
nevojshm kushtetues gjykatave kushtetuese, q t anulojn t gjitha
aktet jokushtetuese dhe joligjore, dhe t konstatojn shkeljet e
kushtetuts nga autoritetet udhheqse t shtetit. I takon gjykats
kushtetuese si autoriteti prfundimtar pr interpretimin e kushtetuts
dhe prputhshmris s ligjeve me kushtetutn dhe t vendos nse sht
shkelur kushtetuta nga autoritetet publike.
Me kushtetut sht prcaktuar se autoriteti prfundimtar pr
interpretimin e kushtetues dhe prputhshmris s ligjeve me kushtetutn
n Kosov sht Gjykata Kushtetuese.
Aktualisht jan t njohura disa forma kushtetese t mbrojtjes s
kushte- tutshmeris dhe ligjshmeris:
a. Mbrojta e kushtetuts nga organi prfaqsues-parlamenti, b.
Mbrojtja e kushtetuts nga gjykatat e rregullta-Gjykata Supreme
(SHBA), c. Mbrojtja e kushtetuts nga nj organ i veant
kushtetues,
Kshilli Kushtetues n Franc, d. Mbrojtja e kushtetuts nga ana e
gjykatave kushtetuese, e. Mbrojtja dhe interpretimi i kushtetuts
nga institucionet dhe
mekanizmat ndrkombtare, q zbatohet n vendet me administrim
nderkombtar, ku prezenca nderkombtare ka t drejtat prfundimtare n
interpretimin e kushtetutave t oktruara t ktyre shteteve, psh.
Rasti i Bosnjs, ai i Kosovs me Kornizen Kushtetuese etj.
Kompetencat e prgjithshme- Gjykatat kushtetuese kan autorizime t
gjra n mbrojtjen e Kushtetuts. Ato bjn kontrollin e prgjithshm t
sistemit juridik nga aspekti i pajtueshmris t akteve dhe veprimeve
me Kushtetutn. Gjithashtu, gjykatat kushtetuese vlersojn shkeljen e
kushtetuts nga ana e institucioneve shtetrore dhe konstatojn
plotsimin e kushteve pr shkarkimin dhe largimin nga detyra t
zyrtarve t lart shtetror, q nga presidenti, e gjer tek zyrtaret e
niveleve t ndryshme. N disa sisteme kushtetuese, gjykatat
kushtetuese vlersojn pajtueshmrin kushtetuese t proceseve
elektorale, t referendumeve dhe akteve tjera juridike dhe
politike.
N aspektin e prgjithshm kompetencat e gjykatave kushtetuese mund
t ndahe n tri fusha kryesore: Kontrolli i kushtetshmris dhe
ligjshmris dhe vlersimi i ekzistimit t pajtueshmris s akteve
juridike me kushtetutn dhe ligjin, Kontrolli i ekzistimit t
shkeljeve, cenimit, ose mos rrespektimit t kushtetuts nga organet
dhe institucionet
25
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
shtetrore, prfshir ktu edhe shkarkimin e zyrtarve t lart
shtetror, dhe Kontrolli i kushtetutshmris dhe ligjshmeris s
zgjedhjeve, referendumeve dhe akteve tjera juridike e
politike.36
Prbrja, organizimi dhe mnyra e zgjedhjes s gjyqtarve
Kushtetuta prcakton prbrjen, organizimin dhe mnyren e zgjedhjes
s gjyqtarve t gjykatave kushtetuese. Gjykatat kushtetuese n prbrjen
e tyre kan nj numer t kufizuar gjyqtaresh, i percaktuar me
kushtetut. Perberja e gjykates kushtetuese e Kosoves sht prej nente
(9) gjyqetarve,37 pr zgjedhjen e tyre krkohen kushtet t veanta, t
cilat kan t bjn me pregaditjen profesionale, prvojen e gjat
kushtetuese dhe kredibilitetin e lart moral t gjyqtarve. Zgjedhja e
gjyqtarve bhet nga dy organe: parlamenti i propozon dhe presidenti
i emron pr nje mandat nentevjeqar, pa mundesi vazhdimi38. Zakonisht
antart e gjykatave kushtetuese zgjedhen pr nj periudh t gjat
kohore. Gjykata kushtetuese e Kosovs udhheqet nga kryetari dhe
zvendskryetari i gjykats te cilt zgjedhen me votim t fshehet t
gjyqtarve t gjykats pr nje mandat trevjeqar.39 N kt mnyr ata
zgjedhin njerin nga antart e gjykats pr kryetar pr nj periudh
trevjear. Por, zgjedhja n keto funksione, kryetar apo
zevendeskrytar nuk ia zgjate mandatin e gjyqtarit. Gjykata
kushtetuese percakton organizmin e vet t brendshem, rregulloren e
punes proceset e vendimmarrjes dhe eshtjeve t tjera organizative n
pajtim me ligjin.
Procedura para gjykats kushtetuese jan speciale dhe dallojn nga
rregullat klasike t gjyqsorit. Natyra e kontesteve t kjo gjykat,
sht e
36 Arsim Bajrami, Draftimi I kushtetues, prishtine 2007, fq. 37
Burimi: Kushtetuta e Republikes se Kosves, neni 114 paragrafi 1 38
Po aty, neni 114 paragrafi 2 39 Po aty, neni 114 paragrafi 5 Ligji
pr gjykaten kushtetetuesesht n proces t hartimit. Ky ligj do e
rregullon organizimin dhe funksionimin e Gjykats Kushtetuese t
Republiks s Kosovs, procedurat pr paraqitjen dhe shqyrtimin e
krkesave pran Gjykats Kushtetuese, kushtet dhe procedurat pr
emrimin dhe shkarkimin e gjyqtarve t Gjykats, kualifikimet tjera
prkatse pr emrimin e gjyqtarve t Gjykats Kushtetuese, parimet dhe
rregullat themelore procedurale dhe shtje tjera organizative.
26
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
karakterit t kontestit kushtetuese dhe procedurat gjyqsore jan t
veanta, dhe shprehin veorit e natyres kushtetuese t kontesteve.
Keshtu qe gjykata kushtetuese vendos vetem pr rastet e ngritura
para gjykates n menyre ligjore nga palet e autorizuara siqsht
percaktuar me kushtetut.
Prcaktimi i objektit t kontestit-padis kushtetuese sht nj proces
i
vlersimit t pajtueshmris s nj akti, ose veprimi politik me
kushtetutn. Ky kontest konsiston n konstatimin e ekzistimit t
shkeljes s kushtetuts dhe n anulimin dhe shfuqizimin e nj akt jo
kushtetues, ose shpalljen jo kushtetuese t nj veprim t caktuar t
organeve dhe institucioneve shtetrore. Mbi bazn e ktyre shkeljeve
mund t ngritet nga subjekti i autorizuar nj padi kushtetuese.
Objekt i padis kushtetues mund t jen: Aktet ligjore, aktet
nnligjore, aktet e prgjithshme normative t parlamentit, Aktet
nnligjore t qeveris, dekretet, urdhresat, udhzimet, rregulloret,
Aktet nnligjore t presidentit, dekretet, urdhresat, rregulloret,
Aktet e prgjithshme t organeve dhe agjencioneve ekzekutive, Aktet e
prgjithshme t pushtetit lokal, statutet, rregulloret, etj, Shkeljet
dhe mosrespektimi kushtetuts nga zyrtaret e lart, shefi i shtetit,
antart e parlamentit n procedurat e revokimit dhe zyrtarve t tjer
shtetror, Vlersimi i kushtetutshmris s procesit t zgjedhjeve,
zgjedhjes dhe shkarkimit t presidentit nga parlamenti, respektimi i
procedurave kushtetuese, vlersimi i kushtetutshmris s referendumeve
dhe proceseve tjera t rndsishme, etj.40
Palt e autorizuara q mund t fillojn procedurn para gjykats
kushtetuese
shtja e par q parashtrohet t gjykata kushtetuese, ka t bj me
prcaktimin e subjekteve q kan t drejt t fillojn proceduren para
ksaj gjykate.
Propozuesit e autorizuar paraqesin subjekte primare t adresimit
t gjykata kushtetuese. Kto subjekte paraqesin organet dhe
institucionet kryesore kushtetuese, t cilat jan t detyruara ti
drejtohen gjykats kushtetuese pr mbrojtjen e kushtetutshmeris, sa
her q n punen e tyre zyrtare ndeshen me dukurit jo kushtetuese dhe
jo ligjore. Shumica e kushtetutave parashikojn si detyrime
kushtetuese pr organet dhe
40 Burimi: kushtetuta e Kosovs neni 113
27
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
institucionet kushtetuese kujdesin pr kushtetutshmri dhe
ligjshmri. Rrethi i ktyre organeve dhe institucioneve sht mjaft i
gjr dhe prfshin kta propozues t autorizuar; Kuvendi (numri i
caktuar t deputetve); Presidenti dhe Qeveria, Gjykatat, Avokati i
popullit, Komuna dhe Individt jan t autorizuara t ngrejn shkeljet
nga autoritetet publike pr t drejtat dhe lirit e tyre individuale t
garantuara me kushtetut41. Kur propozuesit e autorizuar parashtrojn
krkesen pr vlersimin e kushtetutshmris dhe ligjshmris s nj akti
juridik ose veprimi t organeve shtetrore, gjykata kushtetuese do t
nis proceduren n mnyr automatike dhe do t konstatoj ekzistimin e
bazave t padis kushtetuese. Grupi i dyt i subjekteve, q mund t
fillojn procedurn e vlersimit t kushtetutshmris dhe ligjshmris
japin t ashtuqujturn iniciativ kushtetuese, e cila i nnshtrohet
vlersimit paraprak t gjykats kushtetuese, lidhur me ate se, a
ekziston baza e dyshimit pr shkelje t kushtetuts dhe ligjit para se
t filloj procedura e vlersimit kushtetues. N kto raste pas marrjes
s inciativs, gjykata kushtetuese paraprakisht shqyrton nismn e
arritur, dhe nse ajo prmban elementet e nevojshme kushtetuese mund
t filloj procedurn e vlersimit. Kjo dallon nga rasti i nisms s
procedurs nga propozuesit e autorizuar, t cilt e obligojn n mnyr
automatike gjykatn, q t nis procedurn e vlersimit kushtetues.
T drejtn e parashtrimit t iniciativs e kan edhe qytetart, t cilt
goditen me zbatimin e aktit jo kushtetues dhe jo ligjor. Ata krkojn
mbrojtjen e lirive dhe t drejtave kushtetuese t gjykatave
kushtetuese.
N praktikn e gjyqsis kushtetuese sht shtje e diskutueshme, se a
mund qytetart t krkojn mbrojtjen e lirive dhe t drejtave
kushtetuese t qytetarve para gjykatave kushtetuese. Lidhur me kt
ekzistojn dy praktika kushtetuese;
N rastin e par gjykata kushtetuese nuk merret me shkeljet
individuale t t drejtave dhe lirive t qytatarve, por vetm me
kontrollin e akteve t prgjithshme juridike. Mbrojtjen gjyqsore t t
drejtave dhe lirive t qytetarve e bjn gjykatat e regullta dhe
organet administrative n procedurat gjyqsore dhe
administrative.
N rastin e dyt, disa kushtetuta po edhe kushtetuta e Republikes
se Kosovs e prcaktojn t drejtn e qytetarve, q t krkojn mbrojtjen e
t drejtave t tyre kushtetuese edhe para gjykats kushtetuese42.
Kjo
41 Po aty, neni 113, paragrafi 2, 3, 4, 5, 6, 7, 42 Po aty, neni
113 paragrafi 7
28
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
praktik bazohet n teorin, se t drejtat e qytetarve jan kategori
kushtetuese dhe duhet t gzojn mbrojtje t gjykata kushtetuese.
Cilat jan palt n kontestin kushtetues para gjykats
kushtetuese
Kontesti kushtetues q ka pr objekt vlersimin e kushtetutshmris
dhe ligjshmris ka dy pal kryesore; e para, Propozuesin, q mund t
jet njeri nga propozuesit e autorizuar apo parashtruesit e
inisiativs dhe dyta, Kundrpropozuesi, i cil sht autori i aktit i
cili kontestohet ose bartsi i veprimit jokushtetues dhe
joligjor.
Kjo shpjegohet n kt menyre. Nese kontestohet ndonj ligj pr shkak
t mos pajtueshmris me kushtetuten, propozues mund t jet presidenti,
qeveria ose ndonj propozues tjetr i autorizuar, kurse
kundrpropozues n rastin konkret sht parlamenti si autor i ligjit
kontestues. N rastin tjetr, nse objekt i vlersimit kushtetues jan
shkeljet e kushtetuts nga zyrtaret e lart, cilsin e propozuesit
psh, mund ta ket parlamenti, kurse n cilsin e kundrpropozuesit mund
t jet presidenti nse bhet vlersimi i shkeljeve eventuale
kushtetuese nga ana e tij.
Mnyra e marrjes s vendimeve nga gjykata kushtetuese
Gjykata kushtetuese merr vendimet e saj sipas mnyrs s
prcaktuar
me ligj ose kushtetut. Vendimet e gjykats kushtetuese merren me
shumicen e votave t antarve t saj, me prjashtim t disa rasteve kur
shprehimisht krkohet shumica e kualifikuar prej 2/3 e votave t
antarve t saj, psh, me rastin e vlersimit t ekzistimit t shkeljeve
kushtetuese nga shefi i shtetit dhe shkarkimit kushtetues t
tij.
Vendimet e gjykats kushtetuese merren n form t aktvendimit, n t
cilin konstatohet bazueshmria e padis kushtetuese dhe prcaktohet
vendimi i gjykats dhe natyra juridike e tij.
Pr dallim nga procedurat gjyqsore vendimi i gjykats kushtetuese
nuk kumtohet publikisht n seanc t gjykats, por i drgohet palve n
kontestin kushtetues. Vendimet e gjykates kushtetuese t Kosovs
shpallen n gazeten zyrtare Natyra juridike e vendimeve t gjykats
kushtetuese - Vendimet e gjykats kushtetuese jan t detyrueshme pr
gjyqesorin dhe t gjith personat dhe institucionet e Kosoves43, t
forms s prer dhe t zbatueshme q nga momenti i marrjes. Gjyqsia
kushtetuese vepron
43 Po aty, neni 116 paragrafi 1 29
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
vetm n nj instanc dhe ndaj vendimeve t saja nuk mund t apelohet
asnj ankes ose mjet tjetr juridik i rregullt ose i jashtzakonshm.
Pr nga natyra juridike vendimet e gjykats kushtetuese mund t ndahen
n grupe:
a. Vendimet me t cilat anulohet legjislacioni ose akti tjetr
juridik, b. Vendimi me t cilin bhet shfuqizimi i nj ligj ose akti
juridik
dhe c. Vendimi me t cilin konstatohet shkelja e kushtetuts
nga
autoriteti zyrtar dhe konstatohet plotsimi i kushteve
kushtetuese pr shkarkimin e tij,
d. Vendimi me t cilin konstatohet jo kushtetutshmeria ose
kundrligjshmria e nj procesi elektoral, referendumi, ose shkelja e
procedurs pr zgjedhjen dhe shkarkimin e e ndonj titullari t lart
shtetror.44
Anulimi i legjislacionit-Nse gjykata kushtetuese konstaton se nj
ligj
ose akt tjetr i prgjithshm juridik sht n kundrshtim me
kushtetutn dhe ligjin, krahas konstatimit t till, ajo vendos pr
anulimin e ktij akti. Anulimi nnkupton, jo vetm shfuqizimin e
menjihershm t ligjit ose aktit tjetr t prgjithshm, por edhe
anulimin e t gjitha pasojave juridike q ka prodhuar zbatimi i aktit
ligjor ose aktit tjetr t prgjithshm juridik q nuk ka qen n pajtim
me kushtetuten.
Shfuqizimi i legjislacionit- Nse vendimi i gjykats
kushtetuese
shfuqizon nj ligj ose akt tjetr t prgjithshm juridik, ai pushon
t vlej n t ardhmen, por kjo nuk nnkupton edhe anulimin e pasojave q
m par ka prodhuar zbatimi i ktij ligj ose akti t prgjithshm. Pra,
kjo sht nj mas m e but e konstatimit t shkeljes kushtetuese dhe
ligjore, q prodhon efekte juridike vetm ndaj ligjit ose aktit
kontestues45.
Proceduara e ngritjes se shtjes dhe konstatimi i prgjegjsis
s
presidentit - Nj nga prgjegjsit e veanta t gjykatave kushtetuese
sht konstatimi i shkeljeve kushtetuese nga ana e presidentit dhe
shkarkimi kushtetues i tij. Kjo vjen n shprehje n proceduren e
impimentit, i cili fillohet nga parlamenti, tridhjet deputet apo
m
44 Po aty, neni 113 dhe neni 116 45 Po aty, neni 116 paragrafi
2
30
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
shum46ose subjekti tjetr i autorizuar ndaj presidentit me padin
kushtetuese pr shkelje t kushtetuts. Kushtetutat e shum shteteve
prcaktojn tri baza kryesore pr fillimi e impimentit ndaj
presidentit; tradhtia ndaj vendit, abuzimi i detyrs zyrtare
(keqprdorimet matriale, skandalet morale) dhe shkeljet e rnda t
kushtetuts. N procesin e impimentit roli i gjykatave kushtetuese
sht vendimtar dhe ato vendosin, se a e ka shkelur presidenti
kushtetutn, a ka prgjegjsi politike dhe kushtetuese pr veprimet e
tij. Nse gjykata kushtetuese konstaton kto shkelje, ajo bn edhe
shkarkimin automatik t presidentit me vendimin e saj. Ky vendim
krkon nj votim prej 2/3 t antarve t gjykats.47
Implementimi i vendimeve t gjykatave kushtetuese- Vendimet e
gjykatave kushtetuese jan t detyrueshme pr t gjitha institucionet
dhe personat t cilve ju referohen kto vendime. Nse gjykata
kushtetuese anulon ose shfuqizon ndonj ligj, parlamenti duhet ti
bindet ktij vendimi dhe t filloj procedurat adekuate legjislative
pr harmonizimin e legjislacionit. N mnyr t njejt do t veprohet edhe
kur jan n pyetje aktet nnligjore t qeveris dhe shefit t shtetit. N
rastet kur gjykatat kushtetuese konstatojn shkeljen e kushtetuts
nga zyrtaret e lart shtetror, sipas fuqis kushtetuese do t
prodhohen pasoja t drejtprdrejta kushtetuese, si psh: shkarkimi i
presidentit, anulimi i zgjedhjes s presidentit pr shkaqe t mos
rrespektimit t procedurave kushtetuese, revokimi i deputetit,
anulimi ose prseritja e zgjedhjeve, referendumeve etj.
INSTITUCIONET E PAVARURA - AGJENCIT E PAVARURA
Agjencionet e pavarura t Republiks s Kosovs jan institucione t
pavarura t krijuara me Kushtetut apo me ligje. Institucionet e
pavarura jan subjekte kye t funksionimit t pushtetit, duke
garantuar dhe siguruar kontrollin dhe ekuilibrimin si dhe zbatimin
e sundimit t ligjit. N Kosov ka disa agjenci dhe institucione t
pavarura q kryejn funksione t mbikqyrjes t prcaktuar me
ligj.Insitucion i pavarur kushtetues jan: Avokati i Popullit,
Auditori i Prgjithshm, Komisioni Qendror iZgjedhjeve, Banka
Qendrore e Kosovs dhe Komisioni i Pavarur i Mediave.48
46 Po aty, neni 113, paragrafi 6 47 Po aty, neni 91 paragrafi 3
48 Po aty, neni 132, neni 136, neni 137 neni 140 dhe neni 141
31
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
Avokati i popullit mbiqkyr dhe mbron t drejtat dhe lirit e
individit,
nga veprimet ose mosveprimet e paligjshme dhe t parregullta t
autoriteteve publike. N prmbushjen e funksionit t tyre n
monitorimin e institucioneve jan t pavarura, q do t thot se puna e
tyre nuk duhet t ndikohet politikisht apo t kontrollohet nga ndonj
organ i ekzekutivit. Institucion tjetr i pavarur kushtetues sht
Auditori i Prgjithsm i Kosovs, si institucioni m i lart i
kontrollit ekonomik dhe financiar. Auditori zgjedhet nga Kuvendit n
baz t propozimit t Presidentit t Republiks.49
Edhe komisioni qendror i zgjedhjeve sht nj institucion i
pavarur, i prhershm q prgadit, mbikqyr, drejton dhe verifikon t
gjitha veprimet q kan t bjn me procesin e zgjedhjeve e referendumit
dhe shpall rezultatin e tyre.50
Nje institucion tjetr i pavarur n Kosov sht Banka Qendrore e
Republiks e cila i prgjigjet vetm Kuvendit t Kosovs. Ajo ushtron
kompetencat dhe pushtetin e vet vetm n pajtim me kushtetutn dhe me
instrumentet e tjera ligjore t zbatueshme.51
Organi i pavarur sht edhe komisioni i pavarur i mediave i cili e
rregullon spektrin e frekuencave transmetuese n Republikn e Kosovs,
licencon transmetuesit publik e privat, prcakton dhe zbaton
politikn e transmetimit si dhe ushtron kompetenca t tjera t
prcaktuar me ligj.52
Agjencit e pavarura t Republiks jan institucionet e krijuara nga
Kuve- ndi, n baz t ligjeve prkatse, t cilat rregullojn themelimin,
funk- sionimin dhe kompetencat e tyre. Kto i kryejn funskionet n
mnyr t pavarura nga do organ ose autoritet tjetr n Kosov.
Kushtet themelore q sigurojn pavarsin pr agjencit e pavarura
jan:
a. Pavarsi financiare53
b. Pavarsi e zgjedhjes/emrimit dhe kohzgjatjeje;
c. Pavarsi n vendimmarrje.
Kto institucione vazhdojn t zbatojn t gjitha ligjet dhe
rregulloret q kan t bjn me financimin publik. Ato pr punn e tyre
raportojn
49 Po aty. Neni 136 paragrafi 1, 2 50 Po aty, neni 139, neni
paragrafi 1 51 Po aty neni 140, paragrafi 1, 2 52 Po aty, neni 141,
paragrafi 1. 53 Po aty. Neni 142, paragrafi 1,2.
32
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
dhe jan prgjegjs para Kuvendit t Kosovs. Kuvendi i mbikqyr q
organet e pavarura jan duke i prmbushur mandatet e tyre ashtu si
parashihet me ligjet n fuqi.
PARIMET THEMELORE T DRAFTIMIT T KUSHTETUTS
1. Prcaktimi i qllimeve q deshiron ti arrij kushtetuta
Qllimet e kushtetuts i prcakton kushtetutdhnsi dhe faktort tjer
politik q jan aktor t procesit kushtetues. Kushtetutdhns sht organi
prfaqsues (parlamenti) q inicon procesin kushtetues dhe q miraton
kushtetutn. N rastet kur miratimi i kushtetuts bhet prmes popullit
n referendumin kushtetues, kushtetutdhns jan qytetaret dhe populli,
por qllimet e procesit kushtetues paraprakisht i cakton parlamenti
si organ prfaqsues i popullit.
Prcaktimi i qllimeve politike q pretendon ti realizoj nj proces
kushtetues, bhet n momentin e pranimit t nisms kushtetuese nga
bartsi i ksaj nisme dhe pas konsensusit t arritur n parlament rreth
ksaj nisme.
Qllimet politike t reforms kushtetuese mund t konsistojn n:
themelimin e shtetit dhe realizimin e pavarsis, psh., rasti i
Sllovenis, Estonis, Lituanis, Kroacis, Maqedonis, Bosnje e
Hercegovins, Kosovs; prmbysja e regjimeve antidemokratike dhe
tranzicioni demokratik, psh. Shqipria, Rumania, Hungaria, Bullgaria
etj; bashkimin me nj shtet tjetr dhe bartjen e sovranitetit, rasti
i bashkimi t Gjermanis, krijimi i Unionit federal ose konfederal,
psh. kushtetuta evropiane-federalizimi i Evrops; ndryshimi i
sistemit t qeverisjes,psh. kalimi nga qeverisja parlamentare n ate
presidenciale; ndryshimi n kompetencat e organeve shtetrore;
evitimi i krizave parlamentare dhe krizave politike; implementimi i
marrveshjeve nderkombtare pr prfundimin e armiqsive dhe luftrave,
rasti i Bosnjes, Maqedonis, Kosovs etj; mbrojta kushtetuese e
minoriteteve, psh, Kroacia, Sllovenia, Maqedonia, Kosova etj si dhe
reformat ekonomike, sociale, kulturale etj.
Hartuesit e Kushtetuts para fillimit t procesit t draftimit
kushtetues marrin porosin politike, pr qllimet dhe pretendimet q
synon t arrij kushtetuta. Ata nuk mund ti shmangen ksaj porosie,
por kan mandat
33
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
profesional q ate ta implementojn n mnyren sa m efikase dhe
adekuate prmes kushtetuts.
Qllimet e kushtetuts zakonisht shprehen n preambuln e tekstit t
saj, ku theksohen objektivat dhe pritjet kryesore nga kushtetuta.
Hartuesit do t prdorin nj gjuh pragmatike n preambul, pr t
justifikuar pse nxerret kushtetuta, far synon t arrij ajo, dhe
cilat jan pretendimet e saj strategjike pr t ardhmen e vendit.
2. Przgjedhja e modeleve kushtetuese q do t konsultohen
T shkruarit e kushtetuts nuk paraqet nj pun shkencore, e as nj
vepr akademike. N rradh t par procesi i hartimi t kushtetuts krkon
demonstrimin e shkathsive teorike dhe praktike t draftimi t
kushtetuts. Kjo krkon ekspert q njohin mir teorin kushtetuese,
qasjen krahasuese t instituteve kushtetuese dhe shkathsit praktike,
pra aftsin e normimit kushtetues me standardet e plota
nderkombtare.
Menjher pas marrjes s mandatit politik, antart e Komisionit
Kushtetues duhet t przgjedhin modelet e kushtetutave, q do t
konsultohen dhe t merren parasysh n procesin e draftimit t
kushtetuts. Nuk ka kushtetut plotsisht burimore dhe t veant, dhe
sht iluzore pritja q draftuesit do t hartojn nj tekst unikat
kushtetues. Por shtrohet pyetja, se cilat modele duhet t przgjedhin
hartuesit, cilt faktor prcaktojn kto modele, a sht kjo nj zgjidhje
e hartuesve, apo mandat politik t cilin e kan prcaktuar faktoret
politik. Nese faktoret politik kan arritur konsensus pr nj republik
presidenciale, hartuesit duhet t konsultojn kushtetutat e shteteve
presidenciale, nese ata porosisin formn parlamentare do t
konsultohen modelet e kushtetutave t ktyre shteteve etj. Mirpo,
hartuesit nuk duhet t pajtohen me rolin e tyre krejtsisht teknik.
Ata me kompetencen e tyre kushtetuese duhet t przgjedhin modelet sa
ma adekuate dhe sa ma kompatibile me vendin e tyre dhe me
realitetin faktik. Aftsia e ekspertve konsiston n aftsin e tyre q t
bjn przgjedhjen e zgjidhjeve kushtetuese t shteteve t ndryshme, ti
prshtatin ato realitetit vendor, duke i modifikuar, dhe ti bjn sa
ma funksionale. Nuk ka vetm nj kushtetut q duhet t merret si baz,
por duhet t konsultohen m shum modele t m shum vendeve.
N przgjedhjen e modeleve hartuesit duhet t marrin pr baz faktet
vijuese: suksesin dhe qendrueshmerin e kushtetutave t vendeve q
merren si modele; kompatibilitetin kushtetuese t modeleve me
34
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
kushtetutn e vendit; modifikimet e prvojave kushtetuese t
vendeve t ndryshme me ralitetin e vendit t tyre; kompatibilitetin e
transicionit dhe ndryshimeve kushtetuese midis modeleve t ndryshme;
kompatibilitetin e teoris dhe praktikes kushtetuese, gjuhs,
terminologjis dhe tradits kushtetuese; faktort tjer krahasues dhe
analog q ndikojn n prmbajtjen e tekstit t kushtetuts, etj.
Praktika kushtetuese ka vrtetuar se gjetja e modeleve
kushtetuese sot sht proces shum i leht. T gjitha kushtetutat e
vendeve sot jan n web-faqe dhe ekspertt mund t ken qasje shum t
leht54. Por sht e pamundur q nj kushtetut t importohet dhe nga
ekspertt t konvertohet n kushtetut vendore. Kjo do t ishte nj
iluzion i madh profesional e politik, sepse kjo kushtetut nuk do t
jet funksionale. Nga modelet e konsultuara kushtetuese mund t
merren zgjidhje konkrete kushtetuese dhe ato t integrohen n iden
vendore kushtetuese dhe t shprehin dhe plotsojn pritjet vendore pr
kushtetuen. Pra, kjo na kthen tek teza jon fillestare-dilema
kushtetuta ideale apo funksionale.
3. Plotsimi i standardeve ndrkombtare pr kushtetutn
Pr t qen demokratike dhe gjithprfshirse, kushtetuta duhet t
plotsoj standardet nderkombtare q jan krijuar dhe q vlejn, qoft sa
i prket kushteve t nj procesi demokratik kushtetues, ose prmbajtjes
dhe kushteve q duhet ti prmbush kushtetuta e nj vendi demokratik.
Standardet kushtetuese nuk jan t kodifikuara n nj tekst t vetm, por
ato jan t ngjajshme me standardet legjislative q po krijohen n
nivel t Bashkimit Evropian.
Hartuesit e kushtetuts duhet ti njohin dhe zotrojn mir
standardet evropiane n sferen e legjislacionit dhe t kushtetuts,
dhe ti impementojn n mnyr adekuate n procesin e draftimit t
kushtetuts. Kushtetuta nuk lejohet t prmbaj zgjidhje q shprehimisht
jan ndaluar me konventa evropiane pr t drejtat e njeriut, barazis s
qytatarve etj.
Po cekim disa standarde evropiane n sferen kushtetuese q duhet t
respektohen n procesin e draftimit: respektimi i plot i parimit t
mosdiskriminimit; parimi i ndarjes dhe kufizimit reciprok t
pushteteve; barazia e qytetarve para ligjit dhe mbrojtja e
minoriteteve; raporti i shteti me religjionin; karakteri laik i
shtetit; parimi i sundimit t ligjit,sfondi i lirive dhe t drejtave
t qytetarve dhe mekanizmat ligjor;
54 Burimi: Shih pasqyren nr.3. Adresat elektronike t disa
kushtetutave n bot.
35
-
SISTEMI KUSHTETUES DHE ORGANIZIMI I JURISPRUDENCS
kontrolli civil ndaj policis dhe ushtris; gjyqsia e pavarur;
ratifikimi dhe impeementim i Konventave Evropiane pr t drejtat e
njeriut; ndalim i torturs; gjykimi i drejt dhe korrekt dhe heqja e
denimit me vdekje.
4. Komisioni i Venecias dhe ekspertiza evropian e plotsimit t
standardeve kushtetuese
N nivelin e Bashkimit Evropian sht themeluar Komisioni i
Venecias55 si nj institucion i specializuar evropian q ofron
asistenc dhe konsulenc profesionale kushtetuese shteteve t ndryshme
n proceset kushtetutdhnse. Antar t Komisionit jan shtete evropiane,
t cilat si antar t ktij institucion kan derguar n ket institucion
ekspertet e tyre kushtetuese nga radha e profesorve universitar,
gjyqtarve t gjykatve kushtetuese dhe juristve tjer t shquar.
Shtetet e Evrops Juglindore, pas prmbysjes s diktaturave komuniste
dhe fillimit t nj transicioni kushtetues kan krkuar asistenc
profesionale t Komisionit t Venecias, qoft n procesin e draftimit t
kushtetutave t tyre t para demokratike, ose gjat implementimit t
kushtetutave dhe hartimit t legjislacionit organik. Nj rol t veant
ky Komision ka pasur n hartimin e Kushtetuts aktuale t Republiks s
Shqipris, duke ofruar asistenc profesionale n fazen e hartimit t
kushtetuts prmes kryetarit t saj La Pergola, dhe n fazen e mvonshme
duke dhn komente rreth implementimit t kushtetuts.
Fushveprimi i ktij institucioni sht shum i gjr dhe prfshin kto
angazhime kryesore si: ofron asistencen shteteve me rastin e
hartimit t kushtetutave; zhvillon konsulencat pro