-
9Inleiding
De tweede druk van The Russian Revolution (1994) verscheen kort
na dramatische gebeurtenissen de ondergang van het communistische
regime en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, eind 1991. Deze
ge-beurtenissen hadden voor historici die zich bezighouden met de
Rus-sische Revolutie tal van consequenties. Archieven die voorheen
geslo-ten waren geweest gingen nu open, in laden opgeborgen
memoires werden gepubliceerd, zodat er een stortvloed aan nieuw en
zeer geva-rieerd materiaal beschikbaar kwam, vooral met betrekking
tot de Sta lin-periode en de geschiedenis van de
Sovjetonderdrukking. Hier-door waren de jaren negentig van de
vorige eeuw en de beginjaren van deze eeuw voor historici zeer
productief, wat ook gold voor de Russen onder hen, die in het
post-Sovjettijdperk weer aansluiting vonden bij de internationale
wetenschappelijke gemeenschap. In deze derde edi-tie treft de lezer
in de noten en de bibliografie de belangrijkste Engels-talige
geschriften aan die in de jaren na 1991 zijn verschenen.
Voor Russen en andere burgers van de voormalige Sovjet-Unie
be-tekende de ineenstorting van deze staat een fundamenteel nieuwe
kijk op de betekenis van de revolutie,1 die voorheen was bejubeld
als het begin van de eerste socialistische staat ter wereld, en die
nu door velen wordt gezien als een verkeerde afslag, waardoor
Rusland vier-enzeventig jaar lang dwaalwegen heeft bewandeld.
Terwijl westerse historici hun oordeel minder ingrijpend hoefden
aan te passen, werd als gevolg van het einde van de Koude Oorlog en
van de Sovjet-Unie
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 9 23-07-14 13:50
-
10
De Russische Revolutie
ook hun perspectief subtiel gewijzigd. De geschiedenis kent geen
eenvoudige antwoorden, maar er zijn wel interessante vragen. De
be-tekenis van dat grote, dubbelzinnige keerpunt dat de Russische
Revo-lutie vormde, is daar een van.
De duur van de revolutie
Aangezien revoluties complexe maatschappelijke en politieke
om-wentelingen zijn, is het niet vreemd dat historici die hierover
schrij-ven vaak van mening verschillen over de meest elementaire
vragen oorzaken, revolutionaire doelstellingen, gevolgen voor de
samen-leving, de politieke uitkomst, en zelfs over de periode die
de revolutie besloeg. In het geval van de Russische Revolutie vormt
het begin er-van geen enkel probleem: vrijwel iedereen gaat ervan
uit dat het de Februarirevolutie2 van 1917 was die leidde tot de
abdicatie van tsaar Nicolaas ii en de formering van de Voorlopige
Regering. Maar wan-neer eindigde de Russische Revolutie? Was het in
oktober 1917, toen de bolsjewieken de macht grepen, allemaal
voorbij? Of eindigde de revolutie in 1920, met de bolsjewistische
overwinning in de Burger-oorlog? Maakte Stalins revolutie van
bovenaf nog deel uit van de Russische Revolutie? Of moeten we ervan
uitgaan dat de revolutie gedurende het gehele bestaan van de
Sovjetstaat bleef voortduren?
In zijn Anatomy of Revolution stelt Crane Brinton dat revoluties
een bepaalde levenscyclus kennen, waarbij een fase van toenemende
hartstocht en verlangen naar radicale verandering een hoogtepunt
bereikt, die wordt gevolgd door een thermidoriaanse fase van
desil-lusie, afnemende revolutionaire energie en een geleidelijk
streven naar herstel van orde en stabiliteit.3 De Russische
bolsjewieken, die in hun achterhoofd hetzelfde aan de Franse
Revolutie ontleende model hadden als dat ten grondslag ligt aan
Brintons analyse, vreesden een thermidoriaanse degeneratie van hun
eigen revolutie, en eigenlijk vonden ze dat die zich reeds had
voorgedaan aan het einde van de Burgeroorlog, toen de economische
ineenstorting hen in 1921 dwong tot een strategische terugtocht,
die bestond uit invoering van de Nieuwe Economische Politiek
(nep).
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 10 23-07-14 13:50
-
11
Inleiding
Niettemin stortte Rusland zich aan het eind van de jaren twintig
in een nieuwe omwenteling Stalins revolutie van bovenaf, die wordt
geassocieerd met de geforceerde industrialisatie van het Eerste
Vijf-jarenplan, de collectivisering van de landbouw, en een
culturele re-volutie die primair gericht was tegen de oude
intelligentsia waarvan de gevolgen voor de samenleving ingrijpender
waren dan de revolu-ties van 1917 en de Burgeroorlog van 1918-1920.
Het was pas nadat deze omwenteling begin jaren dertig ten einde
liep, dat er tekenen zichtbaar werden van een klassieke Thermidor:
het afnemen van de revolutionaire hartstocht en agressiviteit, en
de consolidering van een nieuwe politieke en sociale structuur.
Toch was zelfs deze Thermidor nog niet helemaal het einde van de
revolutionaire aardverschuiving. In een laatste uitbarsting, die
vernietigender was dan eerdere golven van revolutionaire terreur,
vaagden de Grote Zuiveringen van 1937-1938 veel van de overgebleven
bolsjewistische revolutionairen van het eerste uur weg, leidden zij
tot een totale personele vernieuwing van de politieke, bestuurlijke
en militaire elites, en werden meer dan een miljoen mensen
omgebracht of naar de Goelag gestuurd.4
Bij het vaststellen van de duur van de Russische Revolutie is in
de eerste plaats de strategische terugtocht van de nep in de jaren
twintig van belang. Was dit het einde van de revolutie, of werd dit
als zodanig gezien? Hoewel de bolsjewieken in 1921 bezwoeren dat ze
dit inter-mezzo wilden gebruiken om krachten te verzamelen voor een
her-nieuwde revolutionaire aanval, bestond er altijd de
mogelijkheid dat deze intentie zou veranderen naarmate de
revolutionaire hartstocht verflauwde. Sommige historici zijn van
mening dat Lenin gedurende de laatste jaren van zijn leven (hij
overleed in 1924) ervan overtuigd raakte dat Rusland het socialisme
alleen op geleidelijke wijze kon ver-wezenlijken, door het
culturele peil van de bevolking te verhogen. Niet-temin bleef de
Russische samenleving tijdens de nep-periode uiterst instabiel en
explosief, en de stemming in de partij was nog altijd agres-sief en
revolutionair. De bolsjewieken vreesden een contrarevolutie, bleven
gepreoccupeerd met de dreiging van klassenvijanden in bin-nen- en
buitenland, en gaven voortdurend uiting aan hun onvrede met de nep
en weigerden deze te zien als het eindresultaat van de
revolutie.
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 11 23-07-14 13:50
-
12
De Russische Revolutie
Een tweede onderwerp dat in overweging genomen moet worden, is
de aard van Stalins revolutie van bovenaf, die aan het eind van de
jaren twintig een einde maakte aan de nep-periode. Sommige
histori-ci verwerpen de gedachte dat er in enige mate sprake was
van conti-nuteit tussen Lenins revolutie en die van Stalin. Anderen
zijn van mening dat Stalins revolutie die naam niet verdient, omdat
zij me-nen dat het geen opstand van het volk was maar meer een
aanval op de samenleving door de machthebbende partij, die een
radicale transformatie beoogde. In dit boek ga ik na welke
continuteit er be-stond tussen Lenins en Stalins revolutie. Wat
betreft de vraag of Sta-lins revolutie van bovenaf onderdeel was
van de Russische Revolutie kunnen historici met recht met elkaar
van mening verschillen. Het gaat er hier echter niet om of 1917 en
1929 hetzelfde waren, maar of ze deel uitmaakten van hetzelfde
proces. De revolutionaire oorlogen van Napoleon kunnen gezien
worden in het kader van de Franse Re-volutie, zelfs als we ze niet
zien als manifestatie van de geest van 1789; en een soortgelijke
benadering lijkt in het geval van de Russische Re-volutie
gerechtvaardigd. In alledaagse bewoordingen valt een revolu-tie
samen met de periode van omwenteling en instabiliteit tussen de val
van een oud regime en de stevige consolidatie van een nieuwe
po-litieke orde. Aan het eind van de jaren twintig moesten de
permanen-te contouren van het nieuwe bewind in Rusland nog vorm
krijgen.
De laatste kwestie is of we de Grote Zuiveringen van 1937-1938
moeten beschouwen als onderdeel van de Russische Revolutie. Was dit
een revolutionaire terreur, of was dit een terreur van een
funda-menteel ander karakter een totalitaire terreur misschien, dat
wil zeggen een terreur die op systematische wijze de doelstellingen
van een stevig gevestigd regime dient? In mijn ogen is geen van
deze twee beschrijvingen volledig van toepassing op de Grote
Zuiveringen. Dit was een uniek fenomeen dat zich precies op de
grens bevond tussen de revolutie en het postrevolutionaire
stalinisme. Qua retoriek, doel-stellingen en het sneeuwbalachtige
karakter was dit revolutionaire terreur, maar deze terreur was
tegelijkertijd totalitair, in die zin dat die wel personen
vernietigde maar geen structuren, en dat de persoon van de leider
niet bedreigd werd. Het feit dat dit door Stalin genitieer-
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 12 23-07-14 13:50
-
13
Inleiding
de staatsterreur was, wil niet zeggen dat die geen deel meer
uitmaakte van de Russische Revolutie: per slot van rekening kan ook
de jako-bijnse terreur van 1794 in soortgelijke termen worden
omschreven.5 Een andere belangrijke overeenkomst tussen deze twee
episodes is dat in beide gevallen revolutionairen het voornaamste
doelwit vorm-den. Alleen al om dramaturgische redenen kan het
verhaal van de Russische Revolutie niet zonder de Grote
Zuiveringen, net zoals het verhaal van de Franse Revolutie
incompleet is zonder de jakobijnse terreur.
In dit boek loopt de Russische Revolutie van februari 1917 tot
de Grote Zuiveringen van 1937-1938. De verschillende stadia de
Febru-ari- en Oktoberrevolutie van 1917, de Burgeroorlog, het
intermezzo van de nep, Stalins revolutie van bovenaf, de
thermidoriaanse na-sleep hiervan, en de Grote Zuiveringen worden
behandeld als on-derscheiden episodes in een revolutionair proces
dat in totaal twintig jaar duurde. Tegen het einde van deze periode
was de revolutionaire energie helemaal opgebruikt, was de
samenleving uitgeput en was zelfs de regerende communistische
partij6 alle tumult zat en verlangde zij evenals de rest van de
bevolking naar terugkeer naar de normali-teit. Voor alle
duidelijkheid: die normaliteit zat er voorlopig nog niet in,
aangezien de Duitse inval en de betrokkenheid van de Sovjet-Unie
bij de Tweede Wereldoorlog kort op de Grote Zuiveringen volgden. De
oorlog leidde tot meer onrust en ontwrichting, maar niet tot meer
re-volutie, in ieder geval niet voor de gebieden die reeds vr 1939
tot de Sovjet-Unie behoorden. Het was het begin van een nieuw,
postrevolu-tionair tijdperk in de Sovjetgeschiedenis.
Boeken over de revolutie
Om onder auteurs een ideologisch debat uit te lokken is niets zo
ge-schikt als een revolutie. Zo werd bijvoorbeeld de tweehonderdste
ver-jaardag van de Franse Revolutie in 1989 gekenmerkt door een
ener-gieke poging van sommige historici en publicisten om de
langdurige interpretatiestrijd te beindigen door de revolutie naar
de vuilnis-hoop van de geschiedenis te verwijzen. De historiografie
van de Rus-
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 13 23-07-14 13:50
-
14
De Russische Revolutie
sische Revolutie is minder uitgebreid, maar vermoedelijk alleen
om-dat de periode waarin erover geschreven is anderhalve eeuw
korter is. In de beknopte bibliografie aan het eind van dit boek
heb ik me ge-concentreerd op recente wetenschappelijke publicaties
die een af-spiegeling vormen van de snel groeiende westerse
geschiedschrijving van de Russische Revolutie in de afgelopen
vijftien jaar. Hier zal ik de belangrijkste veranderingen in het
historische perspectief door de ja-ren heen schetsen en iets zeggen
over de klassieke boeken over de Russische Revolutie en de
Sovjetgeschiedenis.
Vr de Tweede Wereldoorlog werd er in het Westen door
profes-sionele historici niet veel over de Russische Revolutie
geschreven. Er was een aantal fraaie ooggetuigenverslagen en
memoires, waarvan John Reeds Ten Days that Shook the World het
beroemdste is, plus enkele goede historische werken door
journalisten als W.H. Cham-berlin en Louis Fischer, wiens als
insider geschreven geschiedenis van de Sovjetdiplomatie, The
Soviets in World Affairs, een klassieker blijft. Een interpretatie
die heel lang invloedrijk is geweest, is te vin-den in de boeken
van Lev Trotski. Diens Geschiedenis van de Russi-sche Revolutie
werd geschreven na Trotskis verbanning uit de Sov-jet-Unie en is
geen politieke polemiek, maar een levendige beschrijving en
marxistische analyse van de gebeurtenissen van 1917, door de ogen
van een deelnemer. Zijn in 1936 verschenen De verra-den revolutie
is een felle aanval op Stalin, wiens regime als thermido-riaans
wordt gekarakteriseerd, aangezien het gebaseerd zou zijn op de
steun van de opkomende bureaucratische klasse van de Sovjet -Unie
en een afspiegeling was van het vermeend burgerlijke wereld-beeld
van deze groep.
Onder de boeken die vr de oorlog in de Sovjet-Unie werden
ge-schreven wordt een belangrijke plek ingenomen door de beruchte,
onder scherp toezicht van Stalin geschreven, Geschiedenis van de
Communistische Partij der Sovjet-Unie (Bolsjewiki), die in 1938
voor het eerst werd gepubliceerd. Zoals de lezer wel kan raden was
dit geen wetenschappelijk werk, maar bedoeld om de juiste
partijlijn te dic-teren dat wil zeggen: deze visie moest door alle
communisten on-derschreven worden en op alle scholen onderwezen
worden. Hierin
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 14 23-07-14 13:50
-
15
Inleiding
werd een antwoord geformuleerd op alle vragen met betrekking tot
de geschiedenis van de Sovjet-Unie, varirend van het
klassenkarak-ter van het tsaristisch regime en de oorzaken van de
overwinning van het Rode Leger in de Burgeroorlog, tot de door
Judas Trotski geleide en door buitenlandse mogendheden gesteunde
samenzweringen te-gen het Sovjetbewind. Het bestaan van een werk
als deze korte leer-gang zoals het boek in het Russisch heette liet
weinig ruimte voor creatief wetenschappelijk onderzoek naar deze
periode. In de Sovjet-geschiedwetenschap waren strikte censuur en
zelfcensuur aan de orde van de dag.
De interpretatie van de communistische revolutie die in de jaren
dertig in de Sovjet-Unie het officile standpunt werd, en dat in
ieder geval tot de tweede helft van de jaren vijftig zou blijven,
kan wellicht het best worden gekarakteriseerd als formulair
marxistisch. De be-langrijkste leerstellingen waren dat de
Oktoberrevolutie een echte proletarische revolutie was geweest,
waarbij de bolsjewistische partij was opgetreden als de voorhoede
van de arbeidersklasse, en dat deze revolutie prematuur noch
toevallig was geweest, maar het gevolg van historische
wetmatigheden. Historische wetten (zakonomernosti), een gewichtig
maar doorgaans nauwelijks gedefinieerd begrip, waren in de
Sovjetgeschiedenis allesbepalend, wat in de praktijk inhield dat
elke belangrijke politieke beslissing de juiste was. Echte
politieke ge-schiedschrijving was er niet, aangezien alle
revolutionaire leiders met uitzondering van Lenin, Stalin en
enkelen die jong waren overleden, ontmaskerd waren als verraders
van de revolutie en onpersonen wa-ren geworden, wat wilde zeggen
dat in publicaties hun namen niet genoemd mochten worden. De
sociale geschiedenis werd beschre-ven in termen van klassen,
waarbij de arbeidersklasse, de boeren en de intelligentsia vrijwel
de enige actoren en subjecten vormden.
In het Westen werd de geschiedenis van de Sovjet-Unie pas na de
Tweede Wereldoorlog een onderwerp van groot belang, voornamelijk
omdat het vanwege de Koude Oorlog noodzakelijk werd geacht om
kennis over de vijand te verzamelen. De twee boeken die de toon
zet-ten waren romans, te weten George Orwells Nineteen Eighty-Four
en Arthur Koestlers Darkness at Noon (over de showprocessen
tegen
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 15 23-07-14 13:50
-
16
De Russische Revolutie
oude bolsjewieken tijdens de Grote Zuiveringen), maar in de
weten-schap domineerden studies van Amerikaanse politicologen. Het
meest gehanteerde interpretatiekader was het totalitarismemodel,
dat gebaseerd was op een ietwat demoniserende gelijkstelling van
het Derde Rijk en Stalins Rusland. Het benadrukte de almacht van de
to-talitaire staat en zijn beheersingsinstrumenten, besteedde veel
aan-dacht aan de ideologie en propaganda, en had weinig oog voor de
samenleving (die werd gezien als passief en gefragmenteerd door de
totalitaire staat). De meeste westerse wetenschappers waren het
er-over eens dat de Oktoberrevolutie een staatsgreep was geweest,
uitge-voerd door een minderheidspartij die nauwelijks steun vond
onder de bevolking en zodoende elke legitimiteit ontbeerde. De
Russische Revolutie, en in dat kader ook de prerevolutionaire
geschiedenis van de communistische partij, werden vooral bestudeerd
om helderheid te verschaffen over de oorsprongen van het
Sovjet-totalitarisme.
Voor de jaren zeventig hielden relatief weinig westerse
historici zich bezig met de geschiedenis van de Sovjet-Unie en de
Russische Revolutie, wat deels kwam omdat deze onderwerpen politiek
zo bela-den waren, en deels ook omdat de toegankelijkheid van
archieven en primaire bronnen bijzonder problematisch was. Twee
baanbrekende studies van Britse historici verdienen het hier
vermeld te worden: het driedelige The Bolshevik Revolution,
1917-1923 van E.H. Carr, dat het begin vormde van zijn in totaal
veertien delen omvattende History of Soviet Russia en waarvan het
eerste deel verscheen in 1952, en Isaac Deutschers klassieke,
driedelige biografie van Trotski, waarvan het eerste deel, The
Prophet Armed, in 1954 verscheen.
In de Sovjet-Unie leidde Chroesjtsjovs kritiek op Stalin tijdens
het twintigste partijcongres in 1956 en de gedeeltelijke
destalinisatie die hierop volgde tot een zekere mate van
historische herwaardering en een hoger niveau van wetenschappelijk
onderzoek. Er begonnen op archiefonderzoek gebaseerde studies over
1917 en de jaren twintig te verschijnen, hoewel er nog altijd
beperkingen en dogmas waren waar-mee rekening gehouden moest
worden, zoals de status van de com-munistische partij als voorhoede
van de arbeidersklasse. Het werd mogelijk om onpersonen als Trotski
en Zinovjev te noemen, maar wel
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 16 23-07-14 13:50
-
17
Inleiding
alleen in afkeurende zin. De grote kans die Chroesjtsjovs
geheime rede Sovjethistorici bood, was het loskoppelen van Lenin en
Stalin. Hervormingsgezinde historici schreven veel boeken en
artikelen over de jaren twintig waarin zij stelden dat op veel
gebieden de leninisti-sche normen veel democratischer waren
geweest, meer ruimte had-den geboden voor diversiteit, en minder
onderdrukkend en willekeu-rig waren geweest dan de methoden uit het
Stalin-tijdperk.
Voor westerse lezers werd deze leninistische trend van de jaren
zestig en zeventig belichaamd door Roy A. Medvedev, de auteur van
het in 1971 in het Westen gepubliceerde Let History Judge. The
Origins and Consequences of Stalinism. Medvedevs werk was echter
voor het klimaat van de Brezjnev-periode te polemisch en te
kritisch over Sta-lin, zodat hij zijn werk in de Sovjet-Unie niet
kon publiceren. Dit was de bloeiperiode van de samizdat
(clandestiene verspreiding van ma-nuscripten in de Sovjet-Unie) en
de tamizdat (illegale publicatie van werk in het buitenland). De
beroemdste dissidente auteur uit deze jaren was Aleksandr
Solzjenitsyn, de grote romanschrijver en histori-sche polemist
wiens driedelige werk De Goelag Archipel in 1973 in het Engels
verscheen.
Terwijl in de jaren zeventig het werk van sommige dissidente
Sov-jetgeleerden onder ogen van een westers publiek kwam, werd het
we-tenschappelijk werk van westerse auteurs in de Sovjet-Unie nog
altijd beschouwd als burgerlijke vervalsingen en op effectieve
wijze ge-weerd (hoewel sommige werken, waaronder Robert Conquests
The Great Terror, evenals Solzjenitsyns De Goelag Archipel,
illegaal in om-loop waren). Niettemin waren voor westerse
onderzoekers ondertus-sen de omstandigheden beter geworden. Ze
werden nu in staat ge-steld in de Sovjet-Unie onderzoek te doen,
hoewel de toegang tot archieven beperkt en aan strikte voorwaarden
gebonden was, nadat daarvoor de situatie zo slecht was geweest dat
veel westerse onder-zoekers de Sovjet-Unie nooit bezochten, terwijl
anderen geheel wille-keurig werden uitgewezen op verdenking van
spionage of op andere wijze werden lastiggevallen. Aangezien in de
jaren zeventig en tachtig de toegang tot archieven en andere
primaire bronnen in de Sov-jet-Unie verbeterde, kozen steeds meer
jonge westerse historici er-
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 17 23-07-14 13:50
-
18
De Russische Revolutie
voor de geschiedenis van de Russische Revolutie en haar nasleep
te bestuderen, en begon binnen de Amerikaanse sovjetologie
geschie-denis, en dan vooral sociale geschiedenis, de plaats in te
nemen van politicologie als dominante discipline.
Een nieuw hoofdstuk in het wetenschappelijk onderzoek begon in
de vroege jaren negentig, toen de archieven veel toegankelijker
werden en de eerste boeken en artikelen verschenen die waren
geba-seerd op Sovjetdocumenten die tot dan toe geheim waren
geweest. Met het beindigen van de Koude Oorlog werd in het Westen
de Sov-jetgeschiedenis minder gepolitiseerd, wat de kwaliteit ervan
enorm ten goede kwam. Russische en andere post-Sovjethistorici
waren niet langer gesoleerd van hun westerse collegas en de oude
scheids-lijnen tussen Sovjet-, emigranten- en westerse
geschiedweten-schap werden voor het grootste deel uitgewist. Tot de
onderzoekers die in en buiten Rusland de meeste invloed hadden,
behoorde de in Moskou werkende Rus (eigenlijk in de Oekrane
geboren) Oleg Chlevnjoek, een pionier in het op archiefmateriaal
gebaseerd onder-zoek naar het Politburo, en Joeri Slezkine, een in
Moskou geboren voormalige emigrant die sinds de jaren tachtig in de
Verenigde Sta-ten woonde en wiens Jewish Century een belangrijke
herinterpreta-tie bood van de rol van Joden in de Russische
Revolutie en binnen de Sovjetintelligentsia.
Er verschenen nieuwe, op archiefmateriaal gebaseerde
biografie-en van Lenin en Stalin, en onderwerpen waarnaar men
vroeger geen archiefonderzoek kon doen, zoals de Goelag en verzet
tegen het com-munistische regime, trokken veel historici aan. Na
het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en het onafhankelijk worden van
voormalige Sov-jetrepublieken begonnen historici als Ronald Suny en
Terry Martin onderzoek te doen naar de verschillende
nationaliteiten binnen het voormalige communistische rijk. Er
verschenen tal van regionale stu-dies, waaronder Stephen Kotkins
Magnetic Mountain, over het in de Oeral gelegen Magnitogorsk,
waaruit bleek dat in de jaren dertig een specifieke Sovjetcultuur
was ontstaan (een stalinistische bescha-ving), die in feite was
voortgekomen uit de revolutie. Sociaal-historici ontdekten in de
archieven talloze brieven van gewone burgers aan de
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 18 23-07-14 13:50
-
19
Inleiding
autoriteiten (waarin zij hun beklag deden, mensen aangaven of
een verzoek indienden), die een bijdrage leverden aan de snelle
groei van de geschiedschrijving van het dagelijks leven, die veel
overeenkom-sten vertoont met historische antropologie. In
tegenstelling tot de ja-ren tachtig (en in lijn met de algehele
ontwikkeling binnen de ge-schiedwetenschap) richt de huidige
generatie van jonge historici zich niet alleen op de sociale
geschiedenis, maar ook op de cultuur- en intellectuele
geschiedenis, waarbij gebruik wordt gemaakt van dag-boeken en
autobiografien om de subjectieve en individuele beleving van het
Sovjetregime te belichten.
Het interpreteren van de revolutie
Alle revoluties schrijven libert, galit, fraternit en andere
nobele leuzen in hun vaandel. Alle revolutionairen zijn fanatici,
dwepers en utopisten, die dromen van een nieuwe wereld waarin het
onrecht, de corruptie en apathie van de oude wereld voorgoed zijn
uitgebannen. Ze houden niet van tegenspraak; ze kunnen geen
compromissen sluiten; ze zijn betoverd door een groots en ver
verwijderd einddoel; ze zijn gewelddadig, achterdochtig en
destructief. Revolutionairen zijn onrealistisch en missen
bestuurlijke ervaring; de door hen inge-stelde instituties en
procedures zijn gemproviseerd. Ze koesteren de bedwelmende illusie
dat zij de wil van het volk belichamen, wat be-tekent dat ze ervan
uitgaan dat het volk een monolithisch verschijn-sel is. Het zijn
manicheers, die de wereld in twee kampen verdelen: het licht en de
duisternis, de revolutie en haar vijanden. Ze verachten alle
tradities, beproefde wijsheid, iconen en bijgeloof. Ze geloven dat
de maatschappij een tabula rasa kan zijn waarop de revolutie zal
schrijven.
Het is onvermijdelijk dat revoluties eindigen in desillusie en
de-ceptie. Geestdrift vermindert, enthousiasme krijgt iets
geforceerds. Het moment van gekte7 en euforie gaat voorbij. De
relatie tussen het volk en de revolutionairen wordt gecompliceerd:
het wordt duidelijk dat de wil van het volk niet noodzakelijkerwijs
monolithisch en trans-parant is. De verleidingen van rijkdom en
carririsme keren terug,
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 19 23-07-14 13:50
-
20
De Russische Revolutie
samen met het besef dat men zijn naaste niet evenzeer liefheeft
als zichzelf, en dat men dat ook helemaal niet wil. Alle revoluties
vernie-tigen zaken waarvan het verlies al spoedig betreurd wordt.
Wat zij tot stand brengen is minder dan wat de revolutionairen
hadden ver-wacht, en anders.
Naast deze gedeelde kenmerken heeft elke revolutie echter ook
een eigen karakter. Rusland bevond zich aan de periferie van de
be-schaafde wereld en veel hoogopgeleide Russen waren
gepreoccu-peerd met het feit dat hun land was achtergebleven bij de
rest van Europa. De revolutionairen waren marxisten die het
proletariaat dikwijls vervingen door het volk en beweerden dat de
revolutie geen ethische keuze was, maar een historische
noodzakelijkheid. Er waren in Rusland revolutionaire partijen
voordat er sprake was van een re-volutie, en toen die tijdens de
Eerste Wereldoorlog uitbrak, zochten deze partijen vooral naar de
steun van reeds geformeerde revolutio-naire groepen (bestaande uit
soldaten, matrozen en arbeiders in de grote fabrieken van
Petrograd), en niet zozeer naar die van een loslo-pende, spontane
revolutionaire menigte.
In dit boek zijn vooral drie themas van groot belang. Het eerste
is modernisering de revolutie als middel om een einde te maken aan
achterlijkheid. Het tweede is klasse de revolutie als opdracht van
het proletariaat en zijn voorhoede, de communistische partij. Het
derde is revolutionair geweld en terreur hoe de revolutie omging
met haar vijanden, en wat dit voor de communistische partij en de
Sovjetstaat betekende.
In een tijd die vaak wordt beschreven als postmodern lijkt het
be-grip modernisering nogal pass. Voor ons onderwerp is het echter
een toepasselijke term, aangezien de industrile en technologische
moderniteit die de bolsjewieken nastreefden nu hopeloos
achter-haald lijkt: de reusachtige fabrieksschoorstenen waarmee het
land-schap van de voormalige Sovjet-Unie en Oost-Europa bezaaid is
en op een kudde vervuilende dinosaurirs lijken, waren in hun tijd
de vervulling van een revolutionaire droom. De Russische marxisten
wa-ren reeds lang vr de revolutie verliefd geworden op de westerse
in-dustrialisatie; de nadruk die zij legden op de
onvermijdelijkheid van
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 20 23-07-14 13:50
-
21
Inleiding
het kapitalisme (wat vooral betekende dat er een kapitalistische
in-dustrialisatie zou plaatsvinden) vormde eind negentiende eeuw de
kern van hun meningsverschil met de zogenoemde populisten. In
Rusland was het marxisme, net als later in de Derde Wereld het
geval zou zijn, zowel een ideologie van de revolutie als een
ideologie van economische ontwikkeling.
In theorie waren industrialisatie en economische modernisering
voor Russische marxisten slechts middelen om een doel te bereiken,
aangezien het doel het socialisme was. Maar hoe scherper en
hard-nekkiger de communisten zich richtten op de middelen, hoe
waziger, hoe verder verwijderd en onrealistischer het doel werd.
Toen in de jaren dertig het begrip socialistische opbouw gemeengoed
werd, was het moeilijk om de betekenis hiervan te onderscheiden van
de daadwerkelijke bouw van nieuwe fabrieken en industriesteden.
Voor de communisten van die generatie waren de nieuwe, rook
uitbraken-de schoorstenen op de steppen het ultieme bewijs dat de
revolutie gezegevierd had. Adam Ulam stelt dat Stalins geforceerde
industriali-satie, hoe pijnlijk en afgedwongen ook, het logische
complement van het marxisme [vormde], het was eerder de
verwezenlijkte revolutie dan de verraden revolutie.8
Het tweede thema, klasse, was tijdens de Russische Revolutie zo
belangrijk omdat de belangrijkste deelnemers er zoveel belang aan
hechtten. Binnen de Russische intelligentsia waren de
marxis-tisch-analytische categorien vrij algemeen geaccepteerd, en
als de bolsjewieken de revolutie interpreteerden in termen van
klassen-strijd, en hierbij een speciale rol toekenden aan het
industrieproleta-riaat, vormden zij dus geen uitzondering maar
vertegenwoordigden zij een veel grotere beweging van socialisten.
Eenmaal aan de macht gingen de communisten ervan uit dat de
proletarirs en arme boeren hun natuurlijke bondgenoten waren.
Daarnaast veronderstelden zij dat leden van de bourgeoisie hun
natuurlijke tegenstanders waren een brede groep waartoe niet alleen
voormalige kapitalisten en adellijke grootgrondbezitters behoorden,
maar ook vroegere over-heidsfunctionarissen, kleine winkeliers,
koelakken (welvarende boeren), en in sommige gevallen eveneens de
Russische intelligent-
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 21 23-07-14 13:50
-
22
De Russische Revolutie
sia. Dergelijke mensen werden klassenvijanden genoemd, en in het
begin richtte de revolutionaire terreur zich vooral tegen hen.
Het aspect van het klassenvraagstuk waarover altijd het felst is
gedebatteerd, is de vraag of de bewering van de communisten dat zij
de arbeidersklasse vertegenwoordigden terecht was. Het antwoord op
deze vraag is tamelijk eenvoudig als we alleen kijken naar de
zo-mer en herfst van 1917, toen de arbeidersklasse van Petrograd en
Moskou radicaliseerde en duidelijk de voorkeur gaf aan de
bolsje-wieken boven enige andere politieke partij. Daarna is het
echter al-lemaal niet zo simpel. Het feit dat de bolsjewieken de
macht ver-overden met steun van een deel van de arbeiders wil niet
zeggen dat ze die steun altijd behielden of dat zij hun partij,
zowel vr als na de machtsovername, slechts als de spreekbuis van de
industriear-beiders beschouwden.
De beschuldiging dat de communisten de arbeidersklasse hadden
verraden, die buiten Rusland voor het eerst werd gehoord in verband
met de Kronstadt-opstand van 1921, was onvermijdelijk en naar alle
waarschijnlijkheid ook juist. Maar over wat voor verraad hebben we
het hoe snel vond dat plaats, wie werden er eigenlijk verraden, en
wat waren hiervan de gevolgen? Het huwelijk met de arbeidersklasse,
dat tegen het einde van de Burgeroorlog vrijwel ontbonden was, werd
door de communisten tijdens de nep-periode weer opgelapt. Tijdens
het Eerste Vijfjarenplan verslechterde de verhouding weer als
gevolg van de daling van het rele inkomen en de levensstandaard in
de ste-den, terwijl het regime wel voortdurend een hogere
productiviteit eis-te. Een daadwerkelijke, zij het niet-formele,
scheiding tussen partij en arbeidersklasse voltrok zich gedurende
de jaren dertig.
Dit is echter niet het hele verhaal. De situatie van arbeiders
als ar-beiders onder het Sovjetbewind was n ding; de mogelijkheid
voor arbeiders om hun positie te verbeteren (dus iets anders te
worden dan arbeiders) was echter iets anders. Door tijdens de
eerste vijftien jaar na de Oktoberrevolutie partijleden vooral uit
de arbeidersklasse te rekru-teren, maakten de communisten hun
pretentie een arbeiderspartij te zijn voor een flink deel waar. Ook
creerden ze voor arbeiders een middel tot opwaartse sociale
mobiliteit, aangezien het rekruteren van
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 22 23-07-14 13:50
-
23
Inleiding
arbeiders als partijleden hand in hand ging met het benoemen van
uit de arbeidersklasse afkomstige communisten tot bestuurders,
ambte-naren en managers. Tijdens de culturele revolutie aan het
eind van de jaren twintig opende het regime een ander kanaal voor
sociale mobili-teit door grote aantallen jonge arbeiders en
kinderen van arbeiders naar het hoger onderwijs te sturen. Hoewel
het beleid van de gefor-ceerde proletarische promotie in het begin
van de jaren dertig werd afgeschaft, bleven de gevolgen hiervan
voortduren. Het ging het regi-me van Stalin niet om arbeiders, maar
om voormalige arbeiders om de pas gepromoveerde proletarische kern
van de bestuurlijke en pro-fessionele elites. Vanuit strikt
marxistisch oogpunt was een dergelijke sociale mobiliteit van de
arbeidersklasse misschien niet zo belangrijk, maar voor degenen die
ervan profiteerden leek hun nieuwe elitestatus het onomstotelijk
bewijs te leveren dat de revolutie haar beloftes aan de arbeiders
had waargemaakt.
Het laatste thema dat in dit boek een belangrijke rol speelt, is
dat van het revolutionaire geweld en de terreur. Geweld van de
bevolking hoort bij elke revolutie, en in de beginfase van een
revolutie zijn revo-lutionairen geneigd dit met instemming te
begroeten, om er vervol-gens steeds meer bedenkingen tegen te
koesteren. Terreur georga-niseerd geweld door revolutionaire
groepen of regimes waarmee de bevolking wordt gentimideerd en bang
gemaakt is sinds de Franse Revolutie een kenmerk van alle moderne
revoluties geweest. In de ogen van de revolutionairen is het
belangrijkste doel van terreur het vernietigen van de vijanden van
de revolutie en de obstakels voor ver-andering. Vaak is er echter
nog een tweede motief, namelijk het be-houden van de zuiverheid en
het revolutionaire vuur van de revoluti-onairen zelf.9 Vijanden en
contrarevolutionairen zijn in alle revoluties extreem belangrijk.
De vijanden verzetten zich zowel stiekem als openlijk; ze smeden
complotten en samenzweringen; en ze dragen vaak het masker van de
revolutionair.
In overeenstemming met de marxistische theorie beschreven de
bolsjewieken de vijanden van de revolutie in termen van klasse. Was
men aristocraat, kapitalist of koelak, dan was dat ipso facto het
bewijs van iemands contrarevolutionaire sympathien. Evenals de
meeste
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 23 23-07-14 13:50
-
24
De Russische Revolutie
revolutionairen (en misschien nog wel meer gezien hun
vooroorlogse ervaring met illegale partijorganisatie en
samenzweringen) waren de bolsjewieken geobsedeerd door
contrarevolutionaire complotten, maar hun marxisme gaf hier een
speciale draai aan. Als er klassen wa-ren die van nature vijandig
tegenover de revolutie stonden, kon een gehele maatschappelijke
klasse worden gezien als een samenzwering van vijanden. Individuele
leden van zon klasse konden objectief contrarevolutionaire
samenzweerders zijn, zelfs als ze subjectief (dat wil zeggen naar
hun eigen opvatting) niets van die samenzwering wisten en zichzelf
zagen als aanhangers van de revolutie.
Tijdens de Russische Revolutie gebruikten de bolsjewieken twee
soorten terreur: terreur tegen de vijanden buiten de partij en
terreur tegen de interne vijanden. De eerste vorm was vooral in de
eerste ja-ren van de revolutie dominant, werd minder in de jaren
twintig en laaide tegen het einde van dat decennium weer op tijdens
de collecti-visering van de landbouw en de culturele revolutie. De
tweede vorm leek tijdens interne partijtwisten aan het einde van de
burgeroorlog een mogelijkheid, maar werd onderdrukt tot 1927, toen
tegen de Linkse Oppositie een kleinschalige terreur werd
uitgeoefend.
Van toen af aan was de verleiding om ongeremd terreur uit te
oe-fenen tegen vijanden binnen de partij immer aanwezig. En oorzaak
hiervan was dat de partij op aanzienlijke schaal terreur gebruikte
te-gen klassenvijanden buiten de partij. Een andere oorzaak was dat
de periode van zuivering (tsjistki, wat letterlijk schoonmaak
betekent) van de eigen gelederen hetzelfde effect had als het
krabben aan een litteken. Deze zuiveringen, die op landelijk niveau
voor het eerst in 1921 plaatsvonden, bestonden uit onderzoek naar
het partijlidmaat-schap, waarbij alle communisten werden opgeroepen
om publieke-lijk aan te tonen dat ze loyaal en competent waren,
over de juiste klas-senachtergrond beschikten en verantwoording af
te leggen over hun connecties. Zij die onwaardig werden bevonden,
werden geroyeerd of gedegradeerd tot aspirant-leden. Er was een
nationale partijzuivering in 1929, opnieuw een in 1933-1934, en
vervolgens omdat het zuive-ren van de partij inmiddels een obsessie
was geworden eveneens in 1935 en 1936. Hoewel de kans dat
uitstoting uit de partij zou leiden tot
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 24 23-07-14 13:50
-
25
Inleiding
verdere strafmaatregelen, zoals arrestatie of verbanning, nog
steeds relatief klein was, werd die bij elke partijzuivering wel
groter.
Terreur en partijzuiveringen kwamen uiteindelijk op grote schaal
samen in de Grote Zuiveringen van 1937-1938.10 Dit was geen
partij-zuivering in de gebruikelijke zin van het woord, aangezien
het niet ging om een systematisch onderzoek naar het
partijlidmaatschap, maar direct gericht was tegen partijleden.
Hierbij ging het aanvanke-lijk vooral om partijleden die hoge
overheidsfuncties bekleedden, maar al snel breidde de terreur zich
ook uit tot leden van de intelli-gentsia die geen partijlid waren
en, in beperkte mate, tot de bevolking in het algemeen. Tijdens de
Grote Zuiveringen, die beter de Grote Terreur genoemd konden
worden,11 resulteerde verdenking vaak au-tomatisch in een
veroordeling, was het niet nodig te bewijzen dat ie-mand misdrijven
had begaan, en werden contrarevolutionaire activi-teiten bestraft
met de dood of dwangarbeid. De analogie met de Terreur van de
Franse Revolutie is veel historici opgevallen, en viel ook de
organisatoren van de Grote Zuiveringen op, aangezien de term
volksvijanden voor hen die van contrarevolutionaire activiteiten
werden beschuldigd, geleend was van de jakobijnen. De betekenis van
deze suggestieve historische verwijzing wordt behandeld in het
laatste hoofdstuk.
Opmerkingen bij de derde editie
Evenals de eerste twee edities behelst deze derde uitgave in
feite een geschiedenis van de Russische Revolutie zoals die in
Rusland werd beleefd, niet in de niet-Russische gebieden die deel
uitmaakten van het oude Russische keizerrijk en de Sovjet-Unie.
Deze beperking moet benadrukt worden, omdat er inmiddels veelvuldig
en waardevol on-derzoek is gedaan naar de niet-Russische gebieden
en volken. Wat betreft het centrale onderwerp is voor deze nieuwe
editie zowel ge-bruikgemaakt van nieuw materiaal dat sinds 1991
beschikbaar is ge-komen als van recente, internationale
wetenschappelijke publicaties. Hoewel in de argumentatie en
organisatie van het boek geen belang-rijke wijzigingen zijn
aangebracht, zijn er wel verschillende kleine
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 25 23-07-14 13:50
-
26
De Russische Revolutie
veranderingen waaruit blijkt hoe ik denk over nieuwe informatie
en nieuwe interpretaties. In de eindnoten vraag ik aandacht voor
zowel recente (en oudere) Engelstalige wetenschappelijke
publicaties als voor Russische publicaties in Engelse vertaling, en
heb ik de verwij-zingen naar Russische studies en documenten tot
een minimum be-perkt. De beknopte bibliografie dient als gids voor
degene die meer over dit onderwerp wil lezen.
20141350_RussischeRevolutie_BW.indd 26 23-07-14 13:50