DE REGIMINE PRINCIPUMlibrinostri.catholica.cz/download/SvTomasVlada-r1.pdf · DE REGIMINE PRINCIPUM AD REGEM CYPRI DE REGIMINE JUDZEORUM AI) DUCISSAM BRABANTIE POLITICA OPUSCULA—DUO

DIVI THOMÍE AQUINATISDOCTORIS ANGBUCI

DE REGIMINE PRINCIPUMAD REGEM CYPRI

DE REGIMINE JUDZEORUM

AI) DUCISSAM BRABANTIE

POLITICA OPUSCULA—DUO

AD FIDEM OPTIMARUM EDITIONUM DILIGBNTER BECUSA

Joseph Mathis cura/nie

TAURINI —(ITALIA)

Domus PETRI MARIETTI anno 1820 condita.MARIO E. MARIETTI Sanctse Sedia Apostolica:

ct S. Rituum Congr. necnon Archiep. Taurinenaia Typographo, posaesaoro

MCMXXIV

POLITICA

DIVI THOME AQUINATIS

OPUSCULA DUO

DIVI THOMIE AQUINATISDOCTORIS ANGELICI

DE REGIMINE PRINCIPUMAD REGEM CYPRI

ET

DE REGIMINE JUDZEORUM

AD DUCISSAM BRABANTIIE

POLITICA OPUSCULA DUOAD FIDEM OPTIMARUM EDITIONUM DILIGENTER RmCUSA

Joseph Mathz's curante

TAURINI - (ITALIA)Domus PETRI MARIET TI anno 1820 condita.

MARIO E. MARIETTI Sanctaa Sedis Apostolica:et S. Rituum Congr. necnon Archiep. Taurinensis Typographo, possesaore

MCMXXIV

Nihil obstat.

Taurini, die 26 Septembris 1923.

P. fr. Smpmnus M. VALLARO,O. P., Rev. del.

Imprimatur.

Can. FRANCISCUS DUVINA. Deleg. a Vic. Cap.

Editor sibi vindicat ius proprietatis (30-10-xu-23-1M)

PRZEFATIO

I. — Sancti ThomaeAquinatis opusculum <De regimine Principumad regem Cypri » hoc propositum, si non praecipuum, firme non postre­mum, quod Angelicus Doctor sibi scribenti posuerat, plane patefacit:in regimínis scientia principem instituere. Quis autem Cypri rex, cuiopusculum dicatum est, fuerit investigare, cum quaestiosit valde arduanobis apertas indicationes desiderantibus ipsiusque opusculi tempusignorantibus, tamen ejus soluu'o magni momenti est, quod bonas ar­gumentationes profert, ut pluribus gravibusque quaestionibus de opu­sculi,tempore, de ejus authenticitate, de doctrina: vi et auctoritate re­spondere possimus.

Sententiae inter Ugonem II atque Ugonem III de domo Lusignanise vertunt.

Stephanus de Lusignano, Limissi epíscopus (1- anno MDXC), insua <Chronografia et breve historia universale dell'isola di Cipro:regem Cypri, quem S. Thomas alloquitur, Ugonem III fuisse adiir­mat. Hic antea Antiochiaa princeps; dein, a. MCCLXVII, Cypri rex,et demum, post Corradini necem, a. MCCLXXII, Hierosolymaa re­gium titulum obtinuit. Huic vero propositioni graviter opponitur: cumMaria. de Antiochia eodem tempore Hierosolymae regium titulum fru­stra postulavisset, et postea Carolo de Angio, Neapolis regi, sua iuracessisset, quomodo congruenter potuit S. Thomas suum opusculumCaroli adversario dicare, si eídem Carolo, et magis ejus domui, semperamicissimus fuerat?

Quaa difhcultas inexsuperabilis videtur, si modo statuitur annoMCCLXXII opus a S. Thoma inchoatum: quia. ad hunc annum tan­tummodo vera per legatos hostilia inter duas regales domos planemanifesta apparuerunt: sed Zeiller, Friburgi Universitatis doctor,ňrmis argumentis hunc annum reřutavit ad opusculi initium. Pro hacpropositione igitur, quaeUgoni III opusculum dicatum ait, altera con­iectura extat: opus a S. Thoma inter a. MCCLVII et MCCLXXIIinchoatum fuisse: id est cum domus de Lusignano et de Angionondum adversaria: ullo certo eventu factze, sed solum inter se com­

Vl PREFATIO

petitrices essent; et postea, cum Ugo III de Lusignano titulum sumens,de quo certabatur, hostilium ortum excitavisset, opusculum fuisse in­terpellatum. Sed ne haac coniectura quidem responsionis expers fuit.Idem enim Zeiller animadvertit ita Ugonem III, cum Cypri rex esset,estate provectum fuisse, ut de regiminis institutione liber ei parumjam congruens esse videretur: opusculi contra modus, et forma in­cessusque ipse certum Aquinatis propositum proferunt instituendi.Rebus sic stantibus, nihil aliud videtur reliquum, nisi ad alteram pro­positionem animum convertere, quaa Ugoni II opusculum dicatumponit. Ugo II, Ugonis III decessor, ad a. MCCLI natus, a.. MCCLXVIIobiit. Hic confestim patet, hostilia, quae inter domos de Lusignanoet de Angio intercederent, nihil obstare huic propositioni: principispraaterea prima. aztas cum Aquinatis instituendi proposito bene_con­gruít; principis demum immatura mors opusculi interpellationis cau­sam rationemque plane monstrat.

* *

At nuuc superior majorque urget quaestio, qua dilationem jamnon patitur: estne <De regiminc Principum: opusculum authenti-eum?Insuper: si authenticum, totumne an qua: pars?

Mea jam sententia ex iis, qua: supra dixi, translucere potuit,opusculi partem quamdam authenticam esse: mihi tamen proferre noninopportunum videtur — si non criticum judicium omnium senten­tiarum a scriptoribus ad hoc elatarum, quaa res mihi loci angustiisprohibetur — quomodo meam, inter maxime contrarias, sententiamsim adsecutus, quibusque causis haec profecto mihi anteponenda vi­deatur. Tot enim sententise fuerunt, quot esse poterant. Prsecipuasexponam.

Saint-Hilaire, Oudin, Bellarminus, praater alios, totius opusculi au­thenticitatem negant. At haec propositio illico rejicienda: non solumquia primas opusculi partis forma substantiaque S. Thomaesunt firmeproprise; sed etiam quia argumenta, quaa ii scriptores suis proposi­tionibus afferunt, deficientia et, interdum, ridicula sunt (ut Oudinqui hoc ponit : De regimine Principum », quod S. Thoma: opusculumdicimus, idem esse ac ZEgidiiRomani opusculum : De regimine Princi­pum), preeteriensneglegenter utrumque opus valde diversissima conti­nere); et prseterea scriptorum — usque a Ptholomasode Luca —acceptaantiquitus opinio, Saucto Thomae opusculum hoc constanter tribuit.Codices porro — Florentinus, Romanus, Genuensis, Parisiensis — inmarginibus indicationem constantem vel fere idem declarantem fe­

PREFATIO VII

runt: <Hic est tractatus “ de R. P. „ a S. Thoma inceptus, a Ptho­lomaao de Luca confectus », vel in extremo cap. IV lib. II: <hic de­sinit secundum S. Thomam, pergit secundum Ptholomaaumde Luca ».

Hodie vero, nullo fere repugnante, sententia authenticitatis prae­valet: jamque praeterito tempore magnus probatusque scriptorum nu­merus hanc sententiam sequebatur: exempli gratia, Bernardus Guido­nis, Nicolaus Trivethus, Joannes de Columna, S. Antoninus, Aloisiusde Valladolid, Bartholomea—„usde Capua.

Fuerunt qui hanc sententiam sequentes, totius opusculi authen­ticitatem sustinere conati sunt. Caesar A. Bosone, e. gr., subtiliusverborum, qua: jam diximus in codicum margine scripta, philolo­gicam significationem investigans, sustinet totum opusculum ab Aqui­nate-scriptum esse considerandum; nec esse confectum hac tantumratione, quod secundae parti manus extrema non accessit: erro­resque historicos interpolationibus esse tribuendos. Sed tota in demon­stratione constanter conatur novitatem assequi; et, quamvis demon—stratio ejus ingenio abundet, dissimulari non potest eandem pariteresse, et amplius magis, subtilem et artificii plenam; re quaestionemnon definit. Videtur igitur rejicienda.

Atque ad hoc meminisse satis sit: si sub oculis opusculistatus praasens habetur, non clare potest intelligi, quonam modo Ptho­lomaaus de Luca ad opus conficiendum interfuerit: utrum ad simpli­cem' operis reliqui delineationem & S. Thoma relictam complendam;an ad Magistri opus ipsum spectandum et corrigendum, ad singulavestigia proprias sententias et proprios errores inducendo (at cursententiae ejus et errores minime videntur in opus inducti, sed firmeceteris operis pa—rtibusdevincti et annexi?). Interpolntiones autem inopere non confecto et inedito haud probabiles et fere inexplicabilessunt; eo magis quod hoc memorandum est: stepe jam interpolatumvocari solet, quod non congruit cum reliqua operis parte et ideo dif­ficile est aliter declarare. Et facta historica, quae recordantur, intimein argumentatione praecipua sunt connexa, sive errata, sive certe.:sunt enim nonnulli errores et graves et significantes.

* *

Ad Politiam proclivitas, contra monarchicam primi libri propen—sionem; historici errores; recordatio rerum, quaepost S. Thomae obi­tum íactae sunt; styli vitia; inordinata expositio; concitata. argumen­tandi simplicitas, qua: omnia in libris posterioribus apparent (quibusvitiis singulariter Aquinas est immunis) in limitanda operis authen­

VIII PREFATIO

ticitate concurrunt et quidem absolute; quaa libris I et II ad 4 ca­put pertinet.

At nunc quaaritur: quis opus continuavit? Dubium esse nonpotest: est Ptholomaaus de Luca, Torcelli episcopus, ordinis PP. Prae—dicatorum, qui S. Thomas fervens discipulus fuit. Obiit enim Ptho­lomaeus a. MCCCXXIV; quse res nobis declarat quomodo facta re­cordentur in opere, quibus S. Thomas praemortuus est. Praetereanotatu digna: congruentia styli et argumentandi generis inter ultimos: De regimine » libros et cetei'a Torcellani episcopi opera; ejus pro­pensio, qua: interdum apparet, loquendi de Ecclesiae primatu, et dePolitia prseferenda; denique (notabilis res ut errorum iteratio) erroresjam in ejus (Historia Ecclesiastica » admissi et in < De R. P. »iterati. In utroque scripto enim pariter adfirmatum invenimus, septemimperiales Electores post Othonem III a Gregorio V Pontiflce insti—tutos misse; a tempore institutionis horum septem Electorum adtempus, quo scribit auctor, CCLXX annos preeterissc; Albertum deAustria, Roduiphi de Absburgo filium, imperatorem creatum esse eaelectionis ratione, qua Gregorius voluisset. Chronologia: et prola­tiones evidenter erratae.

Concludendum est igitur (De regimine principum ad regemCyprb opusculum esse a S. Thoma confectum quadam in parte(1. I et II, 1-4) : continuationem Ptholomaeo de Luca esse tribuendam.Ad S. Thomae opiniones politicas cognoscendas igitur considerandaest potius pars opusculi authentica, non tamen altera opusculi parteexclusa, sed in hac attente animadvcrtendum hujus secundaa partisesse Thomisticam habendam doctrinam tantum, quas principiis alibia Doctore expositis non contradicat.

* *

II. — Politicarum S. Thomas opinionum studium hodie, ut praa—terito tempore, minore cura coli videmus inter studia politics., itemqueinter studia universa, mentis Aquinatis. Neque hoc solum ex parteeorum, quibus factiosum commodum est vocem comprimere, etsi scien­tiňcam, Angelici Politici scriptoris, sed ex nostra parte quoque, cumnobis reperiendus esset in eo Vivus fons, hodie quam maxime.Rousseau, Hobbes, Locke, Campanella, Dante, Moore, Aristoteles, Plato(inordinate nomina adduco, exempli gratia) occupant omnes eorummentem, qui studiis politicis operam dant, sunt argumentum laborumscientificorum, interdum immerito: S. Thomas, maximus Italiae filius,qui ad nostram fidem et ad nostrum animum est maxime propinquus,

PREFATIO IX

qui inter politicos scriptores est minime factiosus, philosophorum al—tissimus, Angelicus, negligitur! Nescio cui rei tribuenda ea. indigna.negligentia.: fortasse ex hoc oritur, quod animadversio et opera. inhaeestudia incumbentium adeo sunt haustae, prope abstractae, maximisAquinatis operibus, ut omittant hoelatus, politicum, cotidiano usuigrave, ob altissimam Auctoris mentem magna consideratione dignum.Fortasse quoque ex subdola accusatione in Eum instrueta, quod sitplagiarins Aristotelis adulterator: qua; accusatio potuit totam atten­tionem erga magnum Stagiritam inconsiderate convertere, non tamenperpensis substantialibus diťf'erentiisinter duos Politicos Scriptores in­terpositis. Fortasse, et magis, ex hoc, quod opus, in quo Aquinas exprofesso ordinateque suas politicas opiniones exponeret, deesse, complu­res ob indignam ignorantiam putare potuerunt. Et, ad hanc rem con­firmandam, recordor, quod quotiens (perraro) in magnis operibus dePhilosophise Historia et de Thomistica Philosophia. aliquod de politicisAquinatis opinionibus legitur, numqnam mihi evenit, ut memoratum: De regimine principum: opusculum viderem; et raro memorari puto.

Quid? Hic est vere liber, in quo ordinate mens politica. Aquinatisaperitur.

Nolo nunc, nec possum longius reconditam causam quaerere hujusiniustaa studentium incongruentiw, hujusque miraa negligentiw erga.praecipuum fontem (qui &paueis commentantibus difňdenter frigidequeconsideratur, historico tantum judicio): malo opusculi novitatem etproprietatem, firmitatem atque ad tempora nostra. convenientiam de­monstrare: quibus de causis visum est opportunum hac nova editioneatque hac modestiore praefatione in opusculum S. Thomas attentionemconvertere.

Conatus sum (occasione data, dico) lectionem curare quam maximepotui et minus ang-usto laborum sumptu, conferens et perpendenssingula. verba, quaerensque fructibus bene uti, quos duobus annisinepti fortasse, sed tenacis et cupidi studii obtinui.

* *

Thomisticae politica: opiniones non sunt radicitus Aristotelicaa:S. Thomas enim non est plagiarius auctor, immo quodam modo, neChristianas quidem Aristotelis opiniones reddere studet.

S. Thomas est in primis Christianus pbilosophus, qui sine mor­bosa novitatis cupiditate, qua: est absurda nostrae aatatis postulatio,immo humilitate repletus quaa est sapientium propria, ex priorehumana: rationis acquisitione, cujns fructus vivit adhuc mira et

x PREFATIO

imperitura aristotelica synthesis, colligens quantum est Revelationeconfirmatum, adsurgit, per novas et indelebiles acquisitiones com­mutationem ferentes, ad tantam philosophiaa et metaphysica: altitu­dinem, antique sensu et novo (Theologia), ut numquam fuerit, necforsitan unquam adaaquata sit.

Ratio vere Ejus substantialis novitatis et proprietatis inspici potestin hoc, quod transcendit antiquam philosophiam (et huius temporis)angustam et in humanitate, tamquam in circulo comprimente, ma­nentem, atque impulit philosophicam mentem ad quaerendumvaloremvere metaphysieum, id est ultra naturam creatam transcendentem:iudicium de bono et malo statuit et rc deňnivit absoluta regula etdistinctione positionis valorum, omnium ad metaphysicum linem ordi­natorum; Scientiaa Doctrinam ex solius humanae rationis necessarieincredulis vel incertis conclusionibus redemit, convenientiam consen­snmque cunctarum Fidei et Rationis veritatum, ipsamque Veritatem— Deum — esse probans.

Quaa supra diximus sunt modo pars: alias gravesque commuta­tiones ex Aquinatis ingenio protiuerunt. At mihi in cis consistere nondatnr: de Politica tantum dieam.

Aristoteles ad nókwconsistit; Statum intelligit finem printer-indi­vidualem habentem, et individuum proprium finem habentem, proutStatus participem: Stagirites ad humanum consistit, quodam modoetiam, scilicet servorum socialis generis necessitatem ponens.

Non ita Noster.Ipsius Stagiritaa doctrinaa pars, quam S. Thomas ex eo deducere

videtur, plene et substantialiter commutatam se praebet, quia respi—citur atque aestimatur sub novi metaphysici principii ratione, cujusimperativum vinculum et universalem naturam Aristoteles ignoravit.

* *

S. Thomas Politicam Metaphysicae inserit. Metaphysicus Hnis estindividualis et transcendens: Deus. Omnis actio, aut operatio eteň'ectus de ratione participat essendi, si modo et prout ad ultimumňnem ordinetur atque intendat. Nunc: ipsa hominis natura hominemostendit socialem. Homo ergo, cum sit per rationem agens, proprianaturali industria et ratione societatem instituit. Societatis autemforma, sicut corporis anima, Status est. Status ergo humanusoperationiseň'ectus est: ipse igitur de ratione partieipat essendi prout ordineturad finem individualem (ultimum). Ita Status Hnis, finis secundus est(dimidius, si ad uitimum finem eomparetur), in bono communi con—

PREFATIO XI

sistens, quod intelligi debet ut condicio bona: vítw, id est virtutis,paee fecunda fiorente, instituens virtuosae vitae locum ad finem indi­vidualem adipiscendum opportunum.

Est praeterea necessarium quoddam quid intendens ad bonum com­mune, quoniam singuli ad individuale tantum intendunt. Hoc quid re­gimen est: quod, ut individuos in finibus suse auctoritatis devinciat,superindividuale debet esse: habere debet summam potestatem poli­ticam. Qua: potestas vero, ut talis sit (cum non sit ingenita) univiro vel individuorum cuidam pluralitati primitus et immediate nonpotest pertinere, quia nemo suis humanis viribus potest se superhumanam naturam extollere. Causa enim etfectu minor esset. Necintelligi potest hanc potestatem omnibus hominibus pertinere, quiaomnes eam nec possidere, nec exercere possunt; quia plurium nu­merus (etsi ex omnibus, qui conscientia utuntur, extet) totam po­testatem nihilo detineret, sed partem; quapropter — si partem —nihil, re.

Nec paetum ratum esset, quod homines convenissent, quo partemlibertatis propriaa regimini ccssissent; quia., hac propositione posita,et eňiciens esse deberet voluntas cujuscumque singuli, qui in con­trarium cogitaret: quod, si ita non esset, vinculum pacti imperativummutaretur in comprobationem et acceptionem (re) servitutis politicaaetaaquationis: ius idem est ac vis. Quaa omnia contra propositionemsunt: important enim contrahendi naturaiem et insanabilem incapa­citatem, et ipsum jus omnino non esse implicant: quia praecipue estviolentias oppositum.

Potestas, secundum propriam essentiam res humanas transcen—dentem, primitus Deo pertinet, qui ejus exercitium delegat illi regi­mini —-cujusvis formaa — quod, recta intentione, ad verum bonumcommune consequendum intendat.

Semper extat quidam, cui legitimum sit regentes delegare: sedcreatio (etsi populo pertineat consuetudine) potestatis delegationemper se non importat, at simpliciter (suo periculo) monstratio est. Po­testatis enim delegatio est soluta et per se procedit: et concedi etnon concedi potest.

Individualismus prseterea, qui finis metaphysici individuali naturaingeneratur, non vehit societatem humanam, ut potest alicui videri,ad anarchicam dissolutionem, omnis potestatis et socialis vitaa im­patientem, sed tali propria natura est praadita,ut, cum plene se efficere

XII PREFATIO

non possit, nisi per sociales vias, ad societatem ipsam (cujus formaest Status) singulos naturaliter impellit et alligat.

Is prseterea, qui regimini przeest, publica: beneficentia: oňiciis te­netur: non quidem humanitarie, ut hodie, sed Christiane, ob praemium,quod ab hominibus non expectatur.

Cum antithesim ita neget S. Thomas, qua—,hodíe, ex Aristotelisstudio orta, esse adfirmatur inter Societatem et Individuum, Statusipse se monstrat medium, flrme eňectum, sponte expetitum, ut ipseejus flnis, quia et prout ad f1nem ultimum ordinatur.

Nec Statolatria, nec Anarchia: politica rationalis, id est talis, ut,omnia sicut medium aptum ad finem simpliciter perpendens, Statnipropriam meritamque positionem tribuat in valorum universali ordine,cuius vertex transcendens Deus est.

Status non intelligitur sicut aliquid juridicum, vel aliquid jurisconditor; sed sicut res humana, qnse, quantum ad j us (instrumentumipsius Status), interpres et primus jurisdicens magistratus est: quiaJustitia Dei Conceptio est, quam participamus.

* *

Quantum ad rclationes inter Ecclesiam et Statum S. Thomas nonCaasareo-Papismumsectatur, quia ordinem principatuum commutat;non Separatismum, quia hoc negligit, unicam rem humanam esseindividuum, et in individua duarnm Potestatum interferentiam negarinon posse: ne Theocratíam quídem demnm, quia in argumentis ana­logicis -—Civitate Dei et Civitate Satana: — insistens, minime abso—lutas, et quaa in praemissis non continentur, conjecturas asseqnitur.Aquinas, ob cultum propositionis de actionum autonomia, utriquePotestati propriam positionem tribuit; integram, nsque ad rationalelimen (id est ad medii aptam accommodationem ad flnem) mutuamantonomiam relinquens actionum duarum concurrentium, pcr propriasvias, ad communem et singularem flnem. Et, Pontiňcis qnidem prae­minentiam adfirmans (ad ultimum finem constanter actiones ordinans:utens jndicio uno, quia universali), ipsius Pontificia interventum inImperatoris (immoPrincipis) oňicii rationem intra hos terminos coercet:interveniat modo Pontifex, cum Imperator, libere propria potestateutens, suo periculo ipse sese indignum potestate reddiderit, et talem, utpotestatis a Deo sibi delegataa depositarius jam haberi non possit.Adhuc: tantummodo interveniat ad formaliter notandam, et patefacíen­dam subditis, nulla ambiguitate et scienter, rem confectam: regentemob ipsius crimen delapsum et potestate sua minutum divina ope fuisse.

PREFATIO XIII

Quod ad servitutem pertinet, tandem S. Thomas magnoperedissimilis et alius est ac fuit a nonnullis flctus. Ab Aristotele pro­funde discrepat; longiusque quam hujus nostra: aetatis hominesprocessit.

Cives nos hodie, politi et. urbani, qui in fuscum Medium JEvumcum contemptu oculos convertimus, nos, dico, non solum patimur(praeter quam ejus nomen), sed volumus turpissimam servitutem, eteam fovemus. Lex quoque opitulatur: sunt scorta legitima, genushumanum re servum, cui jus negatur ultimi quoque Hnis; est turpisvirorum ordo ad coemendam et mercandam, in patria et in terrisexteris, humanam carnem.

Longe aliter Angelicus: degenerationem non negat, sed non le­gitimat; nec eam h'abetutprop1'iumhumanae natura, contra ut accidens :conatur igitur eam devincere et abolere. Idem admittit (praater ta.­mulatum et glebze servit'utem) quandam servitutem, si ita dici potest,physicam (non moralem) subiectionem, non cujusdam socialis generishominibus liberis (nec (economics, ratione insistens, ut Aristoteles),sed tantum (excepto semper ad ultimum finemjure, immo ut faciliusid assequi possint) unius singuli hominis societati: si modo hic homonervus sit propriae infirmitatis et suorum vitiorum (ita degenerati,criminales, dementes). Liber enim est ille tantum qui potest, cupi­ditatibus non devinctus, incoactum practicum iudicium, voluntatismotivum, facere.

III. — Dico Políticam Thomisticam posse eňingere et ostendere sediebus nostris non modo ut vivam et praasentem doctrinam, sed opti­mum progrediendi terminum. Haecmea adfirmatio videri potest, et certevidebitur audax et temeraria: ípse id puto; sed talis videbitur illistantum, qui Angelici doctrinam ambigue interpretantes, hoc modoeam repudiare conantur; illis qui timide tacere soliti de omnibusrebus, quae ipsorum gloria sunt et oerta pertinentia, manum adver­sariis porrigunt, quorum eisdem armis utuntur: silentio. Attamen eisqui in Christum credunt, donec vera est Christiana metaphysica,erit vera Thomistica Politics., qua: super ea se attollit. crystallinaalogicae aedificium. Nec quisquam dicat Aquinatis Politicam anachro­

XIV PREFATIO

nisticam esse, sophistica sua historica ct exegetica censura lideminducere temptans, eandem Mcdii lEvi temporum fructum esse, doc­trinam empyrica et relativa natura praaditam.

Ea contra est sedificata in principiis immortalibus et universa­libus, qua: ideo nec sunt praeterita, nec praetor—ircpossunt. Non in sin­gula re particulari et contingenti, sed in altissima sententia et ratione,quaaomnia.consilia, omnes coneretas regulas format, substantia vitalispolitics: conceptionis in : De R. P. » est exquirenda: haac est veredefinita et certa regula quoque novissimis et recentíssimis jurispublici institutis, subtili animi perceptione szepe prazdivinatis. Hocvere nobis, Christiani Catholici.

At non nobis solum est hisce temporibus apta et propria. Tho­mistica Politica, sed, ut ita. dicam, omnibus necessaria. Nonne omnes,sine distinctione, pacem sitiunt et ordinem; nonne sentiunt temporamagis Virtuti propitia esse condicionem, qua: hodie magis quam panisurgeat; nonne animadvertunt meliorem diseiplinam, firmiorem inAuctoritates et leges (Dei explicationes) reverentiam gravissimze etimpellentis necessitatis esse?

Quis, post trucem principiorum irrisionem et fallaciam, quaeGallicam rerum evcrsionem formaverunt, post falsas species, quaain dies maxime crescunt de eisdem principiis; quis, dico, non per­spexit : divisionem potestatum » ad probandam et tuendam regentiumintegritatem esse vanam lormulam, quae effici nequeat? Quis recusatutilitatem superhumanw cuiusdam potestatis admittcre, a Politicasejunctae et permanentis, quze secure et tempestive rei publica: admi­nistrationem degenerem esse indicet? Populus (jam nemo se illudit)nihil intelligit, nihil scit; plaudit, per horas tempus, ei, a quo fasci­natur: populus : qui magis sensibilibus movetur, quam ratione du—catur> (De Reg. II, 11).

De tributis sapientes dat et utiles moderationis regulas; quatenuspotest ire et ubi desinit, immutabilem in modum, cxigendorum tri­butorum jus; in quo etiam probante principio tamquam in funda­mento idem jus nitatur, explicat serena et obiectiva simplicitate ineodem : De R. P. » et in : De regimine Judaeorum » (quodhic in appendice additur). Claram item commemorationem facit dereditibus publicis, ordinariis et extraordinariis, de publico patrimonio,de publicis fructibus administrandis, non retrogradum in modum sicum scientitlco nostra setatis progressu comparetur.

PREFATIO XV

* *

Visio enim harum omnium congruentium rerum inter nostraspostulationes recentissimorum temporum et universales formulas, etideo divinatrices, Angelici Doctoris, qua: ad postulationes satisfa­ciendas accurata cum ratione intendunt; mira et, ut aliis verbis utar,practica opusculi in prassens tempus convenientia primus impulsusfuit ad rursus edendum hoc nostrum : De regimine Principum »,cum brevi epistula : De regimine Judseorum ». Ad hunc impulsumse una coniunxerunt, ita ut insuperabilis tiel-et, et consideratio:ignoratum esse saapius opusculum viris politicis quoque Christianiaomnium nationum, et ex mea personali experientia recognitio: dim­culter : De R. P. » opusculum reperiri posse et in mercatu et, in­terdum, in bibliothecis quoque. Alia. etiam consideratio concurrit: inThomisticis nostra aatate studiis rursus fausteque florentibus — adquai, in politicam quoque partem, Pontifex Maximus omnes nos ap­pellat, recenti Sua Encyclica —grave damnum futurum esset, si Politicaasanatio negligeretur: qua:Politica hodie, turbida cupiditatibus, tamquamprocellosa tempestas, densa contrariis inter se et male acceptis princi­piis, absurdis rebus, erroribus et veritatibus, apportatrix, in omnesconscientias, perturbationis dolorosaa et enervantis, fautrix mali,quod semper in procellis progreditur.

Postremum igitur dico: pulchrum aptumque in tanta, ruina,emittere novam editioncm hujus validi . De R. P. » opusculinobis visum est spo Christiana ňdentibus, ut in malum tamquampropitium balsamum perveniat, fecunda pluvia in sitientem tex-ram,ardens taeda in tenebris agitata.,utluceat omnibus, ad iterostendendum.

Sin autem totius boni et solacii, quod auimus noster in sua visionesperare audet (qua, si se fallit, nimio amore errat) parum vel nihileveniet in animis et voluntatibus nostra selata convulsis, satis idoneumlabori praemium, in dolore consolatio, Christiana superbia erit, nosmox vocem secundum expressum a Poutnice desiderium edidisse:voce respondisse Ejus provocationi.

Hoc ineeptum saltem erit devote: obedienciw testimonium.

Augusta TaurinorumOct. MCMXXIII.

J osnpn MATHIS.

DE REGIMINE PRINCIPUMAD REGEM CYPRI

(Edit. Rom. Opusc. XX)

ARGUMENTUM OPERIS

Cogitanti mihi quid offerrem regia! cel­situdini dignum, memque professioni con—gruum et officio, id occurrit potissimeofferendum, ut regi librum de regno con­scriberem, in quo et regni originem, et ea.qua ad regis officium pertinent, secundumScripturaa divina: auctoritatem, Philoso­phorum dogma et exempla laudatorum

principum diligenter depromerem, juxtaingenii proprii facultatem, principium,progressum, consummationem operis exillius expectans auxilio qui est Rex regumet Dominus dominantium: per quem rc­ges regnant, Deus, magnus Dominus, etrex magnus super omnes Deos.

LIBER PRIMUS

CAPUT I.

' Quad necesse est homines simul vi­ventes ab aliquo dilígenter regi.

Principinm autem intentionis nostrahinc sumere oportet, ut quid nomineregis intelligendum sit, exponatur. Inomnibus autem qua: ad finem aliquemordinautur, in quibus contingit sic etaliter procedere, opus est aliquo diri­gente, per quod directe debitum per­veniatur ad finem. Non enim navis,quam secundum diversorum ventorumimpulsum in diversa moveri contingit,ad destinatum finem perveniret, nisi per

1 — De Regimine.

gubernatoris industriam dirigeretur adportum; hominis autem est aliquis fi­nis, _ad quem tota vita. ejus et actioordinatur, cum sit agens per intelle—ctum, cujus est manifeste propter fi­nem operari. Contingit autem diversi­mode homines ad tinem intentum pro­cedere, quod ipsa. diversitas humanorumstudjorum et actionum declarat. Indi­get igitur homo aliquo dirigenta adiinem. Est autem um'cuique hominumnaturaliter insitum rationis lumen, quoin suis actibus dirigatur ad finem. Etsi quidcm homini conveniret Singula­riter vivere, sicut multis animalium,nullo alio dirigente indigeret ad íinem.

2 DE REGIMINE PBTNCIPUM - LTB. I, CAPUT I.

sed ipse sibi unusquisque esset rex subDeo summo rege, in quantum per lu­men rationis divinitus datum sibi, insuis actibus se ipsum dirigeret. Natu­rale autem est homini ut sit animalsociale et politicum, in multitudine vi­vens, magis etiam quam omnia alia.animalia, quod quidem naturalis neces­sitas declarat. Aliis enim animalibusnatura praeparavit cibum, tegumenta pi­lorum, deiensionem, ut dentes, cornua,ungues, vel saitem velocitatem ad fu—gam. Homo autem institutus est nullohorum sibi a. natura praeparato, sedloco omnium data est ei ratio, perquam sibi hzec omnia officio manuumposset praaparare, ad que omnia prae­parunda unus homo non sutficit.- Namunus homo per se sufficienter vitamtransigere non posset. Est igitur ho­mini naturale, quod in societate mul­torum vivat. Amplius: aliis animaiibusinsita est naturalis industria ad omniaea, quae sunt eis utilia vel nociva,sicut ovis naturaliter aestimat lupuminimicum. Qusedam etiam animalia exnaturali industrie. cognoscunt aiiquasherbas medicinales et alia eorum vitaenecessaria. Homo autem horum, qua:sunt suse vita: necessaria, naturalemcognitionem habet solum in communi,quasi eo per rationem vaiente ex uni—versalibus principiis ad cognitionemsingulorum, qua: necessaria sunt hu­mana: vitae, pervenire. Non est autempossibile, quod unus homo ad omnia hu­jusmodi “per suam rationem pertingat..Est igitur necessarium homini, quod inmultitudine vivat, ut unus ab alio adsjuvetur, et diversi diversis inveniendisper rationem occuparentur, putu, unusin medicina, alius in hoc, alius in alio.Hoc etiam evidentissime declaratur perhoc, quod est proprium hominis locu­tione uti, per quam unus homo aliissuum conceptum totaliter potest expri­mere. Alia. quidem animalia exprimuntmutuo passiones suas in communi, utcanis in latratu iram, et alia animaliapassiones suas diversis modis. Magisigitur homo est communicativus alteri

quam quodcumque aliud animal, quodgregale videtur, ut grus, formica et apis.Hoc ergo considerans Salomon in Ec­clesiaste IV, 9, ait: Melina est esse duosquam unum. Habent ením emolumentummutuo: socielatis. Si ergo naturale esthomini quod in societate multortun vi­vat, necesse est in hominibus esse perquod multitudo regatur. Muitis enimexistentibus hominibus et unoquoque id,quod est sibi congruum, providente, mul­titudo in diversa dispergeretur, nisi et­iam esset aliquis de eo, quod ad bonummultitudinis pertinet, curam babens;sicut et corpus hominis et cujuslibetanimalia deflueret, nisi esset aliqua visregitiva. communis in corpore, quae adbonum commune omnium membrorumintenderet. Quod considerans Salomondicit (Prov. xr, 14): Ubi non est gu­bernator, díssipabitur populus. Hoc au­tem rationabiliter accidit: non enimidem est quod proprium et quod com­mune. Secundum propria quidem diffe­runt, secundum autem commune uniun­tur. Diversorum autem diversaa su'ntcausa. Oportet igitur, praater id quodmovet ad proprium bonum uniuscujus­que, esse aliquid, quod movet 'ad bo­num commune muitorum. Propter quodet in omnibus, qua: in unum ordinan­tur, aliqujd invenitur alterius regiLivum.In universitate enim corporum per pri­mum corpus, sciiicet cceleste, „alia cor­porn ordine quodam divina providentiareguntur, omniaque corpora per crea­turam rationaiem. In uno etiam homine _anima regit corpus, atque inter animapartes irascibilis et concupiscibilis ra­tione reguntur. Itemque inter membracorporis unum est principale, quod om­nia. movet, ut cor, aut caput. Oportetigitur esse in omni multitudiue aliquodregitivum.

Contingit autem in quibusdam, quaaordinantur ad finem, et recte, et nonrecte procedere. Quare et in regiminemultitudinis et rectum, et non rectuminvenitur. Recte autem dirigitur unum­quodque, quando ad íinem convenientemdcducitur, non recte autem, quando ad

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. I, CAPUT II. 3

finem non convenientem. Alius autemest finis conveniens multitudini libero—rum, .et servorum. Nam liber est, qui suicausa est ; servus autem est, qui id quodest, alterius est. Si igitur .liberorummultitudo a regente ad bonum communemultitudinis ordinetur, erit regimen re­ctum et justum, quale convenit liberis.Si vero non ad bonum commune multi­tudinis, sed ad bonum privatum regen­tis regimen ordinetur, erit regimen in­justum atque perversum, unde et Do­minus talibus rectoribus comminaturper Ezech. xxxw, 2, dicens: Va pasta­ribus qui pascebant semetipsos (quasisua. propria commoda querentes): nonnegreges a pastoribus pascuntur? Bonumsiquidem gregis pastores quaarere de­bent, et rectores quilibet bonum mul­titudinis sibi subjecte. Si igitur regi—men injustum per unum tantum fiat.qui sua commoda ex regimine querat,non autem bonum multitudinis sibisubjectae, talis rector tyrannus“ voca­tur, nomine a fortitudine derivato,quia scilicet per potentiam opprimít,nou per justitiam regit: unde et apudantiquos potentes quique tyranni vo­cabantur; Si vero injustum regimennon per unum fiat, sed per plures,siquidem per paucos, oligarchie: vo­cntur, id est principatus paucorum,quando scilicet pauci propter divitiasopprímunt plebem, sola pluralitate a ty­ranno differentes. Si vero iniquum re­gimen exerceatur per multos, democratic:nuncupatur, id est potentatus populi,quando scilicet populus plebejorum perpotentiam multitudinis opprimit divi­tes. Sic enim populus totus erit quasiunus tyrannus. Similiter autem et ju­stum regimen distingui oportet. Si enimadministretur per aliquam multitudi­nem, communi nomine palma vocatur,utpote cum multitudo bellatorum in ci­vitate vel provincia dominatur. Si veroadministretur per paucos, virtuosos au­tem, hujusmodi regimen aristocratia vo­catur, id est potentatus optimus, .veloptimorum, qui propterea optimates dí—cuntur. Si vero justum regimen ad

unum tantum 'pertíneat, ille proprierex vocatur: unde Dominus per Ezech.(cap. xxxvn, 24) dicit: Servus meu:David rez super omnes erit, et pa—stor unus erit omm'um eorum. Ex quomanifeste ostenditur, quod de rationeregis est quod sit unus, qui praesit, etquod sit pastor commune multitudinisbonum, et non suum commodum quae­rens. Cum autem homini competat inmultitudine vivere, quia sibi non suf—ficit ad necessaria vitae, si solitariusmaneat, oportet quod tanto sit perfe­ctior multudinis societas, quanto ma­gis per se sufficiens erit ad necessariavita. Habetur siquidem aliqua vitae sui­ficientia in una familia domus unius,quantum scilicet ad naturales actusnutritionis, et prolis generandas, et alio­rum hujusmodi , in uno autem dico [legezvico]. quantum ad ea quae ad unum arti—ficium pertinent; in civitate vero, qua:est perfecta. communitas, quantum adomnia uecessaria vitae; sed adhuc magisin provincia una propter necessitatemcompugnationis et mutui auxilii contrahostes. Unde qui perfectam communi­tatem regit, id est civitatem vel provin­ciam, _antonomastice rex vocatur; quiautem domum regit, non rex, sed pa­terfamilias dicitur. Habet tamen ali­quam similitudinem regis, propter quamaliquando reges populorum patres vo­cantur.

Ex dictis igitur patet, quod rex estqui uuius multitudinem civitatis velprovinciae, et propter bonum commune,regit; unde Salomon in Eccle. v, 8, dicit:Universa terra: re:: imperat servienti.

CAPUT II.Quad utilius est multitudinem homi­

num simul viveniium regi per unumquam per plures.

His autem pramissis requirere opor­tet, quid provincie vel civitati magieexpedit: utrum a pluribus regi, vel uno.Hoc autem considerari potest ex ipsofine regiminis.

DE BEGIMI'NE PRINCIPUM - LrB. I, CAPUT III.

Ad hoc enim cujuslibet regentis ferridebet intentio, ut ejus quod regendumsuscepit, salutem procuret. Gubernato­ris enim est navem contra maris peri­cula servando, illazsam perducere adportum salutis. Bonum autem et salusconsociataé multitudinis est, ut ejus uni­tas conservetur, qua: dicitur pax, quaremota, socialis vitae perit utilitas, qui­nimmo multitudo dissentiens sibi ipsisit onerosa. Hoc igitur est ad quod ma­xime rector multitudinis intendere de­bet, ut pacis unitatem procuret. Necrecte .consiliatur, an pacem faciat inmultitudine sibi subjecta,sicut medi­cus, an sanet iniirmum sibi commis­sum. Nullus enim consiliari debet define quem intendere debet, sed de hisqua: sunt ad finem. Propterea Aposto­lus commendata tidelis populi unitate:Solliciti, inquit (Ephes. xv, 3), sitisservare unitatem spiritus in vinculo pa­cis. Quanto igitur regimen efticaciusfuerit ad unitatem pacis servandam,tanto erit utilius. Hoc enim utilius di­cimus, quod magis perducit ad finem.Manitestum est autem quod unitatemmagis efticere potest quod est per seunum, quam plures. Sicut efticacissimacausa est calefactionis quod est per secalidum. Utilius igitur est regimenunius, quam plurium.

Amplius, manifestum est, quod pluresmultitudinem nullo modo conservant, siomnino dissentircnt. Requiritur enim inpluribus quaedam unio ad hoc, quodquoquo modo regere possint: quia necmulti navem in unam partem traherent,nisi aliquo modo conjuncti. Uniri autemdicuntur plura per appropinquationemad unum. Melius igitur regit unus, quamplures ex eo quod appropinquant adunum.

Adhuc: ea, quze sunt ad naturam, op­time se habent: in singulis enim opera­tur natura, quod optimum est; omneautem naturale regimen ab uno est. Inmembrorum enim multitudine unum estquod omnia movet, scilicet cor; et inpartibus anima: una vis principaliterpraesidet, scilicet ratio. Est etiam api­

bus unus rex, et in toto universo unusDeus factor omnium ct rector. Et hocrationabiliter. Omnis enim multitudoderivatur ab uno. Quare si ea, quaa suntsecundum artem, imitantur ea, qua: suntsecundum naturam, et tanto magis opusartis est melius, quanto magis assequitursimilítudinem ejus quod est in natura,necesse est quod in humana multitudineoptimum sit, quod per unum regatur.

Hoc etiam experimentis apparet. Namprovinciaa vel civitates, quae non regun­tur ab uno, dissensionibus laborant, etabsque pace fluctuant, ut videatur ad­impleri quod Dominus per Prophetamconqueritur, dicens (Jerem. xu, 10):Pastores multi demoliti sunt vineammeam. E contrario vero provincie etcivitates, qua: sub uno rege reguntur,pace gaudent, justitia florent, et affluen­tia rerum laztantur. Unde Dominus promagno munere per prophetas populosuo promittit, quod poneret sibi caputunum, et quod princeps unus erit inmedio eorum.

CAPUT III.

Quad, sicut dominium unius optimumest, quando est justum, ita opposi­tum ejus estpessimum, probaturquemultis rationibus et argumentis.

Sicut autem regimen regis est opti­mum, ita regimen tyranni est pessi­mum. Opponitur autem politiae quidemdcmocratia, utrumque enim, sicut exdictis apparet, est regimen quod perplures exercetur; aristocratiae vero oli—garchia, utrumque enim exercetur perpaucos; regnum autem tyrannidi,utrumque enim per unum exercetur.Quod autem regnum sit optimum regi—men, ostensum est prius. Si igitur op­timo opponitur pessimum, necesse estquod tyrannis sit pessimum.

Adhuc: virtus unita magis est efficaxad effectum inducendum, quam dispersavel divisa. Multi enim congregati simultrahunt, quod divisim per partes sin­

DE REGIMIN'E PBINCIPUM - LIB. I, CAPUT III. 5

gulariter a singulis trabi non posset.Sicut igitur utilius est virtutem operan­tem ad bonum esse magis unam, ut sitvirtuosior ad operandurn bonum; itamagis est nocivum, si virtus operansmalum sit una, quam divisa. Virtus au­tem injuste praesidentis operatur admalum multitudinis, dum commune bo­num multitudinis in sui i_psius bonumtantum retorquet. Sicut igitur in re­gimine justo, quanto regens est magisunum, tanto est utilius regimen, ut re­gnum melius est quam aristocratia, ari­stocratia vero quam politia'; ita e con­verso erit et in injusto regimino, utvidelicet quanto regens est magis unum,tanto magis sit nocivum. Magia igiturest nociva tyrannis quam oligarchia:oligarchia autem quam democratia.

Amplius: per hoc regimen fit injustum,quod spreto bono communi multitudi­nis, quaritur bonum privatum regentis.Quanto igitur magis receditur a bonocommuni, tanto est regimen magis in­justum; plus autem receditur a bonocommuni in oligarchia, in qua quwriturbonum paucorum, quam in democratia,in qua quieritur bonum multorum; etadhuc plus receditur a bono communiin tyranm'de, in qua quaaritur bonumtantum unius: omni enim universitatipropinquius est multum quam paucum,et paucum quam unum solum. Regimenigitur tyranni est injustissimum. Simi­liter autem manifestum fit consideranti­bus divina: providentias ordinem, quaoptime universa disponit. Nam bonumprovenit in rebus ex una causa perfe­cta, quasi omnibus adunatis qua: adbonum juvare possunt, malum autemsingillatim ex singularibus deiectibus.Non enim est pulchritudo in corpore,nisi omnia membra fuerint decenterdisposita; turpitudo autem contingit,quodcumque membrum indecenter sehabeat. Et sic turpitudo ex pluribuscausis diversimode provenit, pulchi'i­tudo autem uno modo ex una causaperfecta: et sic est in omnibus bonis.et malis, tamquam hoc Deo providente,ut bonum ex una causa sit fortius,

malum autem ex pluribus causis sitdebilius. Expedit igitur ut regimen ju­stum sit unius tantum, ad hoc ut sitfortius. Quod si in injustitiam declinatregimen, expedit magis nt sit multorum,ut sit debilius, et se invicem impediant.Inter injusta igitur regimina tolerabi­lius est democratia, pessimum vero ty­rannis.

Idem etiam maxime apparet, si quisconsideret mala quae ex tyrannis pro­veniunt, quia cum tyrannus, contemptocommuni bono, quaarit privatum, conse­quens est ut subditos diversimode gra­vet, secundum quod diversis passioni—bus subjacet ad bona aliqua affectanda.Qui enim passione cupiditatis detinetur,bona subditorum rapit: unde Salomon(Prov. xxxx, 4): Re: justus erigit ter­mm, vir avarus destruet eam. Si veroiracundiaa passioni subjaceat, pro nihilosanguinem fundit, unde per Ezech. xxu,vers. 27,dicitur: Principes eius in me­dia ejus quasi lupi rapientes predtim adel/undendum sanguinem. Hoc igitur re­gimen fugiendum esse, sapiens monet,dicens (Eccli. 1x, 18): Lange esto abhomine potestatem habente occidendí,quia scilicet non pro justitia, sed perpotestatem occidit pro libidine volunta­tis. Sic igitur nulla erit securitas, sedomnia sunt incerta, cum a juredlisce­ditur, nec firmari quidquam potest, quodpositum est in alterius voluntate, nedicam libidine. Nec solum in corpora­libus subditos gravat, sed etiam spiri­tualia eorum bona impedit, quia quiplus praaesse appetunt quam prodesse,omnem proiectum subditorum impe­diunt, suspicantes omnem subditorumexcellentiam sua: iniquaa dominationipraajudicium esse. Tyrannis enim ma­gis boni quam mali suspecti sunt, sem­perque his aliena virtus formidolosa est.Conantur igitur praadicti tyranni, neipsorum subditi virtuosi effecti magna­nimitatis concipiant spiritum, et eoruminiquam dominationem non ferant, neinter subditos amicitia faadus iirmetur,et pacis emolumento ad invicem gau—deant, ut sic dum unus de altero non

6 DE REGIMINE PRINCIPUM —I.!B. I, CAPUT IV.

confidit, contra eorum dominium ali­quid moliri non possint. Propter quodinter ipsos discordias seminant, exortasnutriunt, et ea quae ad fcederationemhominum pertinent, ut connubia etconvivia, prohibent, et caatera hujusmodi,per qua: inter hornines solet familiaritaset ííducia generari. Conantur etiam nepotentes aut divites fiant, quia de sub­ditis secundum sua: malitize conscien­tiam suspicantes, sicut ipsi potentia etdivitiis ad nocendum utuntur, ita timentne potentia subditorum et divitiaa eisnocivaa reddantur. Unde et Job xv, 21,de tyranno dicitur: Som'tus terrorissemper in auribus ejus, et cum pax sít,(nullo scilicet malum ei intentante) illesemper insidias suspícatur. Ex hoc au­tem contingit, ut, dum presidentes, quisuhditos ad virtutes inducere deberent,virtuti subditorum nequiter invident, eteam pro posse impediunt, sub tyrannispauci virtuosi inveniantur. Nam juxtasententiam Philosophi apud illos inve­niuntur fortes viri, apud quos iortissimiquique honoranlur, et ut Tullius dicit:<<Jacent semper et parum vigent, quaapud quosque improbantur ». Naturaleetiam est, ut homines, sub timore nu­triti, in servilem degenerent animum,et pusillanimes fiant ad omne virileopus 't strenuum: quod experimentopatet in provinciis, qua diu sub tyrannisfuerunt. Unde Apostolus, Col. m, 21,dioit: Patres, nolite ad indignationemprovocare Iilios vestros, ne pusilloanima fiant. Haec igitur nocumenta ty­rannidis rex Salomon (Prov. xxvm, 12)considerans, dicit: Regnantibus žmpiis,mince hominum, quia scilicet per ne­quitiam tyrannorum subjecti a virtutumperfectione deficiunt; et iterum dicit(ibid. xxrx, 2): Cum impíi sumpserintprincipatum, gemet populus quasi subservitule deductus; et íterum (xxvm,vers. 28): Cum surrexen'nt impii, abs­condentur homines, ut tyrannorum cru­dclitatem evadant. Nec est mirum, quiahomo absque ratione secundum anima:sua libidinem prasídens nihil differt &bestia, unde Salomon (ibid. xxvm, 15):

Leo rugiens et ursus esuriens princepsimpius super populum pauperem ; etideo a tyrannis se abscondunt hominessicut a crudelibus besliis, idemque vi­detur tyranno subjici, et bestia: szevientisubsterni.

CAPUT IV.

Quomodovariatum est dominium apudRomanos, et quod interdum apudeos magis aucta est rcspublica &:dominia plurium.

Quia igitur optimum et pessimum con­sistunt in monarchia, id est principatuunius, multis quidem propter tyranno­rum malitiam redditur regia dignitasodiosa. Quidam vero dum regimen re­gis desiderant, incidunt in savitiamtyrannorum, rectoresque quamplures ty—rannidem exercent sub przetextu regiadigm'tatis. Horum quidem exemplumevidenter apparet in romana republica.Regibus enim &populo romano expulsis,dum regium vel potius tyrannicum fa—stum ferre non possent, instituerant sibiconsules et alios magistratus, per quosregi cceperunt et dirigi, regnum in ari­stocratiam commutare volentes, et, sicutrefert Salustius: << lncredibile est me—moratu, quantum, adepta libertate, inbrevi romana civitas creverit ». Ple­rumque namque contingit, ut hominessub rcge viventes, segnius ad bonumcommune nitantur, utpote aastimantes idquod ad commune bonum impendunt,non sibi ipsis conferre, sed alteri, subcujus potestate vident esse bona com­munia. Cum vero bonum commune nonvident esse in potcstate unius, non at—tendunt ad bonum commune quasi adid quod est alterius, sed quilibet atten­dit ad illud quasi suum: undo expe—rimento videtur quod una civitas perannuos rectores administrata, plus pot­est interdum quam rex aliquis, si habe­ret tres vel quatuor civitates: parvaquoservitia exacta a regibus gravius feruntquam magna onera, si & communitate

m: normami-: ramenou - LIB. :, CAPUTv. 7

civium imponantur: quod in promotioneromana reipublicae servatum fuit. Namplebs ad militiam scribebatur, et promilitantibus stipendia exsolvebant, etcum stipendiis exsolvendis non suffice­ret commune aararium, in usus publicosopes venere privataz, adco ut praetersingulos annulos aureos, singulasquebullas. qua: erant dignitatis insignia,nihil sibi auri ipse etiam senatus reli­qucrit. Sed cum dissensionibus fatiga­rentur continuis, quaa usque ad bellacivilia excreverunt, quibus bellis civi­libus eis libertas, ad quam multum stu­duerant, de manibus erepta est, subpotestate imperatorum esse caaperunt,qui se rcges & principio appellari no­luerunt, quia Romanis fuerat nomenregium odiosum. Horum autem quidammore regio bonum commune fideliterprocuraverunt, per quorum studium ro­mana respublica et aucta et conservataest. Plurimi vero eorum in subditosquidem tyranni, ad hostes vero etfectidesides et imbecilles, romanam rempu­blicam ad nihilum redegerunt. Similisetiam processus íuit in populo Hebraao­rum. Primo quidem dum sub judicibusregebantur, undique diripiebantur abhostibus. Nam unusquisque quod bo­num erat in oculis suis, hoc faciebat.Regibus vero eis divinitus datis ad eo­rum instantiam, propter regum mali­tiam, a. cultu unius Dei recesserunt etfinaliter ducti sunt in captivitatem,Utrinque igitur pericula. imminent: sivedum timetur tyrannus, evitetur regisOptimum dominium, sive dum hoc con—sideratur, potestas regia in malitiamtyrannicam convertatur.

CAPUT V.Quad in dominia plurium magis swpe

contingit dominium tyrannicum,quam ea: dominia unius; et idea re­gimen unius melius est.

Cum autem inter duo, ex quorumutroque periculum imminet, eligereoportet, illud potissime eligendum est,

ex quo sequitur minus malum. Ex mo­narchia autem, si in tyrannidem con­vertatur, minus malum sequitur quamex regimine plurium optimatum, quanclocorrumpitur. Dissensio enim, qua: plu­rimum sequitur ex regimine plurium,contrariatur bono pacis, quod est pra:­cipuum in multitudine sociali: quodquidem bonum per tyrannidem non tol—litur, sed aliqua particularium hominumbona impediuntur, nisi fuerit excessustyrannidis, quod in totam communita­tem desazviat. Magis igitur praaoptandumest unius regimen quam multorum,quamvis ex utroque sequantur pericula.Adhuc: illud magis fugiendum videtur,ex quo pluries sequi possunt magnapericula.; frequentius autem sequunturmaxima pericula multitudinis ex mul­torum regimine, quam ex regimineunius. Plerumque enim contingit ut expluribus aliquis ab intentione communisboni deficiat, quam quod unus tantum.Quicumque autem, ex pluribus praesi­dentibus, divertat ab intentione commu­nis boni, dissensionis periculum in sub­ditorum multitudine imminet, quia dis­sentientibus principibus consequens 'estut in multitudine sequatur dissensio.Si vero unus praesit, plerumque quidemad bonum commune respicit; aut si abono communi intentionem avertat, nonstatim sequitur ut ad subditorum dc­pressionem intendat, quod est excessustyrannidis et in malitia regiminis maxi­mum gradum tenens, ut supra ostensumest. Magia igitur sunt fugienda pericula,quaa proveniunt ex gubernatione multo­rum, quam ex gubernatione unius. Am­plius, non minus contingit in tyrannidemverti regimen multorum quam unius,sed forte irequentius. Exorta. namquedissensione per regimen plurium, con­tingit saape unum super alios superareet sibi soli multitudinis dominium usur­pare, quod quidem ex his, quae protempore fuerunt, manifeste inspici pot­est. Nam tere omnium multorum regi­meu est in tyrannidem terminatum, utin romana. republica manifeste apparet.Quaa cum diu per plures magistratus

8 DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB.

administrata. fuisset, exortis simultati­bus, dissensionibus at bellis civilibus,in crudclissimos tyrannos incidit; etuniversaliter si quis praeterita. iacta etqua! nunc fiunt diligenter consideret,plures inveniet exercuisse tyrannidemin terris, quaa per multos reguntur, quamin iilis, qua: gubernantur per unum. Siigitur regium, quod est optimum regi­men, maxime vitandum \'ideatur proptertyrannidem; tyrannis autem non minus,sed magis, contingere solet in regimineplurium, quam unius, reliuquitur sim­pliciter magis esse expediens sub regeuno vivere, quam sub regimine plurium.

CAPUT VI.

Conclusio, quod regimen unius sim—pliciter sit optimum. Ostcndit qua­liter multitudo se debat habere circaipsum, quia auferenda est ei occasione tyrannizet, et quod etiam in hocest tolerandus propter mqíus malumvitandum.

Quia. ergo unius regimen prazeligen­dum est, quod est optimum, et contingitipsum in tyrannidem converti, quod estpessimum, _ut ex dictis patet, laboran­dum est diligenti studio ut sic multi­tudini provideatur de rege, ut non in­cidant in tyrannum. Primum autem estnecessarium ut talis conditionis homoab íllis, ad quos hoc spectat oiticium,promoveatur iu regem, quod non sitprobabile in tyrannidem declinare. UndeSamuel, Dei providentiam erga institu­tionem regis commendans, ait I Reg.cap. mu, 14: Quasz'vit aibi Dominusvirum secundum car suum. Deinde sicdisponenda est regni gubernatio, ut regijm instituto tyrannidis subtrahaturoccasio. Simul etiam sic ejus tempe­rctur potestas, ut in tyrannidem de fa­cili declinare non possit. Quaa quidemut fiant, in sequentibus considerandumerit. Demum vero curandum est, si rexin tyrannidem diverteret, qualiter pos­set occurri.

I, CAPUT VI.

Et quidem si nou fuerit excessus ty­rannidis, utilius est remissam tyranni­dem tolerare ad tempus, quam contra.tyrannum agendo multis implicari peri­culis, quae sunt graviora ipsa tyrannide.Potest enim contingere, ut qui contratyrannum agunt praevalere non possint,et sic provocatus tyrannus magis desse­viat. Quod si pmvalere quis possit ad­versus tyrannum, ex hoc ipso proveniuntmultotiens gravissimaa dissensioncs inpopulo: sive dum in tyrannum insurgi­tur, sive post dejectionem tyranni ergaordinationem regiminis multitudo sepa—ratur in partes. Contingit etiam ut in­terdum, dum alicujus auxilio multitudoexpellit tyrannum, ille, potestate acce­pta, tyrannidem arripiat, et timens patiab aJio quod ipse in alium fecit, gravioriservitute subditos opprimat. Sic enimin tyrannide solet contingere, ut poste­rior gravior fiat quam precedens, dumpraecedcntia gravamina non deserit, etipse, ex sui cordis malitia, nova. exco­gitat; undo Syracusis quondam Dio—nysii mortem omnibus desiderantibus,unus quazdam, ut'incolumis et sibi su­perstes esset, continue orabat; quod uttyrannus cognovit, cur hoc faceret in—terrogavit. Tum illa.: <<Puella, inquit,existens, cum gravem tyrannum habe—remus, mortem ejus cupiebam, quo in­terfecto, .aliquantum durior successit;ejus quoque dominationem finiri ma—gnum existimabam: tertium te impor­tuniorem babere cozpimus rectorem.ltaque si tu fueris absumptus, deteriorin locum tuum succedct ».

Et si sit intolerabilis excessus tyran­nidis, quibusdam visum fuit ut ad for­tium virorum virtutem pertineat tyran­num interimere, seque pro liberationemultitudinis exponere periculis mortis:cujus rei exemplum etiam in veteri te­stamento habetur. Nam Aioth quidamEglon, regem Moab, qui gravi servitutepopulum Dei premebat, sica. infixa. inejus femore, interemit, et factus est po­puli judex. Sed hoc apostolicze doctrinanon congruit. Docet enim nos Petrusnon bonis tantum et modestis, verum

DE REGIMI'NE PRINCIPU'M - LD. I, CAPUT VI. 9

etiam dyscolis dominis reverenter sub­ditos esse (11 Petr. 11). Haac est enimgratia, si, propter conscientjam Dei, susti­neat quis tristitias patiens injuste ; undecum multi romani imperatores fidemChristi persequerenlur t_vrannice, ma­gnaque multitudo tam nobilium quampopuli esset ad fidem conversa, nonresistendo, sed mortem patienter et ani­mati sustinentes pro Christo laudantur,ut in sacra. Thebaaorum legione mani­feste ;apparet; magisque Aioth judican­dns est hostem interemisse, quam populirectorem, licet tyrannum: unde et invetcri testamenlo leguntur occisi fuissehi, qui occiderunt Joas, regem Juda,quamvis a cnltu Dei recedentem, eo­rumque filii reservati secundum legispraceptum. Esset autem hoc multitu­dini periculosum et ejus rectoribus, siprivata praesumptione aliquiattentarentprzesidentíum necem, etiam tyrannorum.Plerumque enim hujusmodi periculismagis exponunt se mali quam bom'.Malis autem solet esse grave dominiumnon minus regum quam tyrannorum,quia secundum sententiam Salomonis,Prov. xx, 26: Dissipat impios re:: sa­piens. Magis igitur ex hujusmodi praa­sumptione immineret periculum multi­tudini de amissione regis, quam remediumde subtractione tyranni.

Videtur autem magis contra tyranno­rum saavitiam non privata presumptionealiquorum, sed auctoritate publica pro­cedendum. Primo quidem, si ad jusmultitudinis alicujus pertineat sibi pro­videre de rege, non injuste ab- eademrex institutus potest destrui vel refre­nari ejus potestas, si potestate regiatyrannice abutatur. Nec putanda esttalis multitudo iníideliter agere tyran­num dcstituens, etiam si eidem in per­petuo se ante subjecerat; quia. hoc ipsemeruit, in multitudinis regimine se nonfideliter gerens ut exigit regis officium,quod ei pactum & subditis non reserve­tur. Sic Romani Tarquinium superbum,quem in regem susceperant, propter ejuset filiorum tyrannidem a regno ejece­runt, substituta minori, scilicet consu­

lari, potestate. Sic etiam Domitianus,qui modestissimis imperatoribus, Vespa­siano patri et Tito fratri ejus, succes­serat, dum tyrannidem exercet, a senatuRomano interemptus est, omnibus qua:perverse Romanis fecerat per senatus­consultum juste et salubriter in irritumrevocatis. Quo factum est, ut BeatusJoannes Evangelista, dilectus Dei disci­pulus, qui per ipsum Domitianum inPathmos insulam iuerat exilio relega­tus, ad Ephesum per senatusconsultumremitteretur.

Si vero ad jus alicujus superioris per­tineat multitudini providere de rege,expectandum est ab eo remedium contratyranni nequitiam. Sic Archelai, qui inJudzea pro Herode patre suo regnarejam caaperat, paternam malitiam imi­tantis, Judzeis contra eum querimoniamad Caesarem Augustum defcrentibus,primo quidem potestas diminuitur ab­lato sibi regio nomine, et medietateregni sui inter duos fratres suos divisa:deinde, cum nec sic a. tyrannide compe­sceretur, a. Tiberio Czesare relegatus estin exilium apud Lugdunum, Gallia: ci­vitatem. Quod si omnino contra tyran­num auxilium humanum haberi nonpotest, recurrendum est ad regem om­nium Deum, qui est adjutorin opportu­nitatibus in tribulatione. Ejus enimpotentize subest, ut cor tyranni crudeleconvertat in mansuetudinem secundumSalomonis sententiam, Prov. xxr, 1: Corregis in manu Dei, quocumque voluerit,inclinabz't illud. Ipse enim regis Assuericrudelitatem, qui Judaeis mortem pa­rabat, in mansueludinem vertit. Ipse estqui ita Nabuchodonosor crudelem re­gem convertit, quod factus est divinaepotentiaapmdicator. Nuno igitur, inquit,ego Nabuchodonosor laudo, et magnifico,et glorilico regem coeli, quia opera ejusvera et vim ejus judicia, et gradientuin superbia potes! humiliare (Dan. IV,vers. 34). Tyrannos vero, quos rcputatconversione indignos, potest auferre domedio, vel ad iníimum statum reducere,secundum illud Sapientis (Eccli. x, 17):Sedes ducum superborum destruxit

10 DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. I, CAPUT vn.

Deus, et sedere facit mites pro cis.lpse- est qui videns aiflictionem populisui in .lEgypto, et audiens eorum clamo­rem, Pharaonem tyrannum dejecít cumexercitu suo in mare. lpse est qui me­moratum Nabuchodonosor prius super­bientem non solum ejectum de regnisolio, sed etiam de hominum consortioin similitudinem bestia commutavit.Nec etiam abbreviata manus ejus est,ut populum suum & tyrannis liberarenon possit. Promittit enim populo suoper Isaiam requiem se daturum a la­bore et contusione, ac servitute duro.,

'qua. antea servierat. Et per Ezech.cap. xxxrv, 10, dicit: Liberabo meumgregem de ore eorum, scilicet pastorum,qui pascunt se ipsos. Sed ut hoc be­neficium populus a. Deo consequi me­reatur, dehet & peccatis cessare, quia.in ultionem peccati divina. permissioneimpii accipiunt principatum, dicenteDomino per Oseam, xm, 11: Doba tibiregem .in lurore mao; et in Job. xxxw,vers. 30, dicitur quod regnare facitkomínem hypocn'tam propter peccatapopuli. Tollenda est igitur culpa, utcesset & tyrannorum plaga.

CAPUT VII.

Hic quaa'rit sanctus Doctor, quid pra:­cipue movere debeat regem ad regen­dum, utrum honor, vel gloria; etponit opiniones circa hoc, quid sittenendum.

Quoniam autem, secundum pradicta,regis est bonum multitudinis quarere,nimis videtur onerosum regis officium,nisi ei aliquod proprium bonum ex hocproveniret. Oportet igitur considerare,in qua re sit boni regis conveniens pra­mium.

Quibusdam igitur visum est non essenliud, nisi honorem et gloriam, unde etTullius (De repub.) definit <<principemcivitatis esse alendum gloria », cujusrationem Aristoteles in lib. Ethic. assi­gnare videtur, <<quia princeps, cui non

sufficit honor et gloria., consequentertyrannus efficitur ». lnest enim animisomnium, ut proprium bonum quarant.Si ergo contentus non fuerit princepsgloria et honore, quaret voluptates etdivitias, et sic ad rapinas et subdito­rum injuries convertetur.

Sed si hanc sententiam receperimus,plurima sequuntur inconvenientia. Primonnmque hoc regibus dispemliosum esset,si tot labores et sollicitudines pateren—tur pro mercede tam tragili. Nihil enimvidetur in rebus humanis fragilius glo­ria. et honore favoris hominum, cumdependent ex opinionibus hominum,quihus nihil mulabilius in vita hominum,et inde est quod Isaias propheta., xx,hujusmodi gloriam nominat floremfani. Deinde humana gloria cupidoanimi magnitudinem aufert. Qui enimfavorem hominum quarit, necesse estut in omni eo, quod dicit aut facit,eorum voluntati deserviat, et sic dumplacere hominibus studet, fit servussingulorum. Propter quod et idem Tul­lius in lib. De olficiis, cavendam dicitgloria cupidinem. Eripit enim animilibertatem, pro qua magnanimis virisomnis dehet esse contentio. Nihil autemprincipem, qui ad bona. peragenda in—stituitur, magis decet quam animi ma.­gnitudo. Est igitur incompetens regisofficio humana gloria pramium.

Simul etiam est multitudini nocivum,si tale pramium statuatur principibus:pertinet enim ad boni viri ofticium, utcontemnat gloriam, sicut alia temporaliabona.. Virtuosi enim et íortis animi estpro justitia contemnere gloriam sicutet vitam: unde fit quiddam mirabile,ut quia. virtuosos actus sequitur gloria,ipsa. gloria. virtuose contemnatur, et excontemptu gloria homo gloriosus red­datur, secundum sententiam Fabii di—centis: <<Gloriam qui spreverit, veramhabebit », et de Catone dixit Salustius:<<Quo minus petebat gloriam, tantomagis assequebatur illam »; ipsiqueChristi discipuli se sicut Dei ministrosexhibebant per gloriam et ignobilitatem,per infamiam et bonam famam. Non

DE REGIMINE PRINCIPUM —LIB. I, CAPUT VIII. 11

est igitur boni viri conveniens pramiumgloria, quam contemnunt boui. Si igiturhoc solum bonum statuatur premiumprincipibus, sequetur bonos viros nonassumere principatum, aut si assum­pserint, imprmmiatos esse.

Amplius: ex cupidine gloria: pericu—losa mala proveniunt. Multi enim dumimmoderate gloriam in rebus bellicisquarunt, se ac suos perdiderunt exer­citus, libertate patriae sub hostili po­testate redacta: unde Torquatus, Ro­manus princeps, in exemplo hujus vi­taudi discriminis, filium, qui contraimperium suum provocatus ab hostejuvenili ardore puguavit, licet vicis­set, occidit, ne plus mali esset inpresumptiouis exemplo, quam utilitatisin gloria hostis occisi. Habet etiam cu­pido gloria; aliud sibi familiare vitium,simulationem videlicet. Quia enim dif­ficile est, paucisque contingit verasvirtutes assequi, quibus solis honor de­betur, multi gloriam cupientes, virtutumsimulatores fiunt. Propter quod, sicutdicit Salustius: <<Ambitio multos mor­tales falsos fieri coegit. Aliud clausumin pectore, aliud promptum habere iulingua, magisque vultum quam inge­nium haberc ».eos, qui bona. opera faciunt, ut ab ho­minibus videantur, hypocritas, id estsimulatores, vocat. Sicut igitur pericu­losum est multitudini, si princeps vo­luptates et divitias quarat pro preemio,ne raptor et contumeliosus fiat; ita pe­riculosum est cum detinetur gloria pra­mio, ne prazsumptuosus et simulatorexistat. Sed, quantum ex dictorum sa­pientium intentione apparet, non ea ra­tione honorem et gloriam pro preemioprincipi decreverunt, tamquam ad hocprincipaliter ferri debeat boni regis in­tentio; sed quia tolerabilius est si glo­riam quazrat, quam si pecuniam cupiat,vel voluptatem sequatur. Hoc enim vi­tium Virtuti propinquius est, cum glo­ria., quam homines cupiunt, ut ait Au­gustinus, nihil aliud sit, quam judiciumhominum _bene de hominibus opiuan­tium. Cupido enim gloria: aliquod ha­

Sed et Salvator noster_

bet virtutis vestigium, dum saltem bo­norum approbatiouem quarit, et eisdisplicere recusat. Paucis igitur ad ve­ram virtutem pervenientibus tolerabiliusvidetur, si praeferatur ad regimen qui,vel judicium hominum metuens, a malismanifestis retrahitur.

Qui enim gloriam cupit, aut vera viaper virtutis opera nititur, ut ab homi­nibus approbetur, vel saltem dolis adhoc contendit atque fallaciis. At quidominari desiderat, si cupiditate gloria:careus non timeat bene judicantibusdisplicere, per apertissima scelera quae­rit plerumque obtinere, quod diligit,uude bestias superat sive crudelitatis,sive luxuria: vitiis, sicut in Nerone Cae­sare patet, cujus, ut Augustinus dicit,tanta luxuria fuit, ut nihil putaretur abeo virile metuendum, tauta crudelitas,ut nihil molle habere putaretur. Rocautem satis exprimitur per id quodAristoteles de magnanimo iu Ethic. di­cit: quod non quaarit honorem et glo­riam quasi aliquid magnum, quod sitvirtutis sufficiens pramium, sed nihilultra hoc a,b hominibus exigit. Hoc eniminter omnia terrena videtur esse pra:­cipuum, ut homini ab hominibus testi­monium de virtute reddatur.

CAPUT VIII.

Hic declarat Doctor, qualis est ver—usfinís regis, qui movere ipsum dabeiad bene regendum.

Quoniam ergo muudauus honor ethominum gloria regiaa sollicitudini nonest suificiens premium, inquirendumrestat, quale sit eidem sufficiens. Estautem conveniens, ut rex praamium ex­pectet a Deo. Minister enim pro suoministerio preemium expectat a do­mino; rex autem, p0pulum gubernando,minister Dei est, dicente Apostolo, Rom.cap. xm, 1 et 4, quod omnis potestasa Domino Deo est, et quod est Deiminister m'ndez in íram ei qui maleagit, et iu lib. Sap. reges Dei esse

12 _DE REGIMINE PRINCIPUM - ms. 1, CAPUT vm.

ministri describuntur. Debent igitur re­ges pro suo regimine pramium expe­ctare a Deo. Remunerat autem Deuspro suo ministerio reges interdum tem­poralibus bonis, sed talia praamia suntbonis malisque communia: unde Domi—nus Ezech. xxxx, 18,dicit: Nabuchodo­nosor re:: Babylonie servire lecit exer­citwm mmm serm'tute magna adversusTymm, et merces non est reddita ei,nec exercitui ejus de Ty-ro,pro servitutequa servivit mahi adversus cam, ea sci­lieet servitute, qua potestas, secundumApostolum, Dei minister est, vindex iniram _ei qui male agib; et postea depramio suhdidit: Propterea hwc dicitDominus Deus: Ecce ego dabo Nabu­chodonosor regem Babylonis in terraďgypti, et dinpiet spolia eius, et cri!merees exercitui eius. Si ergo regesim'quos contra Dei hostes pugnantes,licet non intentione serviendi Deo, sedsua odia et eupiditates exequendi,tanta mercede Dominus remunerat, utde hostibus victoriam tribuat, regnasubjiciat, et spolia diripienda proponat,quid Iaciet bonis regibus, qui pia inten­tione Dei populum regunt et hostesimpugnant? Non q'uidem terrenam, sedaeternam mercedem eis promittit, necin alio quam in se ipso, dicente Petropastoribus populi Dei, 1 Petr. cap. v:Pascite qui in vobis est gregcm Domini,et cum venerit Princeps pastorum, idest rex regum, Christus, percipietis im­marcescibilem gloria coronam, de quadicit Isa.. xxvm,5: Erit Dominus ser­tum emltationis et diadema gloria po­pulo suo.

Hoc autem ratione manifestatur. Estenim mentibus omnium ratione uten­tium inditum, virtutis premium beati­tudinem esse. Virtus enim uniuscujus—que rei describitur, quae bonum facithabentem, et opus ejus bonum reddit.Ad hoc autem quisque bene operandonititur pervenire, quod est maxime de­siderio inditum; hoc autem est essefelicem, quod nullns potest non velle.lioc igitur premium virtutis convenien­ter expectatur, quod hominem beatum

facit. Si autem bene operari virtutisest opus, regis autem opus est beneregere subditos, hoc etiam erit praa­mium regis, quod eum facial esse bea­tum. Quid autem hoc sit, hinc consi­derandum est. Beatitudinem quidemdicimus ultimum desideriorum íinem.Neque enim desiderii motus usque ininfinitum procedit; esset eniminane na­turale desiderium, cum infinita per­transiri non possint. Cum autem desi­(lerium intellectualis natura: sit univer­salis boni, hoc solum bonum vere bea­tum facere poterit, quo adepto nullumbonum restat quod amplius desideraripossit: unde et beatitudo dieitur bonumperlectum, quasi omnia. desiderabilia inse comprehendens; tale autem non estaliquod bonum terrenum; nam qui di­vitias habent, amplius habere deside­rant, et simile patet in cateris. Et siampliora non quaarunt,desiderant tamenut ea permaneant, vel alia in locumeorum succedant. Nihil enim permanensinvenitur in rebus terrenis, nihil igiturterrenum est quod quietare desideriumpossít. Neque igitur terrenum aliquodbeatum facere potest, ut possit esseregis conveniens premium.

Adhuc: cujuslibet rei tinalis periectio'et bonum completum ab aliquo supe—riore dependet, quia et ipsa corporaliameliora redduntur ex adjunctione me­liorum, pejora. vero, si deterioribus mi­sceantur. Si enim argento misceaturaurum, argentum fit melius, quod explumbi admixtione impurum etíicitur.Constat autem terrena omnia esse inframentem humanam; beatitudo autemest hominis finalis perfectio, et bonumcompletum, ad quod omnes perveniredesiderant: nihil igitur terrenum estquod hominem possit beatum facere;nec igitur terrenum aliquod est prae­mium regis sufficiens; non enim, utAugustinus dicit, christianos principesideo 'felices dicimus, quia diutius impe—rarunt, vel imperatores iilios morte pla­eida reliquerunt, vel hostes reipublicadomuerunt, vel cives adversum se in­surgentes et cavere et opprimere potue—

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. I, CAPUT IX. 13

runt ; sed felices eos dicimus, si justeimperant, si malunt cupiditatibus potiusquam gentibus quibuslibet imperare, siomnia faciunt non propter ardoreminanis gloria, sed propter charitatemfelicitatis interna. Tales imperatoreschristianos felices dicimus, interim spe,postea re ipsa futuros, cum id quodexpectamus advenerit. Sed nec aliquidaliud creatum est, quod beatum homi­nem faciat et possit regi decerni propraemio. Tendit enim uniuscujusque reidesiderium in suum principium, a quoesse suum causatur. Causa vero mentishumana: non est aliud quam Deus, quieam ad suam imaginem facit. Solusigitur Deus est qui hominis desideriumquietare potest, et facere hominem bea­tum, et esse regi conveniens prze­mium.

Amplius: mens humana universalisboni cognoscitiva est per intellectum,et desiderativa per voluntatem: bonumautem universale non invenitur nisi inDeo. Nihil ergo est quod possit homi—nem beatum facere, ejus implendo de­síderium, nisi Deus, de quo dicitur inPsalm. cu, 5: Qui replet in bonis de­siderium tuum ; in hoc ergo rex suumpraemium statuere debet. Hoc igitur con­siderans David rex dicebat, Ps. LXXll,vers. 24: Quid mihi est in caelo et ate quid volui super ten-am? Cui quae­stioni postea respondens, subjungit:Miki autem adherere Deo bona/m est elponere in Domino Deo spem meam. Ipseenim est qui dat salutem regibus, nonsolum temporalem, qua communiter sal­vat homines et jumenta, sed etiam eamde qua, per Isa., u, 6, dicit: Salus au­tem mea in sempitemum erit ; qua. ho—mines salvat, eos ad aequalitatem An­gelorum perducens.

Sic igitur verificari potest, quod regispraamium est honor et_gloria. Quis enimmundanus et caducus honor huic honorisimilis esse potest, ut homo sit civís etdomesticus Dei, et inter Dei filios com­putatus,_et hrereditatem regni caalestisassequatur cum Christo ? Hic est honorquem concupiscens et admirans rex Da—

vid dicebat Psalm. cxxxvm, 17: Nimishonorati sunt amici tui, Deus. Qua in­super humana: laudis gloria huic com­parari potest, quam non fallax blandien­tium lingua, non decepta hominumopinio profert, sed ex interioris con­scientiae testimonio producit, et Dei te­stimonio confirmatur, qui suis contes—soribus repromittit, quod confiteatur eosin gloria Patris coram Angelis Dei ? Quiautem hanc gloriam quaarunt, eam in­veniunt, et quam non quaerunt gloriamhominum, consequuntur, exemplo Sa­lomonis, qui non solum sapientiam,quam quaasivit, aceepit a Domino, sedíactus est super reges alios gloriosus.

CAPUT IX.Hic declarat sanctus Doctor, quod prw­

mium regum et principum tenetsupremum gradum in beatitudinecmlesti: et hoc multis rationibusostenditur et nemplz's.

Considerandum autem restat ulterius,quod et eminentem obtinebunt ccelestisbeatitudinis gradum, qui ofticium re­gium digne et laudabiliter exequuntur.Si enim beatitudo virtutis est premium,consequens est ut majori virtuti majorgradus beatitudinis debeatur. Est autemprzecipua' virtus, qua homo aliquis nonsolum se ipsum, sed etiam alios dirigerepotest; et tanto magis, quanto plurinmest regitiva ; quia et secundum virtu—tem corporalem tanto aliquis virtuosiorreputatur, quanto plures vincere potest,aut pondera plura levare. Sic igiturmajor virtus requiritur ad regendurn do­mesticam iamiliam, quam ad regendumse ipsum, multoque major ad regimencivitatis et regni. Est igitur excellentisvirtutis bene regium oificium exercere;debetur igitur ei excellens in beatitudinepremium.

Adhuc: in omnibus artibus et potentiislaudabiliores sunt qui alios bene regunt,quam qui secundum alienam directio—nem bene se habent. In speculativisenim majus est v'eritatem aliis docendo

14 DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. I, CAPUT IX.

tradere, quam quod ab aliis doceturcapere posse. In artificiis etiam majusexistimatur, majorique conducitur pre­tio architector, qui aadificium disponit,quam artifex, qui secundum ejus dispo­sitionem manualiter operatur; et in re­bus bellicis majorem gloriam de victoriaconsequitur prudentia ducis, quam mili­tis fortitudo. Sic autem se habet rectormultitudinis in his, quae a singuiis se­cundum virtutem sunt agenda, sicutdoctor in disciplinis, et architector inaadificiis, et dux in bellis. Est igiturrex majori praamio dignus, si bene sub­jectos gubernaverit, quam aliquis sub­ditorum, si sub rege bene se habuerit.

Amplius: si virtutis est, ut per eamopus hominis bonum reddatur, majorisvirtutis esse videtur quod majus bonumper eam aliquis operetur. Majus autemet divinius est bonum multitudinisquam bonum unius: unde interdum ma­lum unius sustinetur, si in bonum mul—titudinis cedat, sicut occiditur latro, utpax multitudini detur. Et ipse Deusmala esse in mundo non sineret, nisiex eis bona eliceret ad utilitatem etpulchritudinem universi. Pertinet autemad regis officium, ut bonum multitudinisstudiose procuret. Majus igitur prw­mium debetur regi pro bono regimine,quam subdito pro bona actione.

Hoc autem manifestius fiet', si quismagis in speciali consideret. Laudaturenim ab hominibus quaevis privata per­sona, et ei a Deo computatur in praz­mium, si egenti subveniat, si discordespacificet, si oppressum & potentioreeripiat, denique si alicui qualitercum­que opem vel consilium conferat ad sa­lutem. Quanto igitur magis laudandusest ab hominibus, et praemiandus a Deo,qui totam provinciam facit pace gau­dcre, violentias cohibet, justitiam servat,et disponit quid sit agendum ab homi­nibus suis ]egibus et praceptis? Hineetimn magnitudo regia vírtutis apparet,quod pracipue Dei similitudinem gerit,dum agit in regno, quod Deus inmundo: unde et in Exod. xxu, judicesmultitudinis dii vocantur. Imperatores

etiam apud Romanos dii vocabantur.Tanto autem est aliquid Deo acceptius,quanto magis ad ejus imitationem ac­cedit: unde et Apostolus monet Ephes.cap. v, 1: Estate imimtores Dei, sicutlilii charissimz'. Sed si, secundum Sa­pientis sententiam, omne animal diligitsimile sibi, secundum quod causa ali­qualiter similitudinem habent causati,consequens igitur est bonos reges Deoesse acceptissimos, et ab eo maximepraamiandos. Simul etiam, ut Gregoriiverbis utar: Quid est tempestas maris,nisi tempestas mentis? Quieto autemmari recte navem etiam imperitus di­rigit, turbato autem mari tempestatisfluctibus etiam peritus nauta conřundi­tur: unde et plerumque in occupationeregiminis, ipse quoque boni operis ususperditur, qui in tranquillitate tenebatur.Valde enim.difficile est si, ut Augu­stinus dicit, inter linguas sublimantiumet honorantium, et obsequia nimis hu­militer salutantium non extoliuntur, sedse homines esse meminerint. Et in Eccli.capite xxxr: Beatus vir qui post au­rum non abiit, nec speravit in pecum'athesaun's. Qui potuit impune transgredi,et mm est transgressus, et facere mala,et non lecit. Ex quo quasi in virtutisopere probatus invenitur fidelis, undesecundum Biantis proverbium: <<Prin­cipatus virum ostendit». Multi enim, adprincipatus culmen pervenientes, a vir­tute deficiunt, qui, dum in statu essentinfimo. virtuosi videbantur.

Ipsa igitur diificultas, qua: principibnsimminet ad bene agendum, eos facitmajori przemio dígnos, et si aliquandoper infirmitatem peccaverint, apud ho­mines excusabiliores redduntur, et fa­cilius a Deo veniam promerentur, sitamen, ut Augustinus ait, pro suis pec­catis humilitatis, et miserationis, etorationis sacrificium Deo suo vero im­molari non negligunt. In cujus rei ex­emplum de Achab, rege Israel, qui mul­tum peccaverat, Dominus ad Helíamdixit (HI Reg. xxx, 29): Quia humi­lt'atus est mei causa, non inducam hocmalum in diebus suis.

DE nmmmn rnmcrruu - ms. 1, caro'r x. 15

Non autem solum ratione ostenditur,quod regibus excellens praamium debea­tur, sed etiam auctoritate divina firma­tur. Dicitur enim in Zachar. xn, quodin illa. beatitudinis die, qua erit Dominusprotector habitantibus in Hierusalem, idest in visione pacis aeternae, aliorumdomus erunt sicut domus David, quiascilicet omnes reges erunt et regnabuntcum Christo, sicut membra cum ca­pite ; sed domus David erit aicut domusDei, quia sicut regendo fideliter Deiofticium gessit in populo, ita in praamioDeo propinquius erit et inharebit. Hocetiam fuit apud gcntiles aliqualitcrsomniatum, dum civitatum rectores at­que senatores in deos transformariputabant.

CAPUT X.

Quad mc et princeps siudere debet adbonum regimen propter bonum suiipsius, et utile quod inde sequitur:cua'us contrarium sequitur regimeniyrannicum. '

Cum regibus tam grande in ccelestibeatitudine pramium proponatur, sibene in regendo se habuerint, diligenticura se ipsos observare debent, ne intyrannidem convertantur. Nihil enim eisacceptabilius esse dehet, quam quod exhonore regio, quo sublimantur in terris,in calestis regni gloriam transferantur.Errant vero tyranni, qui propter gumdamterrena commoda justitiam deserunt ;qui tanto privantur preemio, quod adi—pisci poterant juste regendo. Quod au­tem stultum sit pro hujusmodi parviset temporalibus bonis maxima et sem­piterna perdere bona, nullus, nisi stultusaut intidelis, ignorat.

Addendum est etiam, quod haac tem­poralia commoda, propter quaa tyrannijnstitiam deserunt, magis ad lucrumproveniunt regibus, dum justitiam ser­vant. Primo namque inter mundanaomnia nihil est, quod amicitia: dignepraferendum videatur. lpsa namque est,qua: virtuosos in unum conciliat, vir­

tutem conservat atque promovet. lpsaest, qua omnes indigentin quibuscumquenegotiis peragcndis, quae nec prosperisimportune se ingerit, nec deserit in ad­versis. lpsa est quaa maximas delecta­tiones affert, in tantum ut quacumquedelectabilia in tedium sine amicis ver­tantur. Quaalibet autem aspera faciliaet prope nulla facit amor; nec est ali­cujus tyranni tanta crudelitas, ut ami­citia non delectetur. Dionysius enimquondam Syracusanorum tyrannus cumduorum amicorum, qui Damon et Py­thias dicebantur, alter-um occidere vellet,is, qui occidendus erat, inducias impe­travit, ut domum profectus res suasordinaret; aller vero amicorum sesetyranno ob fidem pro ejus reditu dedit.Appropinquante autem promisso die, necilio redeunte, unusquisque tidejussoremstultitiae arguebat. At ille nihil se me­tuere de amici constantia prazdicabat.Eadem autem hora, qua fuerat occiden­dus, rediit. Admirans autem amborumanímum, tyrannus supplicium propterfidem amicitia; remisit, insuper rogansut eum tertium reciperent in amicitiagradu. Hoc autem amicitia: bonum,quamvis desiderent ,tyranni, consequitamen non possunt. Dum enim com­mune bonum non quwrunt, sed pro­prium, fit parva vel nulla communioeorum ad subditos. Omnis autem ami­citia super aliqua communionefirmatur.Eos enim qui conveniunt, vel per na­tura! originem, vel per morum similitu­dinem, vel per cujuscumque societatiscommunionem, videmus amicitia con­jungi. Parva igitur, vel potius nulla estamicitia tyranni et subditi; simulquedum subditi per tyrannicam injustitiamopprimuntur, et se amari non sentiunt,sed contemni, neqnaquam amant. Nechabent tyranni unde de subditis con­querantur, si ab eis non diliguntur,quia nec ipsi tales se ipsis exhibent,ut diligi ab eis debeant.

Sed boni reges, dum communi profe­ctui studiose intendunt, et eorum studiosubditi plura commoda se assequi sen­tiunt, diliguntur a plurimis, dum sub­

16 DE REGIMINEancrrou - LIB. I, CAPUTx.

ditos se amare demonstrant: quia ethoc est majorís malitire, quam quod inmultitudine cadat, ut odio habeanturamici, et beneiactoribus rependatur ma­lum pro bono. Et ex hoc amore provenit,ut bonorum regum regnum sit stabile,dum pro ipsis se subditi quibuscumquepericulis exponere non recusant: cujusexemplum in Julio Casare apparet, dequo Suetonius refert, quod milites suosusque adeo diligebat, ut, audita quo­rumdam caade, capillos et barbam antenon dempserit quam vindicasset: quibusrebus devotissimos sibi et strenuissímosmilites rcddidit, ita quod plerique eo­rum capti, concessam sibi sub ea con­ditione vitam, si militare adversusCaesarem vellent, recusarent. Octavianusetiam Augustus, qui modestissime im­perio usus est, in tantum diligebatura subditis, ut plerique morientes, victi­mas quas devoverant, immolari man­darent, quia cum superstitem reli­quissent.

Non est ergo facile ut principis per­turbetur dominium, quem tanto con­sensu populus amat: propter quodSalomon dicit Proverbiorum max, 14:Re:, qui judicat in justitz'a pauperes,thronus ejus in aternum Iirmabitur.Tyrannorum vero dominium diuturnumesse non potest, cum sit multitudiniodiosum. Non potest enim diu conser­vari, quod votis multorum repugnat.Vix enim a quoquam praesens vitatransigitur, quin aliquas adversitates pa­tiatur. Adversitatis autem tempore oc­casio deesse non potest contra tyran­num insurgendi: et ubi adsit occasio,non deerit ex multis vel unus qui oc­casione non utatur. Insurgentem autempopulus votive prosequitur: nec dc fa­cili carebit cfiectu, quod cum favoremultitudinis attentatur. Vix ergo potestcontingere, quod tyranni dominium pro­tendatur in longum.

Hoc etiam manifeste patet, si quisconsideret, nnde tyranni dominium con­servatur. Non enim conservatur amore,cum parva vel nulla sit amicitia sub­jectae multitudinis ad t_vrannum, ut ex

prehabilis patet. De subditorum autemfide tyrannis confidendum non est. Nonenim invenitur tanta virtus in multis,ut fidelitatis virtute reprimantur, neindebitae servitutis jugum, si possint,excutiant. Fortassis autem nec fidelitaticontrarium reputabitur secundum opi­nionem multorum, si tyrannicae nequi­tiae qualitercumque obvietur. Restatergo ut solo timore tyranni regimensustentetur, unde et timeri se a subdi­tis tota intentione procurant. Timor au­tem est debile fundamentum. Nam quitimore subduntur, si occurrat occasio,qua possint impunitatem sperare, contrapraesidentes insurgunt eo ardentius, quomagis contra voluntatcm ex solo timorecohibebantur. Sicut si aqua per vio­lentiam includatur,- cum aditum inve­nerit, impetuosius nuit. Sed nec ipsetimor caret periculo, cum ex nimiotimore plerique in desperationem inci­derint. Salutis autem desperatio auda­cter ad quaalibet attendenda prmcipitat.Non potest igitur tyranni dominium essediuturnum.

Hoc etiam non minus exemplis, quamrationibus apparet. Si quis enim anti­quorum gesta, et modernorum eventusconsideret, vix inveniet dominium ty­ranni alicujus diuturnum fuisse. Undeet Aristoteles, in sua Politica, multistyrannis enumeratis, omnium demon­strat dominium brevi tempore fuissefinitum, quorum tamen aliqui diutiuspraefuerunt, quia non multum in tyran—nidc excedebant, sed quantum ad multaimitabantur regalem modestiam.

Adhuc autem hoc magis fit manife­stum ex consideratione divini judicii.Ut enim in Job, xxxrv, 30, dicitur:Regnare facit komínem hypocrilam pro—pter peccata populi. Nullus autem ve­rius hypocrita dici potest, quam quiregis assumit officium, et exhibet setyrannum. Nam hypocrita dicitur, quialterius reprasentat personam, sicut inspectaculis fieri consuevit. Sic igiturDeus praafici permittit tyrannos adpuniendum subditorum peccata. Talisautem punitio in Scripturis ira Dei

m: REGIMINE ramenou - LIB. .r, CAPUTxx. 17

consuevit nominari. Unde per Oseaa,cap. xm, 11, Dominus dicit: Dabo vo—bís regem in furore mea. Infelix estautem rex, qui populo in furore Deiconceditur. Non enim ejus stabile pot­est esse dominium: quia non oblivisce—tur misereri Deus, nec continebit in irasua misericordias suas: quinimmo perJoel, u, 13, dicitur, quod est patiens,et multe misericordiaz, et prastabiliasuper malitia. Non igitur permittit Deusdiu regnare tyrannos, sed post tempe­statem per eos inductam populo, pereorum dejectionem tranquillitatem in­ducet. Unde, Eccli. x, 17, dicitur: Sedesducum superborum dest-razit Deus, etsedere facit mites pro eis.

Experimento etiam magis apparet,quod reges per justitiam adipiscunturdivitias, quam per rapinam tyranni.Quia enim dominium tyrannorum sub­jects: multitudini displicet, ideo opushabent tyranni multos habere satellites,per quos contra subditos tuti reddantur,in quibus necesse est plura. expendere,quam a. subditis rapiant. Regum autemdominium, quod subditis placet, omnessubditos pro satellitibus ad custodiamhabet, in quibus expendere opus nonest ; sed interdum in necessitatibus plura.regibus sponte donant, quam tyrannidiripere possint, et sic impietur quodSalomon dicit, Proverbiorum xr, 24:Ah'z',scilicet reges, dividunt propria be­nefaciendo subiectis, et ditiores Hunt.Alii, sciticet tyranni, rapiimt non sua,et semper in egestate sunt. Similiter au­tem justo Dci contingit judicio, ut quidivitias injuste congregant, inutiliter easdispergant, aut etiam juste auferanturab eis. Ut enim Salomon dicit, Eccle­siastes v, 9: Avar—usnon implebz'tur pe­cum'a, et qui amat pecunías, lructumnon capiet ea: eis; quinimmo ut Prover—biorum, xv, 27, dicit: Conturbat domumsaam, qui sectatur avaritiam. Regibusvero, qui justitiam quaarunt, divitiaa ad­duntur & Deo, sicut Salomon, qui, dumsapientiam quasivit ad faciendum ju—dicium, promissionem de abundantiadivitiarum accepit.

2 — De Regimine.

De fama. vero superfluum videtur di­cere. Quis enim dubitet bonos regesnon solum in vita, sed magis post mor­tem quodammodo laudibus hominumvivere, et in desiderio haberi ; malorumvero nomen aut statim deficere, vel siexcellentes in malitia. fuerint, cum de­testatione eorum rememorari ? Unde Sn­lomon dicit, Proverbiorum, x, 7: Me—moria justi cum laudibus, nomen autemimpiorum putrescet, quia. vel deficit,vel remanet cum fmtore.

CAPUT XI.

Quadbonaetiam mundialia, ut sunt di­viiiw, potestas, honor, et fama magieproveniunt regibus quam tyrannis,et de malís in qua; incurrunt tyrannietiam in hac vita.

Ex his ergo manifestum est, quodstabilitas potestatis, divitiaa, honor ettama magis regibus quam tyrannis advotum proveniunt, propter quze indebiteadipiscenda. declinat in tyrannidemprinceps. Nullus enim a justitia. declinatnisi cupiditate alicujus commodi tra­adipiscenda declinat in tyrannidemlentissima beatitudine, quia regibus de­betur pro praamio, et, quod est gravius,maximum tormentum sibi acquirit inpuznis. Si enim qui unum hominemspoliat, vel in servitutem redigit, veloccidit, maximam pmnam meretur,quantum quidem ad judicium hominummottem, quantum vero ad judicium Deidamnationem aeternam; quanto magisputandum est tyrannum deteriora me­reri supplicia, qui undique ab omnibusrapit, contra omnium libertatem labo­rat, pro ]ibito voluntatis sua quoscum­que interficit? Tales insuper raro pu:­nitent, vento inflati superbia, meritopeccatorum a Deo deserti, et adulatio­nibus hominum delibuti, rarius dignesatisfacere possunt. Quando enim re­stituent omnia, qua praater justitiaedebitum abstulerunt? Ad qua tamenrestituenda nullus dubitat eos teneri.

18 DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. I, CAPUT XII.

Quando recompensabunt eis quos op­presserunt, et injuste qualitercumquelaserunt? Adjicitur autem ad eorumimpaenitentiam, quod omnia sibi licitaexistimant, quia impune sine resistcntiafacere potuerunt: uude non solum emen­dare non satagunt qua: male fecerunt,sed sua consuetudine pro auctoritateutentes. peccandi audaciam transmit­tunt ad posteros, et sic non solum suo­rum facinorum apud Deum rei tenentur,sed etiam eorum, quibus apud Deumpeccaudi occasionem reliquerunt. Ag—gravatur etiam eorum peccatum ex di­gnitate suscepti ofticii. Sicut enim ter­rcnus rex gravius punit suos ministros,si invenit eos síbi contrarios; ita Deusmagis puniet eos, quos sui regiminisexecutores et ministros facit, si nequiteragant, Dei judicium in amaritudincmconvertentes. Uude et in libro Sapien­tiae, w, 5, ad reges iniquos dicitur:Quom'am, cum essetis ministra“ reym'illius, non recte judicastis, neque cu­stodistis Zegem juslitz'ce nostra, necsecundum voluntatem Dei ambulastis,horrende et cito apparebit vobis quo­m'am judicium durissimum his quipresun! Iiet. Emiguo enim concediturmisen'eordia, potentcs autem potentertormenta patientur. Et Nabuchodonosorper Isa., ::N, 15, dicitur: Ad interna/mdetraheris in prolundum loci. Qui teoiden'nt, ad te inclinabuntur, teque pro—spicient, quasi profundiusin pcenis sub­mersum. Si igitur regibus abundanttemporalia bona et proveniunt, et ex—cellens beatitudinis gradus prmparatura Deo, tyranni autem a temporalibusbonis qua: cupiunt plerumque frustran­tur, multis insuper periculis subjacen­tes, et, quod est amplius, bonis aternisprivautur ad paenas gravissimas reser­vati, vehementer studendum est his, quiregendi ofticium suscipiunt, ut reges sesubditis prebeant, non tyrannos.

De rege autem quid sit, et quodexpediat multitudini regem habere: ad­huc autem, quod praesidi expediat seregem multitudini exhibere subjectaa,non tyrannum, tanta a nobis dicta siut.

CAPUT XII.

Procedit ad ostendendum regis offi­cium, ubi secundum viam naturaosiendit regem esse in regno, sicutanima est in corpore, et sicut Deusest in mundo.

Consequens autem ex dictis est cou­siderare, quod sit regis otficium, et qua­lefn oporteat esse rcgem. Quia vero ea,quae sunt secundum artem, imitantur ea,qua: sunt secundum naturam, ex quibusaccipimus, ut secundum rationem ope­rari possimus, optimum videtur regisofficium a forma regimínis naturalisassumere. Invenitur autem in rerumnatura rcgimen et universale et parti—culare. Universale quidem, secundumquod omnia sub Dei regimine continen­tur, qui sua providentia. universa gu­bernat. Particulare autem regimen ma­xime quidem divino regimini simile est,quod invenitur in homine, qui ob hocminor mundus appellatur, quia in eoinvenitur forma universalis regiminis.Nam sicut universa creatura corporeaet omnes spirituales virtutes sub divinoregimine continentur, sic et corporismembra et czetera: vires anima; a ra.­tione reguntur, et sic quodammodo sehabet ratio in homine, sicut Deus inmundo. Sed quia, sicut supra osten­dimus, homo est animal naturaliter so­ciale in multitudine vivens, similítudodivini regiminis invenitur in homine nonsolum quantum ad hoc, quod per ra­tionem regitur unus homo, sed etiamquantum ad hoc, quod per rationemunius hominis regitur multitudo: quodmaxima pertinet ad otficium regis, dumet in quibusdam animalibus, quae so­cialiter vivunt, quzedam similítudo in­venitur hujus regiminis: sicutin apibus,in quibus “et regcs esse dicuntur, nonquod in eis per rationem sit regimen,sed per instinctum natura inditum asummo regenta, qui est auctor natura.Hoc igitur oiticium rex suscepisse co—gnoscat, ut sit in regno sicut in cor­

DE mamma rmucrrvu - MB.1, cuvr xm. 19

pore anima, et sicut Deus in mundo.Quaa si diligenter recogitet, ex alterojustitim in eo zelus accenditur, dumconsiderat ad hoc se positum, ut, locoDei, judicium regno exerceat; ex alterovero mansuetudinis et clementiaa leni­tatcm acquirit, dum reputat singulos,qui suo subsuut regimini, sicut pro­pria membra.

CAPUT XIII.

Assumit a: hac similíiudine modumregimim's, ut sicut Deus unamquam­que rem distinguii quodam ordine,et propria operatione, et laco, ita rm:subditos suos in regno: et eodem modode anima.

Oportet igitur considerarc, quid Deusin mundo faciat: sic enim manifestumerit quid immineat regi faciendum. Suntautem universaliter consideranda duoopera. Dei in mundo. Unum quo mun­dum instituit, alterum quo mundum in­stitutum gubernat. Hec etiam duo opera.anima habet in corpore. Nam primoquidem virtute anime informatur cor—pus, deinde vero per nnimam corpusregitur et movetur. Horum autem sc­cundum quidem magis proprie pertinetad regis officium. Unde ad omnes regespertinet gubernatio, et & gubernationisregimine regis nomen accipitur. Primumautem opus non omnibus regibus con­venit. Non enim omnes regnum autcivitatem instituunt, in quo regnant, sedregno ac civitati jam insh'tutis regiminiscuram impendunt. Est autem conside­randum, quod nisi pracessisset qui in­stitueret civitatem aut regnum, locumnon haberet gubernatio regni. Sub regisenim officio comprehenditur etiam insti—tutio civitatis et regni. Nonnulli enimcivitates instituemnt, in quibus regna­rent, ut Ninus Ninivem, et RomulusRomam. Similiter etiam ad guberna—tionis officium pcrtinct, ut gubernataconservet, ac eis utatur, ad quod suntconstituta. Non igitur gubernationis of­

ficium plena cognosci poterit, si insti­tutionis ratio ignoretur. Ratio auteminstitutionis regni ab exemplo institutio­nis mundi sumenda. est: in quo primoconsideratur ipsarum rerum productio,deinde partium mundi ordinata distin­ctio. Ulterius autem singulis mundipartibus diversae rerum species distri—butaa videntur, _ut steliaa ccelo, volucresaeri, pisces aqua, animalia terra! : deindesingulis ea, quibus indigent, abundanterdivinitus provisa. videntur. Hanc auteminstitutionis rationem Moyses subtiliteret diligenter expressit.

Primo enim rerum productionem“pro­ponit, dicens: In principío creavc't Deuscaelwmet termm; deinde secundum or­dinem convenientem omnia. divinitusdistincta esse denuntiat, videlicet diema nocte, a. superioribus inferiora, mareab arida. Hinc caalum luminaribus, avi­bus aerem, mare piscibus, animalibusterram ornatam refert: ultimo assigna­tuin hominibus tcrrae animaliumquodominium. Usum vero plantarum tamipsis quam animalibus cmteris ex pro­videntia divina denuntiat. lnstitutor au­tem civitatis et regni de novo producerehomines, et ]oca ad inhabitandum, etcaetera vitae subsidia non potest, sednecesse habet his uti quia in naturapraeexistunt. Sicut etiam aetera artesoperationis sum materiam a. natura ac­cipiunt, ut fabri ferrum, aedificator ligna.et lapides in artis usum assumunt. Ne­cesse est igitur inslitutori civitatis etregni primum quidem congruum locumeligere, qui salubritate habitatores con­servet, ubertate ad victum sufficiat,amornitate delectet, munitione ab ho­stibus tutos reddat. Quod si aliquid dedicta opportunitate deficiat, tanto locuserit convenientior, quanto plura, vel ma­gis necessaria. de praadictis habuerit.Deinde necesse est ut locum electum'institutor civitatis aut regni distinguatsecundum exigentiam eorum, qua: per­fectio civitatis aut regni requirit. Puta,si regnum instituendum sit, oportet pro­videre quis locus aptus sit urbibus con­stituendis, quis villis, quis castris, ubi

20 DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB I, CAPUT XIV.

constituenda sint studia litterarum, ubiexercitia militum, ubi negotiatorumconventus, et sic de aliis, qua: perfectioregni requirit. Si autem institutioni ci­vitatis opera detur, providere oportet,quis locus sit sacris, quis juri reddendo,quis artificibus singulis deputandus.Ulterius autem oportet homines congre­gare, qui sunt congruis locis secundumsua officia. deputandi. Demum vero pro­videndum est, ut singulis necessariasuppetant secundum uniuscujusque con­stitutionem et statum: aliter enim ne­quaquam posset regnum vel civitascommanere. Haac igitur sunt, ut summa­rie dicatur, quaa ad regis ofticium per­tinent in institutione civitatis aut regni,ex similitudine institutionis mundi as­sumpta.

CAPUT XIV.

Quis modus gubernandi competat regi,quia secundum modumgubernationisdivine: qui quidem modus guber­nandi a gubernatione navis sumpsitinitium, ubi et ponitur comparatiosacerdotalis dominii et regalis.

Sicut autem institutio civitatis autregni ex forma institutionis mundi con­venienter accipitur, sic et guberualionisratio ex gubernatioue sumenda est. Esttamen praeconsiderandum, quod guber­na.re est, id quod gubernatur conve­nienter ad debitum iinem perducere.Sic etiam navis gubernari dicitur, dumper nauta: industriam recto itinere adportum illaesa perducitur. Si igitur ali­quid ad finem extra se ordinetur, utnavis ad portum, ad gubernatoris offi­cium pertinebit non solum, ut rem inse conservet illazsam, sed quod ulteriusad finem perducat. Si vero aliquid es—set, cujus finis non esset extra ipsum,ad hoc solum intenderet gubernatorisintentio, ut rem illam in sua perfectioneconservaret illaesam. Et quamvis nihiltale inveniatur in rebus post ipsumDeum, qui est omnibus finis, erga id

tamen, quod ad extrinsecum ordinatur,multipliciter cura impeditur a. diversis.Nam forte alius erit qui curam gerit,ut res in suo esse conservetur; aliusautem, ut ad altiorem perfectionem per­veuiat, ut in ipsa navi, unde gubernatio­nis ratio assumitur, manifeste apparet.Faber enim lignarius curam habet restau­randi, si quid collapsum fuerit in navi,sed nauta. sollicitudinem gerit, ut navemperducat ad portum ; síc etiam contingitin homine. Nam medicus curam geritut vita hominis conservetur in sanitate ;oeconomus, ut suppetant necessariavitae; doctor autem curam gerit ut ve­ritatem cognoscat; institutor autem mo­rum, ut secundum rationem vivat. Quodsi homo non ordinaretur ad aliud exte—rius bonum, sufficerent homini cura:pradicta.

Sed est quoddam bonum extraneumhomini quamdiu mortaliter vivit, scilicetultima beatitudo, qua: in fruitione Deiexpectatur post mortem. Quia, ut Apo­stolus ait, II ad Cor., v, 6: Quamdiusumus in corpore, peregrinamur a Do­mino. Unde homo christianus, cui bea­titudo ilia. est per Christi sanguinemacquisita, et qui pro ea. assequendaSpiritus sancti arrham accepit, indigetalia spirituali cura per quam dirigaturad portum salutis zeterna; haac autemcura per ministros Ecclesiae Christi fi—delibus exhibetur.

ldem autem oportet esse judicium define totius multitudinis, et unius. Siigitur finis hominis esset bonum quod­cumque in ipso existens, et regendzemultitudinis finis ultimus esset simi­liter ut tale bonum multitudo acquireret,et in eo permaneret ; et si quidem talisultimus sive unius hominis, sive multi—tudinis finis esset corporalis, vita et sa­nitas corporis, medici esset ofticium.Si autem ultimus finis esset divitiarumaffluentia, ceconomus rex quidam mul­titudinis esset. Si vero bonum cogno­scendaz veritatis tale quid esset, adquod posset multitudo pertingere, rexhaberet doctoris officium. Videtur au­tem tinis _esse multitudinis congregata:

DE REGIMINE PRINCIPUM -LIB. !, CAPUT XIV. 21

vivere secundum virtutem. Ad hoc enimhomines congregantur, ut simul benevivant, quod consequi non posset unus­quisque singulariter vivens ; bona autemvita est secundum virtutem ; virtuosaigitur vita est congregationis humana!íinis.

Iíujus autem signum est, quod hisoli partes sint multitudinis congregataa,qui sibi invicem communicant in benevivendo. Si enim propter solum viverehomines convenirent, animalia et serviessent pars aliqua congregationis civilis.Si vero propter acquirendas divitias,omnes simul negotiantes ad unam ci­vitatem pertinerent: sicut videmus eossolos sub una multítudine computari,qui sub eisdem legibus et eodem regi­mine diriguntur ad bene vivendum. Sedquia homo vivendo secundum virtutemad ulteriorem finem ordinalur, qui con­sistit in truitione divina, ut supra jamdiximus, oportet eumdem finem essemultitudinis humanae, qui est hominisunius. Non est ergo ultimus finis mul­titudinis congregataa vivere secundumvirtutem, sed per virtuosam vitam per—venire ad fruitionem divinam. Siquidemautem ad hunc finem perveniri possetvirtute humana: natura, necesse essetut ad officium regis pertineret dirigerehomines in hunc finem. Iiunc enim diciregem supponimus, cui summa regiminisin rebus humanis committitur. Tantoautem est regimen sublimius, quanto adfinem ulteriorem ordinatur. Semperenim invenitur ille, ad quem pertinetultimus finis, imperare operantibus eaqua: ad finem ultimum ordinantur;sicut gubernator, ad quem pertinet navi­gationem disponere, imperat ei, qui na­vem constituit, qualem navem naviga­tioni aptam facere debeat ; civilis autemqui .utitur armis, imperat fabro, qualiaarma fabricet. Sed quia firiem truitionisdivina: non consequitur homo per virtu­tem humanam, sed virtute divina, juxtaillud Apostoli, Rom. VI, 23: GianaDei, vita, atema, perducere ad illumiinem non humani erit, sed divini re—giminis. Ad illum igitur regem hujus­

modi regimen pertinet, qui non est so­lum homo, sed etiam Deus, scilicet adDominum nostrum Jesum Christum, quihomines filios Dei faciens in ccclestemgloriam introduxit.

Hoc igitur est regimen ei traditum,quod non corrumpetur, propter quodnon solum sacerdos, sed rex in Scriptu­ris sacris nominatur, dicente Jer. xxm,vers. 5: Regnabít rez, et sapiens erit;unde ab eo regale sacerdotium deriva­tur. Et, quod est amplius, omnes Christifideles, in quantum sunt membra ejus,reges et sacerdotes dicuntur. Hujus ergoregni ministerium, ut a terrenis essentspiritualia distincta, non terrenis regi­bus, sed sacerdotibus est commissum,et praecipue Summo Sacerdoti, succes­sori Petri, Christi Vicario, RomanoPontifici, cui omnes reges populi Chri­stiani oportet esse suhditos, sicut ipsiDomino Jesu Christo. Sic enim ei, adquem finis ultimi cura. pertinet, subdidebent illi, ad quos pertinet cura.antecedentium finium, et ejus imperiodirigi. Quia igitur sacerdotium genti­lium et totus divinorum cultus eratpropter temporalia bona conquirenda,qua: omnia ordinantur ad multitudinisbonum commune, cujus regi cura. in­cumbit, convenienter sacerdotes genti­lium regibus subdebantur. Sed et quiain veteri lege promittebantur bona ter­rena non a dmmonibus, sed a. Deo veroreligioso populo exhibenda, inde et inlege veteri sacerdotes regibus legunturfuisse subjecti. Sed in nova lege estsacerdotium altius, per quod hominestraducuntur ad bona ccelestia: unde inlege Christi reges debent sacerdotibusesse subjecti.

Propter quod mirabiliter ex divina.providentia factum est, ut in Romanaurbe, quam Deus praaviderat Christianipopuli principalem sedem futuram, hicmos pauJatim inolesceret, ut civitatumrectores sacerdotibus subjacerent. Sicutenim Valerius Maximus reiert, (( omniapost religionem ponenda semper nostracivitas duxit, etiam in quibus summa:majestatis decus conspici voluit. Qua—

22 DE REGIM'INEancrron - un. I. - cuur xv.

propter non duhitaverunt sacris impe­ria. servire, ita se humanarum rerumhabitura regimen existimantia, si divina:potentias bene atque constanter fuissentfamulata ». Quia vero etiam futurumerat, ut in Gallia Christiani sacerdotiiplurimum vigeret religio, divinitus estpermissum, ut etiam apud Gallos gen­tiles sacerdotes, quod Druidas nomina­bant, totius Gallia jus definirent, utrefert Julius Caesar in libro, quem dehello Gallico scripsit.

CAPUT XV.

Quad sicut ad ultimum finem conse­quendum requiritur ut rex subditossuos ad vivendum secundum virtutemdisponat, ita ad fines medios. Etponuntur hic, qua sunt illa qua ordi­nant ad benevivendum et qua impe­diunt, et quod remedium Tea:appcmeredebet circa dicta impedimenta.

Sicut autem ad vitam, quam in ccelosperamus beatam, ordinatur, sicut adfinem, vita, qua. hic homines bene vi­vunt; ita ad bonum multitudinis ordinan­tur, sicut ad tinem, quaacumque parti­cularia bona per hominem procurantur,sive divitiae, sive lucra., sive sanitas,sive facundia vel eruditio. Si igitur, utdictum est, qui de ultimo fine curamhabet, praesse dehet his, qui curam ha­bent de ordinatis ad Einem, et eos diri—gere suo imperio, manifestum ex dictisfit, quod rex, sicut dominio et regimini,quod administratur per sacerdotis offi­cium, suhdi dehet, ita. praaesse dehetomnibus humanis otficiis, et ea. imperiosui regiminis ordinare. Cuicumque au­tem incumhit aliquid perficere, quod or­dinatur in aliud, sicut in finem, hocdehet attendere ut suum opus sit con­gruum fini. Sicut faber sic facit gladiumut pugna conveniat, et zedificator sicdehet domum disponere ut ad habitan­dum sit apta. Quia. igitur vitae, qua inpraesenti bene vivimus, finis est beati­tudo coelestis, ad regis oificium pertinet

ea ratione vitam multitudinis bonamprocurare, secundum quod congruit adcaalestem beatitudinem consequendam,ut scilicet ea. pracipiat, qua: ad eccle­stem beatitudinem ducunt, et eorumcontraria, secundum quod íuerit possi­bile, interdicat. Quan autem sit adveram beatitudinem via, et qua: sintimpedimenta ejus, ex lege divina cogno­scitur, cujus doctrina pertinet ad sacer­dotum officium, secundum illud Malach.cap. n, 7: Labia sacerdotis custo—dient scientiam, et legem requirent deore eius. Et ideo in Deut., xvu, 18,Dominus pracipit: Postquam seden'trea: in solio regm' sui, describet sibiDeuteronomium legie hujus in volumine,accipiens ezempla, a sacerdote Leviticatribus, et habebit sccum, legetque illudomnibus diebus vita; sua, ut discat ti­mare Dominum Deum mmm et custo­dire verba et caremonias ejus, qua inlege prwaepta sunt. Rex legem igiturdivinam edoctus, ad hoc prmcipuumstudium dehet intendere, qualiter mul­titudo sibi subdita. bene vivat: quodquidem studium in tria dividitur, utprimo quidem in subjecta multitudinebonam vitam institnat; secundo, utinstitutam conservet ; tertio, ut conser­vatam *ad meliora promoveat.

Ad bonam autem unius hominis vi—tam duo requiruntur: unum principale,quod est operatio secundum virtutem(virtus enim est qua.bene vivitur)'; aliudvero secundarium et quasi instrumen­tale, scilicet corporalium bonorum suf­ticientia, quorum usus est necessariusad actum virtutis. Ipsa tamen hominisunitas per naturam causatur, multitu—dinis autem unitas, qua pax dicitur,per regentis industriam est procuranda.Sic igitur ad bonam vitam multitudinisinstituendam tria. rcqniruntur. Primoquidem, ut multitudo in unitate pacisconstituatur. Secundo, ut multitudo vin­cuio pacis unita dirigatur ad bene agen­dum. Sicut ením homo nihil bene agerepotest nisi prasupposita suarum par­tium unitate, ita. hominum multitudopacis unitate carens, dum impugnat se

m: mamma ramcuuu - mn. I, CAPUTxv. 23

ipsam, impeditur a bene agenda. Tertiovero requiritur, ut per regentis indu­striam necessariorum ad bene viven­dum adsit sufficiens copia. Sic igiturbona vita per regis officium in multi­tudine constituta, consequens est ut adejus conservationem intendat.

Sunt autem tria, quibus bonum pu­blicum permanere non sinitur, quorumquidem unum est a natura proveniens.Non enim bonum multitudinis ad unumtantum t_empus institui dehet, sed utsit quodammodo perpetuum. Hominesautem cum sint mortales, iu perpetuumdural-e non possunt. Nec, dum vivunt,semper sunt in eodem vigore, quia multisvariationibus humana vita subjicitur, etsic non sunt homines ad eadem ofticiaperagenda aequaliter per totam vitamidonei. Aliud autem impedimentum bonipublici conservandi ab interiori prove­niens in perversitate voluntatum con­sistit, dum vel sunt desides ad ea pera­genda qua: requirit respublica, vel in­super sunt paci multitudinis noxii, dumtrausgrediendo justitiam “aliorum pa­cem perturbant. Tcrtium autem impe­dimentum reipublica conservanda abexteriori causatur, dum per incursumhostium pax dissolvitur et interdumreguum, aut civitas funditus dissipatur.Igitur circa tria przedicta triplex curaimminet regi. Primo quidem de suc—cessione hominum, et substitutione il­

lorum qui diversis ofticiis presunt, utsicut per divinum regimen in rebuscorruptibilibus, quia semper eadem du—rare non possunt, provisum est, ut pergeuerationem alia in locum aliorum suc­cedant, ut vel sic conservetur integritasuniversi, ita per regis studium conser­vetur subjects multitudinis bonum, dumsollicite curat qualiter alii in deficien­tium locum succedant. Secundo autemut suis legibus el: praeceptis, penis etpraemiis homines sibi subjectos ab ini­quitate cocrceat, et ad opera virtuosainducat, exemplum a Deo accipiens,qui hominibus legem dedit, observan­tibus quidem mercedem, transgredien­tibus pcenas retribuens. Tertio immi­net regi cura, ut multitudo sibisubjectacontra hostes tuta reddatur. Nihil enimprodesset interiora vitare pericula, siab exterioribus defendi non posset.

Sic igitur bona: multitudinis institu­tioni tertium restat ad regis officiumpertinens, ut sit de promotione sollici­tus, quod fit dum in singulis qua; prae­missa sunt, si quid inordinatum est cor­rigere, si quid deest supplere, si quidmelius fieri potest, studet perficere.Unde et Apostolus, I Corinth., xu, fi­deles monet, ut semper mmulentur cha­rismata meliora.

Haac igitur sunt qua: ad regis offi­cium pertinent, de quibus per singuladiligentius tractare oportet.

24 DE REGIMINE PRINCIPUM —LIB. II, CAPUT I.

„LIBER SECUNDUS

CAPUT [.

Qualiter ad regem pertinet instituerecivitatem, vel castra ad gloriam con­sequendam, ct quod eligere debat adhoc loca temperata, et qua m: hoccommodaregna consequantur, ei qua:incommoda de contrario.

Primum igitur prazcipue oporlet expo­nere regis officium ab institutione ci—vilatis, aut regni. Nam, sicut Vegetiusdicit, potentissimaa nationes et principesnominati nuilam majorem potuerunt glo­riam assequi, quam aut fundare novascivitates, aut ab aliis conditas in no­men suum sub quadam amplificationetransferre: quod quidem documentissacrae Scriptum concordat. Dicit enimSapiens in Eccli., XL, 1.9, quod adí/i­caiio Civitatis con/irmabit nomen. Hodienamque nomen Bomuli nesciretur, nisiquia. condidit Romam. In institutioneautem civitatís, aut regni, si copia de­tur, primo quidem est regio per regemeligenda, quam temperatam esse opor—tet. Ex regionis enim temperie habita­tores multa commoda consequuntur.Primo namque consequuntur hominesex temperie regionis incolumitatem cor­poris et longitudinem vitae. Cum enimsanitas in quadam temperie humorumconsistat, in loco temperato conserva—bitur sanitas: simile namque suo similiconservatur. Si autem fuerit excessuscaloris, vel frigoris, necesse est quodsecundum qualitatem aeris corporis qua­litas immutetur: unde quadam naturaliindustria animalia quaedam temporefrigido ad calida loca se transferunt,rursum tempore calido loca frigida re­

petentes, ut ex contraria dispositioneloci temporis temperiem consequantur.

Rursus: cum animal vivat per cali­dum et humidum, si fuerit calor inten­sus, cito naturale humidum exsiccaturet deficit vita ; sicut lucerna extingui­tur, si humor infusus cito per ignismagnitudinem consumatur. Unde inquibusdam calidissimis Ethiopum re­gionibus homines ultra tredecim annosnon vivere perhibentur. In regionibusvero frigidis in excessu, naturale humi­dum de iacili congelatur, et calor natu­ralis extinguitur. Deinde ad opportuni­tates bellorum, quibus tuta redditur hu­mana societas, regionis temperies pluri­mum valet. Nam, sicut Vegetius reiert,omnes nationes quaevicinae sunt soli, ni­mio calore siccataz, amplius quidem sa.—perc, sed minus de sanguine habere di­cuntur, ac propterea constantiam atqueIiduciam de propinquo pugnandi non ha­bent, quia. metuunt vulnera, qui modi­cum sanguinem se habere noverunt. Econtra septentrionales populi remoti a.solis ardoribus inconsultiores quidem,sed tamen largo sanguine redundantes,sunt ad bella promptissimi. His, quitemperatioribus habitant plagis, et copiasanguinis suppetit ad vulnerum mortis­que contemptum, nec prudentia deficit,quae modestiam servet in castris, etnon parum prodest uti in dimicationeconsiliis.

Demum temperata regio ad politicamvitam valet. Ut enim Aristoteles dicitin sua Politica : <<Quan in frigidis locishabitant gentes, sunt quidem plena!animositate, intellectu autem et artemagis deficientes, propter quod liberoperseverant magis. Non vivunt autem

DEmamma rnmcrruu - LIB.n, cuv'r n. 25

politice, et vicinis propter imprudentiamprincipari non possunt. Quan autem incalidis sunt, intellectiva quidem suntet artificiosaa secundum animam, sineanimositate autem, propter quod sub­jectze quidem sunt, et subjectaa perse­verant. Quaa autem in mediis locishabitant, utroque participant: propterquod et liberi perseverant, et maximepolitice vivere possunt, et sciunt aliisprincipari ». Est igitur eligenda regiotemperata ad institutionem civitatis velregni.

CAPUT II.

Qualiter eligere debent reges etprincipesregiones ad civiiates vel cash-a insti­tuenda, in quibus aer sit salubris,etostemiit in quo talis aercagnoscitur,et quibus signis.

Post eiectionem autem regionis, opor­tet civitati conslituendae idoneum locumeligere, in quo primo videtur aeris sa­lubritas requirenda. Conversationi enimcivili praejacet naturalis vita, quaa persnlubritatem aeris servatur illaasa. Lo­cus autem saluberrimus erit, ut Vege­tius tradit, excelsus,non nebulosus,nonpruinosus, regionesque cceli spectansneque aestuosas, neque trigidas, demumpaludibus non vicinus. Eminentia qui­dem loci solet ad aeris salubritatemconferre, quia 'locus eminens ventorumperflatíonibus palet, quibus redditur aerpurus; vapores etiam, qui virtute radiisolaris resolvuntur a terra et ab aquis,multiplicantur magis in convallibus, etin locis demissis, quam in altis. Undein locis altis aer subtilior invenitur.Hujusmodi autem subtilitas aeris, quaad liberam et sinceram respirationemplurimum valet, impeditur per nebulaset pruinas, qua: solent in locis multumhumidis abundare: unde loca hujus­modi inveniuntur salubritati esse con—traria. 'Et quia loca paludosa nimiahumiditate abundant, oportet locum con­struendaa urbi electum & paludibus esse

remotum. Cum enim aura: matutina:solo oriente ad locum ipsum pervenient,et eis orta a paludibus nebulaz adjun­gentur, ílatus bestiarum palustrium ve­nenalarum cum nebulis mixtos spargent,et locum facient pestilentem. Si tamenmomin constructa. fuerint in paludibus,quaa fuerint prope mare, spectentqueadseptentrionern, vel circa, haeque paludesexcelsiores fuerint quam littus marinum,rationabiliter videbuntur esse constru­cta. Fossis ením ductis exitus aqua:patebit ad littus, et mare tempestatibusauctum in paludes redundando non per—mittet animalia palustria nasci. Et sialiqua animalia de superioribus locisvenerint, inconsueta salsedine occiden—tur. '

Oportet et locum urbi destinatum adcalorem et frígus tcmperate dispom'secundum aspectum ad plagas coeli di­versas. Si enim maania, maxime propemare constituta spectabunt ad meridiem,non erunt salubria. Nam hujusmodiloca mane quidem erunt frigida, quianon respiciuntur a sole, meridie veroerunt ferventia propter solis respectum.Quze autem ad occidentem spectant,orto sole tepescunt, vel etiam frigent,meridie calent, vespere fervent proptercaloris continuitatem et solis aspectum.Si vero ad orientem spectabunt, manoquidem propter solis oppositionem di­rectam temperate calescent: nec multumin meridie calor augebitur, sole nondirecte spectante ad locum: vespere verototaliter radiis solis adversis loca fri—gescent. Eademque, vel Similis tempe­ries erit, si ad aquilonem locus respi­ciat urbis, e converso est quod demeridiem respiciente est dictum. Expe­rimento autem cognoscere possumus,quod in majorem calorem minus salu­briter aliquis Lrnnsmutatur. Quae enima frigidis locis corpora. traducuntur incalida, non possunt durare, sed dissol­vuntur, quia calor sugendo vaporem,naturales virtutes dissolvit; unde etiamin salubribus locis corpora zestate in­firma redduntur. Quia vero ad corpo­rum sanitatem convenientium ciborum

26 DE REGIMINE PRINCIPUM - LID. II, CAPUT III.

usus requiritur, in hoc conter-re oportetde loci salubritate, qui constitueudaa urbieligitur, ut ex conditione ciborum di­scornatur, qui nascuntur in terra: quodquidem explorare solebant antiqui exanimalibus ibidem nquitis. Cum enimhominibus aliisque animalibus com­mune sit uti ad nutrimentum his qua:nascuntur in terra, consequeus est, utsi occisorum animalium viscera inve­niuntur bene valentia, quod hominesetiam in 1000 eodem salubrius possintnutriri, Si vero animalium occisorumappareant morbida membra, rationabi­lius accipi potwt, quod nec hominibusillius loci habitatio sit salubris.

Sicut autem aer temperatus, ita. sa.­lubris aqua est requirenda. Ex his enimmaxime dependet sanitas corporum, qua:saapius in usum hominum assumuntur.Et de aere quidem manifestum est quo­tidie ipsum aspirando introrsum attra­himus usque ad ipsa vitalia: unde prin­cipaliter ojus salubritas ad incolumita­tem corporum 'confert. Item, quia. interea qua assumuntur per modum nutri­menti, aqua. est qua swpissime utimurtam in potibus, quam in cibis, ideonihil est, praater aeris puritatem, magispertinens ad loci sanitatem quam aqua.­rum salubritas. Est ct aliud signumex quo considerari potest loci salubri­tas, si videlicet hominum in loco com­morantium Iacies bene coloratae appa.—reant, robusta corpora. et bene dispositamembra, si pueri multi et \'ivaces, sisenes multi reperiantur ibidem. E con­verso, si facies hominum delormes ap­pareant, debilia corpora, exinanitamembra vel morbida, si pauci et mor­bidi pueri, et adhuc pauciores senes,dubitari non potest locum esse morti­ferum.

CAPUT III.

Qualiter necesse est talem civiíatem.const am a rege, habere copiamrerum victualium, quia sine cis ci­vitas esse perfecta non potest: etdistinguit duplicem modum isliuscopie, primum tamen magis com­mendat.

Oportet autem ut locus construendaaurbi electus non solum talis sit, quisalubritate habitatores conservet, sedubertate ad victum suHiciat. Non enimest possibile multitudinem hominumhabitare, ubi victualium non suppetitcopia. Unde, ut vult Philosopbus, cumXenocrates architector peritissimus Ale­xandra Macedoni demonstraret in quo­dam monte civitatem egregía forma:construi posse, interrogasse fertur Ale­xander, si essent agri, qui civitati pos­sent frumentorum copiam ministrare.Quod cum deficere inveniret, responditvituperandum esse, si quis in tali lococivitatem construeret. Sicut enim na­tus infans non potest ali sine nutricislacte, nec ad incrementum perduci, sicCivitas sine ciborum nbundantia fre­quentiam populi habere non potest.

Duo tamen sunt modi, quibus alicuicivitati potest aífluentia rerum suppe­tere. Unus, qui dictus est, propter re­gionis fertilitatem abunde omnia pro­ducentis, qua humana! vitae requirit ne­cessitas. Alius autem per mercationisusum, ex quo ibidem necessaria. vitaex diversis partibus adducantur. Pri­mus autem modus convenientior essemanifeste convincitur. Tanto enim ali—quid dignius est, quanto per se suffi—cientius invenitur: quia quod alio in­diget, deficiens esse monstratur. Sutfi­cientiam autem plenius possidet civitas,cui circumjacens regio sufficiens est adnecessaria. .vitw, quam illa qua: indigetab aliis per mercationem accipere. Di­gnior enim est civitas si abundantiamrerum habeat ex territorio proprio,quam si per mercatores abundet; cumhoc etiam videatur esse securius, quia

m: mamma rnmcrrrm - ms. 11,cum: rv. 27

propter bellorum eventus et diversa via­rum discrimina, de facili potest impe­diri victualium deportatio, et sic civitasper defectum victualium opprimeretur.Est etiam hoc utilius ad conversationemcivilem. Nam civitas quaa ad sui su—stentationem mercationum multitudineindiget, necesse est ut continuumextraneorum convictum patiatur. Extra­neorum autem conversatio corrumpitplurimum civium mores, secundum Ari­stotelis doctrinam in sua Politica; quianecesse est evenire ut homines extraneialiis legibus et consuetudim'bus enutriti,in multis aliter agant quam sint civiummores, ot sic, dum cives exemplo adagenda similia provocantur, civilis con­versatio perturbatur. Rursus: si civesipsi mercationibus fuerint dediti, pan­detur pluribus vitiis aditus. Nam cumnegotiatorum studium maxime ad lu­crum tendat, per negotiatíonis usumcupiditas in cordibus civium traduci­tur, ex quo convenit ut in civitate omniafiant venalia, et fide subtracta, locusfraudibus aperitur, publicoque bonocontempto, proprio commodo quisquedeserviet, deficietque virtutis studium,dum honor virtutis premium omnibusdeteretur: unde necesse erit in tali ci­vitate civilem conversationem corrumpi.

Est autem negotiationis usus contra­rius quam plurimum exercitio militari.Negotiatores enim dum umbram colunt,a laboribus vacant, "et dum íruunturdeliciis, mollescunt anime, et corporaredduntur debilia. ct ad labores mili­tarcs inepta: unde secundum jura civilianegotiatio est militibus interdicta. De­nique civitas illa solet esse magis paci­fica, cujus populus rarius congregatur,minusque intra urbis mmnia resident.Ex frequenti enim hominum concursudatur occasio litibus, ct seditionibusmateria ministratur. Unde secundumAristotelis doctrinam, utilius est quidemquod populus extra civitates exercea­tur, quam quod intra civitatis moeniajugiter commoretur. Si autem civitas sitmercationibus dedita, maxime necesseest ut intra urbem cives resideant,

ibique mercationes exerceant. Meliusigitur est quod civitati victualium co­pia suppetat ex propriis agris, quamquod civitas sit totaliter negotiationiexposita. Nec tamen negotiatores om­nino a civitate oportet excludi, quianon de facili potest inveniri locus, quisic omnibus vitae necessariis abundet,quod non indigeat aliquibus aliundeallatis, eorumque qua: in eodem locosuperabundant, eodem modo reddereturmultis damnosa copia, si per mercato—rum oificium ad alia loca. transferrinon possent. Unde oportet quod perfe­cta civitas moderate mercatoribusutatur.

CAPUT IV.

Quad regia, quam rm: elígit ad civita­tes et castra insiituenda, dabei ha­bereamnitates, in quibus civessuntarcendi, ut moda-ate eis utantur,quia sepius sunt causa dissolutionis,unde regnum dissipatur.

Est etiam constitucndis urbibus eli­gendus locus, qui amaznitate habitato­res delectet. Non enim [acile deseriturlocus amamus, nec de facili ad locumillum confluit habitantium multitudo,cui deest amcenitas, eo quod absqueammnitate vita. hominis diu durare nonpossit. Ad hanc autem amaanitatem per­tinet, quod sit locus camporum planitiedistentus, arborum term:, montium pro­pinquitate conspicuus, nemoribus gratuset aquis irriguus. Verum quia nimiaamaanitas superflue ad delicias homi­nes allicit, quod civitati plnrimumnocet, ideo oportet ea moderate uti.Primo namque homines vacantes deli­ciis, sensu hebetantur. Immergit enimearum suavitas sensibus animam, itaquod in rebus delectantibus liberumjudicium habere non possunt. Unde se­cundum Aristotelis sententiam, &pru—dentia judicis per delectationem cor­rumpitur ». Deinde delectationes super­fluze ab honestate virtutis deticere fa­

28 DE REGIng PRINCIPU! —LIB. II, CAPUT V.

ciunt. Nihil etiam magis perducit adimmoderatum augmentum, per quod me­dium virtutis corrumpitur, quam dele­ctatio: tum quia natura delectationis estavida, et sic modica delectatione sumptapracipitatur in turpium delectationumillecebras, sicut ligna sicca ex modicoigne accenduntur; tum etiam quia de­lectatio appetitum non satiat, sed gu­stata sitim sui magis inducit: u_nde advirtutis otficium pertinet, ut homines adeiectationibus superiluis abstineant.Sic enim superfluitate vitata faciliusad medium virtutis pervem'etur. Conse­quenter etiam deliciis superflue deditimollescunt animo, et ad ardua quaaqueattentanda, nec non ad tolerandos la­bores et pericula abhorrenda pusillani­mes fiunt, unde et ad bellicum usumdeliciaa plurimum nocent, quia, ut Vege­tius dicit in libro De re militari : <:Mi­nus timet mortem, qui minus deiiciarumse novit habuisse in vita ». Demumdeliciis resoluti plerumque pigrescunt,et intermissis necessariis studiis et ne­gotiis debitis, solis deliciis adhibent cu­ram, in quas qua: prius ab aliis tuerantcongregata, profusi dispergunt: unde adpaupertatem deducti, dum consuetis de­liciis carere non possunt, se furtis etrapinis cxponunt, ut habeant unde pos­sint suas voluptates explere. Est igiturnocivum civitati, vel ex loci disposi­tione, vel ex quibuscumquc alíis rebus,deliciis superfluis abundare.

Opportunum est igitur in conversa­tione humana modicum delectationis,quasi pro condimento habere, ut animusliominum recreetur; quia ut Senecadicit De tranquillilate animi, ad Sere­num: <<Danda est animis remissio ».Meliores enim aptioresque requieti re—surgunt, quasi prosit animo temperatedeliciis uti, ut sal in ciborum cocturapro ipsorum suavitate, quod superflueimmissum illos corrumpit. Amplius au­tem: si id, quod est ad finem, ut finisquzeritur, tollitur et destruitur ordonaturae. Sicut si faber quarit martellumpropter se ipsum, aut carpentarius ser—ram, sive medicus medicinam, qua: or,

dinantur ad suos debitos tines. Finisautem, quem rex in civitate sui regimi­nis debet intendere, est vivere secundumvirtutem; cateris autem quilibet utidebet, sicut his, quaa sunt ad finem, etquantum est necessarium in prosc­quendo finem. Hoc autem non contin­git in his qui supernue delectationibusinnituntur, quia tales delectationes nonordinantur ad firiem jam dictum, imoqueri videntur ut tinis; quo idemmodo videbantur velle uti illi impii, quiin lib. Sap. u, 6, dicuntur non rectecogitantes, ut dicta Scriplura testatur:ch'te, lruamur bonis qua: sunt, quodad finem pertinet, et utamur creatum,tamquam in juventute celeriter, et caa­tera qua; ibidem sequuntur. ln _quibusimmoderatus usus delectabilium corpo­ris, ut juvenilis zetatis ostenditur, etdigne a Scriptura reprehenditur. Hincest, quod Aristoteles in Ethic. usumdelectabilium corporis usui ciborum as­similat, qui ampiius minusve sumptisnnitatcm corrumpunt; qui autem com­mensurati sunt, et salvant, et augent.Ita de virtute contingit, circa amceni­tates et delicias hominum.

CAPUT V.

Quad necessarium est regi, et cuicumquedomino, abundare divitiis temporali­bus, qua: naturales vacantur, et po­nitur causa.

His igitur sic deductis, qua: ad sub­stantiale esse civilitatis, sive politiaa,seuregalis regiminis requiruntur, ad quo­rum institutionem _et providentiam rexprincipaliter debet intendere, agendumest de quibusdam, qua: ad regem per­tinent in relatione ad subditos, undoet suum rcgimen quietius gubernetur.Et quamvis supra aliqualiter sit tactumin genere, nunc in specie est tractandumad majorem declarationem eorum, quaesunt agenda per principem. Primumquidem ut in singulis partibus sui re­giminis abundet in divitiis naturalibus,

m: REGI'M'INEramenou - ms. 11, CAPUTVI. 29

quas sic vocat Aristoteles in I susePalit. vel quia naturalia sunt, seu quiahomo ipsis naturaliter indiget, ut suntvineta, nemora, sylvaa, vivaria diver­sorum animalium et avium genera; dequibus Paladius Palatinus, comes Va­lentiano Imperatori, ad przniata exhor­tans, luculentissimo stylo, ac diifusiusdocumentum tradidit. Hine etiam Sa­lomon (Eccle. u, 4) rex volens osten­dere magnificentiam sui regiminis:!Edificavi, inquit, mihi domos, plantavivíneas, feci hortos et pamar-ia, et con­sevi ea cuncti generis arboribus, astma.—imihi piscinas ad irrigamlu-m sylvam li­gnorum germinantium.

Cujus quidem triplex ratio sumi pot­est. Una sumitur ex parte usus ipsiusrei, qui quidem delectabilior esse vi- "detur in re propria quam aliena, eoquod magis unita. <<Unio enim estamoris proprietas », ut tradit Diony­sius. Ad amorem autem sequitur de­lectatio. Cum enim adest quod diligi­tur, etiam delectationem secum aifert.Amplius autem et ipsa diligentia operisexercita circa praadicta, in qua quidemhomo sibi congaudet, quanto est opusdifficilius. <<Magis enim amamus cumnon est facile, quod sumitur », ut Phi­losophus dicit. Ex qua ratione et filiosdiligimus, et quamlibet nostram factu­ram secundum mensnram operis. Adhi—bcndo igitur sollicitudinem circa pro­prias divitias naturales jam dictas, gra—tiores jam fiunt quam alienaz; et sigratiores, delectabiliores ipsas dicemus.

Secunda ratio sumitur ex parte offi­cialinm regis. Si enim ipsos oporteatrecurrere ad convicaneos pro necessariisvita: sui domini, interdum scandala ge—nerantur in subditis vel ex rerum com—mercio. in quo laedit avaritia, qua: emen—tem vel vendentem concomitatur, velfraus conturbat, .unde in Prov. xx, 14,dicitur: Malum est, dicit omnis emptor,et cum recesserit, twmgloriabitur; quasifraude vendentem praavenerit : ct in Eccl.monemur cavere a corruptione emptio­nis et negotiatorum, quasi hoc sit pro—prium eorum in mercando. Amplius au­

tem, ex commercio contrahitur familia­ritas ad fceminas, per quod vel exincauta locutione in alterutrum, autaspectu, aut gestu causatur zelotypiainter cives, et inde contra regimen pro—vocantur.

Sed etiam tertia ratio hoc idem con­firmat, quam accipimus _exparte rerumvenalium. Victualia enim quaa vendnn­tur, ut in pluribus non carent sophis­mate, et ideo non sunt tanteeificacia:sicut propria ad nutriendum: undeidem Salomon in Prov. v, 15: Bibe,inquit, aquam de cisterna tua, in hoccomprehendens omne nutrimentum, sedpracipue potnm, quia facilius potestsophisticari, et ipsum minus a sua na—tura et puritate remotum, citius deipsius malitia indicat. Rursus, propriavictualia sunt majoris securitatis in su­mendo, quia possunt facilius ab extra.­neo venenari, vel esse nociva, quamsi in proprio horreo vel cellario repo­nantur. Unde et propheta Isa., xxxm,vers. 16, in exaltatione retributionisviri justi: Panis, inquit, datus est ei,et aqua ejus lideliores sunt ; quasi pro­pria. cibaria et potabilia securiora suntad sumendnm.

CAPUT VI.

Quad medii regi haberealias divitiasnaturales, ut sunt armenta et greges,sine quibus domini bene regere ter­ram non possunt.

Non solum autem predicta ad na­turales divitias pertinent, sed et diversagenera animantium ex eadem rationeet causa, ut in praecedentibus est osten­sum. In quibus primo patri, tanquampraadominanti toti humana natura, da­tum est privilegium regendi et domi­nandi, ut in Genesi, [. 28, scribitur:Crescite, inquit Dominus, et multipli­camím', et replete terram, ei dominamim'píscíbus maria, et volatilibus cwli, etcunctis animantibus qua moventur su­per terram. Unde ad regiam majestatem

30 DE REGIMINE PBINCIPUM - LIB. II, CAPUT VI.

pertinet his omnibus uti et abundare,et quanto plus in his dominatur, tantoplus primi domini principatum habetsimiliorem, cum omnia sint ad usumhominis deputata in creationis primor­dio. Propter quod Philosophus dicit in] Palit. quod <<venatio animalium syl­vestrium naturaliter est justa, quia peream homo sibi vindicat quod suumest » ; et de piscatione et aucupationesimiliter 'dici potest: unde et naturaaves rapaees providit, et canes ad hu—jusmodi officium exercendum. Quia veroin piscibus non est aptitudo loci ad taliaministeria, loco canum et avium homoretia adinvenit. Ad supplementum igi­tur et decorem regni, rex indiget su­pradictis, quibusdam quidem ad usumet esum, ut sunt pisces et aves, armentaboum, et greges ovium, quibus Salo­mon abundavit, ut scribitur in Eccle.etin Ill lib. Reg. ad sui magniticentiamostendendam. Aliis autem animalibusrex indiget ad ministerium, ut suntequi et muli, asini et cameli “ad diversaministeria deputati, secundum variasconsuetudines regionum. Horum igituromnium rex copiam habere debet, quan­tum eidem est possibile, sive de ani­mantibus deputatis ad esum, sive administerium, _et propter causam jamdictam de aliis divitiis naturalibus;quia res propria delectabiliores sunt,ut superius est ostensum, et tanto plus,quanto plus habent de ratione vitae,unde magis accedunt ad divinam assi—milationem, qua est major causaamoris.

Adhuc alia; sunt causa: in praadictis,propter quas expedit regi ipsis abundareut propriis. Primo autem ad hoc movetnatura, qua: delectatur ex suo opere,dum considerat in eis novum continuemodum procedendi in suis actibus, 'sivein vivendo, sive in- generando, sive inparturiendo, ex quibus consurgit indominis admiratio, et ex admirationedelectatio. Quod autem nutritiva sitcausa dilectionis et per consequens de­lcctationis, apparet in Exod. in filiaPharaonis, qua: Moysen nutriri fecit, et

postea ibidem subjungitur, quod postnutritionem ipsum sibi adoptavit in ii­lium. Qua ratione dicit Dominus inOseaa xm., 3: 'Ego quasi nutricius E­phraim, in hoc insinuans suum affe­ctum ad populum.

Amplius autem, et ipsorum venaturasive sylvestrium animalium, sive alio­rum, pro quibus se principes et regesgymnasiis exponunt, et íilios suos snb­mittunt, valet. ad robur acquirendumcorporis et conservandum sanitatem, etcordis vigorandam virtutem, si tempe­ratc utantur, ut Philosophus Lradit inEthic. et hoc cum in pace quiescuntab hostibus, ut solent reges Francia: etAnglie: talibus uti, et ut de Germanisin gestis Francorum scribit Ammonius.

Rursus: equitatura ad hoc idem mo­vetur, qua reges esse debent ornati addecorem regni et ejusdem contra hostesdetensionem, ad quod aptiores red­duntur et expeditiores, si propria ha­beant equorum armenta, ut mos estregibus ac principibus Orientis; quem­admodum et de Salomone scribitur inIII Reg. lv, quod in sua florens prospe­ritate habebat quadraginta millia prua­sepia equorum curalium, et undecimmillia equorum equestrium, quos custo­diebant supradicti regis pmfecti.

Pmtcrea, si de animantibus agaturqua: ordinantur ad esum, adhuc magiscompetit habere propria sive quadru­pedia, sive reptilia, id est pisces, quiaomnibus his homo delectabilius utiturex hoc quod melius nutriuntur et ap­tiora efficiuntur ad esum: turn quia recognita in utendo magis gaudemus: turnetiam quia. securius et liberius nobisotferuntur ad esum, quod est actusmagis nostra: proportionatus nature, exquo et delectabilius agit.

Amplius autem, et causa communisjam dicta superius ad hoc facit, scilicet,vitatio commercii cum civibus, quodpotest esse scandali adminiculum prae­cavendum officialibus regis.

Rursus: hoc exigit magnificentia. re­gis, ut transeuntibus in cibis et potibusuberius administretur et largíus; hoc

m: mamma ramenou - ms. 11, car-ur vn. 31

autem fit expeditius, si reges abundentgregibus et armentis.

Concluditur ergo ex predictis, quoddivitim naturales necessariaz sunt regi,ut in singulis regiouibus proprias ha—beat ad sui regiminis et regni munimen.

CAPUT VII.

Quad oportet reyem abundare divitiisartificialibus, ut est aurum et argen­tum, el numisma ea: cis con/laium.

Sed de artificialibus divitiis, ut estaurum et argentum et alia metalla, etex ipsis conflata numismata, necessariasunt regi ad munimen regiminis sui.Supposito enim quod collegium sit ne—cessarium secundum naturam ad regi­men constituendum, sive politiam, etper consequens rex et quicumque do—minus, qui multitudinem regat ; oportetulterius concludere de sibi connexo, vi­delicet thesauro, ut est aurum et ar­gentum, et ex eis.con£latum numisma,sine quo suum regimen rex congrue etopportune exercere non potest; quodquidem ostendi potest multiplici via..

Prima quidem manifestatur ex parteregis. Homo enim in commutationibusfaciendis, auro vel argento, sive numis­mate utitur ut instrumento. Unde Phi­losophus dicit in V Ethic., quod a nu­misma est quasi íidejussor futurae ne—cessitatis, quia continet omnia operasicut ipsarum pretium ». Si ergo qui­libet indiget, multo magis rex: quia sisimpliciter ad simpliciter, et magis admagis.

Rursus: virtus proportionatur naturae,et opus virtutis. Natura autem statusregalis quamdam habet universalitatem,eo quod communis est populo sibi sub­jecto: ergo est virtus et similiter opus.Si ergo status dominorum secundumsuam naturam est communicativus: ergoVirtus et operatio. Hoc autem esse nonpotest sine numismate, sicut ne iaber,nec carpentarius sine propriis instru—mentis.

Item ad idem. Secundum Philoso­phum IV Ethic.: a Virtus magnificen­tize magnos sumptus respicit »; magniautem sumptus ad magnanimum perti­nent, qui est rex, ut ipso Philosophustangit ibidem. Unde in Esther, :. scri­bitur de Assuero, qui in Oriente do­minabatur centum et viginti septempravinciis, quod in convivio, quod fe—cit principibus sui regni, ministrabaturin cibis et potibus, prout exigebat ma­gnificentia regis; hoc autem sine in­strumento vitae fieri non potest, quodest numisma, sive aurum vel argentum:quare idem quod prius. Concluditurergo ex parte regis, eidem thesaurumesse necessarium, qui artificiales di—vitias continet.

Secunda via sumitur in comparationead populum, sive in genere, sive inspecie: quia ad hoc debet rex abundarepecuniis, ut possit sure domui providerein necessariis, et suorum subvenirenecessitatibus subditorum. Ut enim tra—dit Philosophus VIII Ethic.: <<Sic serex habere debet ad populum, sicutpastor ad oves, et sicut pater ad ii­lios »; sic se habuit Pharao ad tatamterram Egypti, ut in Genesi scribitur.De publica enim aarario frumentumemit, quod ingruente fame distribuit,secundum prudentiam Joseph, ne po­pulus fame deficeret. Salustius etiamnarrat sententiam Catonis in Catilinar.qualiter respublica profecit Romania:quia aerarium publicum viguit Roma,quo deficiente ad nihilum est redacta,ut temporibus ejusdem Catonis dicit ac­cidisse.

Amplius autem, quodlibet regnum,sive civitas, sive castrum, sive quod­cumque coilegium assimilatur humanocorpori, sicut ipsc Philosophus tradit,et hoc idem in Policrato scribitur: undecomparatur ibidem commune arariumregis stomacho, ut sicut in stomachorecipiuntur cibi et diffunduntur admembra, ita et aararium regis repleturthesauro pecuniarum, et communicaturatque diffunditur pro necessitatibussubditorum et regni.

32 DE REGIMINE PBINCIPU'M - 1:13. 11. CAPUT vm.

Rursus et in specie hoc idem contin­git. Turpe est enim, et multum regalireverentiaa derogat a suis subditis mu­tuaro pro sumptibus regis vel regni.Amplius autem, ex hac subjectione mu­tui sustinetur a dominis ut per subditossive quoscumque fiant super regnumexactiones indebitaa, unde status ener­vatur regni.

Item ad idem: In mutuis saape mu­tunns scandalum patitur, quia haec estnatura mutuantis, ut diflicile sit ei mu­tuum rcddere. Unde sententia ferturesse Biantis, unius de septem Sapien­tibus: <<Amico a te mutuante pecu­mam, et ipsum et pecuniam perdis ».Necessarium est igitur regi artificialesdivitias congregare ex causis jam di­ctis in comparatione ad populum sivoin genere, sive in specio.

Tertia autem via ad hoc idem pro­bandum accipitur in respectu ad res,sive personas extra regis dominiumconstitutas: quarum quidem duo sunt ge—nera. Unum videlicet inimicorum, contraquos oportet arrarium publicum regisesse plenum. Et primo pro sumptibussuaa families; secundo pro stipendiismilitum conductorum, cum contra ho­stcs movet exercitum; tertio ad prae­sidia resarcienda vel constituenda, nehostes invadant terminos sui regni.Aliud autem genus in augmentum ten­dit sui regni, unde et necessarius regiest thesaurus. 'Contingit enim interdumregiones gravari vel penuria, vel oneredebitorum, aut etiam ab hostibus, etrecurrunt tunc ad regni subsidium;quibus subveniendo cum instrumentovitae, quod est aurum vel argentum, velquodcumque numisma, subjiciuntureidem, et sic augmentatur regnum.

Liquet ergo ex dictis, regi necessa­rias esse artificiales divitias ad conser­vationem sui regiminis ex tribus causisjam dictis. Unde etiam in Judith scri­bitur, quod Holofernes, princeps Nabu—chodonosor, quando invasit regionesSyria: et Ciiiciae cum exercitu magno,tulit aurum et argentum multum nimisde domo regis paratum, videlicet ad

expeditionem contra suos hostes. Ethoc idem de Salomone scribitur in librosuperius allegato inter actus regalismagnificentiaa (Eccle. u, 8) : Coacervavi,inquit, mihi aurum ct argentum, etsubstantiam regum ac provincíarum;substantiam vocans numismatum tbe­sauros propter tributa ab ipso exacta.et patria sui David, ut patet II et IIIlib. Reg. Et hoc ideo, quia., secundumPbilosophum in Ethic., humana: vita!sunt instrumentum, ut dictum est supra.

Nec istud contradicit divino praeceptoLradito a Domino in Dent., per Moysen,quantum ad reges et principes populi.Ibi enim lex scribitur de rege, quodnon habeat auri vel argenti immeusapondera. Quod quidem inteliigendumest ad ostentationem, sive fastum rega­lem, ut de Crieso, rege Lydiorum, nar­rant historia, ex qua causa ruinampassus est, quia captus a Cyro regePersarum, nudus in alto monte patibuloest affixus; sed ad subventionem regniomnino est necessarium propter causasjam dictas.

CAPUT VIII.

Qualiter ad regimen regm', et cujuscum­que dominii, necessariisunt ministri:ubi incidenter distinguitur deduplicidominia, politice et despotico, osten—dens multis raticmilmsquodpoliticumoportet esse suave.

Non solum autem divitiis oportet re­gem esse munitum, s etiam mini­stris. Unde et ille magnus rex Salomonin prmallegato libro dicit da se ipsocap. n, 7: Possedi servos et ancillaset familiam multum nimi:. Quod autempossidetur, in dominio videtur esse pos­sidentis; et ideo hoc distinguendumest circa dominium incidenter. Duplexenim principatus ab Aristotela poniturin sua. Palit. (quorum quilibet suoshabet ministros, licet plures ponat inV Palit., ut supra est distinctum, etinfra etiam declarabitur), politicus vi—

DE REGIMINE PBINC'IPUM—LIB. II. CAPUT VIII. 33

delicet et despoticus. Politicus quidem,quando regio, sive provincia, sive civi­tas, sive castrum, per unum vel pluresregitur secundum ipsorum statuta, utin regionibus contingit ltaliaa et praci­pue Roma, ut per senatores et consulespro majori parte ab urbe condita. Ho­rum autem dominium convenit ampliusquadam civilitate regere, eo quod inipsa sit continua de civibus sive ex­traneis alternatio: sicut de Romanisscribitur in 1 Machab. vm, ubi diciturquod per singulos annos committuntuni hornini magistratum suum domiuariuniversa! terras suae. Unde duplex estin tali dominio ratio, quare subditinonrigide possint corrigi, ut in regulí do­minio.

Una. sumitur ex parte regentis, quiatemporaneum est ejus regimen. Ex hocenim diminuitur ejus sollicitudo in sibisubditis, dum considerat suum tam brevitempore dominium terminari. Propterquod et judices populi Israel, qui po­litice judicahant, moderatiores fueruntin judicando, quam reges sequentes.Unde Samuel qui dictum populum certisjudicavit temporibus, sic ait ad ipsos,volens ostendere suum regimen fuissepoliticum, et non regale quod elege­rant, I Reg., xu, 3: Loquz'fmini, in­quit, de me caram Domino et Christoeius, utrum bovem cuiusquam tulen'm,aut asinum, si quempiam calumniatussum, si oppressi aliquem, si do manualicujuc munus accepi ; quod quidemqui regale dominium habent, non fa­ciunt, ut infra patebit, et in [ lib. Reg.dictus Propheta ostendit. Amplius autem,modus regendi in dictis partibus, ubi po­liticum est dominium, mercenarius est;mercede enim domini conducuntur. Ubiautem merces pro fine pruafigitur, nontantum intenditur regimini subditorum,et sic per consequens temperatur cor­rectionis rigor. Unde et Dominus inJoan. x, 12, dicit de talibus: Mercena­rius autem et qui non est pastor, cuinon est cura. de ovibus, quia scilicetad tempus pmponitur, tridit lupum etlugit. Mercenarius autem Iugz't, quia

8 — De Regímine.

mercenan'us est, quasi ipsa merces sitsibi finis regiminis, „et subditos sibipostponat: propter quod et antiqui ro­mani duces, ut scribit Maximus Valc­rius, curam gerebant reipublica: sumpti­bus propriis, ut M. Curius et Fabricius.et multi alii: unde. reddebantur ad cu—ram politia: audaciores et magis solli­citi, quasi tota in hoc esset eorum in­tentio et major affectus: et in talibusverificatur Catonis sententia, quam Sa­lustius refert in Catilin.: a Unde respu­blica ex parva effecta est magna, quiain illis domí fuit industria, toris justumimperium, animus in consulendo liber,neque delicto, neque libidini obnoxiusn.

Secunda autem ratio, unde dominiumpoliticum oportet esse moderatum, accum moderatione exercitum, sumitur exparte subditorum: quia talis est eorumdispositio secundum naturam propor­tionata tali regimini. Probat enim Pto­lomaeus in Quadripart., regiones homi­num esse distinctas secundum constel­lationes diversas, quantum ad eorumregimen, circumscripto, semper secun­dum ipsum, super stellarum dominiumimperío voluntatis. Unde regiones Ro­manorum sub Marte ponuntur ab ipso,et ideo minus subjicibiles. Propter quodex eadem causa praafata. gens esse po­nitur insueta pati cum suis terminis,et subdi nescia, nisi cum non possitresistere; et quia impatiens alieni ar—bitrii, et per consequens superioris in­vida. Inter Romanos prznsides, ut in1 Machab. vm scribitur, nemo porta—bat diadema, nec induebatur purpura:et ulterius subditur effectus istius hu­militatis, quia non est invidia, nec zelusinter eos. Quadam igitur placabilitateanimi, ut natura. requirit subditorumillius regionis, et incessu humili rem­publicam gubernabant, quia ut traditTullius in Philippic.: <<Nullum majusarmatorum praesidium charitate et be—nevolentia civium. qua oportet princi—pantem esse munitum, non armis ». Ethanc etiam sententiam refert Salustiusde Catone, quantum ad antiquos PatresRomanos. Rursus ad idem: contidentia

34 DE REGDHNE PRINCIPUM - LIB. II, CAPUT IX.

subditorum, sive de cxoneratione do—minii regentium, sive dominandi in suotompore congruo reddit ipsos ad liber­tatem audaces, ne colla submittant re—genlibus: unde oportet politicum regi­men esse suave.

Amplius autem: est certus modusregondi, quia secundum formam legumsive communium, sive municipalium,cui rector astringitur: propter quamcausam et prudentia principis, quia .nonest libera, tollitnr et minus imitaturdivinam. Et quamvis leges a jure na—tura: trabant origínem, ut Tullius pro­bat in Tract. de lag., et jus natura: &jure divino, ut testatur David prophetaPs. lv, 7: Signatum est, inquiens, lu­men wltus tui super nos, Domine; de­ficiunt tamen in particularibus actibus,quibus omnibus legislator providere nonpotuit ex ignorantia subditorum futu—rorum. Et inde sequitur in regiminepolitico diminutio, quia legibus solumrector politicus judicat populum, quodper regale dominium suppletur, dumnon legibus obligatus, per eain censeat,qua: est in pectore principis: propterquod divinam magis sequitnr providen­tiam, cui est cura de omnibus, ut inlibro Sapientim dicitur.

Patet igitur qualis est principatuspoliticus, et modus ejus regendi. Nuncvidcndum est de principatu despotico.

CAPUT IX.

De principatu despotico, quis est, etqualiter ad regalemreducitur, ubi in­cidenter comparat politicum ad de­spoticum secundum diversas regioneset tempora.

Est autem hic advertendum, quodprincipatus despoticus dicitur, qui estdomini ad servum, quod quidem nomengraecum est. Unde quidam domini illiuspI'OVincÍiBadhuc hodie despoti vocantur:quem principatum ad regalem possumusreducere, ut ex sacra liquet Scriptura.

Sed tunc est questio, quia Philoso­

phus, in ] Palit., dividit regale contradespoticum. Hoc autem in sequenti li­bro declarabitur, quia ibidem occurritdefiniendi materia: sed nunc sufficiatper divinam Scripturam probaro quoddicitur. Traduntur enim leges regalesper Samuelem prophetam lsraelitico po­pulo, quae servítutem important. Cumenim petivissent regem a. Samuele jam:etate defecto, et filiis suis non justodominantibus modo politico, ut judicesalii dicti populi fecerant, consulto Do­mino respondit, I Reg. vm, 7: Audi.inquit, vasem popu-li in his qua lo—quuntur. Verumtamen contestare eoset prwdic eis jus regis. Filias vestrostnllet, ei panet in curribus suis, faciet­que sibi currus et equites, et pracur­sores quadrigarum suarum; et constítuataralores agrorum suorum, et messoressegetum, ac labros armorwm suorum;fiiias quoque vestras laciet sibi locarias,unguentarias ac pani/icas, et sic de aliisconditionibus ad servitutem pertinenti—bus, quze in ] lib. Reg. traduntur, perhoc quasi' volens ostendere quod regi­men politicum, quod erat judicum etsuum iuerat, fructuosius erat populo,cujus tamen superius contrarium estostensum.

Ad cujus dubii declarationcm scien—dum est, quod ex duplici parte regimenpoliticum regali prmponitur. Primoquidem, si referamus dominium adstalum integrum humana natura, quistatus innocentizn appellatur, in quonon iuisset regale regimen, sed politi—cum, eo quod tunc non fuisset domi—nium, quod servitutem haberet, sedpraaemínentiam et subjectionem in dis—ponendo et gubemando multitudinem se­cundum merita cujuscumque, ut sic velin iníluendo, vel in recipiendo innuen­tiam quilibet esset dispositns secundumcongruentiam sua! natura. Uncle apudsapientes et homines virtuosos, ut fue­runt antiqui Romani, secundum imita­tionem talis natura regimen politicummelius (uit. Sed quia perversi dil/kilocorriguntur, et stultorum in/initus odnumerus, ut dicitur in Eccle. 1, 15,

DE mamma ancrruu - 1.113.11, CAPUTx. 35

in natura corrupta regimen regale estfructuosius; quia oportet ipsam natu­ram humanam, sic dispositam quasi adsui fluxum, limitibus reframare. Hocautem facit regale fastigium. Unde scri­plum est in Prov. xx, 8: Rem, qui sedetin solio judicii, dissipat omne malwmintuitu suo. Virga ergo disciplina, quamquilibet timet, et rigor justitise suntnecessaria in gubernatione mundi,quiaper ea populus et indocta multitudo me­lius regitur. Unde Apostolus ad Rom.cap. xm, 4, dicit, loquens de recto­ribus mundi, quod non sine causa gla­dium portat... vindex in iram ei quimalum agít. Et Aristoteles dicit'm Ethic..,quod <<pcenaa in legibus institutte suntmedicina: quaadam ». Ergo quantum adhoc excellit regale dominium.

Amplius autem, et situs terraa se­cundum stellarum aspeetum regionemdisponit, ut dietum est supra: undevidemus quasdam provincias aptas adservitutem, quasdam autem ad liberta­tem. Propter quod Julius Celsus etAmonius, qui describunt gesta Franco­rum et Germanorum, eos mores et actusattribuunt eisdem, in quibus etiam uuncperseverant. Romani autem cives aliquotcmpore vixerunt sub regibus, a Romulovidelicet usque ad Tarquinium super­bum, cujus cursus ann. 264 fuit, uthistoria: tradunt. Sic et Atheniensespost mortem Codri regis sub magistra­tibus vixerunt, quia sub eodem climateconstituti. Considerantes enim quod di—cta regio magis apta foret ex causisjam dictis, ad politicum regimen, sicipsam rexerunt usque ad tempora JuliiCaesaris sub consulibus, dictatoribus ettribunis, quod fuit quadringentorumquadraginta quatuor annorum. In quoquidem tempore, ut dictum est supra,tali regimine multum profecit respu­blica. Patet igitur qua considerationepolitiam regno, et regale dominium po­litiae praponimus.

CAPUT X.Habita distinctione dominii, hic distin­

guitur de ministris secundum diffe­rentiam dominorum: et qumdam ge­nera ministrorum ostendit omnibusdominis communia. Posted probatservitutem in quibusdam esse natu­ralem.

His igitur sic deductis, videndum estde ministris, qui ad regiminis sunt com­plementum: quia. sine eis quodcumquedominium transire non potest, ut pereos secundum gradum personarum exer­ceantur officia, distribuantur opera. etadministrenlur necessaria, sive in regno,sive in quacumque republice., et secun­dum merita cujuscumque in ea contenti.Unde et primus dux in lsraelitico populoMoyses &. Jethro eognato suo meritoredarguitur, ut patet in Exod. xvm, 17,quia ipse solus satisfaciebat populo suosine ministris: Stulto, inquit, taboreconsumeris tu et populus iste qui tecumest, et ultra vires tuas est, nec poten'ssustinere. Provide, inquit, viros potenteset timentes Deum, in quibua sit veritas,et qui oden'nt avaritiam, et constitueea: eis tribunos, et centurioncs, et quin­quagenarios ac denarios, qui judicentpopulum. lloc idem et de Romanis inve­nitur: quia cum regum regimen cessas—set ab urbe, Brutus, factus consul, parumin consulatu solus urbem rexit; sedmoventibus bellum Sabinis eidem persenatum adjunctus est dictator, qui di­gnitate consules praeibat, quorum pri—mus Lamius vocatus est. Hoc etiam

tempore adjunctus est magister equitum,qui dictatura obsequeretur, quorum pri­mus Spurius Cassius. Post hac, quasicirca idem tempus, instituti sunt tri­buni, qui in favorem populi essent.Quod pro tanto sit dictum, ad ostenden­dum quod regimen eujuscumque collegii,sive provinciw, sive civitatis vel castri,sine ministerio diversorum officialiumbene regi non potest.

Sed circa hoc distinguendum de eisvidetur secundum diversitatem regimi­

36 DE REGIMINE ramenou - 1.113.11, CAPUT x.

nis; quia oportet ministros dominiscujuscumque regiminis esse conformes,sicut membra capiti: unde regimen po­liticum ministros requirit, secundumqualitatem politiw. Propter quod hodiein Italia omnes sunt mercenarii, sicutet domini, et ideo agunt sicut mercedoconducti, non ad utilitatem subditorum,sed ad lucrum suum, prmstitucntes inmercede finem. Quando vero gratis mi­nistrabant, ut antiqui Romani, tunceorum sollicitudo [igebatur ad rempu­blicam sicut ad finem, et inde proficie­bant, sicut Maximus Valerius narrat deCamillo, qui precatus est, quod si alicuideorum felicitas Romanorum nimia vi­derctur, ejus invidia suo et non reipu—blica: incommodo satiaretur.

Sed regalis regiminis alii sunt mini—stri perpetuis officiis deputati ad mini—strandum regi pro suo suique populifructu, ut sunt comites, barones, et mi­lites simpliccs, feudatarii, qui ex suofeudo et ipsi et sui successores ad regnigubernacula sunt obligati perpetuo. Undepatet et ministros esse necessarios cui­cumque dominio, et secundum ipsiusdominantis conditionem ministros 'debereconstitui. Propter quod et in Eccli. x,v. 2, dicitur: Secundum iudicem populi,sic et ministri ejus; et qualis factor estcivitatia, tales et inhabitantes in ea.

Distinguuntur autem et alia quatuorgonera ministrorum a Philosopho inPolitica, qui haberi possunt regiminimagis conjuncti. Quidam enim sunt,quos habet civilitas, sive regimen om—nino necessarios ad vilia officia exer­cenda dominorum, de quibus natura.providit, ut sint gradus in hominibus,sicut et in aliis rebus. Videmus enim inelementis esse infimum et supremum ;videmus etiam in mixto semper essealiquod pradominans elementum. Inplantis etiam quaadam deputata. sunt adhumanum cibum, qumdam ad fimum,et eodem modo in animalibus; sed etin homine inter membra corporis simi­liter erit. Hoc idem consideramus inrelatione corporis ad animam, et in ipsisetiam potentiis anima in alterutrum

comparatis ; quia qumdam ordinata suntad imperandum et movenduin, ut intel­lectus et voluntas; quaedam ad servien­dum eisdem secundum gradum ipsarum:ita inter homines erit, et inde probaturesse aliquos omnino servos secundumnaturam.Amplius autem: contingit ali—quos deficere a ratione propter defectumnatura: tales autem oportet ad opusinducere per modum servile, quia ra­tione uti non possunt. et hoc justumnaturale vocatur. Haar:autem omnia Phi­losophus tangit in ] Palit.

Sunt autem et alii ministri ad idemdeputati officium alia ratione, ut inbello devicti; quod lex humana nonsine ratione sic statuit ad acuendumbellatores pro republica fortiter pu­gnandum, ut videlicet victi subjicianturvictoribus jure quodam, quod Philoso­phus in predicto loco justum legale ap­pellat. Unde isti, quamvís vigeant ra­tione, ad statum tamen rediguntur ser­vorum quadam mílitari lege ad acuen­dum corda bellantium, et hunc modumobservaverunt Romani. Unde tradunthistorie, Titum Livium tantaa eloquen—tiae virum a Romanis captum, in ser­vitutem redactum; sed propter suamprobitatem a Livio nobilissimo 'Romano,sub cujus ditione traditus erat, manu—missus, ab ipso cognomen accipiens,Titus Livius est vocatus: quem liber­tati tradidit pro filiis instituendis li­beralibus artibus, cui ante non licuissctsecundum principum instituta. Hocetiam 'et lex divina przecepit, ut in Deut.patet.

Sunt autem et alia duo genera mi­nistrorum in familia assistentium : vide­licet vel mercede conductorum, seu ser­vientium quadam benevolentia et amoread sui honoris cumulum, vel virtutisprofectum, ut sunt ministrantes prin­cipi in domestica domo, sive de re mi­litari, sive aucupii, sive venationis, sivein aliis rebus familiaribus domus: dequibus non est modo dicendun'i persingula, et pro quibus quis captat .velamicitiam, vel gratiam dominorum, velmercedem reportat, vel virtutis laudem

m: mamma rnmcrruu - I.l'B.n, carur xr. 37

acquirit; unde in Prov. nv, 35, dicitur,quod acceptus est regi minister intel­ligens. Et in Eccli. xxxur, 31: Si esttibi servus lidelis, sit tibi sicut animatun..

Concludendum est igitur, quod adcomplementum regui et tulcimentumregiminis, quaa dicta sunt supra de di­vitiis et ministris, princeps debet essemunitus; propter quod Philosophus di­cit in VIII Ethic. quod non est rex quiper se non est sutficiens, et omnibusbonis superexcellens, quibus omnibussuperabundavit rex Salomon, ut patetin Ill lib. Reg. x, 7, sed pmcipue inornatu et ordine ministrorum: de quoadmirata regina Saba: Maior est, inquit,sapientia tua quam minor quem audivi.Beat-i viri tui, et servi tui, hi qui astantcoram te semper et audiunt sapientz'amtuam.

CAPUT XI.

Quad necessarium est regi et cuilibetdomino in sua jurisdictione muni—tiones habere fortissimas, et rationesquare ibi multe ponuntur.

Post baac autem ad robur dominii, siveregalis, sive politici, necessaria: suntmunitiones, ad quas se conterant do­mestici regis, vel ipse rex; cujus reidocumentum accipimus a rege David,qui postquam cepit Hierusalem, accepitmoutem Sion pro suo munimine, ibiquearcem suam vocavit civitatem.Hoc au­ducebantur usque ad Mello, ipsamquearcem suam vocavit civitatem. Hoc au­tem ubique rcges observant, quod insingulis civitatibus et castris specialehabent praesidium, sive arcem, ubi degitregis familia et officiales ejusdem; cu­ius quidem rei multe: sunt causa.

Una sumitur ex parte principum, quiaexpedit eis esse in loco tuto, ut inregendo, corrigendo et gubernando sintmagis securi, et in exequendo justitiamefficiantur audaces. Unde et Romaniconsules et senatores tutiorem elegcrunt

locum, videlicet Capitolium, de quo nar­rant historia, quod tota occupata abbostibus urbe Roma, in ipso permanse­runt illzesi. Amplius autem, et regis sua!­que familize major honestas hoc exigit,ne vel eorum commercio'cum subditisviliticetur in conspcctu populi ipsorummajestas, vel cx incauto aspectu, ubimaxima requiritur pudicitia (sicut senespopuli Trojani se habcbant ad Helenam,ut Philosopbus dicit in Ethic.) populusregis indignationem incurrat, vel ipse etsui se dehonestandi in subditis occa­sionem assumant; in quem casumlapsus est rex David circa uxorem Urize.scutiteri Joab, quam lavantem vidit desolario domus regiae, ut scribitur in11 libro Regum.

Secunda ratio sumitur ex parte po—puli, qui magis sensibiiibus movetur,quam ratione ducatur. Cum enim vi­dent magnificos sumptus regum in mu­nitionibus, facilius ex admiratione incli­nantur ad obedientiam et ad suis pa­rendum mandatis, ut Philosophus dicitin VI Palit. Amplius autem minoremcausam habent rebellandi, seu subji­ciendi se hostibus, dum nimium infe­stantur. Cum enim ministros reges mu­nitionibus habent prmsentes, sollicitan—tur audacius ad defensionem sui. Sicet Judas Machabaaus íecit de arce Sion,quam devictam cinxit muris fortissimiset turribus altis pro defensione patriacontra hostes, ut scribitur in 1 Machab.Et similiter in Bethsuram munitionesfortissimas extruxit contra faciem Idu­maaze.Rursus ad idem: necessariaa suntmunitiones principibus pro couservandisdivitiis, quibus ahundare debent, utdictum est supra, ct ut eisdem possintcum sua familia liberius uti, unde etministri fiant ad praaparandum neces­saria promptiores, quod est delectabi—lius ac honorificentius etiam in dome­stica domo. Hoc enim est proprium inhumanis actibus, quod ex ordine debitocausant speciem, sive pulchritudinemtamquam in re proportionata et com­mensurata in suis partibus: unde con­sequitur in nobis spiritualis latitia,­

38 DE REGIMINEramenou - ms. 11, cnur xn.

quaa ex se quasi extasim facit, _quampassa videtur regina Saba in aspectuordinis ministrorum curia: Salomonis,_ntsuperius est ostensum.

CAPUT XII.

Quad ad bonum regimen regm', sivecujuscumque dominii, pertinet stra—tas, sive quascumque vias in regione,vel provincia, habere securas etliberas.

Est et aliud necessarium regi ad bo­num regimen regni, ad quod ordinanturipsae munitiones, ut videlicet stratas fa­ciant securas et aptas ad transeundumsive pro advenis, sive pro indigenis velregalibus suis. Visa enim communessunt omnibus quodam jure natura: etlegibus gentium: propter quod prohi­bentur „& nemine occupari, nec ullapmscriptione, ne quocumque temporumcursu jus de eisdem posset alicuiacquiri. Unde in lib. Num. via publicavia. regia nominatur ad significandumoius communitatem. Ubi Augustinus inGlossa dictum verbum exponit, quia protanto sic appellatur, quia debet esse li­bera cuilibet transeunti innoxio, rationehumanae societatis. Propter quod et ibi­dem scribitur, quod Amorrbsis contra­dicentibus, ne filii Israel transirent pereos, cum sola via regia gradi permit­terent, hoc est sine lmsione aliqua re­gionis, Dominus mandavit ipsos deleri.Ut autem strataa in sua communitatesint libera, et transeuntibus torent se­curaa, jura principibus permittunt pe­dagia. Unde et eis servantibus quaviatoribus sunt praadicta, officiales prin­cipum ipsa merito possunt exigere, etproticiscentes debite obligantur persol­vete. Amplius autem, et viarum securi­tas in regimine regni principibus estíructuosa, quia illuc magis confluuntmercatores cum mercibus, unde et re­gnnm in divitiis crescit; qua rationein Urbe aucta. tuit rcspublica proptervias, circa quas sollicitabantur expe­

ditas habere, et stratae vocabantur Ro­mana, ut homines magis redderentur se­curi ad deterendum merces; ac sub si­mulatione callida sub nominibus librariipermutatis, ut latrones ignorarent tem­pus, sicut computistze scribunt, cum inurbe celebrarcntnr nundinaa, sic eosdecipiebant. Quaadam etiam extra Urbeminstitute: fuerunt per Romanos princi­pes, eorumque sunt intitulatae nomini­bus, ut ex hoc majorem obtinerent fir­mitatem, et loca tutiora advenientibusredderentur, ut forum Julii, quod inconfinibus multarum provinciarum, etdiversis regionibus adhuc nomen re­mansit. Amplius autem, et per diversosconsules ac senatores Romanos strataainstitutae, extendentes se ad diversasprovincias, quorum titulis authenticarividerentur ad liberiorern ac securioremaccessum ad urbem, vel ad ipsorum me­moriam clariorem, ut via Aurelia abAurelio principe, via. Appia ab Appiosenatore: quarum prima tendebat versusBeatem, ubi historia provinciam Aure­liam ponunt, secunda vero in Campa­niam suum habebat progressum: ac sicde singulis aliis sive consulibus, sivesenatoribus, ut Flaminia, vel Emilio,a quibus stratu: vel provincie sunt no­minataa propter causam jam dictam.Rursus et divinus cultus in hoc ange­tur, propterea quod promptiores sunthomines ad reverentiam divinam, cumliber est aditus viarum ad indulgentiam,sive ad aditum sancti. Unde et praeci­puum motivum Romanorum tuit stratasfaciendi securas, divinus videlicet ido­lorum cultus, pro quo multum zelabatrespublica, ut Maximus Valerius scribitin principio libri sui.

Sacra etiam Scriptura in Esdra re­fert reverentiam templi impeditam iuissepropter hostes in circuitu, propter quodtardata fuit aedificatio templi. Juxtaquod Domino dicitur in Joan. u, 20:Quadraginta et se:: annie wdilicatum esttemplwm hac, et tu in triduo rewdifica­bis illud?

DE BEGIMINE PRINCIPUM - LIB. II, CAPUT XIII. 39

CAPUT XIII.

Qualiter in qualibet regno et quocumquedominia necessarium est numismaproprium: et quot bona az: hoc se­quuntur, et qua incommoda si nonhabeatur.

His igitur expletis, agendum est denumismate, in cujus usu vita hominisregulatur, et sic per consequens omnedominium, sed praecipue regnum, pro­pter varios proventus, quos ex numis­mate percipit. Undo et Dominus quae­rens a Pharisaais simulatorie tentanti­bus ipsum: Cujus est, inquit, imagohmc et suprascriptio? lcumque respon­dissent: Cesaria, sententiam quaasiti su­per ipsos retorsit, dicens:qua: sunt Caesaris Casari, et qua suntDei Deo, quasi ipsum numisma sitcausa, ut in pluribus tributa solvendi.De materia autem numismatis, et qua­

-liter sit regi necessarium talibus abun­dare. supra satis est pertractatum. Sednunc ipsum accipiamus, prout est men­sura quaadam, per quam superabundan­tia et defectus reducuntur ad medium,ut Philosophus in V Ethic. dicit. Adhoc enim inventum est numisma, utsolvantur lites in commerciis, et sitmensnra in commutationibus. Et licetmulta sint genera commutationum, utex Philosopho habemus I Palit., istatamen expeditior est inter omnes, pro­pter quod inventum dicitur esse nu­misma. Unde et politia Lycurgi, quiParthis et Lydis primo leges tradidit,in quibus numisma prohibebat, solamcommutationem ex alterutrum mercibuspermittens, per Philosophum reprobatur,ut ex jam dictis apparet. Unde et ipseconcludit eodem libro Ethic. numismaconstitutum propter commutationis ne­cessitatem, quia per ipsum expeditiusfit commercium, ac tollitur in commu­tando materia litis. Quam quidem ha­bemus ab Abraham patre nostro, quiper multa tempora (uit ante Lycurgumet omnes Philosophos. Unde de ipsoscribitur ia Gen., quod agrum emit

Reddite ergo.

pro sepultura suorum pretio quadrin—gentorum siclorum publica: ac probatzemonetaa.

Sed quamvis ex se numisma sit ne­cessarium, proprium tamen in omni re­gimine, sed pracipue regis: “cujus duaasunt causa. Unam accipimus ex parteregis, aliam vero ex parte populi sub­jecti.

Quantum in primum, numisma, sivemoneta propria, ornamentum est regis etregni, et cujuslibet regiminis, quia inea repraasentatur imago regis, ut Caesa­ris, sicut dictum est supra; unde innulla re tanta potest esse claritas memo­ria: ejus, eo quod nihil sic per manushominum frequentatur, quod ad regem,vel quemcumque dominum pertineat,quantum numisma.

Amplius autem: in quantum monetaregula est et mensura rerum venalium,in tantum monstratur sua excellentia,ut videlicet imago ipsius sit in nummoregula hominum in .ipsorum commer—ciis. Unde moneta. dicitur, quia monetmentem, ne trans inter homines, cumsit mensura debila, c0mmittatur; utimago Caesaris sit in homine quasiimago divina, sicut Augustinus exponitpertractans dictam maleriam. Numismavero dicitur, quia nominibus principumeffigieque designatur, ut tradit lsidorus.Per quod manifeste apparet, quod exnumismate majestas dominorum relu­cet: et ideo civitates, sive principes,sive prelati, hoc pro sua. gloria singu­lariter ab imperatoribus impetrant, uthabeant speciale numisma.

llursus: numisma proprium cedit incommodum principis, ut dictum est su­pra, quia per ipsum mensurantur tri­buta, et quaecumque exactiones quafiunt in populo, ut in lege mandabatnrdivina, circa. oblationes videlicet, et re­demptiones quascumque sacrificii loco.

Amplius autem , ipsius factura propterauctoritatem principis causatur commo­dum regi: quia nulli alii licet subeadem figura et superscriptione cudere,ut jura gentium mandant. ln qua qui­dem, etsi liceat suum jus exigere in

40 DE REGIMINEramenou - LIB. n, cnur xrv.

cudendo numisma, moderatus tamen de­bet esse princeps quicumque vel rexsive in mutando, sive in diminuendopondus, vel metallum, quia =hoc ceditin detrimentum populi, cum sit rerummeusura, sicut supra dictum est: undetantum est mutare monetam sive nu­misma, quantum stateram sive quod­cumque pondus.

Hoc autem quomodo Deo displiceat,in Prov. xx, 10, scribitur: Pondus,inquit, et pondus, staiera, et staterautrumque abominabile est apud Deum;de quo et graviter rex Aragonum repre­henditur ab Innocente Papa, quia nu—misma mutaverat diminuendo in populidetrimentum. Propter quod et filiumobligantem se per juramentum dictamservare monetam, a dicto absolvit jura—mento, eidem mandans ut ipsam adpristinum statum reformaret. Jura etiamin numismatibus favent mutuis et pa­ctionibus quibuscumque. Mandant enimsolvi mutua, et pacta servari juxtailliustcmporis numisma in omni mensuraqualitatis et quantitatis. Concluditurergo qualiter unicuique regi numismaproprium est necessarium.

Sed etiam ex parte populi adhucnumisma regis proprium est necessa­rium, ut etiam ex jam dictis appa­ret. Primo, quia. expeditior est in com­mutationibus mensura: rursus. quiacertior inter populares est. Multi enimsunt qui alias monetas ignorant, et detacili possunt simplices praveniri fraude,quod est contra iormam regalis regimi­nis: circa quod Romani principes pro­viderunt. Unde tradunt historiae, quodtempore Domini nostri Jesu Christi, insignum subjectionís Romanorum, unumerat numisma in toto orbe terrarum, inquo erat Caesaris imago, quiam statimcognoverunt Pharisazi sciscitati &. Do­mino Jesu Christo ad discooperiendumeorum fraudem:-et istud numisma de­cem usuales valebat denarios, quod sol­vebat quilibet teloneariis praedictorumprincipum, sive eorum gerentibus vicemin provinciis vel civitatibus seu castris.

Rursus: proprium numisma tructuo­

sius est. Cum enim extraneae monetacommunicantur in permutationibus,oportet recurrere ad artem campsoriam,cum ia numismata non tantum va­leant in regionibus extraneis, quantumin propriis: et hoc sine damno esse nonpotest. Et praacipue accidit in partibusTheutoniaa et regiouibus circumstanti­bus, propter quod coguntur, cum deloco ad locum transeunt, massam aurivel argenti secum deferre, et quantumcommutationibus rerum venalium indi­gent, tantum vendunt. Undc Philosophusin libro IV Palit. (1) species pecunia—rum distinguens, sive artis pecuniariae,sive numismaticam, sive campsoriamobolostaticam et cathos, primam solamdicit esse naturalem, quia ad commu­tationem rerum naturalium ordinatur:quod facit proprium numisma, et nonaliud, ut ex jam dictis apparet. Propterhoc ipsam solam commendat aliis su—pradictis spretis, et de quibus infradicetur.

Concludendum est igitur in omniregimine pro conservatione dominii, etpracipue regalis, necessarium esse nu­misma proprium, sive ex parte populi,sive ex parte regis vel regiminis cujus­cumque.

CAPUT XIV.

Qualiter ad bonum regimen regni, etcuiuscumque dominii sive politice,pondera et memura: sunt necessariw,aemplis ei raiionibus persuadetur.

Post haec autem agendum est et deponderibus et mensuris, qua: neces­saria sunt ad dominii cujuscumque re­gimen conservandum, sicut et numisma:quia cum eis solvuntur tributa, seuetiam quia per ipsa lites diminuunturet in emptionibus et venditionibus fide­litas servatur: vel quia, sicut et numis­mata, vitae sunt humana: instrumenta,immo plus imitantur naturalem actio­

(1) Logo: Palit., 1. I, e. m.

DE mamma PRINCIPUM- ms. 11, CAPUTxv. 41

nem, quam numisma, quia scriptum estin libro Sapientiaa X1, quod omnia dis­posuit Deus in numero, pondere etmensura. Si ergo omnes creaturaa histribus limitibus terminantur, magis vi­detur, quod pondus et mensura a naturatrabant originem, quam numisma, et ideomagis-necessaria in republica sive inregno.

Amplius autem: pondus et mensura,in quantum talia, semper ordinantur admensurata et ponderata, aliter per senihil sunt: sed numisma, quamvis sitmensura et instrumentum in permuta—tionibus, tamen per se aliquid essepotest, puta, si confletur, erit aliquid,videlicet aurum vel argentum ; ergo sem­per non ordinabitur ad permutationes.

Et hoc etiam habet veritatem in aliisspeciebus pecnniarum, immo amplius,ut in campsoria, qua: non propríe or­dinatur, ut sit mensura, rerum venalium,sed magis ad permutationem numisma­tis. Item in obolostatica, quae consistitcirca ponderis excessum in permutatio­nibus: quibus inventis supra pondus, inmetalla resolvuntur, ut sunt ponderato­res in trabuchetis et aliis ponderibus.Item nec cauchos, id est ars furnaria,qua: magis ordinatur ad numisma, sicutad finem, aliis permutationibus exclu­sis, de quibus speciebus in IV Politi­corum agit Philosophus, et infra dicetur,et supra est tactum.

Rursus: illi actus sunt maxime ne—cessarii in republica, sive in regno, quiex jure naturae procedunt: quia legesinstitutae per principes idem habent ini­tium, alias justze leges non essent: sedtalia sunt 'de jure natura, quia adse­quant naturalem justitiam; sic ergo adnaturam regni sive politiaa mensuraa etpondera sunt necessaria.

Hinc est, quod primus dux Israeliu'cipopuli, videlicet Moyses, ut describitIsidorus, tradendo leges divinas, queeprimas fuerunt, simul cum illis ponderaet mensuras constituit, sive pro cibiset potibus, ut ephi et gomor et modiuset sextarius; sive in terris, et pannis,qua: cubitales habent mensuras ; sive in

auro et argento, et numismatibus, quzesunt statera et alia pondera. Unde cumdictus Moyses in Levitico exhortareturpopulum ad justitiam “faciendam, statimsubjungit regulas naturalis justitiaa, utOrigenes ibidem exponit: <<Non facietis,inquit, iniquum aliquíd in pondere etmensura. Statera justa, et aaqua sintpondera, justus modius, azquusque sex­tal-ius ».

Refert iterum Isidorus, quod SidonArgus Gracis mensuras dedit, ubi tuncflorebat Argivorum regnum circa tem­pora praafati ducis Moysi. Narrant etiamhistoria Cererem mensuras agriculture,et frumenti Gracia Siccione tradidisse.Unde et dea frumentaria et demetriaest vocata. Ex his ergo apparet, quodnaturaliter oportet regem, vel quem­cumque dominum ad bonum ipsorumregimen mensuras et pondera populosibi subjecto tradere, propter causas jamdictas, et exemplo dictorum principum,de quibus nunc est actum.

CAPUT XV.

Hic sanctus doctor declarat, quodoportet regem et quemlibet dominumad conservationm sui status adhi­beresollicitudinem, ut de wrario pu­blica provideatur pauperibus: et hocacemplis et rationibus probat.

Est autem et aliud quod est ad bonumregimen pertinens regni, sive provincie,vel civitatis, vel cujuscumque principa­tus, ut videlicet de communi ararioprovideatur per principem, qui praasit,indigentiis pauperum, pupillorum et vi—duarum, ac advenis et peregrinis assi­stat. Si enim natura qutecumque nondeticit in necessariis, ut Philosophusdicit in III De celo et mundo, multominus et ars, qua: imitatur naturam.Inter omnes autem artes ars vivendi etregendi superior et amplior est, ut tra­dit Tullius De Tusculanis questionibus.Ergo reges et principes in necessariis

42 DE REGIMINE PRINCIPUM - ma. 11, CAPUT xv.

deficere non debent indigentibus, immopotius subvenire. Printer—ea: reges etprincipes vices Dei gerunt in terris, perquos Deus mundum gubernat sicut percausas secundas. Unde et Samuel pro—pheta spretus in dominio, cum quere­lam proponeret coram Deo, responsumhabuit, quod non ipsum Israeliticus po­pulus spreverat, sed Deum, cujus vi­delicet vices gerebat. Et in Proverb.c. vm, vers. 15, dicitur: Per me regesregnant, et legum conditores iusta de­cemunt. Sed Deo specialiter est curapauperum, ad natura-. ipsorum defectumsupplendum. Propter quod sic agit di­vina providentia circa indigcntem, sicutpater erga filios impotentes, de quibusamplior incumbit sollicitudo propter am­pliorem necessitatem. Unde et ipse Do­minus sibi reputat fieri specialitcr quodfit pauperi, ipso attestante, qui dicit(Matth. xxv, 40): Quad um' ea; mi­nimis mais Iecístis, mihi Iecístis. Ergoad istum defectum pauperum supplen­dum, sicut vices Dci gerentes in terris,principes et prelati sunt debitores, etsicut patres, quos cogit officium esseauxiliatores subditorum, ut Philoso—phus dicit in V'III Ethicorum, ipsorumcum elfectu beneficii specialem debentcuram habere. Talem autem sollicitu­dinem habuit Philippus rex Macedocirca Phisiam: quem, ut scribit Vege­tius libro III De re militari, cum priushaberet oifensum, audiens ipsum licetnobilem habere tres filias, et cumipsisinopia .premi, ab admonentibus de hoc,quierens, utrum melius íoret partemagram corporis abscindere, quam cu—rare, familiariter accersivit, et acceptade facultatum domesticarum pecuniainstruxit, et fideliorem habuit.

Amplius autem: quia reges et princi­pes communes habent actiones, et uni­versalem diligentiam subditorum, cumnon sufficiat homo solus ad proprias ac­tiones, oportet quod in multis deticiant:quia talis actio, sive actiones, quaa suntpopulum gubernare, judicare, ac unicui­que suorum subditorum secundum meritaprovidere, transcendit virtutem naturae:

propter quod dicitur, quod est ars ar­tium regimen animarum. Et arduumest valde, ut qui nescit tenere modera­mina vita sua, judex fiat vita alienze.Secundum quam causam Sauli assum­pto et uncto in regem per SamuelemProphetam prmcipitur, quod ascenderetad cuneum Prophetarum, ut ibidem perelevationem mentis prophetando cumeis, circa populum gubernandum ex di­vina influentia .haberet notítiam agen­dorum; quod et factum fuit, ut patetI Regum, x. Unde impossibile est regeset principes non errare propter dictamcausam, nisi ad illum, qui omnia gu­bernat et omnium est conditor, se con­vertant. _Et propter hanc causam di­citur in Ecclesiastico de regibus Israe­litici populi, quod praeter David, Eze­chiam et Josiam, qui fuerunt viri spi­rituales, et a Deo illuminati, omnespeccaverunt Domino. lsti autem defe—ctui subvenitur per eleemosyna: benefi­cium, unde paupores sustententur ; sicutper Danielem prophetam dictum est illiprincipi ethnico regi Babylonis Nabu­chodonosor, qui in toto Oriente generaliserat monarcha (Dan. rv, 24): Peccatatua eleemosynis radíme, et iniquilatestuas in misericordiis pauperum con—verte. Sunt ergo ipsae eleemosynae, quasfaciunt principes indigentibus, quasiquidam fidejussor coram Deo pro ipsisad solvendum debita peccatorum, utPhilosophus dicit de numismate respe—ctu rerum venalium. Et sicut numismaest mensura in permutationibus pro vita.corporali, ita eleemosyna in vita spi­rituali, propter quod in Ecclesiastico,cap. xvu, 18, dicitur: Eleemosyna m'n'quasi sacculus cum ipso, et gratiam ho­mim's quasi pupíllam oculi conservabit.

Ex his igitur satis est manifestum.qualiter opportunum est regibus et cui­cumque domino in ipsorum dominio,de communi azrario reipublicae, sive re—gali, pauperibus providere. Hinc estquod in singulis provinciis, civitatibuset castris, ad talia ministeria exercendasunt hospitalia. institute., sive per reges,sive per principes et cives ad pauperum

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. II, CAPUT XVI. 43

inopiam sublevandam: et non solumapud fideles, sed etiam iníideles. Domosenim instituebant hospitalitatis ad pau­perum subventionem, quas Jovis hospi­talia nominabant, ut palet in libro -lIMachabaorum, propter effectum bene­volentia et pietatis, qui eidem attri­buitur planeta, secundum astrologos.De Aristotela etiam tradunt historia,quod Alexandre exhortatorias litterasdestinavit, quod pauperum inopia me­mor esset ad prosperitatem sui regimi­nis augmentandam.

CAPUT XVI.

Hic sanctus Doctor declarat, qualiteroportet regem, et quemcumque domi­nantem, ad cultum divinum intende­re, et quis fructus ea: hoc sequatur.

His habitis agendum est de cultudivino, ad quem reges et principes stu­dere debent toto conatu et solicitudine,sicut ad finem debitum. Et ideo hic inhoc ultimo capitulo traditur, de quorex ille magnificus Salomon in Eccle­siastes, _xn, 13, scribit: Finem loquendiomnes pariter audiamus. Deum time,et mandata ejus observa: hoc est enimomnis homo. Et quamvis iste finis om­nibus sit necessarius, divinus videlicetcultus et reverentia per observantiammandatorum, ut jam dictum est, regitamen magis competit, et hujus rei estmagis 'debitor propter tria, qua: sunt inipso, quia videlicet homo, et quia. do­minus, et quia rex.

Quia homo singulariter & Deo crea­tus; cateras enim creaturas Deus di­cendo fecit, cum vero hominem creavit,dixit (Genes. I, 26): Faciemus homi­nem ad imaginem et similitudinem no—stram. Unde Apostolus in Actis Apo­stolorum, xvu, 28, refert verba Aratipoeta dicentis: Ipsius enim genus Deisumus. Ex hac ergo parte debitoressumus omnes Deo in generali ad divi­nam reverentiam, quod est primum pra­ceptum prima tabula ; unde dicitur po—

pulo Israelitico in Deuteronomii cap. vr,vers. 4, per Moysen, et per consequensnobis: Audi, Israel, Dominus Deustuus. Dome unus est. Quasi ipse solussit, cui debetur reverentia. et honor, inquantum ab ipso solo creati sumus, etsingulari quadam prarogativa producti.Et propter hoc, habitu considerationetanti beneficii, subdit Moyses in eodemstatim loco, dicens: Diliges DominumDeum tuum ea; toto corda tuo, et intota anima tua, et in tota fortitudinetun; in hoc volens ostendere, quod to­tum Deo debeamus quod sumus. Et inrecognitionem ejus praceptum de de­cimis fuit institutum, ad quod quilibetobligatur non in guantitate numeri, sedcujuscumque rei ex dicta jam causa.

Sed quamvis q'uilibet ad hoc sitobligatus, plus tamen princeps etiamsicut privata persona, in quantum plusparticipat de nobilitate humana na­tura ratione sui generis unde trahitoriginem et inde nobilitatem, ut Philo­sophus probat in sua Rhetorica. Quaconsideratione motus Caesar Augustus,qui et Octavianus, ut historia tradunt,divinos honores non sustinens, qui ei­dem exhibebantur a Romano populopropter corporis ejus pulchritudinem, etanimi probitatem, suum creatorem etfactorem quasivit a Sybilla Tybur­tina, quem et invenit et adoravit, pro­hibuitque edicto publico, ne ipsumulterius aliquis de dicto populo adora—ret, vel Deum aut Dominum vocaret.Amplius autem, in quantum Dominus,quia non est potestas nisi a Deo, utApostolus dicit ad Rom. xm. Unde etvices lDei gerit in terris, ut dictum estsupra. Propter quod tota Virtus dominiex Deo dependet, sicut ejus ministri. Ubiautem est dependentia in dominio, ne­cessaria est superioris reverentin, quiaper se nihil est, ut in ministris regaliumcuriarum contingit. Propter quod inApocalypsi quotiescumque agitur decoalestium spirituum ministerio, qui perseniores tamquam maturiores in actio—nibus, et animalia qua potius aguntur,quam agant, ex vehementi irradiatione

44 DE REGIMINE PRINCIPUM - LID. 11, CAPUT XVI.

divina, et in ministerio desígnantur,semper de eisdem subjungitur, quodceciderunt in facies suas, et adoraveruntDeum. Qui quidem duo actus suntlatriaa, seu divim' cultus. Unde et illeNabuchodonosor monarcha in Oriente,ut scribitur in Daniele, IV, 22, quia.suum dominium non recognoscebat aDeo, secundum suam imaginationem, inhestiam est translatus, et dictum est ei:Septem tempora mutabuntur super te,donec scias quod dominetur Ezaelsusin regno hominum, et cuicwmque vo­iuerit, det illud.

Circa quod etiam monítus Alexander,ut historia tradunt, cum proposito va­dens in Judaam destruendi regionem,cum appropinquanti Hierusalemeiiratoin albis Summus Pontifex occurrissetcum ministris templi, mansuefactus, etde equo descendens, ipse eum vice Deireveritus est, et ingressus templum, ma­ximis honoravit donis, et gentem totampro divina reverentia libertate donavit.

Non solum autem sicut homo et do­minus ad divinum ohligatur cultum, sedetiam sicut et rex, quia inungunturoleo consecrato, ut patet de regibusIsraelitici populi, qui oleo sancto inun­gebantur manibus Prophetarum: unde etChristi Domini vocabantur propter ex­cellentiam virtutis et gratia in conjun­ctione ad Deum, quibus praediti essedebebant; secundum quam unctionemconsequebantur quamdam reverentiamet delationem honoris. Propter quodetiam David, quia praacidit clamidemregis Saulis, percussit pectus suum inpmnitudinis signum, ut scribitur in li­bro I Reg. Rex etiam David cum la­mentabiliter deplorat mortem Saulis etJonatha, ita querelam proponit de Al­lophylorum irreverentia, quod sic occi­derant regem Saul, quasi non esset un­ctus oleo, ut in fine scribitur Il libriRegum. Cujus sanctitatis etiam argu—mentum assuriiimus ex gestis Francorum,et beati Remigii super Clodoveum, regcmprimum Christianum inter reges Fran­corum, et delatione olei desuper per co—lumbam, quo rex prefatus fuit inunctus,

et inunguntur posteri signis et portentis,ac variis curis apparentibus in eis exunctione praadicta.

Amplius autem et in dicta unctione,ut Augustinus De Civitate Dei, figura­batur rex verus et sacerdos, juxta Da­nielem Prophetam, ix: Cwm venerit, in­quit, Sanctus sanctorwm, cassabit unctiovestra. In quantum igitur figuram ge­runt in hac unctione illius qui est(( Rear, regum, et Dominus dominan­tium », ut dicitur in Apocalyp. c. xxx:Qui est Christus Dominus noster, de­bitores sunt reges ad ipsum imitandum,ut sit debita proportio figura: ad tigu­ratum,umbraa ad corpus: in quo verusac perfectus cultus divinus includitur.

Patet igitur quam necessarium sitcuilibet domino ut sit Deo devotus etreverens, sed pracipue regi ad conser­vationem sui regiminis : cujus exemplumtrahimus quidem & primo Urbis rege,Videlicet Romula, ut historia tradunt.In primordio enim sui regiminis inurbe Romana fabricavit a.sylum, quodtemplum pacis nominabat, multis am­plians gratiis: pro cujus nomine et re­verentia omnem sceleratum, qui adipsum confugeret, cujuscumque statusesset, reddebat immunem. Qualem au­tem habuerint exitum posteri ejus, quiin divino cultu fuerunt negligentes, etqui fuerunt íerventes, scribit ValeriusMaximus in principio libri sui.

Quid vero dicam de deicolis regibussive veteris sive novi testamenti ? Omnesenim, qui ad divinam revereutiam fue­runt soliciti, feliciter suum consumma­verunt cursum; qui vero e contra, in­felicem consecuti sunt exitum. Traduntetiam historiae, quod in qualibet mo­narchia ab initio saaculi tria se invicemper ordinem comitata sunt, divinus cul­tus, sapientia scholastica et sacularispotentia. Quaa quidem tria se invicemper ordinem consequuntur, et in regeSalomone ex suis meritis conservatasunt, quia per divinam reverentiam cumdescendit in Hebron locum orationis,assumptus in regem consecutus est sa­pientiam, et ex utroque ulterius in re­

nr. mamma rRmcmm - 1.113.11,cum xvx. 45

gali virtute super reges sui temporis líaac igitur de pertinentibus ad regi­excclleutiam. Cum vero a. vero cultu men cujuscumque domiuíi, sed preci­Dei recessit, iufelicem exitum habuit, pue regalis, iu hoc libro in tautum_ut patet iu III lib. Reg. sint dicta.

46 DE REGIMTNE PBINCIPUM - LIB. III, CAPUT !.

LIBER TERTIUS

CAPUT I.

Consideratur et probatur omne domi­nium essea Deo, considerata naturaentís.

Et quia car regis in manu Dei, quo—cu-mque voluerit inclinabz't illud : ut inProv., xxr, 1, scr-ibitur: quod et illemagnus monarcha in Oriente. Cyrusvidelicet, rex Persarum, per publicumconfitetur edictum : (post victoriam enimde Babylonia consecutam, quam uSq-uead solum destruxit, ac occiso Balthassarrege ibidem, sicut historia tradunt, sicait, ut in principio libri Esdrae (l. 1, 2)patet: Hazedicit Cyrus rez Persarum:Omnia regna mundi dedit mihi Domi­nus Deus oceli): inde manifeste appareta Deo omne provenire dominium sicuta primo dominante: quod quidemostendi potest triplici via, quam Phi­losopbus tangit, quia vel in quantumens, vel in quantum motor, vel in quan­tum finis.

Ratione quidem entis: quia oportetomne ens ad ens primum reducere,sicut ad principium omnis entis, ut etomne calidum ad calidum ignis, ut patetper Philosophum in 11 Metaph. Qua ergoratione omne ens ex ente primo depen­det, eadem et dominium: quia ipsumsuper ens fundatur: et tanto super no­bilius ens, quanto ad dominandum superhomines in natura coaequales eisdempraponitur. Unde et causam habet nonsuperbiendi, sed humane suum populumgubernandi, ut Seneca dicit in epistolaad Lucillum. Propter quod in Eccli.dicitur, xxxn, 1: Rectorem te posue­runt? Noli e::toili, sed esta in illis quasi

unus ea: illis. Sicut ergo omne ens abente primo dependet, quod est primacausa, ita et omne dominium creaturaaa Deo sicut a primo dominante et primoente.

Amplius autem: omnis multitudo abuno procedit, et per unum mensuratur,ut patet per Philosophum in X prim.Philos.; ergo eodem modo et multitudodominantium ab uno dominanta trahitoriginem, quod est Deus. Sicut vide­mus in regalibus curiis, quod in di­versis ofiiciis multi sunt dominantes,sed omnes ex uno dependent, videlicetrege. Propter quod Philosophus in XIIprim. Philos. dicit, quod (( sic se habetDeus, sive prima causa, ad totum uni­versum, sicut dux ad totum exercitum,a quo tota multítudo castrorum de­pendet ». Unde et ipsc Moyses in Exod.cap. xv, 13, Deum ducem populi vocat:Dux, inquit, fuisti in misericordia tuapopulo, quam redemisti. A Deo igituromne dominium habet initium.' Rursus ad idem. Virtus est propor­

tionata enti cujus est Virtus, et adze—quatur ei: quia vírtus fluit ab essentiarei, ut patet per Philosophum in 1 et IIlib. De caelo. Sicut ergo se habet enscreatum ad increatum, quod est Deus,ita virtus cujuslibet entis creati ad vir­tutcm increatam, quae etiam est Deus:quia quidquid est in Deo, Deus est.Sed omne ens creatum ab ente increatoLrahit originem; ergo virtus creata abincreata. Hoc autem in dominio praasup­ponitur, quia non est dominium, ubinon est potentia, sive virtus; ergo omnedominium erit ab increata virtute, ethwc est Deus, ut supra dictum est; etsic idem quod prius. Unde Apostolus

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. III, CAPUT II. 47

dicit ad Hebr., quod Deus portat omniaverbo m'rtutis m. In Eccli. |, 8, etiamscribitur, quod unus est altissímus crea­tor omnium omnipotens, rez potens,metuendus nimis, sedens super thronum,dominans Deus. ln quibus verbis satisapparet, a quo omnis creatura habetesse, virtutem et operationem, et perconsoquens dominium, et muito am­plius rex, ut superius est ostensum.

CAPUT II.

Hoc idem probat er consideration mo­tus cujuslibet natura: creatce.

Non solum autem ratione entis, sedratione etiam motus probatur a Deoprovenire dominium. Et primo quidemassumenda est ratio Philosophi in VIIIPhysicorum: <<Quia omne quod mo­vetur, ab aliquo movetur, et in mo­ventibus et motis non est abire in infi—nitum: ergo oportet venire ad ali­quod primum movens immobile, quodest Deus, sive causa prima ». Inter om­nes autem homines, qui plus habent deratione motus, sunt reges et principes,et omnes qui prasunt. sive in guber­nando, sive in judicando, sive in de­fendendo, et sic de aliis actibus quiad curam regiminis pertinent. Unde Se­neca de consolatione frau-is ad Polibiumsic loquitur de Caasare, exhortans eumad contemptum mundi: a Cum volesomnium rerum oblivisci, cogita Caesa­rem. Vide quantam hujus vita: indul­gentia: fidem, quantam industriam de­beas; intelliges non magis tibi incurvariliccre quam illi. Si quis modo est fa­bulis traditus, cujus humeris mundusinnititur, Caesari quoque ipsi, cui omnialicent, propter hoc ipsum multa nonlicent. Omnium domos illius vigilie. de­fendit, omnium otium illius labor, om­nium delicias illius industria, omniumvacationem illius occupatio. Ex quo seCaesar'orbi terrarum dedicavit, sibi seeripuit, et siderum modo, qua irre­quieta semper cursus suos explicant,

numquam illi licet nec subsistere, necquidquam suum facere ». Si ergo regeset alii domini tantum habent de rationemotus, ipsum non possunt perficere,nisi per influentiam et virtutem mo­ventis primi, quod est Deus, ut supe­rius est probatum. Propter quod in lib.Sap. ubi connumerantur eitectus divinaavirtulis per suam sapientiam, voieusauctor ostendere qualiter omnia influen—tiam divini motus participant, subditstatim (Sap. vn, 24): Omnibus mobi­libus mobilior est sapientia. Attingitautem ubique propter suam munditia/m;munditiam vocans absolutam et super­gredientem ac immixtam divinam virtu­tem ad omnia movendum ad similitudi­nem corporis lucis, quze ex hac partenaturam imitatur divinam.

Rursus ad idem. Omnis causa pri­maria plus est influens in suum cau­saturn, quam causa secundaria. Causaautem prima Deus est. Ergo si virtuteprima: causa: omnia moventur, et in­fluentiam prími motus omnia recipiunt,et motus dominorum erit ex virtute Deiet ex Deo movenle.

Amplius autem: si est ordo in motibuscorporalibus, muito magis et in spiri­tualibus erit. Sic autem videmus incorporibus, quod inferiora per superioramoventur, et omnia reducuntur ad mo­tum supremi, quod est nona sphaara,secundum Ptolomreum in 1 dist. Alma­gesti; sed secundum Aristotelem in IIDe cazlo, est octava. Si ergo omnesmotus corporales regulantur per pri­mum, et a. primo habent influentiam,multo magis spirituales substantia, pro­pter majorem assimilationem quam ha—bent in alterutrum. Unde aptiores suntad recipiendam influentiam primi, etsupremi moventis, sive motoris, quod estDeus: quem quidem motum nobis tra­dit beatus Dionysius in libro de divim)Nominibus, et de cazlesti Hierarchie.distinguens in eis motum sicut et incorporibus, videlicet circularem, rectumet obliquum. Qui quidem motus suntquadam illuminationes quas recipiunta superioribus ad agendum, ut idem

48 DE REGIMINE PRINCIPUH - LIB. III, CAPUT III.

doctor exponit; ad quas quidem illumi­nationes recipiendas necessaria est dis­positio mentis, in qua sit ista iniluentiamotus. Inter omnes autem homines quiparatiores esse debeant, sunt reges etprincipes et alii dominatores orbis:tum ex excrcitio quod habent: tum obuniversales actiones rcgiminis, unde etmens magis elevatur ad divina: tumetiam quia hoc eis incumbit ut se dispo­nant, ut cura eis imposita in gubernandogregem, et alia quae sunt necessaria inactibus regiminis, qua: supra. ipsum sunt,et naturam particularem excedunt, pertalem motum divina: iniluentiaa suiti­cientius deducantur: sic enim David rexse disposuit. Prapter quam causam exmotu illuminationis praefataasupra om­nes reges et prophetas meruit in suispsalmis spiritum propheticae intelligen­tiaa, ut doctores Scripturae sacra tra.­duut. Ex cujus contrario actu principesethnici, de quibus Daniel propheta men­tionem facit, ut Nabuchodonosor et Bal­thassar, pater, et filius, meruerunt obum­brari: unde et influentia divina: illumi­nationis m0vit eorum phantasiam inimaginativis visionibus, ut in Danieleest manifestum, ut scirent quid circaregale regimen eis esset agendum; sedquia mens ipsorum non erat disposita,sed involuta tenebris peccatorum, adipsam notitiam non potuerunt venire.Propter quod insignlto lumine prophetiaeDanieli dictum est: Tibi datas Init spi­ritus intelligentia ad isla interpretat­dum; ut veriticetur quod per Salomo­nem dicitur in Proverb. vm, 14: Meumest consiliwm et wquitas, mea est pru­dentia, et mea, est fortitudo, per mereges regnant et legum conditons justodecemunt: per me principes imperantet potentes decernunt justitiam.

Et sic manifestum est, qualiter omnedominium est a Deo iu considerationemotus.

CAPUT III.

Hic sanctus Doctor hoc idem probatper considerationem finis.

Sed et respectu finis adhuc hoc idemapparet. Si enim est hominis agerepropter finem rationo sui intellectus,qui finem in uuaquaque ejus actiouepraastituit, unaquaeque natura quanto estmagis intellectiva, tanto magis propterfincm agit. Cum ergo Deus sit summaintelligentia, et purus actus intelligendi,sua actio magis finem includit. Ergooportet dicere, quod iu unoquoque fineuniuscujusque rei creataa preexigaturactio intellectus diviui, quam ot nosdivinam prudentiam vocamus, per quamDominus cuncta disponit, et in debitumfinem deducit, ut Boetius De consola­tim philosophiaa ipsum nomi-nat: se­cundum quam ratiouem dicitur in libroSapientiae, quod divina sapže'ntz'aaitin­git a fine usque ad finem lortiter, etdisponit omnia suaviter. Concluditurergo ex hoc, quod quazlibet res quantoordiuatur ad excellentiorem finem, tantoplus participat de actione divina. Hu—jusmodi autem est regnum cujuscumquecommunitatis, seu collegii, sive regalis,sive cujuscumque conditionis ; quia cumintendat nobilissimum iinem, ut Philo—sophus tangit in Ethic. et in 1 Politi­comm, in ipso divina praaintelligituractio, et sua virtuti domiuorum subjici—tur regimen. Et hinc forte trahit origi—nem veritatis, quod bonum commuue di­citur potentia & Philosopho iu Ethic.

Amplius: in regimine legislator sem­per debet intendere ut cives dirigauturad viveudum secundum virtutem, immohic est finis legislatoris, ut philosophusdicit iu II Ethic. Propter quod et Apo­stolus dicit ad Timotheum (I cap. 1, 5)quod finia pracepti est charitou. Sedad istum firiem venire nou possumussine motioue divina, sicut nec calorcalefacere sine virtute caloris ignis, neclucidum lucere sine virtute lucis. Ettanto altius et excellentius motio primi

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. III, CAPUT IV. 49

movcntis, quanto virtus divina super­greditur et transcendit virtutem creatamet omne genus operis; sed et fortiusinfluit in tantum, ut dicat ille lsaiaspropheta, xxvr, 12: Omnia opera no­stra operatus es in nobis, Domina. Etvox Evangelica (Joan. xv, 5): Sine mem'hit potestis facere.

Rursus ad idem. Finis movet effi­cacius, et tanto etficacius, quanto finisnobilior et melior reperitur, ut bonumgentis respectu boni civitatis vel fa.­miliae, sicut Philosophus dicit in IPoli­ticomm. Finis autem ad quem princi—paliter rex intendere debet in se ipso,et in subditis, est aeterna beatitudo,quze in visione Dei consistit. Et quiaista visio est perfectissimum bonum,maxime debet movere regem et quem­cumque dominum, ut hunc tiuem sub­diti consequantur: quia tunc optimeregit, si talis in ipso sit finis intentus.

Tali autem modo suos regebat etgubernabat rex ille, et Sacerdos Chri­stus Jesus, qui dicebat in Joan. x, 28:Ego vitam atemam do cis. Et iterum( ibid. x): Ego vem' ut vita/m habeantet abundantius habeant. Hoc autem ma.—xime facit rex, quando super gregemsuum sicut bonus pastor invigilat: quiatunc super eum divina lux irradiat adbene regendum, ut pastoribus in ortuRegis nostri et Salvatoris.Et irradiatio—nis jam dicta: ad bonum regimen et inprincipo et in subditis motum circula­rem accipimus, rectum et obliquum, dequibus distinctum est supra et beatusDionysius loquitur in cap. IV De di­oim's Nomim'bus. Hic enim motus ideorectus dicitur, quia fit per divinam illu­minationem super principem ad beneregendum et super populum meritisprincipis. Sed obliquus vocatur, quandoper divinam itluminstionem sic subditosregit, quod virtuose vivunt, et insurgitin eis divina laus et gratiarum actio, utsit quasi quaedam arcualis figura, exchorda recta et arcu obliquo. Sed cir­cularis molus divinorum radiomm di­citur, quando divina illuminatio irra­diat principem, vel subditum, ex qua

& — De Regíminc.

quidem elevantur ad Deum contemplan­dum et diligendum: qui ideo circularismotus vocatur, quia est ab eodem adidem et a puncto ad punctum, quodcircularis motus est proprium. Quemquidem motum Philosophus etiam po­nit in XII Metaphysicorum, ubi dicitur,quod <<motor primus, sive causa prima,quod est Deus, movet alia sicut deside­ratum », hoc est ratione finis, qui estipse, de quo et propheta David loquiturin Psalm. LXXI,licet secundum sacrosdoctores adaptetur ad Christum regemnostrum: Deus, inquit, judicium tuumregi da, et iustitiam tuam filia regis.Judicare populum tuum in justitia, etpauperes iuos in judicio. Suscipiantmontes pacem populo et colles justitiam.Que idem omnia deprecativa suntregis, et cujuslibet domini ad Deum probono regimine populi, ad quod princi­paliter conari debent, ut dictum estsupra. Et quia mentem sic dispositamhabent ad divinam innuentiam recipien—dam pro salute subditorum, statim sub­ditur: Descendet sicut pluvia in vellus,et sicut stillicidia stillantia super ter­ram. Orietur in 'diebus ejus iustitia eiabundantia pacis. Per qua: omnia satismanifestum est, quod dominium est aDeo in relatione ad íinem sive remotum,qui est Ipse, sive propinquum, qui estoperari secundum virtutem.

CAPUT IV.

Hic sanctus Doctor declarat, qualilefdominium romanum fuit a Deoprovisum propter zelam patria.

Et quia inter omnes reges et: princi­pes mundi romani ad praadicta. “magistuerunt solliciti, Deus illis inspiravit adbene regendum, unde et digne merue­runt imperium, ut probat Augustinus, inlibro De Civitate Dei, diversis causis etrationibus, quas ad praesens, perstrin­gendo, ad tres reducere possumus, aliis,ut tradatur compendiosus, resecatis,quarum intuitu meruerunt dominium.

50 DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. m, CAPUT IV.

Una sumitur ex amore patria: ; alia veroex zelo justitiae; tertia autem ex zelocivilis benevolentiaa.

Prima jam dicta virtus satis eratdigna dominio, qua participabant quam­dam naturam divinam, eo quod ad com­munitatem suus fertur etlectus. Versaturenim ad universales actiones populi,sicut Deus est uuiversalis causa rerum.Unde et Philosophus dicit in 1 Ethic.quod <<bonum gentis est bonum divi­num».Et quia regale regimen,et quod­cumque dominium communitatem im­portat, communitatem diligens, dominiicommunitatem meretur, ut sic ipsumconoomitetur premium secundum meritiqualitatem: et hoc requirit conditio di­vinaa justitize unicuique mercedem re­pendere, juxta virtutís opus, ut verbumscriptum in Apocal. impleatur in eis:Opera eorum sequuntur illos. Et ite­rum in Matth. xxv, scribitur, quod Do­minus dedit unicuique secundum pro­priam virtutem.

Amplius autem: amor patriae in radicecharitatis íundatur, qua communia pro­priis, non propria communibus antepo—nit, ut beatus Augustinus dicít exponensverbum Apostoli de charitate. Virtusautem charitatís in merito anteceditom­nem virtutem, quia meritum cujuscum­que virtutis ex virtute charitatis depen­det. Ergo amor patrize super caaterasvirtutes gradum meretur honoris. l-locautem est dominium. Ergo ex amore di­gne consequitur quis principatum. Delioc autem amore patria: dicit Tulliusin lib. De oliie. od <<omnium so­cietatum nulla est gratior, nulla carior,quam ea quae cum republica perseverat.Unicuique enim nostrum cari sunt pa­rentes, cari sunt liberi, cari sunt pro­pinqui ac familiares, sed omnium pro­pinquitates patria. sua charitate com­plexa est: pro qua quis bonus dubitetmortem appetere, si eidem sit profutu­rus? ». Quantus vero fuerit amor pa­tria iu antiquis Romanis, Salustius re­fert in Catilinario ex sententia Catonis,quasdam de eis conuumerando virtutes,in quibus dictus amor includitur: (: No­

lite, inquit, exislimare majores nostrosarmis rempublicam ex parva magnamfecisse, quippe amplior nobis quam ipsisarmorum est copia; sed quia in eisfuit domi industria, foris justum impe—rium, in consulendo animus liber nequedelicto, neque libidiní obnoxius. Pro hisnos habemus luxuriam atque avaritiam,publice egestatcm, privatim opulentiam,laudamus divitias, sequimur inerLiam,inter bonos et malos nullum discrimen,omnia virtutis praemia ambitio possi­det ».

Rursus: amor patriae primum et ma—ximum mandatum continere videtur,de quo Evangelium Luca mentionemfacit, quia in zelando rem communemassimilat sibi naturam divinam, inquantum více Dei diligentem circa mul—tiludinem adhibet curam. Item, proximidilectionem adimplet, dum totius populisibi commissi ex affectu paterno sollici­tudinem gerit, et sic adimplet mandatumprmfatum, de quo dicitur in Deut. v:, 5:Diliges Dominum Deum tuum ea: totocorda tuo, et ea: tota anima tua, et ea:tota fortitudine tua, et pro::imum tuumsicut te ipsum. Et quia in isto praaceptodivino non cadit dispensatio, inde estquod Tullius dicit de republica, quodnulla causa intervenire debet, undopropria patria denegetur. De isto au­tem amore patria: exemplum accipimus,ut historiaa tradunt, et beatus Augusti­nus in V De Civitate Dei, de MarcoCurlio nobili milite, qui armatum equosedentem in abruptum terra; hiatum sepraacipitem dedit, ut pestilentia cessaretab urbe. Item de M. Regulo, qui sa­lutem reipublicae sua: prazferens, cou­sultus a romano populo, et inter pradi—ctum populum et Paenorum gentem me­diator pacis existens, in Africam re­diens a Carthaginensibus est occisus.Quam mundas etiam habuerunt manusa muneríbus principes eorum, pro con­servanda republica, patet de M. Curio,de quo scribit Maximus Valerius libroquarto quomodo Samnitum divitias con­tempsit. „Cum enim, post victoriam deipsis habitam, legati eorum ad ipsum

DEnormu rnmcrruu - LIB.m, cnvr v. 51

aditum habuissent, ipsumque reperis­sent in scamuo sedentem, et catinoligneo coenantem, magnumque auri pon­dus offerrent, suis invitatus verbis uteo uti vellet, vultum protinus risu sol—vens: <<Supervacue », inquit: <<NarrateSamnitibus, M. Curium maJle locupleti­bus imperare, quam locupletem fieri.Et mementote me non acie vinci, necpecunia posse corrumpi ». Simile etiamrefert idem auctor libro eodem de Fa—bricio, qui cum honore et auctoritateomnibus in state sua major, censu veropar esset unicuique pauperrimo, requi­situs a Samnitibus, quos in clienteladetinebat, pecum'am et servos sibi mis—sos contempsit, ac frustratos remisit.Continentiaa sua beneficio, et zelo pa­trize sine pecunia praedives, et sine usuIamilia: abunde comitatus: quia locu­pletem illum faciebat non multa possi­dere, sed pauca desiderare.

De talibus autem concludit dictusDoctor, quod eisdem non datur domi­nandi potestas, nisi summi Dei provi­dentia, quando res humanas judicattalibus donis esse dignas. Multa similiaibidem dicit, per qua: definire videtureorum dominium t'uisse lcgitimum, eteis a Deo _collatum.Sed ct Mathathias etíilii quamvis fuerint de sacerdotali ge­nere, propter zelum lcgis et patria: inpopulo Israelitico meruerunt dominium.ut patet in ] et II Machab. Cum enimmorti esset vicinus, sic iilios suos allo­quitur: !Emulatores, inquit, estate legie,et date animas vestms pro testamentopatrum, _quodpro republica accipimus inpopulo predicto; et postea subditur:Et accipietz's gloriam magnum, et no­men aeternam: _quodad filiorum referi­mus principatum, quorum unus alterisuccessit, Judas videlicet, et Jonathas etSimon, et quilibet eorum sacerdos etdux in eodem floruit popuJo.

CAPUT V.

Qualiter Romani memerunt dominiumpropter leges sanctissimas quas tra­dideruni.

Est autem .et alia ratio, unde digneRomani dominium sunt adepti, zelusvidelicet justitiw. Quo quidem modoacquisierunt principatum quodam jurenatura,- & quo habet exordium omne ju­slum dominium. Primo quidem quia,ut idem Doctor scribit, consulebant pa­tria; consilio libero, avaritiam relegan—tes & dominio, sive turpis lucri gratiam,neque delicto, neque libidini.obnoxii,pro quibus jam stans dominium dissi­patur. Trahebantur enim homines adipsorum amorem, ut propter ipsorumjustissimas leges se sponte eisdem sub—jiccrent. Unde et ipse Apostolus Pauluscun a. Judaais nimis injuriis vexaretur,coram Festo principe circa pattes Caa­sarea Palestina, ut in Act. Apost. tra­ditur, ad Caesarem appellavit, ac se sub­jecit legibus Romanis. Quales autemiuerint eorum legcs, et quam sanctaa,sic in eisdem Act. Apost. scribitur dedicto Festo, quia cum llierosolymis es—set, adierunt ipsum principes sacerdo­tum et sacerdotes postulantes adversumPaulum damnationem mortis: quibusdictus Festus respondit, prout dictis le­gibus Romanorum subjectus, quod nonest consuetudo Romanis damnare ali­quem, sive donare, nisi presentes ha­beat accusatores, locumque defendendiaccipiat ad abluenda crimina. Propterquod dicit idem doctor Augustinus inXVIII libro praafato, quod <<Deo placuitorbem terrarum per Romanos debellare,ut in unam socictatem reipublicaa le­gumque perductum longe lateque pa­caret ».

Amplius autem ad hoc: quia de jurenatura: est, ut quis gerens curam alteriusmercedem reportet, eo quod, ut scribiturin Prov. (Eccli. xvu, 12): Unicm'quemandavit Deus de proximo suo. Ex quaquidem ratione jura concedunt, quod

52 DE REGIMINEancrruu - LIB. m, CAPUTvr.

quis rem alienam contrectare possit, etexpensas deducere, ac praemium acciperejuxta meritum actionis, cum dicta bonamale tractantur a przedonibus vel qui­buscumque raptoribus. Hoc ergo sup­posito, consonum videtur natura, ut do—minium sit concessum pro pace ac ju­stitia conservanda, jurgiis ac discordiisresecandis. \

Item. Ad hoc videtur provisum, utmali puniantur et boni promoveantur ;et hoc est officium dominorum, in hocquasi officium gerentium proximorum,ut inde suam reportent mercedem ; quiaex hoc sua recipiunt vectigalia et tri­buta. Unde cum Apostolus ad Romanosostendisset a Deo provenire omne do­minium: Non est, inquit, potestas m'sia Deo, et caatera qua ibi ponuntur addominium pertinentia, ultimo conclu­dit: .Ideo et tributu prazstatz's: ministra"enim Dei sunt in hoc ipsum servicntes.ln quantum igitur homines virtuosi acsua probitate praepollentes pro guber­nanda populi multitudine, qua: rege in­diget, et rectorem non habet, curamassumunt, et sub legibus populum di—rigunt; non tantum instinctu Deimoverividentur, sed vicem Dei gerunt in terris,quia conservant homínum multitudinesin civili societate, qua necessario homoindiget, cum sit animal naturaliter so­ciale, ut Philosophus dicit in I Palit.Unde et in isto casu dominium videturesse legitimum. Quod quidem probatAugustinus in lV De Civ. Dei, dicitenim sic: <<Remota. justitia, quid suntipsa regna, nisi quaadam latrocinia? ».Ergo ipsa supposita, regnum et quod­libet dominium esse videtur concessum.

lntroducit autem ad suum proban­dum intentum exemplum de quodampirata, qui vocabatur Dionides, qui cumfuisset captus ab Alexandro, quaasivit abeo cur mare haberet intestum. lpselibera contumacia respondit: <<Quod tibi,ut orbem terrarum. Sed quia ego exi­guo navigio id facie. latro vocor; tuvero quia magna classe, diceris impe­rator ». Isla ergo ratione Romanis aDeo collatum tuit dominium. Unde et

idem doctor in V ejusdem libri dicit:quia propter leges ipsorum sanctissi­mas nisi sunt tamquam recta via adhonores, imperium et gloriam, nec ha—bent unde conqueri debeant de summiet veri Dei justitia: perceperunt enimmercedem suam, juste videlicet domi­iiando ae legitime gubernando. Quan­tus autem tuerit zelus justitia apudRomanos consules antiquos contra ma­los, de multis est manifestum. Undescribit Augustinus in V szepe jam dictolibro, quod Brutus filios suos occidit.quia bella concitabant in populo: exquo vigore justitite mortem merebantur.<<Vicit » enim in eo, ut ait Poeta,<<amor patrize, laudumque immensa cu­pido ».

Narrat etiam de Torquata, quod idemfecit de filio, quia contra edictum pa­tris invasit hostes juvenili quodam pro­vocatus ardore ; et licet victoriosusextiterit, quia tamen castra-suaa gentisdiscrimini exposuit, ipsum morti adju­dicavit juxta militares leges: ubi idemdoctor causam suse mortis insinuat, di­cens: <<Ne plus mali esset in exemploimperii contempti, quam boni gloriahostis occisi ». Maximus autem Valeriusdicit de ipso, quod maluit proprio natocarere, quam disciplína: militaris trans­gressionibus indulgere. Sic ergo patetqualiter zelo legalis justitiae Romani do—minium meruerunt.

CAPUT VI.Quomodo concessum est eis dominium

a Deo propter ipsorum civilem be­neuolentiam.

Tertia vero virtus, per quam subju—gaverunt Romani mundum, et merue—runt dominium. fuit singularis pietas,ac civilis benevolentia: quia ut traditMaximus Valerius libro quinto: a Hu­manitatis dulcedo barbarorum ingeniapenetrat »; et hoc experimentum ha—bet. .Unde et in Eccli. Vi, 5, dicitur,quod verbum dulce multiplicat amicoset mitigat inimicos. Item iu eodem:

DE REGIMINEramcmm - na. m, carur VI. 53

<<Responsio mollis frangit iram: sermodurus suscitat furorem ». Cujus quidemratio sumitur ex generositate animi, utdicit Seneca, (( qui magis ducitur, quamtrahatur. Habet enim mens quoddam su­blime et altum ac impatiens superioris ;sed delectatione cujusdam subjicitur re­verentiae seu lenitatis, per quam suspi­catur ad paría posse conscendere, et asuo non resilire gradu ». Propter quodet Philosophus dicit in VIII Ethic. quod<<benevolentia est principium amici­tize ». Quantum autem antiqui Romaniin hac excelluerint virtute, unde exterasnationes ad suum traherent amorem,seque eisdem sponte subjicerent, exem­pla ipsorum deducantur in medium.

Primo quidem de Scipione, qui, utrefert Maximus Valerius lib. IV, cumesset in Hispania dux romani exercituscontra gcntem Annibalis, ac vigesimumquartum agens annum, Carthaginem ibi—dem a Pcenis conditam in suam rede—gisset polestatem; in ipsa virginemcepit eximiae venustatis, quam ut dc­sponsatam agnovit et nobilem, ipsaminviolatam parentibus reddidit, et aurumquod in redemptionem ejus traditumfuerat, doti ejus adjecit. Ex quo factoad amorem Romanorum hostes adduxit,admirantes de tam casta moderationecontinentia: dicti principis; quia cumidem auctor ipsum referat solutiorisvita in juvenili aztate fuisse, se ipsumin tanta libcrtate et potestate consistensab omni delicto conservavit immunem.Unde Titus Livius De bella Puniconarrat, Scipionem sponsum dicta: vir­ginis allocutum fuisse, in quo sermonesuam ostendit pudicitiam digne princi­pibus imitabilem, et dominii merito­riam. Scribit et idem Titus de ipsoquaedam benevolentias inductiva in praz­dicta victoria. Cum enim mísit obsidesRomanis, primo quidem hortatus estuniversos bonum habere animum, vc­nisse enim eos in Romanorum potesta­tem, qui beneficio quam metu obligarehomines mallent, exterasque gentes fideac societate junctas habere, quam tristisubjectas servitio.

De hoc etiam dicit Augustinus, I DoCiv. Dei, quod proprium ipsorum fuitparcere subjectis et debellare superbos,acceptaque injuria, ignoscere quam per­sequi mallebant. Refert etiam idem Do­ctor in eodem libro de Marco Marcello,qui cum Syracusam urbem cepisset, anteillius ruinam suas illi effudit lacrymas,tantaaque fuit pudicitia et continentisanimi, benignieque mentis, quod prius­quam oppidum jussisset invadi, publicoedicto constituit, ne quis corpus liberumviolaret. Quid pluribus exemplis insi­stimus? Cum etiam Machabaei, Judasvidelicet, Jonathas et Simon, de genereJudeorum, quorum est proprium alia­rum nationum aspernari consortium,tum quia. Saturnini sunt, sicut Macro­bius Idicit super Somn. Scipion., tumquia legibus prohibebatur eisdem, con­siderata benevolentia Romanorum, cumipsis statuerunt amicitiam, ut in I Ma­chab. scribitur, ubi inter alia commen­dabilia de ipsis, unde populos gentesquediversas ad suum trahebant amorem etsubjectionem politicam, seu despoticam,sub compendio interseritur: quod interprmsides romanos nemo portabat dia­dema, nec induebatur purpura, ut ma­gnificaretur in ea. Et quia c_uriam fe:cerunt et consuiebant quotidie trecentosviginti, consilíum agentes semper demultitudine, ut quae digna sunt gerant.Et committunt uni homini magistratumsuum per singulos annos dominari uni—versa: terraa suaz, et omnes obediunt uni,et non est invidia neque zelus inter eos.Ubi attendendum, quam ordinatum erattune temporis regimen politicum inurbe, quod erat praecipuum motivumeujuscumque nationis et provincia: ipso­rum appetere dominium, et eisdem suacolla subjicere.

Aliud etiam erat in eis provocativumsubjectionis, quia ex cupidine domi­nandi non se dominos vocabant, sedsocios et amicos. Unde et de Julio Cze­sare in Suotonio scribitur, quod militessuos non sibi subjectos, sed socios etcommilitones vocabat. Sic et antiquiconsules de Judeis fecerunt, qui quidem

54 DE REGIMINE PRINCIPUM - Lm. III, CAPUT VII.

etsi modicum baberent in Oriente do­minium, cum Romanis tamen confoede­rati sunt foadere amicitia. Et cum am­plam haberent Romani monarchiam inOriente et Occidente, et aliis mundi pla—gis, ut ex praedicto libro Maebab. estmanifestum, non tamen dedignati suntcum .ludzeis societatem inire, et ad pariase publico in alterutrum attestari edicto.Patet igitur ex jam dictis, quod meri­turn virtutis in Romanis antiquis me—retur dominium: unde etiam alia: na­tiones alleeta: sunt ad ipsorum domi—nium, tum ex dilectione patria, pro quaomnia eontemnebant; turn ex vigorejuslitiaa, propter quam contra omnemmalefactorem et perturbatorem pacisse opponebant ; tum ex civili ipsorumbenevolentia, in qua caeteras nationesad sui amorem trahebant. Pro quibusomnibus ex merito virtutum in ipsisdivina bonitas consensisse videtur adipsorum principatum ex causis et ra­tionibus assignatis. Sic enim quis me­retur dominium, ut Pbilosophus in VEthic. tradit, ubi dicit, quod non sinimusprincipari hominem in quo est naturahumana tantum, sed illum qui est per­fectus secundum rationem, sicut dictumest supra.

CAPUT VII.Hic sanctus Doctor declarat qualiter

Deuspermittit aliquod dominium adpunitionem malomm, et quod taledominium est quasi instrumentumdivina: justitia: contra pcccatores.

Fuit autem et alia causa, unde do­minium est a Deo permissum, quam asacra accipimus Scriptura, nec Philo—sophorum et sapientum hujus seeulisententiis contraria, videlieet proptermerita populorum, quam beatus Augu­stinus assignat in xrx De Civit. Dei.Probat enim ibi servitutem introductampropter peceatum. Unde et sacra Scri­ptura dicit in Job xxxrv, 30, videlieetquod facit regnarc hominem hypocritampropter peccata populi. Quod quidem

apparet, quia primo dominantes inmundo fuerunt homines iniqui, ut hi­storiaa tradunt, sicut Cain, Nembroth,leus, Ninus et Semiramis uxor ejus,qui et dominium habuerunt in primaet secunda aetate mundi. Causa autemunde habuerunt ístud dominium, assumipotest ex parte subditorum, vel domi­nantium: quia tyranni sunt instrumen­tum divina: justitiae ad puniendum de—licta hominum, sicut rex Asšyriorumsuper lsraelitieum populum, et rex Go—thorum, flagellum Dei, super Italiam,ut historia: narrant. Item: Dionysiusin Sicilia, sub quo eaptivatus est po­pulus, et tandem ab ipso libertntedonatus, ut scribit Maximus Valeriuslibro IV. De rege vero Assyriorumquomodo ad puniendum delicta suipopuli est destinatus, sic ostenditurper Isaiam propbetam cap. x, vers. 5:Assur virgo luroris moi, unde et bacu­Ius ipso est: In manu. ejus indignatiomea, ad gentem lallacem mitlam cum,et contra populu'm Iuron's mei mandaboilli ut auferat spolia, et dividat pra:­dam, et ponat illum in cmzculcationemquasi tutam platearum; qua: omnia ve­rificata sunt, quando llierusalem obsessaest a Chaldmis, per Nabuchodonosor re­gem Assyriorum \capta et combusta,captis prineipibus ejus cum rege Sede­cias, ejus confossis oculis, et occisisfiliis, sicut in fine IV libri Reg. tradi—tur; per quae verba satis ostenditurqualiter Deus punit peccalores per ma­num tyranni. Unde concluditur ipsosesse instrumentum Dei sicut daemones,quorum potestas justa a sacris docto—ribus ponitur, voluntas tamen semperiniqua. Quod etiam ostendit nobis ty­rannícum regimen, quia non ordinaturnisi ad onus et molestiam subditorum.Tyranni enim proprietas est, propriamet solam sui utilitatem et commodumquarere, ut dictum est supra, et Philo—sopbus tradit in VIII Ethic. ubi ponit,quod “ sic se habet tyrannus ad sub­ditos sicut dominus ad servos, et sicutartifex ad organum et instrumentum ».Hoc autem poanale est subditis, et con­

DEmamma rnmcrrw - na. m, cnor vm. 55

tra naturam dominii, sicut superius estprobatum. Sed ex parte dominantiumtaJe dominium videtur &Deo concessum,primo in casu supposito, vel Deo dispo­nente pro subditis, quod est ad exitummeliorem, quando videlicet princeps adDei placitum studet quamvis peccator,ut de Cyro rege Persarum scribitur inIsa. XLV, 1: Hee, inquit, dicit Domi­nus christo meo Cyro, cuius appre­hendi dezieram, ut subjiciam ante [a­ciem eius gentes, et dorsa regum ver­tam. Aperiam ante Iaciem ejus januas,et parta non claudentur. Quod quidemadimpletum tuit, ut historia: tradunt,quando subito desiccato alveo Euphratiset Tygris, qui per mediam Babyloniamtrnnsibant, civitatem intravit, occiditqueBallhassar, ipsorum regem, cum gentesua, ipsamque civitatem destruxit, adMedos transferens monarchiam, ubi tuncregnabat Darius Cyri propinquus, ut Jo­sephus scribit. Hoc autem Deus sicdisposuit, quia dictus Cyrus humanita­tem ostendit in suis fideiibus Judais,qui captivi tenebantur in Assyria, quospostea remisit liberos in Judeam cumvasis templi, et ipsum templum readi­ficaii mandavit: ex quibus bonis et vir­tuosis operibus, qua: exercuit circa di­vinum cultum et Dei populum, totiusOrientis obtinuit monarchiam, ut supe—rius est ostensum. Praedictus vero Bal—tbassar occisus tuit, ut ex sententia Du­niclis apparet, quia Deo ingratus, etquia vasis templi Domini in uno con­vivio est abusus: unde dictum est eiper Danielem v, 22: Quia non humi­liasti cor tuum, sed adversus Dominato­rem cazli elevatum est, et vasa domusejus allata sunt coram te, et tu, el opti­

oenates tui, et uxores vinum bibistis in.porro Deum coeli qui habet flatumtuum in manibus suis et omnes m'astuas, non glorilicasti, idcirco ab eo mis­sus est articulus manus contra te: quodpro sententia divina accipimus contraipsum, ut _rei postea probavit eventus.Narrat enim historia Danielis, quod dumBalthassar rex Babyloniorum persisteretin Dei contumelia, ut ex dictis liquet,

ex opposito mensae sui convivii videbatdigitos manus in pariete scribentis: exqua scriptura perterritus est, quasi ipsaesset nuntius sua: mortis. Refert enimScriptura Dnnielis, quod ex aspectu scri­bentis, cujus imaginem non videbat, nisidigitorum manus, facies ejus pertcrritaest, et cogitationes ejus porturbabant eum,compages renum ejus dissolvebantur, etgenus. ejus ad se invicem collidebantur:qu:e omnia insinuativa erant timorisimmensi, et futuri judicii super eum.Sed bauc scripturam rex non discernens,vocatus Daniel, interpretatusque subtribus nominibus, ipsum denuntiavitmoriturum, videlicet Mane, Thecel,Pha­res: quod exposuit scriptura. Marie: nu­meravit Deus regnum tuum et complevitillud, hoc est in termino posuit, sicutres numerata, quae tollitur et separaturab acervo pecuniaa. Thecel : appensus esin staiera et inventus es minus habens:unde et dignus es morte. Phares: divi­sum est regnum tuum et datum est Me—dis et Persia, ut superius est ostensum.Ex quibus omnibus satis est manife­stum, quod ilia: clausulaa non propriesunt significativze secundum aliquodidioma linguarum, sed secundum dispo­sitionem divinam, sicut et factum quod­dam, in quo Propheta comprehenditdivinam circa nos voluntatem. Sit ergohoc conclusum, quod in ilia scripturasuam insinuavit sententium contra prin­cipem Babyloniae, quia propter peccatasua dignus erat morte et privatione re­galis principatus, juxta illud (Eccli. :,vers. B): Regnum (le gente in gentemtranslertur propter iniustilias ..... eldiversos dolos.

CAPUT VIII.Hic sanctus Doctor declarat, quod in­

terdum tale dominium cedii in ma—lum dominaniium, quia propter ipso­rum ingratitudinem in superbia'melati graviter deprimunlur.Sed adhuc insistendum est circa di­

vinam providentiam in dominia. Con­

56 DE REGIMINE PRINCIPUM - LID. III, CAPUT VIII.

lingit enim interdum quod cum quisassumit principalum, erit homo virtuo­sus, et aliquo tempore perseverabit ineo. Sed aliquo tempore 'procedendo exfavore humano et prosperitate rerumregalium elevatur quis in superbiam, etde beneficiis sibi a Deo collatis ingratuscidem efficitur. Unde Philosophus dicitV Eth. quod <<principatus virum osten—dit »; sicut accidit de Saule, de quoscríbitur, I Reg., quod in tota tribu Ben­jamin non erat vir melior žilo. Sed postduos annos a suo regimine factus estDeo inobediens, unde dictum est Pro­phetaa Samueli de ipso, I Reg. xvr, 1:Usqueq-uo tu luges Saul, cum ego proje­cerim eum ne regnet super Israel? Quasiex divina sententia irrefragabili sit re­pulsus. Propter quod ultimo dictus prin­ceps fuit occisus cum filiis, totaque ejusprogenies & dominio est avulsa: undein Paral. de ipso concluditur, quod mor­tuus est Saul propter iniquitates suas.lloc autem et de Salomona accidit, quimagniíicatus est super omnes reges qui[uerant ante eum, ut scribitur in Ec­cle.; et universa terra desiderabataudire sapientiam Salomonis. Sed, utdicit Augustinus, XVII De Civ. Dei:<<Secundus res praedicto regi fueruntnoxize, quia lapsus in luxuriam, ruitin idololatriam »; ex quo factus est abo­minabilis populo, in tantum ut serviejus rebellarent ei diripientes spoliasua: regionis, et vastantes terram absqueresistentia aliqua, cum tamen priusomnes obedirent ad nutum, sicut testa­tur regina Saba, _ut patet in III lib.Reg. Ad magna igitur promotus in prin­cipio sui rcgiminis propter divinam re- ,verentiam quam exhibuit, in fine suiregiminis decidit in vilia. propter deli­cta qua: commisit: quia miseros facitpopulos peccatum (Prov. Juv, 34).Tra­dunt tamen Hebraei, ut Hieronymus re­fert „in commento super Eccle., quodin fine vita: sua: ex multis vexatussuum recognovit errorem, seque dispo­suit ad pcenitentiam in commissis, li—hrumque praefatum composuit, in quosicut expertus cuncta detinit vanitati

subjacere, subjiciens se divino timoriad suorum observantiam mandatorum.Unde „in fine praedicti libri xu, 13, con­cludit: Finem loquendi pariter audia.­mus. Deum time, el mandata ejus ob—serva, hoc est enim omnis homo. Sedet printer reges deicolas quid de prin­cipibus ethnicis dicam? Qui quamdiufuerunt Deo grati virtuiumque cultores,floruerunt in dominio; cum vero exclatione dominii ad contrarium se con­verterunt, mala morte vitam finierunt,sicut contigit de praefato Cyro rege Per—sarum monarcha. Tradunt enim histo­riae de ipso, quod cum totam subjugas­sct Asiam, Parthiam, Schytiamque ferroperdomuit, tandem longum certamenScythis interens, dominanle tunc Tamariregina dictac gentis, qua Massagetia vo­cabatur, primo quidem cum filio dicta?regime adolescentulo dimicavit, ipsum—que vicit et occidit, nullique parcensvztati, ingentem multiludinem peremit.Quia ergo crudclitatem exercuit et inBabylonia et in regno Lydia, quia inutroque regcs et principes mala mortetrucidavit, et in regno Massagetarum si­militer fecit, in hoc eodem judicio si—militer eum Deus punivit. Narrant enimhistorie, quod dicta. regina congregavitexercitum contra ipsum, Scythas vide­licet, Massagctas et Parthos, et in qui—busdam montibus dicta rcgina insidiiscompositis invasit castra ejusdem: etsic impctu armatorum absorbuit, quodducenta millia fuerunt occisa praefatipríncipis, et ipse captus: cui amputatocapite, regina ipsum in utre sanguinepleno mandavit includi, et sic invectiveacclamabatur eidem: <<Sanguinem siti­sti, sanguinem bibe »; quasi ipsa morsignominiosa, quam passus est, íucrit ar­gumentum sua: atrocitalis. Omncs etiammonarcha; ipsum sequentes, ut in Grie­cia. Magnus Alexander, quamdiu cumreverentia suos tractavit Macedones, vo—cans milites suos patr-es, tamquam an­tiquiores, optime processit in monar­chia ; sed eisdem existens ingratus, asorore venenatus est; et pracipue, quiapost victoriam Darii accepta filia in

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. III, CAPUT 1x. 57

conjugem, militaria ccepit postponere,luxui vitae intendens, et sui immemorfactus dolorosa morte vitam finivit. Etsic de multis aliis principibus ethnicisexemplum potest adduci, ut de JulioCzesare et Annibale, qui propter abusumdominii diro necati sunt exitu. ut eisconveniat quod in Eccle. vm, 9, scri­bitur: Interdum domínatur homo ho­mini in malum s-uum. Nec non et illudlsaiaa prophetze, quod in omnibus tyran­nis locum habet. Cum enim ostendissetipsos esse divina; justitiaz exactores con­tra peccatores, sicut carnitices domino­rum, ut manifestum est supra, cumdixit cap. x, 5: Assur virgo luroris mei,etc., statim subdit: lpse autem nonsic arbitrabitur, et car ejus non sicexistimabz't; quasi sic agat ut Dei in­strumentum ; ad conterendum erit corejus, et ad interfectionem gentium nonpaucarum: dimi! enim : Numquid nonprincipes nostri simul reges sunt? Attri­buens videlicet suae virtuti et non Dei,qui movet ipsum ad puniendum trans­gressores divinorum mandatorum. Haneautem ingratitudinem ac presumptionemtyrannorum Dominus statim ibidem re—darguit, et gravissime punit, ut in jamdictis principibus palet. Unde subditPropheta in eodem loco: Nwmquid glo­riabitur securis contra cum qui secatin ea? An e::altabitur serra contra eumqui se [ec-it? Qua'modo si elevetur virgocontra elevantem earn, et exaltetur ba­culus, qui utique Zígnum est?

Ubi consideranda est similitudo, quiavalde congrua est. Sic enim se habetvirtus dominantis ad Deum, sicut virtusbaculi ad percutientem, et sicut virtusserra: ad artificem. Constat autem quodvirtus serrae vel securis in artificio nullaest, nisi per artificem moventem et di­rigentem: ita et de virtute dominantiscontingit, quod nulla est sine Deo mo­vente et gubernante. Ergo stultum etprzesumptuosum est gloriari de sua vir—tute. Isla autem ratio satis aperta essevidetur, et baberi potest ex verbis Phi­losophi supra inductis. Quia virtus cu­juslibet mobilis a virtute dependet primi

moventis, et ejus instrumentum erit:et hinc est quod Deo talis gloria estdisplicibilis, quia tales derogant divinapotentiae. Propter quod scribitur in Ju—dith, quod de sua vim/„te gloriantes Deushu/miliat, et ideo subjungit dictus Pro—pheta Isaias: Proptcr hoc mine! domi­nator Dominus exercítuum in pinguibnsejus tenuitatem et subtus gloriam ejussuccensa ardebít quasi combustio ignis.In quo significatur pcena sensibilis, quzqtalibus infertur tyrannis, et annihilatioprincipatus, ut in przedictis est mani­festum. Relinquitur igitur a Deo omnoesse dominium, sive legitimum, sive ty­rannicum, secundum varias vias sua:investigabilis providentiaa.

CAPUT IX.Hic sanctus Doctor declarat, quod

homo naturaliter dominatur anima­libus sylvestríbus et aliis rebus irra­tionabilibus, et quomodo: quod pro—batur multis rationibus.

Nunc igitur accedendum est ad di­versas species dominandi, secundumdiversos modos et gradus in hominibusdominii et principatus.

Et primus quidem generalis est om­nium, qui competit homini secundumnaturam, ut tradit Augustinus XVIII DeCiv. Dei: in quo casu et Pliilosophusconcordat in 1 Polit. Hoc autem etScriptura sacra confirmat, quando insui creatione tamquam natura; inditmdixit (Genes. :, 28): Dominamini pi­scibus man's et volatilibus coeli, et uni—versis animantibus qua moventur superterram: in quibus ostenditur, quod na­tune institute humana! talem indiditpotestatem. Qui enim dixit: Germinetterra hcrbam virentem, et'ex tali dictodata est potestas arboribus germinandi,dixit et nobis similiter: Dominaminipiscibus man's, etc. Et sic ex "jam dictisapparet, quod dominium hominis supercaateras creaturas est naturale. Unde etPhilosophus probat secundum eamdemrationem, quod venationes et aucupia

58 m: nacmmn rnmcrruu - mn. ur, cnvr ix.

sunt a natura. Et Augustinus in predi­cto libro hoc probat per dominium quodantiqui Patres soliti erant habere, _utpastores essent pecorum, quze et divitia:naturales deiinitae sunt supra. Et quam­vis tale dominium diminutum sit'pro­pter peccata, quia etiam vilia animaliadominantur in nobis et facta sunt nobisnociva, quod non contingit in bominenisi propter dictam causam; tanto ma­gis tamen participamus de dicto domi—nio, quanto magis ad statum attingimusinnocentiw: quod etiam vox evangelicanobis promittit, si ejus imitatores fue­rimus in justitia et sanctitate.

Cum enim Dominus exhortaretur di­scipulos ad animarum salutem, verbumDei praadicando, sic de eisdem virtutemdenuntiat, dicens (Marc. xvr, 17): Innomine mea dwmonia eiicíent, linguisloquentur novis, serpentes tollent: et simortiferum quid biberínt, non eis no­cebít. Quod experimento didicimus invirtuosis et perfectissimis viris, ut ingestis sanctorum Patrum scribitur. Etde beato Paulo traditur in Act. Apost.,quia vipera ipsum non laesit, nec bea­tum Joannem Evangelistam venenum;et sic de mullis aliis sanctissimis Patri­bus, qui super crocodilos, atrocissimasbestias, sive venenosa reptilia Nilumvadabant, ut impleretur in eis quod Do­minus in Luca dixit discipulis, x, 19:Ecce dedi vobis potestatem calcandi .m­per serpentes et scorpiones, et supraomnem virlutem inimíci.

Istius autem dominii in prima ho­minis institutione collati ex triplicivia. ratio congruentiaa assignari potest.

Primo quidem ex ipso natura: pro­cessu. Sicut enim in generatione rerumnaturalium ;inlelligitur quidam ordo, quode imperiecto ad perfectum proceditur:nam materia est propter formam, etforma. impertectior est propter perfe—ctiorem: ita et in usu rerum natura—lium : nam imperfectiora cedunt in usumpertectorum. Planta: enim utuntur terraad suum nutrimentum, animalia veroplantis, homo autem plantis el anima­libus. Unde concluditur quod homo na­

turaliter dominatur animalibus; propterquod, sicut superius est tactum, Philo—sophus probat in'l Palit., quod venatioanimalium sylvestrium est justa natu—raliter, quia per eam homo sibi ven­dicat quod naturaliter est suum. Se­cundo apparet hoc ex ordine divina:providentiaa, qua: semper inferiora persuperiora gubernat: unde cum homo sitsupra caatera. animalia, utpote ad ima­ginem Dei tactus, convenienter hominisgubernationi alia animalia subduntur.Terlio apparet idem ex proprietate ho­minis et aliorum animalium. In aliisenim animalibus invenitur secundumastimationem naturalem quadam par—ticipatio prudentia ad aliquos particu­lares actus ; in bomine vero reperiturquzedam universalis prudentia, qua: estratio naturalium agibilium. Omne autemquod est per participationem, subditurei, quod est per essentiam universaliter.Unde patet quod est naturalis subjectioaliorum animalium ad hominem.

Sed utrum dominium hominis superhominem sit naturale, vel a Deo per­missum, vel provisum, ex jam dictisveritas haberi potest. Quia si loquamurde dominio per modum serviiis subje­ctionis, inlroductum est propter pecca­tum, ut dictum est supra; sed si lo­quamur de dominio prout importat offi­cium consuiendi et dirigendi, isto modoquasi naturale potest dici, quia etiamin statu innocentiaa fuisset. Et hiec estsententia Augustini, XIX De Civ. Dei.Unde istud dominium ei competebat inquantum homo est [animal] sociale na­turaiiter, sive politicum, ut dictum estsupra. Talem autem societatem oportetad invicem ordinari. ln his autem, qua;sunt ad invicem ordinata, oportet sem­per aliquid esse principale et dirigensprimum, ut tradit Philosophus in 1 Palit.Hoc etiam ostendit ipsa ratio ordinis,sive natura, quia ut per Augustinumscribitur in przedicto libro, ordo est pa­rium dispariumque rerum sua cuiquetribuens dispositio. Unde manifestumest, quod nomen ordinis inequalitatemimportat, et hoc est de ratione dominii.

m: ascmmu ramcrrim - LIB. m, CAPUTx. 59

Et ideo secundum hanc considerationcmdominium hominis super hominem estnaturale, et est in Angelis, et fuissetin primo statu, et est etiam modo: dequo nunc per ordinem est dicendum,secundum ipsius dignitatem et gradum.

CAPUT X.Hic sanctus Doctor declarat de dominia

hominis secundum gradum et digni­tatem, et primo de dominia Papa:qualiter prefer-tur omni dominia.Recipit igitur divisionem dominium

quadrimembrem eadem causa et ra—tione. Quia quoddam est sacerdotaie etregale similiter; aliud autem est regalesolum, sub quo imperiale sumitur, etsic de aliis, ut intra patebit. Tertiumvero politicum. Quartum autem oeco­nomicum.

Primum autem caeteris anteferturmultiplici via: sed prazcipua sumitur exinstitutione divina, videlicet Christi.Cum enim eidem secundum suam huma­nitatem omnis sit colluta potcstas, utpatet in Matth. xvr, 18, dictam pote—statem suo communicavit vicario cumdixit: Ego dico tibi, quia tu es Petrus,et super hana petram adilicabo Eccle—siam meam. Et tibi dabo claves regm'cwlorum: et quodcumque ligaverz's superterram, erit ligatum et in cmlis, et quod­cumque solverís super terram, erit so­lutum et žn cazlis. Ubi quatuor ponun­tur clausulaz, omnes significativae dominiiPetri suorumque successorum super om­nes fideles, et propter quns merito sum­mus Pontiíex Romanus Episcopus dicipotest rex et sacerdos. Si enim.Domi­nus n'oster Jesus Christus sic appellatur,ut Augustinus probat XVII De Civ. Dei,non vidctur incongruum suum sic vo­care successorem, circumscriptis ratio­nibus quae possent adduci, quia satis estclarum. Sed redeundum est ad clausu­las jam dictas: quarum una sumitur exnominis impositi magnitudine, secundavero ex dominii fortitudiue, tertia au­tem ex dominii amplitudine, quarta exdominii plenitudino.

Primam igitur partem praefatam acci—pimus, cum Dominus dicit: Ego dicotíbi, quia tu es Petrus et super hancpetram redi/icabo Eccles—iammeam. Inhoc enim nomine, ut sacri exponuntdoctores, sicut Hilarius et Augustinus,Dominus potentiam Petri insinuat, quia.a petra, qua est Christus, ut dicit Apn­stolus, cujus confessionem Petrus prze—miserat, Petrus est appellatus, ut se­cundum etiam quamdam participatio—nem nomen acquirat et potestatem etaudire mcreatur: Et super ham: petramaditicabo Ecclesiam meam: quasi to­tum dominium inter iideles ex Petro de­pendeat in ejus successores.

Secunda vero clausula, dominii im­portat forliludinem. Quod significat ver­bum quod sequitur: Et parta: inleri nonprevalebunt adversus earn: qua: suntcuria: tyrannorum et persecutorum Ec—clesiae. ut doctores sacri ibidem tradunt,sic dictae, quia sunt causa omniumpeccatorum intra Ecclesiam militantem.Ad tales enim principes omnes sceleratirecurrunt, ut accidit in curia Federici,et Corradini, et Manfredi. Sed tales nonprevaluerunt adversus Ecclesiam Roma­nam; imo omnes mala. morte extirpntisunt, quia ut dicitur in lib. Sap. m, 19:Nationes im'quaz dira sunt consumma­tionis.

Dominii vero amplitudo ostenditurcum subjungit Dominus: Et libi daboclaves regni ccelorum. In hoc enim in­sinuatur nobis potestas Petri et succes­sorum suorum, qua: se extendit ad totamEcclesiam, scilicet militantem et trium­phantem, quaa per regnum coelorum de­signantur, qua! clauduntur clavibus Pc­tri. Sed dominii plenitudo ostenditur,cum ultimo dicitur: Et quodcumque li­gaveris super terram, erit ligatum etin ca,—lis:et quodcumque solveris superterram, erit solutum et in cialis. Cumenim summus Pontitex sit caput in cor­pore mystico omnium fidelium Christi,et & capite sit omnis motus et sensusin corpore vero ; sic erit in pr'oposito.Propter quod oportet dicere,in summoPontifice esse plenitudinem omnium gra­

60 DE mamma ramenou - nm. 111,CAPUTx.

tiarum, quia ipso solus confert plenamindulgentiam omnium peccatorum, utcompetat šibi, quod de primo principeDomino dicimus, quia de plenitudineejus nos omnes accepimus (Joan. 1, 16).Quod si dicatur ad solam referri spiri­tualem potestatem, hoc esse non potest,quia corporale et temporale ex spiritualiet perpetuo dependet, sicut corporis ope­ratio ex virtute animaa. Sicut ergo cor—pus per animam habet esse, virtutemet operationem, ut ex verbis Philosophiet Augustini, De immort. oním., patet,ita et temporalis jurisdictio principumper spiritualem Petri et successorumejus. Cujus quidem argumentum assumipotest per ea qua: invenimus in actiset gestis summorum Pontificum et Im­peratorum, quia temporali jurisdictionicesserunt. Primo quidem de Constan­tino apparet, qui Sylvestro in imperiocessit. Item de Carolo Magno, quempapa Adrianus imperatorem constituit.Idem de Ottone l, qui per Leonem crea­tus et imperator est constitutus, ut hi­storia: referunt. Sed ex depositioneprincipum auctoritate apostolica iacta,satis apparet ipsorum potestas. Primoenim invenimus de Zacharia hanc pote—statem exercuisse super regem Franco­rum, quia ipsum a regno deposuit, etomnes barones & juramento fidelitatisabsolvit. \Itcm de lnnocentio Ill, quiOttoni IV imperium abstulit; sed etFederico Il hoc idem accidit per Hono­rium, Innocentii immediatum successo­rem. Quamvis in omnibus istis summipontiiices non extenderunt manum nisiratione delicti, quia ad hoc ordinatureorum potestas, et cujuslibet domini, utprosint gregi: unde merito pastores vo­cantur, _quibus vigilantia incurnbit adsubditorum utilitatem. Alias non suntlegitime domini, sed tyranni, ut probatPhilosophus, et dictum est supra: undeDominus utitur in Joanne quadam im­portuna interrogatione, ter quarens asuo successore beato Petro, quod si ip­sum diligit, gregcm pascat. Petre, inquit,amos me? Pasce oves meas (Joan. xxr,vers. 17). Quasi in hoc consistit tota

pastoralisgregis.

Hoc ergo supposito, quod pro utilitategregis agat, sicut Christus intendit, omnosupergreditur dominium, ut ex dictisapparet; quod ex visione prima Nabu­cbodonosor satis est manifestum, dostatua videlicet quam vidit, cujus caputaureum, pectus et brachia de argcnto,vente: et femur do aere, tibias veroferreae, pedum autem quadam pars fer­rea, quaadam fictilis. Sed dictam sta­tuam dum contemplatur, abscissus estlapis de monte sine manibus, et omniaprzedicta contrivit. Hic autem lapis fa­ctus est mons magnus et implevit uni­versam terrain: quam quidem visionemDaniel propheta, ut Hieronymus etAugustinus exponunt, ad quatuor mo­narchias adaptat, Assyriorum videlicetpro aureo capite ; Medorum et Persarumpro argento in brachiis et pectore ; Grae­

cura, profectus videlicet

_corum vero monarchiam pro ereo ven­tre et femore ; sed Romanorum ultimopro tibiis ferreis et pedibus partimferreis, partim vero fictilibus. Sed posthsec suscitabit, ait Praphota Dan. 11, 44,Dominus Deus coeli regnum, quod incetemum non dissipabitur, et regnumejus populo alteri non tradetur, com—minuetque universa regna et ipsum sta—bit in aternum; quod totum ad Chri­stum referimus ; sed vice ejus ad Ro­manam Ecclesiam, si ad pascendumgregem ejus intendat.

Attendendum etiam quod divina in­stitutio destitui non potest, quia solumdispensatores et ministros assumpsitsuos vicarios Christus, sicut Apostolusdixit, 1 ad Cor. W, 1: Sic nos, inquit,ezistimet homo, ut ministros Christi etdispensatores mysteriorum Dei. Solusenim Christus fundavit Ecclesiam, cujusministerium Petro et pastoribns com­misit. Fundamentum autem aliud nen'zopotes! ponere prater íd quod positumest, quod est Christus Jesus. Unde sacridoctores quamdam potestatem Christoattribuunt, quam Petrus non habuit,nec sui successores, et ipsam potestatemexcellentem nuncupant: et sic potestas

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. III, CAPU'I X1. 61

Petri et successorum ejus non adequa­tur potestati Christi, immo omninotranscendit. Potuit enim Christus sinebaptismo salvare, propter quod et Hie­ronymus dicit super Matthaaum, „quodnullum sanavit in corporo quam nonsanavit in mente, et tamen sine bap­tismo, quod tamen Petrus non potuit.Unde et Cornelium Centurionem, ut inAct. Apost. legitur, cum tota sua fa­milia baptizavit, etiam post adventumSpiritus sancti. Potuit etiam mutareChristus formam sacramentorum et ma.—teriam, quod Petrus non potuit, necsuccessores ejus.

Haze ad praesens dicta sufficient,subtiliora sapientibus relinquendo, etaltiora quae dici possent. In hoc tamensistat conclusio presentis capituli: Vi­carios Christi pastores Ecclesiae cunctisdebere praeferri, ex jam dictis causis.

CAPUT XI.

Hic sanctus Doctor declarat de domi—nio regulí, in quo consistit, et in quodilfert a politico, et quo modo dis­tinguitur diversimode secundum di­versas rationes.

Nunc autem ad regale dominium estprocedendum, ubi est distinguendum deipso secundum diversas regiones, etprout a diversis varie invenitur tradi—tum. Et primo quidem in sacra Scri­ptura aliter leges regalis dominii tra­duntur in Deut. per Moysen, aliter in

-1 Reg. per Samuelem prophetam: uter­que tamen in persona Dei ditferenterordinat regem-ad utilitatem subditorum,quod est proprium regum, ut Philoso­phus tradit in VIII Ethic.: Cum, inquit(Deut. xvu, 16), constitutus Iuen't rez,non multiplicabit sibi equos, nec re­ducet populum in Egyptian, equitatusnumero sublevatus, non habebit uzoresplurimas qua alliciant animam ejus,neque argenti aut aun' immensa pon­dera (quod quidem qualiter habeat in­telligi, supra traditur in hoc libro):

describetque sibi Deuteronomium legishal-ius, et habebit secum, legetque illudomnibus diebus vitae sua, ut discat ti­mere Dominum Deum suum, et custo­dire verba ejus et ceremonies, et utvidelicet possit populum dirigere secun­dum legem divinam. Unde et rex Sa­lomon in principio sui regiminis hancsapientiam a Deo petivit, ad directionemsui regiminis pro utilitate subditorum,sicut scribitur in III lib. Reg. Subditvero dictus Moyses in eodem libro(ibid. 20): Nec elevetur cor eíus insuperfluum super fratres suos, nequedecline! in portem dexteram vel sim“­8tram, ut longe tempore regnet ipse etlilius eius super Israel. Sed in 1 Reg.traduntur leges regni, magis ad utili­tatem regis, ut supra patuit in libro IIhujus operis, ubi ponuntur verba, om­nino pertinentia ad conditionem servi­lem ; et tamen Samuel leges quas tradit,cum sint penitus despotica, dicit esseregales. Philosophus autem in VIIIEthic. magis concordat cum primis le­gibus. Tria enim ponit de rege in eodemlibro, videlicet quod ille legitimus estrex, qui principaliter bonum subditorumintendit. Item: qui per se sufficiensreperitur, et qui omnibus bonis super—excellit, no videlicet snbditos gravet.Item: ille rex est, qui curam subditorumhabet, ut bene operentur, quemadmodumpastor ovium. Ex quibus omnibus ma—nifestum est, quod juxta. istum modum,despoticum multum differ-at & regali,ut idem Philosophus videtur dicere in1 Palit. Item, quod regnum non est pro­pter regem, sed rex propter regnum:quia ad hoc Deus providit de eis, utregnum regant et gubernent, et unum­quemque in suo jure conservent; ethic est finis regiminis: quod si adaliud faciunt, in se ipsos commodumrctorquendo, non sunt reges, sed ty­ranni. Contra. quos dicit Dominus inEzech. (xxrv, 2): Va: pastoribus Is­rael qui pascunt semetipsos. Nonnegreges pascuntur a pastoribus? Lac co­medebatis et Janis operiebamim', etquod crassum erat, occidebalis: greyem

62 DE REGmlNE ancrrvu - LIB. m, CAPUTxt.

autem meum non pascebatis; quod in­lirmum Iuit non consolidastis, et quodmyrotum non sanastís, quod con/ractumnon alligastis, quod abjectum non re­duxistis, et quod períerat non msi—stis: sed cum austeritate imperabatiscis et cum potentia. In quibus verbisnobis sufficienter forma regiminis tra­ditur redarguendo contrarium.

Amplius autem : regnum ex hominibusconstituitur, sicut domus ex parietibus,et corpus humanum ex membris, utPhilosophus dicit in 11! Palit. Finisergo regis est, ut regimen prosperetur,quod homines conserventur per regem.Et hinc habet commune bonum cujus­libet principatus participationem di­vine bonitatis; unde bonum communedicitur a Philosopho in ] Ethic. esse(( quod omnia appetunt, et esse bonumdivinum »; „ut sicut Deus, qui est Rexregum et Dominus dominantium, cujusvirtute principes imperant, ut probatumest supra, nos regit et gubernat, nonpropter se ipsum, sed propter nostramsalutem, ita et reges faciant et alii do­minatores in orbe. Sed quia nemo mi­litat stipendiis suis unquam, et quodamjure naturae de suo labore unusquisquedebet reporlare mercedem, ut probatApostolus in 1 ad Cor., hinc habemusquod licet principibus a suis tributapercipere et annuos census: unde cumApostolus ad Romanos probasset omnedominium a Deo esse provisum, ultimopersuadet eisdem retribuere pro labore.Idea, inquit (cap. xm, 6), et tributaprastatis. Ministri enim Dei sunt inhoc ipsi servienies. Augustinus etiameadem verba pertractans de verbis Do­mini, hoc idem probat. Concludendumest ergo, legitimum regcm secundumformam in Deuteronomio traditam, sicdebere rcgere et gubernare.

Ad hoc etiam exemplis monemur,quia omnibus agentibus contrariummale cessit. Primo quidem regibus ro­manis, quia propter eorum superbiamet violentiam quam exercebant, ejectisunt a regno, ut Tarquinius superbuscum tilio, sicut historia! tradunt. Item:

Achab et Jezabcl uxor ejus mala. morteinterierunt pro violentia quam [eceruntNaboth de vinea sua, ut in IV Reg.scribitur. Traditur etiam ibi id quodcanes linguerunt sanguinem suorum ca­daverum in prazdicta. vínea, in argumen­tum maleticii in Naboth commissi; sednon sic rex David, ut'scribitur in IIIlib. Reg. Cum enim vellet altare con­dere ad Deum placandum pro numera­tione populi fastuosa nimis otfensum,arcam emit ab Hareuma Jebusaao. lpso­que offerente gratis recusavit rex, et,ut scribitur in [ Paralipom., pro prmfataarea dedit David sexcentos siclos aurijustissimi ponderis. Per quod habemus,quod principes suis debent esse con­tenti stipendiis, nec subditos suos gra­vare possunt in bonis eorum et rebus,nisi in duobus casibus, videlicet rationodelicti, et pro bono communi sui regi­minis. Primo enim modo, propter 'in­gratitudinem suos privat feudo fideles;alios autem titulo justitiae, propter quamsunt concessa dominia, ut dictum estsupra. Et in Proverb. dicitur, quod iu­stitia firmatur thronus regis. Unde etlex divina transgressores divinorumpraeceptorum mandat lapidari, et diver­sis cruciari pcenis: quod quidem con­sonum videtur, si attendamus ad quam­cnmque rem creatam, et praecipue adcorpus humanum, quia ut nobilior parsconsorvetur, abjicimus viliorem. Ampu­tamus enim manum, ut conservetur coret cerebrum, in“ quibus principaliterhominis vita consistit, quod lex evan­gelica approbat. Si, inquit (Matth.cap. xvui, 9), oculus tuus scandalizatte, et sive manus, sive pes (quod progradu hominum accipit Augustinus), eruecum, et projice abs te, quia melius estad vitam ingredi debilem vel claudum,quam duos oculos et duas manu: ha­bentem mim“ in gehennam. Item: quodpro bono reipublicaa possit exigere,sicut pro detensione regni, vel pro qua—cumque alia causa pertinente rationa­biliter ad bonum commune sui dominii,ratio est in promptu: quia suppositoquod humana societas sit naturalis, ut

DE mamma ramenou - LIB. m, CAPUTxu. 63

prohatum est supra, omnia necessariaad communem conservationem dictaa so­cietatis erunt de jure naturae; hoc au­tem est in proposito. Sic igitur suppo­sito legitimo dominio regali, potest rexexigere a subditis quod ad bonum ipso­rum requiritur.

Praaterea: ars imitatur naturam, inquantum potest, ut Philosophus in 11Physic. tradit ; sed natura non deficitin necessariis. Ergo nec ars. Sed interomnes artes ars vivendi est melior etamplior, ut tactum est supra, et probatTullius in Tusculam's qmslionibua, eoquod caateraeartes ordinantur ad ipsam.Sic et in necessitatibus regni, quodpcrtinet ad conservationem socialis hu­manaa vitae, rex, qui est artifex archi­tectus dicta; societatis, non debet defi­cere, sed omnem defectum supplere cumipsa societate: et ideo concludendumest, quod isto casu possunt legitimeexactiones, et talliaa, ac census sivetributa imponi, dummodo non transcen­dant necessitatis metas. Unde Augu­stinus De oerbis Domini exponens illudMatthsei: Reddite qua: „sunt Cesaria,Gesan“ ; <<Igitur, inquit, quod Caesarprazcipit, ferendum est; quod imperat,tolerandum: sed fit intolerabile, dumpraedam exactores accumulant ». Et po­stea exponens verbum Joannis Baptista,quod militibus dixit: Neminem concu­tíatis, neque calumm'am Iaciatis, sedestate contenti slipendiis vestris; <<Hoc,inquit, sumi potest de militibus, praeto­ribus, cunctisque rectoribus ».

Quicumque enim sibi stipendia pu­blice decreta consequitu'r, si ampliusquaarit, tamquam calumniator et concus­sor sententia Ioannis condemnatur. Exhac ergo duplici parte principatus des­poticus ad regale reducitur: sed prae­cipue ratione delicti propter quod ser­vitus est introducta, ut Augustinus dicitlib. XVIII De Civil. Dei. Licet enimctiam primo statu fuisset dominium, nontamen, nisi ofiicio consulendi et dirigendi,non libidine dominandi, vel intentionesubjiciendi serviliter, ut dictum est su­pra. Leges vero traditae de regali do­

minio lsraelitico populo per Samuelemprophetam, hac consideratione suntdatp: quia dictus populus propter suamingratitudinem, et quia duraa cerviciserat, merebatur tales audire. Interdumenim dum populus non cognoscit bene­ficium boni regiminis, expedit exerceretyrannides, quia etiam ha sunt instru­mentum divina; justitiaa: unde et que—dam insula: et provinciae, secundumquod historia: narrant, semper habenttyrannos propter malitiam populi, quiaaliter, nisi in virga ferrea, regi non pos—sunt. In talibus ergo regionibus sicdyscolis necessarius est regibus prin­cipatus despoticus, non quidem juxtanaturam regalis dominii, sed secundummerita et pertinacias subditorum. Etista est ratio Augustini in praadicto jamlibro. Philosophus etiam in III Palit.ubi distinguit genera regni, ostenditapud quasdam barbaras nationes re­gale dominium esse omnino despoticum,quia aliter regi non possent, quod qui—dem dominium pracipue viget in Grae­cia, et apud Persas, saltem quantumad regimen populare.

Hac igitur de dominio in tantumsint dicta, et qualiter principatus de­spoticus ad ipsum reducitur, et undedividitur contra politicum, quod in ca­pitulo de dominio politico adbuc clariusostendetur.

CAPUT XII.Hic sanctus Doctor declarat de domi—

nio imperiali, unde istud nomenhabuit originem, et de quibusdamaliis nominibus: ubi incidenter dis­tinguuntur monarchie et quantumduraverunt.

De imperiali vero post prmdicta do­minia congruum videtur esse dicendum,quia medium tenet inter politicum etregule, quamvis universalius, et ideoquantum ad haec pmponi deberet re­gali; sed alia causa est quare pcstpo­nitur, quam nunc praatermittimus. Circa.iroc quidem tria pro nunc sunt atten­

64 DE REGIMINEancrruu - LIB. m, carur xu.

denda. Unum de nomine, quia nomenistud a. supremo dominio fastuose etelate trahit originem, quasi omniumdominus: unde et ille superbus Nicanor,cum rogaretur a Judaais ut deferret dieisanctificationis, hoc est sabMto, cumarrogantia ab eisdem queerens, si eratpotens in ccelo, qui imperavit agi diemtalem, responsoque accepto, quod eratpotens in ccelo Dominus Deus (II Mach.cap. xv, 5): Et ego, inquit cum fastunon modieo, swm potens super terram,qui impero arma sami. Propter quamcausam ipse postea divinitus turpitera Juda Macbabaao, ut scribitur in IIMachab., captus in bello, amputatisquecapite et manu dextera, quam contratemplum erexerat, mala morte vitamiinivit. Quazdam autem alia nomina.

istius dominii assumpta sunt a quibus­dam excellentibus viris dicti principatuspropter aliquam prmrogativam in eisrepertam, ut Caesar a Julio, ut historia)tradunt, sic dictus, quia, ut scribit Isi­dorus lib. Etymolog. lX, quia casumortuae matris utero prolatus est, velquia cum caesarie natus: a quo impe­ratores sequentes sic vocati sunt, quiacomati essent; sed Augustus, ab au­geudo rempublicam, primus vocatus estOctavianus, ut idem Isidorus scribit.Secundum autem quod hic attendimus,est de processu istius imperii, quiasupra est tactum de quadruplici mo­narchia; sed nos quintam possumusaddere, et de qua infra dicemus.Prima řuit Assyriorum, cujus caputNinus fait tempore Abrahaa patriarcha—„quae duravit 1240 annos, ut scribitAugustinus lib. IV De Civit. Dei, us­que ad Sardanapalum, qui propter me—rita muliebria perdidit principatum; sedArbaces transtulit ad Medos et Persas.Quo tempore regnavit Procax dux R'o­manorum, ut idem Doctor in XVIII di­cit. Secunda vero monarchia, videlicetMedorum et Persarum, duravit usquead tempora Alexandri, 233 annos,quando videlicet devincitur Darius &prazdicto principe, ut scribit idem Do­ctor in eodem lib. XII. Sed monarchii!

Graecorum in Alexandro incepit, et ineodem finitur. De quo dicitur in 1 Ma—chab, quod regnavit Alexander anm'sduodecim et mortuus est. Sed quamvisGraaci non habuerint universale do­minium, viguit tamen regnum Macedo­num usque ad mortem Alexandri, dequo et praedictus liber mentionem facit,annis 485, ut Augustinus scribit ineodem XII lib. In quo praedictus prin—ceps suum inchoavit dominium, patrisuo in eodem regno succedens, ut hi­storia: tradunt. Post hanc autem monar­chiam Romanus principatus vigere in—cepit. Tempore enim Juda Machabzei,qui immediate quasi post mortem tlo­ruit Alexandri, cum Ptolomaao Lagiconcurrente, in lib. I Machab., multade Romanis traduntur. In quibus ipso­rum potentia ad omnes mundi plagasvidebatur diiiusa, sub consulibus tamen :quia superstitibus regibus cum tinitimissollicitabantur regionibus, et modica:adhuc erant virtutis. Duravitque con­sulatus, immo monarchia, usque adtempora Julii Caesaris, qui primus usur­pavit imperium; sed parum in ipso su­pervixit, a senatoribus quidem occisuspropter abusum dominii. Post huncOctavianus filius sororis sua! successit,qui vindicta exercita. contra occisoresJulii, interiectoque Antonio, qui mo­narchiam tenebat in Oriente, solus ip—sam obtinuit. Et propter suam mode—stiam longo tempore in eo principatumhabuit, ac in quadragesimo secundoanno regiminis completa septuagesimasexta hebdomada, secundum Danie­lem, sui dominii, cessante regno et sa­cerdotio _in Judaea, nascitur Christus,qui fuit verus Rex et Sacerdos, etverus Monarcha: unde post resurre­ctionem suam apparens discipulis suisdixit: Data est mihi omnis pote­slas in caelo et in terra: quod quidemad humanitatem oportet reierre secun­dum Augustinum et Hieronymum, quiade divinitate nulli est dubium, quinsemper habuerit.

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. III, CAPUT XIII. 65

CAPUT XIII.

Hic sanctus Doctor declarat, de monar­chia Christi, quomodo in tribus excel­lit, et de Octaviana Augusto, quomodogessit vices Christi.

Et haec quinta monarchia, quae suc­cessit Romania, secundum veritatem om­nibus pracellit ex triplici parte. Primoquidem ex annorum quahtitate, quiaplus duravit et adhuc durat, et durabit.usque ad mundi renovationem, ut patetin visione Danielis, ut dictum est su—pra, et adhuc nunc magis declarabitur.Secundo: apparet ejus excellentia exdominii universitate, quia in omnemterram exim't sonus eorum, et in finesorbis terra verba eorum. Nullus enimangulus mundi est, nulla plaga, in quanomen Christi non adoretur. Omniaenim subjecit sub pedibus ejus, utintroducit Apostolus in fine I Epist. adCor. In principio etiam Malachiae pro­phetae (c. 1, 11) ostenditur istud do­minium: Ab artu. inquit, solis usquead occasum magnum est nomen meu/min gentibus, et in omni loco sacrilicatufet o/lertur nomim' mea oblatio mundo,_"quiamagnum est nomen meum in gen—tibus, dicit Dominus excrcituum. In quoverbo satis apparet, quod dominiumChristi ordinatur ad salutem anima: etad spiritualia bona, ut jam videbitur,licet a temporalibus non excludatur, eomodo quo ad spiritualia ordinantur: etinde est, quod quamvis Christus adora­retur a Magia, gloriticaretur ab Angelisin signum universalis sui dominii, hu­mili tamen loco jacuit, vilibus involu­tus pannis. Qua quidem via hominesmelius ad virtutem trahuntur quam ar­morum virtute. Et hoc quidem inten­debat, licet saepius sua uteretur poten­tia, ut verus Dominus. In humilitateergo vixit, et demum in Augusto substi­tuit, ut describeretur universus orbisin ortu Domini, ut Lucas Evangelistatestatur. Et in hac descriptione solve—batur census, sive tributum, ut historia

5 — De Regimine.

tradunt. in recognitionem debitze servi­tutis, non sine mysterio, quia ille natuserat, qui verus erat mundi Dominus etMonarcha, cujus vices gerebat Augustus,licet non intelligens, sed nutu Dei, sicutCaíphas prophetavit. Unde hoc instin­ctu dictus Cazsar mandavit tunc tem—poris, ut narrant historia, ne quis deRomano populo Dominum ipsum voca—ret. Quas quidem vices monarchie postChristi veri Domini natívitatem gessitAugustus, quatuordecim annos toto orbeterrarum suhacto: quia, ut acta princi­pum Romanorum describunt, dictusCaesar Augustus quinquaginta sex annoset menses sex tenujt principatum. Tí­herius etiam, qui ejdem Augusto suc­cessit, ut narrant historia, Christumtamquam verum Dominum inter deostransferri voluit, licet impeditns fuerita superbo et fastuoso senatu impatientealicujus dominii.

Tcrtio autem apparet excellentia mo­narchie Christi super alias quatuor praz­cedentes, ex dominantis dignitate, quiaDeus et homo. Secundum quam consi­derationem humana natura. in Christoparticipat infinitam virtutem, ex quamajoris fortitudinis est et virtutis, su­pra h_umanam fortitudinem et virtutem.Quam quidem describit Isaias (cap. 1x,vers. 6) quantum ad virtutem tempo­ralem Christi, undo ipsum Monarchamappellamus: Parwlus, inquit, natus estnobis, et litina datu.! est nobis. Et Ia­ctus est principatus super humerumejus. Et vocabitur nomen ejus, admi­rabilis, consilíarius, Deus lortis, Paterfuturi saaculi, princeps pacis. Multipli­cabitur eius imperium, et pacis nonerit linie. In quibus verbis omnia tan­guntur, quae requiruntur ad verum prin­cipem. Immo transcendit metas omniumdominorum, ut in sequenti capite de­clarabitur, et aspicienti patet. Hic ergopríncipatus, sive dominium omnes mo­narchias, sive dominia transcendit, anni­hilat et confringit, quia omnia regnasubjiciuntur eidem: quod per eumdemprophetam (cap. av, 23) pramuntiatumest: Vivo ego, dicit Dominus, quia mihi

66 DE REGIMINE PRINCIPUM - LI'B III, CAPUT XIV.

curvabitur omne genu. Et ApostolusPaulus, ad Philipp. u, 10: In nominelesu omne genu llectatur, caalestium,terrestrium ei infernorum. De hac mo­uarchia concludit Daniel u, 44, expo­sita Nabuchodouosor sui „somnii vi—sione: ln diebus, inquit, illis (hoc estpost illas quatuor monarchias Assyrio­rum, Persarum et Medorum, Gmcorurnet Romanorum), suscitabit Dominus re­gnum celi, quod in aaternum non dis­sipabitur, et regnum eius alteri nontradeiur, et comminuet universa regnahac, ei ipsum stabil in aeternam. Cujusquidem ratio aeternitatis salis est inpromptu, quia iste principatus aaternocoujuugitur, cum iste Dominus, Deus ethomo sit.

Et sic completus est circulus a punctoad punctum, quia probatum est supra,& Deo omne dominium originem tra­here. In isto vero principatu percursishomiuum motibus, terminatur principa­tus sicut in re immobili, ultra quamnon est motus. Et sic oportet ex dictiscoucludere, quod istud dominium nonpotest deficerc.

CAPUT XIV.Movetur qwstio de monarchia CVn-isti,

quo tempore incepit et quomodo la­tuit, et quare: et duplex assignaturcausa sum occultationis, et primoponitur una.

Sed tuuc oritur quaestio de isto Do­mini priucipatu, quando incepit, quiaconstat multos postea imperasse, ipsevero abjectam vitam elegit. Unde iuMatth. mu, 20, dicitur: Vulpes foveashabent, et volucres oaali nidos; Filiasautem hominis non habet ubi caputsuum reclinet. Item, in Joann. scribitur,quod cum pavisset multitudinem, abs­condit se, quia volebant eum populirapere, ac regem facere. Item, iu eodemipso dicit: Regnum meum non est dshoc mundo.

Ad hanc autem questionem est re—sponsio, quia principatus Christi incepit

statim in ipsa sui nativitate temporali.Cujus argumentu sunt in eodem die,Angelorum ministratio et denuntiatio.Unde in Luc. u, 10, scribitur, quodAngelus ad pastores ait: Annuntio vobisgaudíum magnum, quia natus est vobisSalvator mundi. ltem Magorum ado­ratio. Uude in Matth. u, -1,dicitur: Cu/mnatus esset Jesus in diebus Herodia re­gis, ecce Magi veniunt ab Oriente Hie­rosolymam, dicentes: Ubi est qui natusest rez Judceorum? Vidimus enim stel­lam ejus in Oriente, et venimus adorarseum. In quibus actibus satis est uotusprincipatus ejus, ac temporis exordium:prophctatus quidem et praauuutialus perIsaiam iu verbis supra praamissis. Etattendendum quod in sua infantia plusapparuit vírtutis et polentiaapretenden­tis excelleuu'am sui dominii, quam iuadulta aatate, ad insíuuaudum suam iu­firmitatem esse voluutariam, non neces­sariam, qua; assumpta est ab ipso: etnon publics usus, nisi in casibus propterduplicem causam, quaa ad przeseus suf­íiciant.

Una est ad docendum in príucipibushumilitatem, per quam quis redditur inregimine gratiosus. Quia humilitas me­rctur gratiam, juxta illud (Prov., ca­pit. xx1x, vers. 23): Humilem spi­ritum suscipit gloria. Et iterum Ec­cli., cap. m, vers. 19: In mansuetudineopera tua per/ice, et super hominumgloriam diligeris. Et in CanonicaB.Ja­cobi, IV, 6; Deus superbis resistit, hu­milibus autem dat gratiam. Sed tantoamplius in principe est necessaria quan­to per omiuentiam sui status, deutibusinvidiaa superiorem non patieutis lace—ralur. Quod considerans David rex, fa­stuosae regis filiae, videlicet Michol in­suitanti et dicenti quod coram ancillissuis se discooperuisset ad Dei laudem,et reverentiam divina: arcae, qua: tuncpro numiue habebatur, responsum dedit,ut patet in 11 Reg. VI: Ludam, iuquit,ante Dominum, qui ,elegit me potiusquam patrem tuum et quam omnemdamum ejus, et pracepil mihi, ui casemdua: super populum Domini in Israel.

DE REGIMINE PRINCIPUM 'LIB. III, CAPUT XV. 67

Et ludam, et vilior Ham, plusquam la­ctus sum, et era humilis in ooulis mais.Quam regulam Christus servare voluitin se ipso, secundum voluntatem DciPatris, per Prophelam Zachariam praa­nuntiatam, quam Evangelista Matth.,cap. mu, 5, in Christo adimpletam essepronuntiat: Ecce, inquit, re:: tuus není!iibi mansuetus, sedens super osina/m etpullum Iilium subiugalis. Quod si prin­cipes mundi de humilitate commendan—tur et paupertate, per qua: gratiosifacti sunt subditis, et ipsorum prospe—ratum est dominium, quare non magiscommendabimus perfectam humilitatemChristi ? Scribit enim Valerius Maximuslib. 11, de Codro Atheniensi rego, etAugustinus De Cit). Dei, quod cum Pelo­ponnenses pugnarcnt contra Athenien­ses, ex consultatione Apollinis certio­ratus est, quod ille exercitus praevaleret,cujus dux morti dicarelur. Unde rexCodrus, pro salute suae gentis, in eifigiepauperis se hostibus interiiciendum ob­tulit: ipsoque mortuo in fugam versisunt hostes. Propter quod Atheniensesipsum inter deos asserebant fuissolranslatum.

Tradit etiam idem Augustinus in praa­falo libro, et Valerius Maximus de qui­busdam consulibus romanis, et de LucioValerio, quod in tanta mortuus est in­digentia, ut cogerentur amici collectamfacere nummorum pro ejus sepultura.Fabricius etiam consul de hoc ipsosumme commendatur. Unde scribit idemValerius Maximus et Vegetius, De remilít. lib. IV, et dictum est supra, quodcum esset par unicuique pauperi, etlegati Epirotarum magnum auri ponduseidem offerrcnt, eo recusante, <<Narrate,inquit, Epirotis me malle hac haben—libus imperare, quam ipsa possidere ».Quid plus insistimus? Omnes magniprincipes et monarcha cum humilitatesnbjugaverunt mundum, sed cum fastuclationis perdiderunt dominium, ut su—perius est tactum. Propter quod inEccli. m, 20, scribitur: Quanta magnuses, humilia te in omnibus, et ooramDeo invem'es gratiam. Amplius autem:

si virtus humilitatis et benevolentie inquocumque principe commendatur,multo magis laudari debet in principenostro Christo, tanquam in supremogradu virtulis coustituto.

Concluditur ergo, quod Christi humi­litas et paupertas fuit consona rationi,quamvis legitimus esset Dominus, pro—pter causam jam dictum.

CAPUT XV.

Secunda causa assignatur quare Do­minus assumpsii vitam abjectam etoccultam, licet esse! verus Dominusmundi; et aponuntur verba IsaiwProphetce de Christo.

Est et alia ratio, quare Dominus no—ster statum humilem assumpsit, quam­vis Dominus mundi, ad insinuandamvidelicet differentiam inter suum et alio­rum principum dominium. Quamvisenim temporaliter esset Dominus orbis,directe tamen ad spiritualem vitamsuum ordinavit principatum, juxta illudJoannis, x, 10: Ego vem', ut vitam ha­bmnt et abundantz'us habeant. Hincetiam verificatur suum verbum supe­rius allegatum: (( Regnum meum nonest de hoc mundo ». Propter hoc igiturhumiliter vixit, ut suos fideles exemplosui Lraheret ad operandum secundumvirtutem, cujus via aptior est humililasac mundi contemptus, ut Stoici et Cy­nici posuerunt, ut de ipsis Augustinuset Valerius Maximus referunt. lpseetiam Seneca idem ostendit, qui per­fectus Stoicus tuit, in libello De Deiprov. et de brevit. vita; ad Paulinum:per quam quis. efiicitur dignus ad re­gnum aaternum ; ad quod consequendumsui dominii fuit principalis intentio.Unde ipse Dominus in Luca (xxu, 28)discipulis suisque sequacibus dixit: Vosestis, qui permansistis mecum in ten­tationibus meis. Et ego dispono vobis,sicut disposuit mihi Pater meus, re­ynmn, ut edatis et bibatis super men­sam meum in regno moo. Voluit igiturDominus sequaces suos humiliter vi­

68 DE REGIMINErmcrruu - na. m, CAPUTxv.

vere exemplo sui, ex causa jam dicta,juxta illud Matth. X:, 29: Disc-ita ame, quia miiis sum et humilis corda :ac suum temporale dominium ad hocordinare. Unde vita spiritualis iideliumregnum calorurn vocatur, quia. diifertin vivendo a regno mundano, et quiaad verum regnum ordinatur aaternum,non ad temporale dominium tantum.Ad tollendam igitur suspicionem decordibus hominum, quod quasi principa­tum assumpserit, utin mundo dominarc­tur, et hoc esset finis ejus, ut aliorumdominorum, vitam abjectam elcgit, ettamen verus erat Dominus et monarcha,quia factus est principatus super hu­merum ejus, ut dictum est supra perProphetam: quod optime fuit in prae—missis verbis Isaia: praznuntiatum, quiaprimo praeponitur humilis et abjectus:Parmdus, inquit, natus est nobis: post­ea subjungitur cum ista parvitate vir­tus et excellentia sui dominii propterconjunctum: Et litina, inquit, datasest nobis. Quia enim humanitas inChristo conjuncta. erat divinitati filiitamquam instrumentum ejus, omnipo­tentis erat virtutis: et ideo Prophetaibidem circumloquitur ineffabile ejusdominium multis clausulis singularispotentiw, quae omnes distincte habentintelligi, ut Hieronymus exponit ibi­dem, ut per ordinem clausularum estmanifestum.

Primo siquidem, quantum ad dominiisecuritatcm et soliditatem: (<Cujus, in­quit, principatus super humerum ejus ».Ea enim qua: portantur in humeris, fir—miora sunt; sic enim onera solidiusvehuntur. Secundo, quantum ad do—minii novitatem, unde scribitur: Etvocabitur nomen ein-9 Admirabilís. Ad­miratione enim dignum est, quia humiliset pauper, et tamen Dominus mundi.Tertio, quantum ad sapientia: clarita­tem, quod est praecipue principibus ne­cessarium, quia va; terra; cuius re:: puerest, ut dicitur in Eccie. x, 16. Quod ac­cidit quando princeps per se nihil potest,sed innixus aliorum agit consilio, siveagitur, ut melius dicatur: unde subjun­

gitur: Consiliarius. Quarto, quantum addominii dignitatem, quia Deus. Cumenim in ipso sit unum suppositum etuna persona, in qua sunt unitaa divinaet humana natura; et príncipatus Chri­sti in virtute agit divini suppositi; etideo sequitur: Fortis. Recipit enim in­flueutiam Christi principatus ex divinavirtute, qua in ipso personaliter erat,qua potentia usus est Christus circapassionem, cum Judasi vellent eum oc­cidere, et ipsum quaererent, quo di­cente: ego sum, statim ceciderunt interrarn, ut in Joanne scribitur. Que qui­dem iines sui successoris excedit: quiaconstat quod Vicarius Christi non estDeus, et iu hoc transcendit sua potestaspotentiam sui successoris ; ex quo Chri—stus multa potuit circa ordinationemsuorum iideiium et regimen, quae bea—tus Petrus non potuit, nec sui succes­sores, ut superius est ostensum. Et exeadem parte, videlicet quod iste par­vulus erat, subditur sexta conditio sin­gularis sui principatus, quae est regendibenignitas: quia Pater luiuri swculi,quod ad plenitudincm gratia; reierrepossumus, qua quidem qui plení suntomne jugum legis leviter portant.Quaratione Apostolus dicit ad Gal., v, 18:Si spiritu ducz'mini, non estis sub lege.Unde talibus ad regendum virga fen-eanon est necessaria: et hoc singulare estin principatu Christi.

Septimum et ultimum sumitur exeadem causa, quod est regendi tran—quillitas, cum subditur: Princeps pacis,etsi non corporis, tamen pectoris. Ethanc quidem suis tidelibus Christusrex noster et princeps et vivendo of­fert, et moriendo reliquit. In mundo.inquit (Joann. xvr, 33), presmmm ha­bebžtis, in me autem pacem: et hocetiam est singulare in suo principatu.In humilitate ergo et paupertate suumiundavit dominium, et in adversitati­bus, et laboribus, et aarumnis: quomodoaucta fuit respublica Romanorum, nonvidelicet fastu, vel pompis superbiae, utSalustius reiert ex sententia Catonis,ct Valerius Maximus hoc idem probat.

DE mamma- rnmcrruu - us. m, CAPUTxvr. 69

CAPUT XVI.

Hic sanctus Doctor declarat, quod istomodoaucta fait respublicaper atem­pla antiquorum Romanorum, etpostea subdit de Constantino.

Et hinc est quod rex noster Christusprincipes saaculi permisit dominari, eteo vivente, et eo moriente, ad tempus,quousque videlicet suum regnum essetperfectum, et ordinatum in suis íideli­bus, operationibus virtuosis, et eorumsanguine laureatum. Si enim Regulus,qui et Marcus appellatur, pro zelo susepatriae a Carthaginensibus est occisus;si Marcus Curtius in abruptum terrahiatum se projecit ad liberationem pa­triaz; si Brutus et Torquatus filios oc­ciderunt pro justitia et disciplína mi—litari conservandis, ut historie t.tadunt,quorum zelo respublica ex parva factaest magna; item, si Seleucus, apud Lo­cros dominans, ut Valerius Maximusrefert libro VI, iilium uno orbavitoculo, alteroque se ipsum pro adul­terio commisso, ut justitia servaretur,contra praadictum delictum per filiumperpetratum, sicque admirabili aaquitatistemperamento so inter misericordempatrem et justum legislatorem partitusest: quare non magis Christiani reddidebcnt laudabiles, si se exponunt pas­sionibus et tormentis pro zelo fidei etamore Dei, ac virtutibus variis conan­tur florere, ut regnum consequanturaeternum, ac Christi principatus accre­scat in eorum meritis ? ch autem Au­gustinus, De Civ. Dei, quasi per totumsubtiliter valde ac difiuse pertractat.Propter quod et dictum librum fecit,quod et factum tuit intermedio temporea passione Domini, usque ad temporabeati Sylvestri et Constantini: quo qui­dem seculi spatio infinita populi mul­titudo per mortem Christo Domino suodedicata est et conjuncta, ac suum du­cem et principem est secuta.

Primo quidem primi duces Apostoliet alii Christi discipuli, omnes Christi

vicarii, et Petri successores, quod fuittempus 350 annorum, in quorum san—guine, et corporibus, ac ipsorum vitaemeritis iundata est Ecclesia tamquamlapidibus vivis et pretiosis, ac inetfa­bili fundamento; contra quod nec venti,nec pluviae, nec quaacumque procellzediversarum passionum, vel quarum­cumquo perturbationum saeviant, ipsumpossunt obruere. Oportuno igitur tem­pore, ut manifestaretur mundo regnumChristi compositum, virtus principis no—stri Jesu Christi principem mundi sol­licitavit, Constantinum videlicet, per­cutiens eum lepra, ac ipsum curanssupra humanam virtutem. Quaprobata,in dominio cessit vicario Christi, beatovidelicet Sylvestro, cui de jure debe—batur ex causis et rationibus superiusassignatis: in qua quidem cessionospirituali Christi regno adjunctum esttemporale, spirituali manente in suovigore, quia illud per se quaari debeta Christi tidelibus, istud vero secun­dario tamquam administrans primo: ali—ter autem contra intentionem fit Christi.Tunc adimpletum est quod post illamclausulam scribitur in lsa. 1x, 7: Mul­tiplicabitur ejus imperium et pacis nonerii finis. Apertaa sunt enim Ecclesia)ab eo tempore, et ccepit Christus praa­dicari publice, quod ante non poteratsine periculo mortis.

Et eodem anno, quo Constantinus cu­ratus est a lepra et conversus est adiidem, baptizati sunt circa partes ro­manas plusquam centum millia homi—num ex virtutibus ostensis per dictumChristi vicarium. Sed attendendum quoddicit Propheta: Et pacis non en't fi­nis. Constat enim post mortem Con­stantim' filium ejus haaresi Arianafuisse infectum, et Ecclesiam pertur—basse. Unde sub eo passi sunt exiliumsolemnes Ecclesiae doctores: HilariusPictaviensis, et Athanasius Alexandri­nus Episcopi, ac Eusebius Vercellensis,et multi alii Ecclesiarum doctores etclcrici ; nec non et caput Ecclesia: sum­mus Pontifex Liberius in veritate fideivacillavit ex multa persecutione Con­

70 DE REGIMINEramenou - 1.13.m, caru'r xvu.

stantii, ut historia! tradunt. Post ipsumfuit Julianus apostata, irater Galli, etconsobrinus Constantii. Hic secundamintulit persecutionem tidelibus, sub quopassi sunt Joannes et Paulus germani.Unde ergo verificatur verbum Dominiper Prophetam jam dictum? Oportetautem praadicta ad pacem pectoris re­ducere, non corporis. Unde ipse Do­minus. quando pacem offert discipulis,in Joanne, xrv, 27, de tali pace lo­quitur: Pacem meam do vobis, nonquomodo mandus dat, ego do vobis.Manilestum est enim illa verba disci—pulis imminente passione dicta. Tuncautem constat ipsos persecutionem pas—sos. Unde dictum est eis in eodem tem—poris momento: Si me persecuti sunt,et vos persequentur. Hanc ergo pacemelecti Christi iideles perdere non pos­sunt. nisi velint. Quod si licuit Stoicisdicere, bona hominis, qua; virtutes ap­pellant, in homine semper manere, necauferri posse virtuosis invitis, ut refertA. Gellius in libro Noctz'um Atticarwmde Dibon Stoico, et Augustinus, DeCit—it. Dei, lib. V, quare non magisdicemus de mentibus fidelium, quodpacis eorum non erit finis, cum inhe­reant fini, qui sine fine vivit?

CAPUT XVII.

Qualiter imperatores ccmstantinopolita­ni, sequentes a Constantino, fueruntobedientes et reverentes Ecclesia Ro­mana: et hoc ostendit per quatuorconcilia, quibus dicti principes sesubjecerunt.

His autem peractis, Juliano in belloPersarum intertecto, reddita est paxEcclesia: per Jovinianum fratrem ejusvirum catholicum: licet parum regna­verit. Istud autem notabile, ab indeusque ad tempora Caroli Magni, doimperatoribus reperitur: omnes quasiobedientes et reverentes fuisse RomanaEcclesia—,tamquam ipsa principatum te­neret, sive respectu spiritualis dominii,

sicut sancta Synodus Nicaena definit,sive temporalis. Unde Gelasius PapaAnastasia imperatori scripsit, imperato—rem ex judicio Papa: dependere, uthistoria: tradunt, et non e contrario.Valentinianus etiam, qui immediate Jo­viniano successit, sic fertur dixisse, utecclesiastica historia refert, cum Ar­chiepiscopi Mediolanensis instaret ele­ctio: <<Talem, inquit, nobis in ponti­ficali instituite sede, cui nos, qui gu­bernamus imperium, sincere nostracapita submittamus, et cjus monita, dumtamquam homines deliquerimus, neces­sario veluti curantis medicamina susci­piamus ».

Et quia ista materia est fructuosa adostendendam reverentiam principumcirca vicarium Christi, de imperatoribususque ad tempora Caroli est hic agen­dum. Ulterius autem a Carolo usquead Ottonem primum, inter qua: tem­pora tacta est diversitas in tribus.

Primo: quantum ad modum eligendi.Secundo: quantum ad modum succe­dendi. Tertio: quantum ad modum pro—videndi. Et ut appareat, tradendum esthic aliquid de processu imperatorum atempore Constantini, qui subjecti fue­rint Ecclesiae, praeter jam dictos ty­rannos. Sicut enim narrant historiaa,postquam Constantinus cessit imperiumvicario Christi, transtulit se cum sa—trapis et principibus suis in provinciamThraciaz, ubi Asia major incipit, etterminatur Europa, ibique uuam civi­tatem assumpsit, quaa vocabatur By­zantium. Quam quidem, ut historia!tradunt, quasi aquuavit Urbi, et suonomine appellavit. ln hac ergo fuitimperialis sedes usque ad Carolum, incujus persona Adrianus Papa, congre­gato _concilio in Urbe, imperium & Graa­cis transtulit ad Germanos. In quoapparet imperatores Constantinopolis avicario Christi, summo videlicet Pon—tifice, dependere, ut Gelasius Papa Ana­stasio scribit imperatori: unde ipsorumimperium ad exequendum regimen fi­delium secundum mandatum summiPontificis ordinatur, ut merito dici pos­

m: mamma PRINCIPUM- m. m, CAPUTmu. 71

sint ipsorum executores esse et coope­ratores Dei ad gubernandum populumchristianum.

Quod quidem ostenditur primo doquatuor imperatoribus, qui in istomedio tempore regnaverunt, nec non etpraesentes fuerunt quatuor conciliis so—lemuioribus et universalioribus, et ap­probantes ipsorum statuta, et eisdem sesimiliter subjicientes. Primum fuit Ni­caenum trecentorum decem et octo Epi­scoporum, tempore Constantini, ubicondemnatus est Arius, presbyter Ale­xandrinus, ut historia: tradunt, qui Fi­lium Dei asserebat minorem Patre: ubide dicto principe tertur, quod eidemconcilio omnes sumptus tocit, quasi inhoc recognoscens suum dominum vica—rium Christi, cujus vices totum gerebatconcilium, quia. beatus Sylvester absensfuerat ab eodem ex speciali causa.Se­cundnm autem concilium tuit Constan­tinopoli, sub Cyriaco Papa celebratum(quidam tamen dicunt sub Damaso),praasente Theodosio seniore, ut historia:tradunt, centum quinquaginta Episco­porum. ln quo multze fuerunt haeresescondemnataz: sed praecipue MacedoniiEpiscopi Constantinopolis, qui Spiritumsanetum negabat esse Deum, Patri con­substantialem et Filio.

Hic autem Theodosius tanta reveren­tia fuit ad Ecclesiam, quod, ut scribitGelasius Anastasia lmpe'ratori, beatoAmbrosio prohibente eidem ingressumEcclesiae, non fuit ausus intrare, quinpotius excommunicavit eum, quia con­sensit in necem multitudinis Thessalo­nicae, eo- od suum judicem occidis—sent. ut narrat historia Tripartita. Quodtotum princeps catholicus patienter tu­lit, et tandem durissime reprehensusab ipso, publicam prius egit pceniten­tiam, quam publicum haberet Ecclesiaeingressum.

Tertium autem concilium celebratumfuit sub Theodosio juniore, Arcadii filio,apud Ephesum, ducentorum Episcopo­rum, tempore Ccelestini primi, licetpraesens non fuerit; sed ejus vicesgessit Cyrillus Alexandrinus Episcopus

confidentia Theodosii, qui tantra fuithonestatis, et maturi consilii et reve­rentia: ad divinum cultum, quod etiamin tenella aetate permissus est imperare,ut historiae tradunt. Synodus autempraedicta contra Nestorium, Constanti­nopolis episc0pum, congregata fuit, quiduas personas ponebat in Christo, etduo supposita, per qua: tollebatur veraunio utriusque natura.

Quartum autem concilium fuit cele—bratum in Chalcedonia sexcentomm tri­ginta Episcoporum sub Leone primo,praasente principe Marciano, de quo proreverentia Romame Ecclesiae, sic dixissefertur in actione septima praefatm Sy­nodi: <<Nos, inquit, ad íidem confir—mandam, non ad potentiam ostenden—dam, exemplo religiosissimi Viri Con—stantini, huic concilio interesse volumus,ut inventa veritate, non ultra multitudopravis doctrinis attracta discordet ».Per quod habeo, quod totaintentio prin­cipum antiquitus erat ad favendum fideie_t Ecclesiae Romana: reverentias et ho­nori. ln hoc autem concilio damnatusest Eutyches cum Dioscoro, EpiscopoAlexandrino: qui, sicut Nestorius po­nebat naturas et personas distinctas,sic isti asserebant confusas et admixtas.

CAPUT XVIII.

De duobus conciliis sequentibus postalia quatuor, celebraiistemporeJusti­niani et Cmtantinijunioris; etquafuit ratio quare imperiumtranslatumfuit a Gracia ad Germanos.

Multa etiam et alia fuerunt concilia,licet ista fuerint principaliora a tem­pore Constantini usque ad Carolum, inquibus principes se subjectos Ecclesiaeac fídeles ostendunt: sed preecipue Ju—stinianus post cursum quartae Synodicentum viginti Episcoporum, praesidenteJulio Papa. Hoc enim manifestum estex suis legibus, quas in favorem con­didit ecclesiastici status. Item, ex epi­stola, quam, celebrato concilio in Con­

72 DE mamma ramenou - na. m, cnur xxx.

stantín0poli, per totum orbem terrarumdirexit, in qua institutis Ecclesiae sesubjecit, mandans populis eidem inomnibus obedire, replicans etiam superquatuor conciliorum memoratorum sta­tuta, et eadem confirmans,suas sanctio­nes, sive leges subiiciens ecclesiasticisinstitutis: sed praecipue in usuris etmatrimonio, in quibus tota vita civilisversatur. .Quze quidem Synodus cele­brata fuit contra Theodorum et ejussectatores Constantinopoli, qui aliuddicebant esse Verbum Dei. et aliudChristum, negantes etiam beatam Ma.­riam. Sexta autem Synodus celebratafuit in urbe regia praefata, Constantinojuniore procurante, centum quinqua­ginta Episcoporum, rogatu Agathonis,contra Macharium, Antiochenum Episco­pum, et ejus socios, qui unam opera—tionem et unam voluntatem in Christoasserunt, juxta perfidiam Eutychetis.ln qua quidem Synodo dictus Constan­tinus, qui fuit post Justinianum prin­cipem ad centum quinquaginta annos,fidei multum favit, destruens Monothe­litas haereticos, quorum pater et avusfuerunt fautores, restauravit Ecclesiasper ipsos destructas.

Haec pro tanto sint dicta ad osten­dendum quod Constantinopolis impera­tores fuerunt Romana: Ecclesia prote­ctores ac propugnatores usque ad tem—pora Caroli Magni. Tunc igitur gra­vata Ecclesia a Longobardis, et Con­stantinopolis imperio auxilium non1erente, quia forte non poterat, ejuspotentia diminuta, advocavit RomanusPontifex ad sui defensionem contrapmdictos Barbaros regem Francorum.Primo quidem Pipinum StephanusPapa, et successor Zacharia: contraAistulphum, regem Longobardorum;deinde Adrianus et Leo Carolum Ma­gnum contra Desiderium, Aistulphi fi­líum: quo extirpato et devicto cum suagente, propter tantum beneficium, Adria­nus, concilio celebrato Roma: centumquinquaginta quinque Episcoporum etvenerabilium abbatum, imperium inpersonam magnifici principis Caroli :

Grazcis transtulit in Germanos: in quofacto satis ostenditur, qualiter potestasimperii ex judicio Papa: dependet.Quamdiu enim Constantinopolis prin­cipes Romanam Ecclesiam defenderunt,ut fecit Justiniauus per Belisarium con­tra Gothos, et Mauritius contra Longo­bardos, Ecclesia dictos principes iovit.Postquam vero defecerunt, ut temporeMichaelis, contemporanei Caroli, de alioprincipe ad sui protectionem providit.

CAPUT XIX.

Qualiter diversi/icatus estmodus imperiia Carola Magna usque ad Ottonemtertiam; et unde pleniludo potestatissummo Pontifici cmwenit.

Et tunc diversificatus est modus im—perii: quia usque ad tempora Caroli inConstantinopoli in eligendo servabaturmodus antiquus: aliquando enim assu­mebantur de eodem genere, aliquandoaliunde, et aliquando per principem fie­bat electio, aliquando per exercitum.Sed instituto Carolo cessavit electio, etper successionem assumebautur de eo­dem genere, ut semper primogenitusesset imperator, et hoc duravit usquead septimam generationem: qua etiamdeiiciente, tempore Ludovici a Caroloseparati, cum Ecclesia vexaretur abiniquis Romanis, advocatus est Otto,primus dux Saxonum, in Ecclesiae sub—sidium, liberataquo Ecclesia a vexatione

'Longobardorum, et impiorum Romano­rum, ac Berengarií tyranni, in impera­torem coronatur a Leone VII, genereAlamanno, qui et imperium tenuit usquead tertiam generationem, quorum qui­libet vocatus est Otto. Et ex tunc, uthistoria: tradunt, per Gregorium V, ge­nere similiter Teutonicum, provisa estelectio, ut videlicet per septem principesAlamanniaz fiat, quaeusque ad ista tem­pora perseverat, quod est spatium du­centorum septuaginta annorum, velcirca; et tantum durabit, quantum Ro­mana Ecclesia, qua: supremum gradum

DE EEGIMINE PRINCIPUM - LID. HI. CAPUT XX. 73

in principatu tenet, Christi fidetibusexpediens judicaverit. ln quo casu, utex verbis Domini supra inductis estmanifestum, videlicet pro bono statuuniversaJis Ecclesiae, videtur VicariusChristi habere plenitudinem potestatis,cui competit dicta. provisio ex triplicijure.

Primo quidem divino, quia. sic vi­detur voluisse Christus ex verbis supe­rius introductis, et intra etiam osten—detur. Secundo vero ex jure naturali,quia., supposito ipsum primum locumtenere in principatu, oportet eum dicicaput, a quo est omnis motus et sensusin corpore mystico: per quod habemusquod omnis influenlis. regiminis ab ipsodependet. Amplius autem: in communi­tate oportet attendere ad conservatio­nem ipsius: quia. hoc natura rcquirithumana, quae sine societate vivere nonpotest. Conservari autem nequit, nisiper dirigentem primum in quolibet graduhominum: et hoc est in actibus homi­num primus hierarcha, _qm' est Chri­stus: unde est primum dirigens, etconsulens, et movens, cujus vices sum­mus Pontifex gerit. Rursus autem :dictum est supra, in primo libro,quod princeps est in regno sicutDeus in mundo, et anima in corpore.Constat “autem, quod omnis operationatura! ex Deo dependet, sicut guber­nante, movente et conservante, quia inipso movemur et sumus, ut dicitur inAct. Apostolorum, xvn, 28, et ProphetaIsa., xxvx, 12: Omnia opera nostraoperatus es in nobis, Domina. Simi­liter et de a_nima dici potest, quia. omnissctio natura: in corpore in triplici generecausa dependet ex anima. Hoc autemvidemus in Deo, quod gubernando etdirigendo mundum permittit corruptio­nem particular-is entis pro conservationetotius ; sic et natura facit pro conserva­tione humam' corporis ex virtute anima.Simile contingit in principe totius regni,quia pro conservatione regiminis supersubditos ampliatur ejus potestas impo­nendo tallias, destruendo civitates etcastra pro conservatione totius regm'.

Muito igitur magis hoc conveniet summoet supremo principi, id est Papas, adbonum totius christiam'tatis. Propterquod et prima. Synodus Nicaena praesenteConstantino eidem primatum attribuitin primis canonibus quos instituit.Jura etiam sequentia dictum conciliumin his singulariter dictum principatumattollunt, dicentia. quod sic debet re­putari ejus sententia, tamquam ab oreDei prolata: et hoc idem Carolus Ma­gnus confitetur ibidem. Item: non licetappellare ab ejus sententia. Item: ipseest qui superiorem non habet. Item:ipse est qui vices Dei gerit in terris.

Et haec est tertia via, sive ratio perquam ostenditur et concluditur, sum­mum Pontificem in dicto casu plenitu­dinem potestatis habere. In duobusigitur casibus ampliatur ejus potestas,ut patet supi-a, vel ratioue delicti, velad bonum totius íidei: quod eleganternobis ostendit Propheta. Jeremias, 1, 10,cui in persona. vicarii Christi dicitur:Ecce, inquit, constitui te super genteset rcgna, ut evellas, et destmas, etdisperdas, ac dissipes : quod ad rationemdelicti referimus: ubi in quatuor illisvocabulis diversa genera pcenarum ac­cipimus, qua: ianigi possunt unicuiqueiideli, sive subdito, cum dicit: et supergentes: sive domino, cum dicit: et su—per regna. Secundum autem est, undeaccipimus ampliatam summi Pontificiapotestatem, cum postea dicitur: Et adi­fices, et plwztes; quod ad providentiamVicarii Christi pertinet pro bono univer­salis Ecclesiae.

CAPUT XX.

Comparatio regalis dominii inter im­periale et politicum, qualiter convenitcum utrisque.

His habitis, videnda est comparatioimperialis dominii ad regale et politi­cum: quia, utex dictis apparet, convenitcum utroque et cum politice quidemquantum ad tria. Primo enim conside­

74 DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. III, CAPUT XX.

rata electione. Sicut enim consules ro­mani et dictatores, qui politice regebantpopulum, assumebantur per viam ele—ctionis, sive a, senatoribus; ita et deímperatoribus coutingebat, quod assu—mebantur, sive a romano exercitu, utVespasianus in Palaestina, ut historia:tradunt, et similiter Phocas ex militariseditione in Oriente assumptus est con­tra Mauritium imperatorem, qucm post­ea interfecit. Aliquando autem elige­bantur imperatores a senatoribus, utTraianus et Diocletianus, quamvis unusde Hispania esset, alter vero de Dalma­tia. Et similiter Elius Pertinax a se­natoribus est assumptus. Item: nonsemper de genere nobili, sed de obscuro,ut iu praanominatis liquet Caesaribus,Vespasiana et Diocletiano, sicut histo­riaa tradunt. Sic de consulibus etdictatoribus romauis contigit, sicut su­pra patuit de Lucio Valerio et Fabricio.Et Augustinus refert, in V De Civit. Dei,de Quinto Cincinnato, qualiter cum so­lum quatuor haberet jugera ad colen­dum, factus est dictator major. Item:alia est comparatio, sive similitudo,quod ipsorum dominium non transibatiu posteros, unde statim ipso mortuodominium expirabat.

Quantum autem ad ista duo exem­plum habemus etiam modernís tempo­ribus, quod electi sunt imperatores,videlicet Rodolphus simplex comes deAusburg, quo mortuo, assumptus est inlmperatorem comes Adolphus de Ana­xone, quo occiso ab Alberto, Rodolphitilio, eodem modo assumptus est. Hocergo generale est, nisi forte vel ipso­rum probitate coutingeret ipsos assumi,vel ex gratia patris ipsorum, ut deArcadio et Honorio, filiis antiquiorisTheodosii, contigit, et similiter deTheodosio juniore, Honorii iilio. Namquia bene rexerunt rempublicam et im­perialem aulam, meruerunt in suo ge­nere aliquo tempore perseverare dominium.

Similiter accidit de romanis consu­libus, quod licet singulis annis elige­rent consules, saltem quantum ad ma­gistratum, ut palet in 1 Machab., saa­

pius tamen coutingebat, quod propterprobitatem persona: vel generis transibatin posteros, ut de Fabio Maximo con­tigit, de quo scribit Maximus Valerius,quod cum a se quinquies, et &.patre,avo et proavo, majoribusque suis saapeconsulatum gestum conspiceret, animad­versione quam constanter potuit cumpopulo id egit, ut aliquando vacationemFabie genti darent, na maximum im­perium iu una tautum continuareturfamilia. Accidit quoque quaudoque perquamdam violentiam usurpari impe­rium, non ex merito virtutum, sicutfertur de Caio Caligula sceleratissimo,qui [uit nepos Tiberii, sub quo Chri­stus passus est. Et similis de Neroneverificatur sententia. Hoc idem acciditde consulibus urbis, quod ex eorumimpietate, ut historia: narrant, usurpa­verunt dominium, sicut Sylla et Marius,commotores urbis et orbis. Ex quibusomnibus patet convenieutia imperialisdominii cum politico.

Sed et cum regali ex triplici parteconvenientia osteuditur.

Primo quidem ex modo regendi, quiajurisdictionem habent, ut reges, et eis­dem quodam jure natura; sunt, ut regi­bus, tributa et vectigalia institutu., quaaet transgredi non possunt sine peccato,nisi sicut in jure regali superius defi—nito: quod consules nequeuut, nec etiamquicumque alii civitatum rectores inItalia, qui politice regunt regimine, utjam dicetur. Tributa enim et vectigaliaad aararium publícum deducuutur: et dehoc Salustius refert, qualiter reprehen­dit Cato iu sua concione romanos con—sules sui temporis. Cum enim commen—dasset eos, quod :: eis fuit domí indu—stria, foris justum imperium, animusin consuleudo liber, neque libidim', ne­que delicto obnoxius », subjungit:4:Pro his nos habemus luxuriam atq'ueavaritiam, publice egestatem, privatimopulentiam ».

Secunda convenientia imperatorumcum regibus est corona, quia coronan­tur ut reges. Duplicem enim habentcoronam et recipiunt electi iu Imperato­

m: mamma ancrrtm - LID.m, CAPUTxxx. 75

rem. Unam quidem prope Mediolanum,in villa quae dicitur Modaatia, ubi se­pulti sunt reges Longobardorum: quaequidem corona ferrea dicitur esse si­gnum, quod primus imperator germanusCarolus Magnus colla regum Longobar­dorum suaque gentis perdomuit. Se­cundam coronam, qua: aurea est, asummo percipit Pontifice, et cum pedesibi porrigitur, in signum sua: subje­ctionis et fidelitatis ad Romanam Ec­clesiam. Hujus autem fastigii dignitatem,nec consules, nec dictatores habebant inUrbe; _quia, ut scribitur in I Machab.,inter praesides romanos nemo portabatdiadema, nec induebatur purpura, quo­rum utrumque faciunt imperatores etrcges.

Tertia vero convenientia quam impe­ratores habent cum regibus, et diiferunta consulibus, sive rectoribus politicis,est institutio legum et arbitraria po­testas, quam habent super subditos indictis casibus. Propter quod et eorumdominium majestas appellatur, impe­rialis, videlicet et regalis: quod consu­libus et rectoribus politicis non convenit,quia agere ipsis non licet, nisi secun­dum formam lcgum eis traditam, vel exarbitrio populi, ultra quam judicare nonpossunt.

Patet igitur de qualitatibus impe­rialis regiminis secundum diversitatemtemporum, et comparationem ipsius adregimen politicum, et regale.

CAPUT XXI.De dominia ' principum, qui subsunt

imperatoribus et regibus, et de diver­sis nominibus eormn quid importem.

Determinatis his quia ad regimen re­gale et imperiale pertinent, nunc dodominiis eisdem annexis est dicendum,ut sunt principes, comites, duces, mar­chiones, barones, castellani, et quibus­dam aliis nominibus ad dignitatempertinentibus secundum diversas con­suetudines regionum. Sunt etiam alianomina dignitatum sub regibus, de qui­

bus Scriptura sacra mentionem facit,ut satrapa: unde in Dan., m, 94, scri­bitur: Congregati sunt satrapa regisBabylonie, magistratus et indices. Etibidem etiam fit mentio de optimatibusregis. In I etiam Macbab. quatuor po­nuntur nomina dignitatum. Ubi dicitur,quod contra Nichanorem Judas consti­tuit populo duces, tribunos, et centu­riones, et pentacantarchos, et deca­riones.

Gesta etiam Romanorum quibusdamsingularibus nominibus suos rectoresappellant, post exactos reges, videlicetconsules, dictatores, magistratus, tri­bunos, senatores, patricios et praefe­ctos. Item : Scipiones, censores etcensorinos. De quibus omnibus sub du­plici titulo est agendum. Primo quidemde nominibus propriis imperatorum etregum et annexis statui, unde traxe­runt originem, et quale fuit ipsorumregimen. Postea vero de propriis perti­nentíbus ad politicum principatum. Pro­pria autem nomjna dignitatum deser­vientium Imperatoribus et regibus, suntquidem principes, domini videlicet pro­vinciarum, quasi primum locum te­nentes sub regali, vel imperiali dominio.Unde et dominantur baronibus, et co­mitibus interdum, ut in Theutonia etregno Sicilia: patet. Quamvis etiamScriptura istud nomen saepius extendatad omne genus dominii, et praacipuenobilis: ad cujus similitudinem quidamAngelorum ordo vocatur principatus,quia dominantur loti provincie. Undeet in Dan. scribitur, x, 13: PrincepsPersarum restilit víginti uno diebus.Item etiam Joseph, qui secundus erata rege in Egypto, se principem vocat,ut in Genesi scribitur. Secundum no—men est comitum, quod quidem nomenfuit assumptum primo a populo Romanopost exactos reges. Eligebant enim sin­gulis annis, ut tradit lsidorus, lI Ety­molog., duos consules, quorum unus remmilitarem, „alter vero rem administrabatcivilem, et isti duo consules primo vo­cati'sunt comites, a commeando simulper veram concordiam.

76 DE REGIMDNEPRINCIPUM- LIB. III, CAPUT XXII.

Unde aucta fuit respublica, ut Salu­stius tradit De bella Iugurthino. Pro—cessu vero temporum istud nomen abo­litum est & Romano regimine, e transla­tum est ad statum aliquem dignitatís,sub regibus et imperatoribus deputa­tum. Unde dicuntur comites, a comi­tando, quia ipsorum officium est prze­cipue reges et imperatores sequi in re­bus bellicis, vel quacumque re militari,et in aliis quibuscumque gerendis prototius regni utilitate. Duces autem aducatu populi dicti sunt, sed praecipuein castris. Est enim ipsorum officium,exercitum dirigere, et ipsum in pugnaprzeire. Unde cum tilii Israel impugna­rentur a Chananzeis, quaesiverunt a seinvicem, ut scribitur in lib. Jud.:Quieascendet ante nos contra Chananawm,et quis erit dua: belli? Et hoc nomentali rectori proprie convenit, propterdifiicultatem regendi, quando quis estin pugna. Unde ab excellentia regiminis,congruissime dux vocatur. Qua rationeJosue, sive Jesus Nave, quia pugnavitbella Domini, sic vocatus est, sicut testi­íicatur de ipso ille egregius princepsMathathias in 1 Machab.: Jesus dumimplet verbum, [actus ast dua: in Is­rael. Sic etiam dixerunt zelatores legisJudaicaa Jonathae, mortuo Juda Macha­bao: Eligimus te in principem et du­cm od bellandum bellum nostrum.Aliud autem nomen dignitatis deserviensimperatoribus et regibus est marchio,qui comitatui acquipollet: sed hoc no—men sortitur a severitate justitiae. Di­citur enim marchio, a. marcha, quod estsingulare divitum pondus, per quodsignificatur recta et rigida justitia.Hoc autem satis congrue apparet indictis principibus, quia, ut communiterreperitur in regionibus nobis notis, om­nes tales principes, qui isto nominenuncupantur, sunt in provinciis asperis(propter quod et confinia regionum qua:sunt loca montuosa et rigida, apud ali­quos appellantur marchiae) ; vel in pro­vinciis lascivis, quorum utrumque genusrigore justitiae conservatur.

Est et aliud nomen, quod baro dicitur,

&.labore dictum, sive quia a laboribusfortes, ut Isidorus tradit in commemo­rato libro. Bapóq enim Grace, Latinogravis, sive fortis .vocatur. Hoc autem

proprium est principum, ut in continuissint gymnasiis, sicut in partibus Gal­liae et Germania est solitum, sive invenationibus, vel aucupiis, sive in tor­neamentis, ut mos fuit ipsorum anti­quitus, ut Ammonius, historiarum scri­ptor egregius, scribit. Cujus ratio po­nitur a Vegetio, De re milit., quia opor­tet ipsos esse primos ad bellandum prosubditis, et assuetudine efficiuntur au—daces. Unde ipse subdit ibidem, quodnullus attentare dubitat, quod se benedidicisse confidit. Et quia ad omnesprincipes laboris exercitium pertinet,ideo istud nomen omnibus est commune,sive ad principes, sive ad comites, etsic de aliis sub regali dominio existen­tibus.

CAPUT XXII.

De quibusdam nominibus digniiatumsingularibus in quibusdam regioni­bus: et quale sit omnium istommregimen.

Sunt autem et alia nomina conse­quentia regale vel lmperiale dominiumin quibusdam regionibus, sive provin­ciis, qua: aliquid important, ut nomensatrapa: et optimatis apud Persas etPhilisteos. Quorum primum significatpromptitudinem serviendi. Unde sa­trapie dicuntur quasi satis parati, quodest officium principis propter fídelita­tem, quam jurat suo superiori; vel satisrapientes, quod videtur importare ipsumnomen, cum sit fastuosum, ut ex ipsa.sacra. Scriptura est manifestum. Optima.­tum autem nomen significare videtursupremum gradum sub principe, aboptimo dictum. Magistratus a preemi­nentia consilii et doctrins dicti suntin regimine: quomodo et majores curia:regis Francia: sic vocantur, quasi ma­

DE REGIMINE PBINCIPUM- LIB. III. CAPUT XXII. 77

jores statu. zfe'pov Grace, Latine statiodicitur. Judices vero quasi jus dantespopulo, qui proprie assessores dicuntur,qui etiam praetores, quasi prae aliis lo­cum tenentes in curia.. Sed praases nomenest sacrae Scripturae, sic dictus, ut tra­dit Isidorus, quia alicujus loci tutelampraesidialiter tenet. Sunt et alia duonomina ad dignitatem pertinentia incuria regis, de quibus fit mentio interoiiiciales curia Salomonis, in III Reg.,ut a commentariis, et scriba, qui inofticiis distinguebantur: quia unus praa—erat legionibus scribendis per principeminstitutis, quod idem videtur quod ma­gistratus; alius autem praapositus eratresponsivis regum, quem et nos can­cellarium appellamus.

Praater haac autem sunt et alia duonomina usitata quidem in partibusGalliae, forte ex proprio idiomate ali­cujus gentis, in quibus nos ab ipsistalem possumus etymologiam sortiri, utest mariscallus et senescallus, qui pro­prie rectores expositi sunt ad univer­salia negotia regionis, quod utrumquenomen importat, ut mariscallus, idestdominus laborum. Maris enim syriace“domina, vel dominus latine, callus au­tem laborem importat; senes callusautem a. senem, propter maturitatem re­giminis, et callus calli. In tali enimotficio non debent exponi, nisi hominesmagna:- experientize et laboris assidui.Apud Hispanos autem omnes sub regeprincipes divites homines appellantur,et praecipue in castella: cujus est ratio,quia rex providet in pecuniis singulisbaronibus secundum merita sua; velsecundum complacentiam hos deprimit,hos exaltat. Ut in pluribus enim muni­tiones et jurisdictiones non habent, nisiex voluntate regis, et inde vocanturdivites homines, quia, cui in majorisumma providetur per regem, ille majorest princeps, quia pluribus potest mi—litibus providere: quem modum adhucobservant Romana: militiaa, eo quodsub stipendiis vivunt. Sunt ibi et aliiqui vocantur infantes, et alii infantio­nes, quorum primi sunt de genere re—

gio, qui iilii, vel nepotes sic dicti abinnocentia populi, quia nullum debentlzedere, sed conservare, ac in justitiafovere, et regi sicut infantes in omnibusobedire: quod hodie male observaturibidem. Secundi vero sic sunt dicti,quia. primos debent sequi sicut majores.Sunt enim nobiles, qui plus virtutishabent quam miles simplex, et aliquo—rum castrorum et villarum domini,qui et alicubi castellani dicuntur.Dicti autem sunt infantioncs, quiaminus possunt inter alíos principes lee­dere propter impotentiam suam, sicutpueri ab infantia recedentes. Si enimlaedant subditos suos, rebellant, majo—ribus principibus adhazrentes, et sicperdunt dominium. Item nec potentiamhabent majorum principum, sicut necpuer respectu Viri.

Haze igitur de principibus subjectiset subalternatis regibus dicta sufficient,et quid significent, vel quid importent.De cateris vero dignitatibus supra praa—missis, quia ut in pluribus pertinentad politiam, licet aliqua sint communis,infra in sequenti opere declarabitur.Nunc enim videndum est, quale est di­ctorum principum regimen: circa quodest respondendum, secundum sententiamsacrae Scripturae. Dicitur enim in Eccli.,cap. x, 2: Secundum iudicem populi,sic et eius ministri sunt, et qualis estrector civitatis, tales habitantes in ea.Tales enim principes modum habentcommuniter regendi, regaliter, vel im­perialiter, nisi forte in aliquibus locispropter consuetudinem usurpatam, velex tyrannide, vel propter malitiam gen—tis, quia aliter domari non possunt, utdictum est supra, nisi tyrannico regi­mine, ut accidit in insula Sardinie etCorsicae, item in quibusdam insulisGracia, item in Cypro, in quibus do_­minantur nobiles principatu despoticovel tyrannico: unde et de insula Sicilia:tradunt historia, quod semper fuit nu­trix tyrannorum. In partibus etiamItalia! comites et alii principes, nisiforte per violentiam tyrannizent, oportetsubditos suos regere more politico et civili.

78 DE REGIMINErmcmtm - 1.13. m, CAPUTxxx-1.

Inveniuntur etiam apud eos qumdamnomina dignitatum ex jure imperii de­pcndentium, et supra simplicem mili­tiam transcendentium, ut sunt valva­salli et cathani, qui et proceres ap­pellantur, jurisdictionem super subditoshabentes: quamvis hodie per civitatumpotentíam sit diminuta., vel subtractatotaliter. Valvasalli autem vocantur a.valvis, quia deputati erant ad custodien­dum portas palatii regalis sive imperia­lis, quos nos ostiarios appellamus. Ca­lbani ab universalitate óperum in curiaprincipum, et strenuitate super alios

simplices milites sunt dicti, qui ot pro­ceres quasi ante alios procedentes di­cuntur, xaeólou enim universale gracenomine significamus. Multa eti_am suntalia nomina, secundum diversas regio­nes et linguas, ad beneplacitum prin­cipum instituta. Sed hoc ad praesenssufficiat, reliqua reservando ad regimenpolitite, de quo specialis debet essetractatus propter diffusionem materia:ubi do nomim'bus dignilatum agetur,prout patietur natura regiminis, secun­dum diversos provinciarum mores, utphilosophi el historici tradunt scriptores.

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. IV, CAPU'I' I. 79

LIBER QUARTUS

CAPUT I.

De differentia inter principatum regniet principatum politicum, quem di­vidit in duos.

Constitnes eos principes super omnom ter­ram, memores emnt nominis tui, Domino.Psal. xuv, 17.

Licet dominium omne sive principatusa Deo sit institulus, ut supra est de­claratum in tertio libro, diversus tamenin ipso traditur modus & Philosopho,et per sacram Scripturam. Quia ergosupra., „in praafato jam libro, actum estde monarchie. unius, puta de dominiasummi Pontificis, regali et imperiali, acipsorum naturam concomitanljbus; nunchic congrue agitur de domim'o plu­rium, quod communi nomine politicumappellamus, descriptum nobis in praa­sumptis verbis dupliciter, et quantumquidem ad modum assumendi, et quan­tum ad modum vivendi. Modus autemassumendi in hoc gradu electivus est inquocumque hominis genere, non pernaturae originem, ut do regibus accidit,quod verbum institutiom's importat.Constitues, inquit, eos principes: sedaddit, super omnem ten-am, in hocostendens generalem regulam in prin­cipatu politico: ut generalis sit per viamelectionis, ut statuatur princeps: sedquod sit virtuosus: unde subdit: Me­morex erunt nominis tui, Domina, inconsideratione scilicet divina, suorumquepraceptorum, qua sunt regentibus quae—dam recta ratio agendorum. Propterquod in Proverb., VI, 23, dicitur, quodmandatum Domini lucerna est, et lea:lux. Maximus etiam Valerius de Caesaradicit, quod cclesti providentia virtutes

per ipsum fovebantur, et vitia vindi­cabantur. De hoc autem principatu inprasenti libro est portraclandum, quemPhilosophus sic distinguit in III Palit.et supra ostensum est in principio libri :quia si tale regimen gubernatur perpaucos et virtuosos, vocatur aristocratia,ut per duos consules, vel etiam dicta­torem in urbe Romana in principio,expulsis regibus.

Si autem per multos, veluti per con—sules, dictatorem et tribunos, sicut inprocessu temporis in eadem contigiturbe, postea vero senatores, ut historianarrant, tale regimen politiam appellant,a nóhc, quod est pluralitas, sive ci­vilas, quia hoc regimen proprio adcívitates pertinet, ut in partibus Italia;maxime videmus, et olim viguit apudAlhenas, post mortem Codri, ut Augu­stinus refert De Civit. Dei. Tunc enim& regali dominia destiterunt, magistra­tus reipublicaa assumentes: sicut inUrbo. Sed quocumque modo dividiturcontra regnum, sive monarchiam, et ipso­rum oppositum contra oppositum: quiasi propositum in proposito,etoppositumin opposito. Et quoniam utrumque plu­ralitatem includit, ista duo ad politicumse extendunt, prout dividitur contra re­gale seu despoticum, ut Philosophustangit in I et III Palit. De hoc ergobic est agendum.

Et primo quidem in quo differt aregulí, sive imperiali, sive monarchico,quod ex supra dictis in primo et tertiolibro aliqualiter videri potest; sed nuncetiam ditferentia lest addenda, quia le­gibus astringuntur rectores politici, necultra possunt procedere in prosecuLionejustitiae: quod de regibus et aliis mo—narchis principibus non convenit. quia

80 DE mamma rmncrruu - mn. rv, cnu'r 1.

in ipsorum pectore sunt leges reconditaa,prout casus occurrunt: et pro lege ha­betur quod principi placet, sicut jura.gentium tradunt: sed de rectoribus po­liticis non sic reperitur, quia non au­debant aliquam facere novitatem, prae­ter legem canscriptam. Unde in I Ma­chub. scribitur, quad Romani curiamfecerunt, et quod quotidie consulebanttrecentos viginti, consilium agentes sem­per de multitudine, ut quaa digna suntgerant.

Per quod habetur, quod in regimineRomano a regum expulsione dominiumfuerit politicum, usque ad usurpatio­nem imperii, quod iuit quando JuliusCaesar, prostratis hostibus, videlicctPompeia occiso et íiliis, subjugatoqueorbe, singulare sibi assumpsit dominiumet monarchiam, convertitque politinm indospoticum principatum, sive tyranni­cum. Nam, sicut historia! tradunt, postprazdicta ad contemptum senatorum vi­debatur intendere. Ex quo provocatimajores urbis, ipsum in Capitolio vi—ginti quatuor pugionibus perforaverunt,auctoribus Bruto et Cassia, plurimoquesenatu. Advertendum etiam hic, quodquamvis unus dominaretur singulis an­nis, ut in dicto libro Machab. scribitur,sicut in civitatibus Italian etiam modocontingit, regimen tamen dependebat expluribns, et ideo non regale, sed po­lilicum appellabatur, sicut et de judi­cibus Israelitici populi accidit, cumtamen non regaliter, sed politice popu­lum regerent, sicut dictum est supra.Considerandum etiam, quod in omnibusregionibus, sive in Germania, sive in.Scythia, sive in Gallia, civitates politicevivunt; sed circumscripta potentia regis,sive imperatoris, cui sub certis legibussunt astricti.

Est etiam alia differentia, quia re­ctores sapius exponnntur examini, sibene judicaverunt, aut rexerunt secun­dum leges eisdem traditas, et ex con­trario subjiciuntur penis: unde ipseSamuel, sicut in IReg.,xn, 2, scribitur,quia populum Israeliticum judicaveratpraedicto modo, tali se sententize expo­

nit, assumpto in regem Saule: Ecce,inquit, presto sum, loquimini de mecoram Domina .at Christo ejus (scilicetSaule), utrum bovem cuiusquam tule­n'm, si quempia-m calumm'atus sum, sioppressi aliquam, si de manu, alicujusmunus accepz'. Sic etiam de consulibusRomania tradunt historize. Propter quamcausam accusatus Scipio Africanus abimpiis aamulis, quod pecunia. corruptusfuisset, urbem reliquit. Ex talibus fal­sis aamulationibus in processu temporisexarta sunt bella civilia: quod in re­gibus vel imperatoribus locum non ha­bet, nisi quod regiones interdum eisrebellant, si jura regni transcendant,sicut in partibus Hispaniaa et Ungariaafrequentius accidit, et inde etiam inOriente saapius machinantur mortemdominis: ut apud [Egyptum de Soldanocontingit, et in Perside et Assyria, deprincipibus Tartarorum. Ex qua causa,quia principes seepe efficiuntur tyranni,quedam regiones indignum judicant, utetiam Philosophus narrat in sua. Palit.,quod reges in ipsorum provinciis per­petuentur in filiis, hoc est quod filiiregum succedant in regno: sed ipsomortuo, eligit populus quem magis or­natum moribus comprehendunt, sicutiiebat de imperatoribus, ut supra. patuitin lIl lib., et in JEgypto adhuc obser­vatur modernis temporibus. Querunturenim pueri elegantes in diversis regio—nibus, et przecipue in partibus Aquilonis,quia. sunt statura: pracem et ad mili­tarem disciplinam idonei. Hi de arariopublico nutriuntur, exercitantur in gym­nasiis et disciplinis scholasticis, in civili­bus actibus et rebus bellicis assistunt_Sol—dano in ministerio, sicut traditur, et postmortem ejus, qui probati inveniuntur, adprincipatum assumuntur. lnterdum tamenimpeditur ex violentia, sive ex tyrannide,aut fastu ambitionis.

Sunt et alias ditferentia circa. regi—men, quantum ad tempus regiminis, etalias circumstantias, de quibus Philoso­phus mentionem facit in IV Politic.;sed ista sufficiant et qua dicta. suntsupra, in 11 et III libre.

DE unoxmnn ramen—un: - mn. xv, CAPUTn. 81

CAPUT II.

Hic ostendit necessitatem cmzstituendicivitatem, propter communitatem ne­cessariam humane vita, circa quamprwcipue consisiii principatus poli­ticus.

Et quia regimen politicum maximeconsistit in civitatjbus, ut ex supradi­ctis apparet (provincise enim magis adregale pertinere videnlur, ut in pluribusreperitur, cxcepta Roma, quaa per con­sules et tribunos ac seuatores guberna­bat orbem, ut in dicto libro Macbab.est manifestum, et quibusdam aliis Ita­lise civitatibus, qua: licet dominenturprovinciis, reguntur tamen politice) : ideode ipsius constitutione nunc est agen—dum. Et primo quidem ostendenda estejus constituendaa necessitas, et qua:ejus communitas. Secundo vero quotsunt partes ejus, sive ex quibus ho­minum generibus componitur.

Necessitudo autem apparet primo qui­dcm considerata humana indigentia, perquam cogitur homo in societate vivere:quia, ut in Job xw, 1, scribitur: Homonatus de muliere breci vivens tempore,repletur multis miseriz'a, id est necessi­tatibus vitae, in quibus miseria mani­festatur: unde secundum naturam estanimal sociale, sive politicum, ut Phi­losophus probat in 1 Polit.; et indeconcluditur communitatem civitatis essenecessariam pro necessitatibus humana;vita). .

Amplius autem: natura previdit caa­teris auimalibus ornamentu. et muni­menta iu sui exordio. Unde ex virtutenatura azstimativa vítat contraria. etconvenientia diligit, uullo dirigente pra:­vio, ut opus natura: sit in eis opus in­telligentiaa, sicut Philosophus tradit inII Phys. Sed in homine non sic, immoinstructore indiget ad eligendum pro­portionata natura, propter quod nu­tricem habet ad ista docenda.

Rursus ad idem. Vestes et tegumenta,quibus ornantur animalia et planta: sta­

6 — De Regimine.

tim sicut nascuntur, et homo caret,significativa sunt indigentiaa,pro quibusoportet recurrere ad hominum multitu­dinem. unde civitas constituitur. Pro­pter quod Dominus ostendit iu hoc liliangri, et volucres cmli, et sic de simili­bus melioris esse conditionis, quamhomo, referendo indigentiam ad illummagnificum regem Salomonem, qui tamexcellenter abundavit: Respícite, inquit(Matlh. VI, 26), volucres coeli, quia nonserunt, neque metunt, neque congregantin horrea. Considerate lilia a_(m',quo­níam non laborant, neque neni. Posteasubdit: Dico vobis, quod nec Salomonin omni gloria sua coopertus est sicutunum ea: istis; quasi majoris iuerit in­digentiae quantum ad victum et vesti­menta, ac tegumcnta, quam plants: etanimalia.

Amplius autem: ferocitas animalium,qum iacta sunt homini nociva postlapsum Adae, ad hoc ipsum inducit. Admajorem enim securitatem hominis, cu­juscumque rei timendaa, necessaria estcommunitas hominum, ex quibus civi—tas constituilur, unde homo reddatursecurus. Et inde motus fuit Cain ci­vitatem construerc, ut in Gen. scribitur:unde et in Eccli., XL, 19, dicitur, quodmdi/t'catio civitatis con/irmabit nomen.

Rursus: praeter necessitatem in cor­pore sano, sunt et alia: conditiones ne—cessitatis perlinentes ad corpora aagra,quibus homo frequenter subjicitur. Adsui autem reparationem sibi homo solusnon sufficit , quemadmodum animaliacum patiuutur, quibus natura providit,ut sine hominum medicina curentur, co­gnoscentia per extimativam eis inditamherbas sanativas eorumdem, seu quac­cumque alia ordinata a_dipsorum salu­tem. Homo autem horum ignarus indigetmedicis, medicina, et hominum mini­sterio, quze omnia multitudinem requi—runt hominum, qua:—civitatem facit; etsic idem quod prius.

Amplius autem: quia casus sunt multi,in quos homines incidunt per inopina­tum eventum, quibus relevantur in so­cietate: unde iu Eccle., c. w, 10 scri­

82 DE REGIMINE PRINCIPUM - LID. IV, CAPUT Ill.

bitur: Va soli, quia si ceciderit, mmhabet sublevantem se. Si autem fue—n'nt duo, fovebuntur mutuo.

Ex quibus omnibus concludilur, civi—tatem esse necessariam homini consti­tuendam propter commuhitatem multi­tudinis, sine qua homo vivere deceuternon potest: et tanto magis de civitatcquam de castro, vel quacumque villa,quanto in ea plures sunt artes et arti­Iices ad sulficientiam humana! vitae, exquibus civitas constituitur. Sic enimAugustinus definit earn in 1 De Civ.Dei, quod <<est multítudo hominum inuno societatis vinculo colligata ».

Advertendum autem, quod superius, inprincipio primi libri, probatum est, so­cietatem humanam esse necessariam, ethic similitcr; sed aliter et aliter utro­bique : quia ibi secundum quod ordinaturad principem, hic autem secundum quodpattes multitudinis sibi invicem suntnecessariae, propter quam causam ne­cessario sunt instituta: civitates, ct ca­stra, prout ordinantur ad politicum re­gimen.

CAPUT III.Hic declarat hoc idem a: parte anima,

siveaz:parte intellectus, sive volunta­tis, scilicet canstitutionem civitaiisesse necessariam.

Non solum autem ex parte corporis,hoc est quantum ad sensitivam virtu­tem, habet persuasionem, et veritatemcontinet, quod secundum naturam con­structio civitatis est necessaria; sedetiam ex parte anima: rationalis hoc estmanifestum: et tanto amplius, quantohomo, in quantum est rationalis, quodex parte intellectus provenit, societatemmagis requirit.

Circa. partem autem rationalem du­plex distinguitur: potentia et actus, vi—delicet intellectus et voluntas. Quan­tum autem ad partem intellectivam du­plices sunt actus, juxta quos versaturpoliticum regimen, videlicet speculati—vus et practicus. ln practice quidemincluduntur virtutes morales, quae re­

feruntur ad opus et non ad scire tan­tum, sicut Philosophus dicit in 11Ethic.,ut sunt temperantia, fortitudo, pruden­tia. et justitia: quae quidem omnes adalterum ordinantur, et sic requiruntmultitudinem hominum, ex quibus con­stituitur civitas, ut jam dictum estsupra. Et quamvis dicta! virtutes nonomnes habeant pro subjecto intellectum(íortitudo enim est in irascibili, tem—perantia in concupiscibili, quae ad par­tem sensitivam pertinent), participanttamen rationem in quantum regulanturab ipsa, unde prudentia est ipsarumdirectiva. Est enim prudentia recta ra­tio agibilium, ut Philosophus dicit inVI Ethic.

Amplius autem: et ipsa sacra Scri­ptura dictas virtutes morales ad hocidem ordinat. Sic enim de istis virtu—tibus dicit in libro Sap. quuens de eo,quod sobrictatem et sapientiam docct,justitiam et virtutem, quibus utiliusnihil est in vita hominibus. Deíndesubdit dc merilo istarum virtutum: Ha­bebo, inquit, per bano (videlicet scien­tium, sive experientiam barum virtu—tum), claritatem ad turbas, et honoremapud seniores; et multa alia ibidemsubduntur, qua: ad multitudinem homi­num pertinent. Sed de speculativo in­tellectu adhuc est manifestum, quia, utvult Aristoteles in 11 Ethic.: “homomaxime ex doctrina argumentum acci­pit, et scientiae generationem, et expe­rimento indigct et tempore »: gua: om—nia respiciunt hominum multitudinem,ex quibus Civitas constituitur.

Rursus: duo sunt disciplinabiles sen­sus, ut tradit Philosophus de sensu etsensato, visus videlicet et auditus: au­ditus autem multitudinem respicit. Ergoidem quod prius.

Praterea: Philosophus dicit in 1 Me­taph., quod <<sapientis est ordinare ».Ordo autem multitudinem requirit.Estenim ordo, ut Augustinus dicit De Civ.Dei, <<parium dispariumque sua cuiq'uetribuens dispositio »: quod sine mul.titudine esse non potest.

Amplius autem: et ipsa loquela, qua;

DE REGIMINE rnmcrrum —LTB. xv, CAPUT m. 83

manifestativa est cordis, ad partem in­tellectivam pertinet, ut ['hilosophus di­cit, et ad alterum ordinatur: propterquod in Eccli., cap. xx, 32, scribitur:Sapientia abscondita et thesaurus ín­visus, quw utilitas in utrisque? Hocidem et de scriptura dici potest, quiarespicit multitudinem, sine qua nec fieri,nec explanari valeret.

Sed ex parte voluntatis, qua: potentiarationalis ponitur a Philosopho, hocidem dici potest.

Due enim sunt virtutes in ipsa, quand alterum ordinantur, ac multitudinemreqnirunt. Una quidcm est justitia,quam respectu voluntatis jus gentiumsic deiinit: Justitia est constans et per­petua volu'ntas jus suum unicuiquetribuens: qua: quidcm sive legalis, qua:dominatum justum vocatur a Philoso­pho, sive distributiva, sive commuta­tiva, quaa pattes justitiae omnes sunt,politiae in civitatibus sunt przecipuenecessarizs, immo sine eis exerceri nonpossunt, ut Philosophus tradit in VEthic.. nec etiam ipsae civitates con—servari. Per quod concluditur civitatisconstructionem esse necessariam secun­dum naturam respectu talis virtutis. Se—cunda vero, qua: in voluntate ponituret ad multitudinem refertur, est amici­tia, qua principaliter communitatemrequirit multitudinis, et sine ea nonest ista virtus, de'qua. Philosophus di­cit in VIII Ethic., quod maxime estnecessaria ad vitam hnmanam, eo quodnullus eligeret vivere sine amicis:unde idem Aristoteles connnmerat uti—litates istius virtutis, ad ostendendamipsius necessitatem, semper tamen re—spectu multitudinis.

Primo quidem in infortuniis, quia intalibus recurritur ad amicos. ltem infortuniis, quia per amicos conservantur:unde preecipue opus habent amicis, quidivitias possident, et sunt in principa­tibus, ut Philosophus idem ait. Amicisautem indigent juvenes, ut religentur aconcupiscentiis et ad non peccandum ;senes vero ad famulatum ; et sic de sin­gulis generibus hominum. Per qua:

colligitur communitatem multitudinishominibus esse necessariam secundumnaturam, et per consequens constructiocivitatis, in qua, si amicitia. vigeat ctnutriatur concordia, civitas quamdamcnusat harmoniam et anima; suavitatem,ut Augustinus De Civ. Dei dicit, ]. ll,ex summis videlicet, infimis et mediisordinibus, quibus moderatur. Propterquod Propheta dicít, Psalm. cxxxn, 1:Ecce quam bonum et quam jucundumhabitare lmtres in unum! Idem etiamAugustinus duas constituit civitates indicto libro secundum duos amorcs.

Praeter hac vero est alia ratio adostendendum communitatem multitudi­nis hominum esse necessariam, appeti­tus videlicet humanus ad communican­dum opera sua multitudini, ut molestumsit eidem aliquid virtutis agere absquehominum societate: unde Tullius dicitin libro De Amicít., quod <<natura nihilsolitarium amat ». Verum est enimquod ab Archyta. Tarentino, ut opinor,dicere solitum esse, a senibus nostrisaudivi—: <<Si quis in coelum ascendisset,nnturamque mundi ac siderum aspexis­set, 'pulchritudinem insuavem illi sineamico, vel socio admirationem fore ».Ipsae etiam divitiae nisi etfusas in mul­titudine non clarescunt, nt Boetius dicit.

Patet igitur hominem sive ex partecorporis, sive partis sensitive, sive con—siderata sua. rationali natura, necessehabere vivere in multitudine. Ex quaparte necessaria est secundum naturamconstructio civitatis: unde Philosophusdicit in I Palit., quod natura. quidemomnibus inest ad talem communitatem,qualis est civitatis communitas. Etquamvis _primos instilutores civitatummalos homines Scriptura referat, ut Cainfratricidam, Nembroth oppressorem ho—minum, qui aditicavit Babylonem, As­sur, qui mdificabit Ninivem, ut in Genesiscribitur, a Nembroth fugatus; moti ta.­men fuerunt ad constituendum civitatespropter hominum commoditates jamdictas, retorquendo tamen in suum do­minium, pro quo conservando necessnriaerat in unum multitudinis congregatio.

84 ms REGIMINErnmcrruu - Lin. rv, CAPUTIV.

CAPUT IV.

De communitate civitatis, in quo con­sistat, ubi Aristotelesrefert opinionemSocratis et Platonis, quam hic auctordeclarat.

Habits igitur necessitate constituendacivitatis propter communitatem homi­num, nunc quwrendum videtur in quoconsistat ista communitas. Circa quoddiversi philosophi et sapientes diversasconstituerunt politias respectu commu—nitatis, ut Philosophus refert in suaPolitica: ubi primo narrat opinionemSocratis et Platonis, in II Palit., quodcommunitatem ponerent in sua politiaquantum ad omnia, ut videlicet omnia.essent communia, tam divitiae, quamuxores et íilii, moti quidem ex bonounionjs in communitate, per quam res­publica commendatur et crescit.

Amplius autem: cum bonum sit diffu—sivum et sui communicativum, quantores communior est, tanto plus de boni—tate habere videtur. Ergo omnia com­municare plus habet de ratione vir'tutiset bonitatis.

Praeterea: amor est virtus unitiva, ul.Dionysius tradit. Ubi est ergo unionismajor ratio, ibi plus vigebit virtus amo­ris, qui civitatem constituit et conser­vat, ut Augustinus dicit, et dictum estsupra. Ergo omnia habere communia,tam divitias, quam uxores et filios, habetrationem majoris bonitatis.

Has autem rationes sunt, et multaaalina, quas Philosophus refert juxta opi­nionem Socratis et Platonis, licet nonper eadem verba, sed a sententia nondiscordat. Et si attendimus ad quali—tatem dictorum Philosophorum, quiafuerunt homines virtutibus dediti superomnes Philosopbos, eo quod solas vir­tutes bonum hominis ponebant, non vi­detur credibile, talem communitatem eosposuisse eo modo quo Aristoteles vide­tur eis imponere in praedicto libro, quiahoc videtur magie bestiale quam huma­num, feminas scilicet esse communes

quantum ad mixtionem carnis: unde etsacra Scriptura matrem separat &filiis,et filiam a patre, et virum uxori con­jungit, ac solum cum sola distinguit inconjugio in primo hominis pracepto:propter quod in Genesi, u, 24, dicítur:Quamobrem relinquet homo patrem etmatrem, et adherebit u::ori sua, eterunt duo in came una. Non autemdicit plures. Sed et de íiliis est im­possibile, quia in act'u generationis duosemina non conveniunt, sed unum so­lum ex parte Viri. Propter quod ipsaetiam animalia suos natos cognoscuntquanto tempore est necessarium ad nu—trimentum tiliorum, ut in pullis aviummaxime contingit, antequam advolarepossunt. Quod ergo dicamus dictos Phi­losophos minus compositos animalibus,videtur absurdum, qui ad componendosmores corrigendosque totam suam stru­xerunt philosophiam, ut Augustinus tra­dit de Socrate, VIII De Civil. Dei:cuius doctrinam Plato ejus discipulusiertilissime sortitus est, ut ValeriusMaximus scribit: qui, cum sapientissi­mus omnium esset sui temporis, et &.juvenibus studiosis certatim quaareretur­Athenis, in !Egyptum descendens a sa—cerdotibus illius gentis geometria: mul­tiplices numeros caelestium rationum ob­servnre percepit, et in ltaliam peragransab Arcbita et Arione Pythagora prae­ceptis instructus est'. Talibus ergo, ettantis viris talem politiam attribuere,unde ordo destrueretur natura, non estsine admiratione. Sed et ipsi commen­tatores Aristotelis hoc eidem attribuunt,quod non plene retulerit aliorum opi­niones, et praecipue Socratis et Platonis,sicut Eustratius dicit super I Ethid.,circa ideam bonitatis, et Simplicius infine I De carte de generatione mundi.Augustinus autem, in IX De Civit. Dei,hoc idem reiert de opinione Stoicorumcirca. passiones animi, quod aliqui at­tribuebant Stoicis, quorum princepsSocrates fuit, quod in sapientem noncaderent, ut idem Aristoteles in II Ethic.praaiato imponit PhilosoPho. Et tamenAugustinus idem dicit esse falsum, ex

m: REGIMINErnmcrrun - LIB. IV, CAPUTrv. 85

sententia A. Gellii in lib. Noctium At­ticarum.

Sed hsac omnia referenda sunt ad ef­fectum amoris. Quia ergo dicti philo­sophi virtutibus erant prmditi, et adhoc sollicitabatur eorum conatus ; virtusautem amoris ad paria. nobis cum pro­ximo praecipitur (Diliges, inquit Salva­tor, pro::imum tuum sicut te ipsum)cum ipsi sub quibusdam metaphoris so­liti essent loqui, volentes persuadere adconcives amorem, per quem civitas pro­íicit, communitatem posuerunt in uxo­ribus, et iiliis in dilectione mutua: sedin posscssionibus in communicationenecessaria. Quia si quis viderit fra­trem suum necessitatem habere, etclauserit viscera sua ab eo, quomodoamor Dei manel in eo? (I Joann. iu,vers. 17): quod fuit praacipuum Stoi­corum. Rerum enim exteriorum sivedivitiarum contemptivi eiant, ut de So­cratc refert Hieronymus.

Per hoc autem patet responsio adobjecta. Quia unio et amor habet gra­dum in inferioribus entibus: quoniamperiectior est unio iu corpore animato,si in diversis organis Virtus anima! dif­[undatur ad diversas operationes unitasin una substantia. animze, sicut apparettam in animatis perfectis, quam in ani­matis qua: habent solum sensum tactus,ut sunt vermes et quadam animaliaquae Aristoteles vocat, in II De anima,animalia imperfecta. Propter quod etApostolus comparat corpus mysticum,id est Ecclesiam, vero corpori et natu­rali, in quo sunt membra diversa. subdiversis potentiis et virtutibus, in unoprincipio anima: radicatis: unde etunionem allegatam reprobat Apostolusin 1 Epist. ad Cor., xu, 17, dicens:Si totum corpus oculus, ubi auditus?Et si totum audilna, ubi odoratus?Quasi necessarium sit in qualibet con­gregatione, qua praecipue est civitas,esse distinctos gradus in civibus quan­tum ad domos et familias, quantumad artes et officia: omnia tamen unitain vinculo societatis, quod est amorsuorum civium, ut dictum est supra, et

de quo etiam Apostolus dicit ad Coloss.Cum enim connumerasset quaadam opera.virtuosa, ad qua; cives ad imn'cem obli­gantur, statim subdit: Super hwc au­tem omnia charitatem habentes, quodest vinculum perfectionis, et pa,:c Chri­sti exultet in cordibus vestris, in quavocati estis in uno corpore, distincto vi­delicet per membra juxta civium statum.Ex qua diversitate artium et officiorum,quanto in eis multiplicatur amplius,tanto civitas redditur magis famosa,quia sufficientia humana; vitae, propterquam necessaria est constructio civita­tis, magis reperitur in ea..

Quod si forte allegatur do discipulisChristi, quibus omnia fuerunt commu—nia, non importat legem communem,quoniam status eorum omnem modumVivendi transcendit. Ipsorum enim po­litia non ordinabatur ad uxores et fi­lios, sed ad civitatem caalestem, in quaneque nubent, neque nubentur, sed suntsicut angeli Dei: sed quantum ad di­vitias bona. erant communia. Quod so­lum pericctorum est, et Dominus dicitin Evangelio (Matth. xxx, 2t): Sivis, inquit, per/ectus esae, vode et vendeomnia, qua; habes, et da pauperibus ; etveni, sequere me. Hoc et Socratici fece­runtet Platonici, sicut contemplixi rerumtemporalium, ut de Plotino scribit Mer­curius Trismegistus, et Macrobius superSomnium Scipianis. In cazteris autemcivibus communis status expedit posses­siones habere distinctas ad vitanda liti­gia: sicut etiam et de Abraham et Lothscribitur in Genesi, xm, 8. Cum enimcontentio oriretur inter ipsorum pastorespro pastura gregum: Ne quwso, dixitAbraham ad Loth, si! jurgium inter meet te, et pastores meos et iuos. Fratresenim sumus. Ecce universa terra co­ram le est. Si azi sinistram ieris, egodexteram tenebo; si de::teram elegeris,ego ad sinistram pergam. Per quod ha.­bemus, quod inter cives expedit ad so­cietatem servandam, ipsorum divitiasesse distinctas: et sic patet responsioad prazdicta.

86 DE macmmn ancrruu - Lm. IV, CAPUTv.

CAPUT V.

De opinione Socratis et Platonis circamulieres, quomodo sint aporebus bellicis.

Sed ad eamdem politiam redeundopradictorum Philosophorum, qumdamalia Aristoteles eisdem attribuit in praa­fato libro: quia volebant mulieres in­struendas in rebus bellicis. Quorumargumentum inducit secundum ipsos,quia videmus in avibus rapacibus fe­rociores esse fceminas et etticacius pu—gnare: hoc idem et de bestiis liquet,sicut pracipue in ierocibus animalibusest manifestum.

Amplius autem: corporate exercitiumconfert íceminis, quantum ad virtutemcorporis et fortitudinem, sicut in ancillisfamiliarum et mulieribus rusticanis estmanifestum, quia fortiores sunt et sa­niores. Virtutis autem proprium est,quod bonum faciat habentem, et opussuum bonum reddat. Si ergo in gymna—siis ac rebus belticis magis confortaturfoaminea virtus, congrue opera bellicavidentur eisdem competere.

Amplius autem: proportio qualitatumprimarum ad hoc idem inducit, ut calidiet humidi, frigidi et sicci, ex quibusad medium deductis, fortificatur mix—tum in sua virtute. Sic enim videmusligna viridia, ex quo in eis humidumest consumptum, et ad medium dedu­ctum, quod fortius ardent. Sic etiamvidemus in avibus rapacibus, quod fo:­minaa ratione sui motus sunt fortiorisnatura: et majoris corpulentiae. Cumigitur in mulieribus abundet humidum,sicut in pueris, per motum consumitur,et venit ad temperamentum, et viresrecipit.

Hujus autem argumentum assumiturde regno Amazonum, quod fortissi—mum fuit in Oriente, et quasi totamAsiam, tertiam partem orbis, subjuga­verunt sibi, ut historia narrant, quaede Scythis orientalibus traxerunt ori­ginem: unde et apud ipsos Scythas, de

quibus descenderunt Tartari, mulieresin rebus bellicis exponuntur, et cumsuis militant viris.

Ex quibus omnibus moti forte fueruntpraafati Philosophi in constitutione po—litia, mulieres fore ad opera bellicaexponendas.

Sed contra hanc politiam rationessunt fortes, quibus difticile est respon—dere. Una quidem est Aristotelis inII Palit.: (<quia non est eadem ratiode animalibus et hominibus, eo quodanimalía non subjiciuntur dominia oeco—nomico. Solus autem homo gubernationiintendit familise ». _Quw quidem fierinon potest, ubi mulieres exponerenturarmis: quia sicut in politica officia suntdistincta, ita et in (economia, ut paterfamilias ad exteriora negotia intendat,mulieres autem ad intrinsecos actusfamiliae. Cujus quidem argumentum as­sumere possumus ex parte Romana! rei—publica, qua, ut tradunt historia, duoshabebat consules: unus intendebat bel­licis rebus, alter rempublicam guberna—bat. Hoc idem et de Amazonibus scri­bitur. In quorum regno, seu monarchie.dua: erant regime, sive monarcha, quaesic distinguebantur in officiis, sicut deRomanis consulibus est dictum.

Secunda ratio sumitur ex ipsa mem­brorum muliebrium ineptitudine adpugnandum. Sic enim Philosophus dis­tinguit De yes-tis animalium inter mascu—turn et fmminam, quia masculus habetsuperiora membra grossiora, brachia,manus, nervos et venas, ex quibus voxgrossior generatur, nates vero et ven­trem et alia circumstantia subtiliora:mulieres autem e converso; et hoc utin actu generationis sint aptiores. Am—pliores autem et mammillas ad nutrien­dam prolem, quae omnia sunt impeditivapugnaa : unde et de Amazonibus scribitur,quod puellis mammillas amputabantdextras, sinistras autem comprimebant,ne impedirentur a sagittando.

Tertia ratio sumitur ex dispositioneanima. Tradit enim Philosophus Degestis animalium, quod ((mulier estma­sculus occasionatus »: unde sicut deficit

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. IV, CAPUT VI. 87

in complexione, ita etin ratione. Et indeest, quod propter defectum caloris etcomplexionis sunt pavidaa et mortistimidaa: quod in bellis maxime iugien­dum est. Propter vero defectum ratio—nis, carent astutiis bellicis, quibus pu­gnantes ut plurimum sunt victores,sicut Vegetius tradit Da ra militari:unde tradunt historia, quod Alexanderquibusdam astutiis et blanditiis devicitAmazonas, magis quam bellandi forti­tudine: quarum regnum temporibusejus fortissimum et potentissimum eratin Asia.

Quarta ratio sumitur ex periculosocommercio viri et mulieris, quia actusvenereus corrumpit extimationem pru­dentiaa, ut tradit Philosophus, in VIIEthic.. et impossibile est in eo aliquidintelligere. Ex qua causa virilis animusenervatur: unde ferunt historia; JulinmCaesarem, cum bellum immineret, jus­sisse suas omnes delicias separari a.castris, et praacipue mulieres. Cyrusetiam, rex Pcrsarum, cum Lydos supe­rare non posset, quia fortissimi erantet ad labores assueti, tandem per ludoset usum veneris ibidem constitutos vir­tute et fortitudine enervatos perdomuit.De ipsis insuper Romania antiquis sicscribit Vegetius in principio primi li­bri: <<ldeo ipsos pcrfectos ad bellumsemper, quia nullis voluptatibus nullis­que deliciis [rangebantur ». Quid plura ?quia etiam equi fortissimi, qui aliassunt audacissimi ad pugnandum, et pro­cul odorant bellum, ex presentia equaadistrahuntur &pugna. Propter hanc ergocausam ipsa: Amazones, ut historia!narrant, nullum virum in sua. recipie­bant acie.

Patet igitur ex jam dictis, mulieresa rebus bellicis excludi debcre.

CAPUT VI.

Assumit alteram partem, quod non estconveniens mulieres eatponi debere bel­licis rebus, et responderiad argumentuin contrarium facta.

Sed quia motivum dictorum Philo­sophorum probabililatem habuit, sicutin argumentis apparet; solvendae suntipsorum rationes, et cum reverentiapertractandaa. Quod enim ponitur exem­plum de avibus rapacibus, et quibus­dam bestiis, quod audaciores et íortioressunt foaminaa ad pugnandum et capien­dum praadam: ergo similiter erit in mu­lieribus: ad hoc est responsio, quia nonest simile de avibus, et bestiis, et mulie­ribus. Ut enim dictum est supra, homonaturaliter est civilis et cneonomicus, etin gubernatione sua familiaa propriusactus est mulieris, sive in nutritionefiliorum, sive in honestate servanda indomo, sive in provisione victualium:qua: omnia. fieri non possent, si rebusbellicis intenderent. Et propter haecnatura ipsam sic disposuit, ut ab ipsa.pugnandi occasio tolleretur: quia, utPhilosophus De animal., mulieres debi—liora habent corpora quam Viri, et suntminoris caloris, et sola illa membragrossiora in eis videmus, qua: ad actumordinantur generationis et gestum, utventer, et nates, ac ad nutrimentummammillaa. Omnia autem alia habentsubtiliora et debiliora quam viri, etminus nervosa, in quibus fortitudo con­sistit, ut sunt pedes et crura, manuset lacerti, et sic de singulis membris,ubi fortitudo fundatur, ut dictum estsupra.

Quod vero dicitur, quod fortitudoaugetur in cis per exercitium, hoc estverum: ergo pugnare expedit eis: adhoc responderi potest, quod sola for­titudo non sufficit ad vincendum inpugna, ut probat Vegetius De re milítan'in principio; sed astutia bellaudi, quamulieres carent. Rudis enim et indocta

88 DE REGIMINE PRINCIPUH -LIB. IV, CAPUT VH.

multitudo exposita est semper ad ne—cem. Sic autem brevitas corporum R'o­manorum adversus Germanorum proce­ritalem prmvaluit, ut ibidem dicitur. Etpraaterea mulieres non debent actibusexponi ex quibus &. virtutibus exclu­dantur; quod contingit, si rebus bellicisdeputentur propter incentivum libidinis,quod in eis est, et respectu sui, ot exconsortio viri: propter quod natura mu­lieri multa frama providit, ut est ve­recundia, qua: est pracipuum vinculumejus, ut Hieronymus scribit ad Cellan­tiam virginem, talares vestes, annulusin digito, servitus viri. Sic enim Scri­ptura sacra teslatur: Quoniam sub m'n'potealate eris. Bellicis autem rebus in­tendere in republice. libertatem meretur,undo et militibus jura gentium specialesapices privilegiorum concedunt.

Quod autem tertio objicitur superidem medium de íortitudine ad bellan­dum, locum haberet, si sola fortitudoesset causa. Victorias, et aptitudo mem­brorum esset in fmminis ad pugnandum,sicut in viris, cujus contrarium est pro­batum. Et praetereu natura mulierisest a. viro pati, et non agcre: puguareautem summa est actio, cum sit actusfortitudinis, qui solus, si laudabiliterexerceatur, meretur coronam.

Dicendum est ergo simpliciter, mulie­rem nou debere exponi bellicis rebus,sed in domo quiescere, curam gerererei iamiliaris, ut dictum est supra: undeet in hoc Salomon, in fine Prov., forti­tudinem mulieris commendat, specialede ipsa componens Canticum, sub litte­ris hebraici alphabeti, ac totum circacam ad domesticam referens actionem.Mulierem, inquit, fortem quis invem'et?Procul et de ultimis linibus pretiumejus; quasi multum sit reverenda, sihabeat, qua: sequuntur. Unde primoponit artem filandi: Quasim't, inquit,lanam et linum, et operata est consiliomanuum suamm, per hoc volens osten­dere, quod istud sit proprium earumofficium: propter quod et in gestisCaroli Magni scribitur, quod filiabussuis, quas intime dilexit, colo et fuso

mandavit insistere, et operosas esse.Ulterius Salomon subjungit alios actusmulieris, qui referuntur ad domesticamdomum, ut est Iiliorum curam habere,familiam dispensaro, suse domui pro­videre, amicos viri sui honorare, acdefectus ejus supplere: que sunt pro­priae operationes conjugis, et ad bonamatrimonii pertinentes, ut de Abigailuxore Nabal Carmeli scribitur, sicutpatet in 1 Reg. Sed quia talis sollici­tudo mullas habet perturbationes, ut deMartha dicitur in Luca: Martha, Mar­tha, sollicita es, et turbaria erga plu­rima, cum talia. sint objectum virtutiset fortitudinis: ideo dictus Sapiens ta­lem mulierem tortem vocat, non quidemfortitudin'e ad opera bellica, sed adpatienter gubernandam familiam, utsuperius est ostensum.

CAPUT VII.Refert aliam opinionem dictorum phi­

losophorum quantum ad principa­tum, quem volebant esseperpetuum:circa quam disputat ad utramquepartem.Est autem et alia couditio, quam

Philosophus, in II Palit., attribuit po­litia: dictorum philosophorum, videlicetmagistratus ad regimen juxta moremAtticaa regionis, cujus caput suut Athe—na, post mortem vidclicet Codri regis:quos quidem magistratus romana resPu—blica senatores vocabat. Hos prafatiphilosophi voluerunt esse perpetuos etquoscumque otficiales in sua politicsconstitutos: quorum motivum, Iuit imi­tatio nature, ut Aristoteles eis impo­nit. Videmus enim in terra, quod partesejus eodem modo semper se habent,ut in mineris contingit: quia. mineraauri in eadem parte terra! semper ge­nerat aurum, et minera argenti argen­tuin. Unde in Job., xxvm, 1, dicitur:Habet argentum venarum warum prin­cipía, et aura locus est, in quo con—Ilatur._ Ex hoc ergo principio sic con­cludunt, quod si locus auri numquam

DE REGIMINErmxcrrw - LIB. rv, cnur vn. 89

mutatur et argenti, ut fiat locus plumbivel ferri ; nec locus plumbi vel íerri,ut fiat locus auri vel argenti: sic etin principaLibus contingere debet: quianec principes, nec sui officiales mutaridebent, ut tiant aliquando subditi, velquod subditi tiant officiales vel princi­pes: quia ars imitatur naturam in quan­tum potest.

Amplius autem: ad hoc idem prohan­dum, sic argumentum assumi potest:quia, ut Philosophus dicit in principiosuae Metaph.: aExperientia facit ar—tem, et inexperientia casum », et Ve—getius, De art. milit.: <<Scientia, in­quit, rei militaris nutrit audaciam.Nemo enim facere metuit, quod se benedidicisse contidit ». Ex his autem ar­guitur, quod si fiat mutatio rectorum\'el principum, seu magistratus, inter­dum assumitur inexpertus ex quo multicontingunt errores in politia.

Rursus ad idem. Talis vicissitudoregimini derogat, ut dictum est suprain secundo libro: quia datur occasiosubditis non obedientife ex spe evadendimanum principis, vel veniendi ad di­ctum principatum: et sic motivum di—ctorum philosophorum, Socratis videli—cet et Platonis, videtur consonum rationi.

Sed e converso fuit motivum sapien—tum Urbis, sive romana: rcipublicaz, quiapost expulsionem regum statueruntconsules: unde in 1 Machab., vm, 16,scribitur, inter alia commendabilia deRomania, quod committunt uni homím'magistratu/m suum per singulos armoadominari universa; terra: maz, et omnesobedium uni. Causam autem assignanthistoria, ut nec insolens diu manoret,et moderatior cito succurreret. Quamquidem causam Philosophus etiam 'tan­git in II Palit., quia mutare aliquandoprincipatum ac dignitatem, magistratuspersonis idoneis distribuere, causa estmajoris pacis in civitate, et in politiaquacumque.

Alia autem causa assumitur ox unoprincipio Philosophi, V Ethic., ubi dici­tur, quod <<principatus virum osten­dit ». Contingit enim interdum perso­

nam assumptam ad dignitatem esse ho­minem virtuosum in gradu suo; sedpostquam statum principatus accepit,elevatur in superbiam et tyrannus ef­ficitur: sicut accidit do Saule, de quodicitur in I Reg., quod, quando assum­ptus est in regem, inter filios Israelnon erat melior vir illo, et solis duobusannis in sua permansit innocentia. Post­quam autem factus tyrannus, et Deoinobediens, dictum est ei per Samuelem(xv, 23): Quia. abjecísti sermonemDomini, et non obedisti voci ejus, ab­iecit te Dominus ne sis rez.

Amplius autem: gradus quidam est innatura hominis, quantum ad virtutes etgratias. Quidam enim sunt ad subje­ctionem dispositi, sed ad regimen mi­nus valent ; quidam autem e converso.Ex tali ergo opinione, quia bonus estsubditus assumptus, et male regens, siperpetuetur cum principatu, est causascissurae in civitate, conveniens estmutare rectores.

Rursus: appetitus honoris inest ho­mini: unde Valerius Maximus dicit:quod nulla est tanta humilitas, quaehac dulcedine non tangatur: et hincsequitur aliud, scilicet quod est supe­rioris impatiens. Dare ergo principatumuni soli est causa seditionis in multi­tudine. Et ista est etiam ratio Aristotelisin ll Palit., ubi dicit, quod Socratessemper facit eosdem principes, quodseditionis est causa apud nullam digni­tatem possidentes. Videntes enim seomnino statu carere, si contingat eosesse viriles et animosos, ad discordiasnituntur civium. Propter quod ValeriusMaximus refert do Fabio duce romanolibro X, do quo dictum est supra,quod cum saepius consulatum habuisset,et in sua progenie talis dignitas a longotempore per successionem continuata es­set, id egit cum populo, ut aliquandovacationem ejus honoris Fabia gentidarent. Laudabilis igitur politia est, inqua secundum merita unicuique civivicissim distribuuntur honores, ut an­tiqui tecerunt Romani, quam etiam Phi­losophus magis commendat.

90 DE REGIMI'NE PRINCIPUM - LTB. IV, CAPUT VIII.

CAPUT VIII.

Hic declarat melius esse in politia nonperpetuum rectores; et respondet adpartem oppositam: ubi etiam dicit,nullum in Lombardia habere domi­nium, nisi per viam iyrannicam,duce Venetiarum az,-cepio.

Sed quod pro se indueunt de minerisprazfati philosophi, nou habet similitu—dinem, sive necessitatem in arguendo, eoquod mineraa sive auri, sive argenti, sivecujuscumque metalli recipiunt impres—sionem a corpore ccelesti, quaa est adunum determinata: undc sicut' ficulneasemper ficus producit, et non aliumfructum propter eadem principia quaasunt in ipsa, et mediante influentia coe­lesti ; ita et eadem pars terra: sic dispo­sita, ut sit minera auri, semper facietaurum. Sed non sic est de voluntatehumana, quze sideribus non subjicitur,ut Plolemazus probat in Centilogio, quiavolubilis est: unde actus humani po­nuntur a Philosopho in Ethicis de con­tingenti materia, et inde variantur debono in malum, et a converso; et ideopcrpetuatio est periculosa.

Sed quod postea dicitur de experien—tia, hoc supponi debet, ut eligatur ex­pertus, qui possit et sciat regere, etcives dirigere ad virtutem: alias si eli­gitur unus insufficiens pretio vel amore,jam politia est corrupta. Formam enimeligendi tradit ille Jethro Moysi cognatosuo, ut in Exod., xvm, 21, scribitur,loquens de principibus et assessoribuspopuli: Provide, inquit, viros potentesde omni populo, in quibus sit veritas,et qui oderint avaritiam ; et constituee'a: cis tribunos, et centuriones, quinque:—genarios et decanos, qui judicent popu.­lum; Philosophus etiam, in V Ethic.,dicit, quod <<non sinimus hominem prin­cipari, in quo est natura humana tan­tum, sed illum qui est perfectus secun­dum rationem »: quia, si aliter fiat,assumptus ad principatum, dat sibi plusde bonis, et tyrannus efiicitur.

Quod autem inducitur ultimo de de—

rogatione regiminis, si principatus im­mutetur, hic attendendum est, sicut ta—ctum est supra. in 11 libro, quod regionesdiversiiicantur quantum ad homines, etin complexione et in modo Vivendi,sicut czetera viventia secundum aspe­ctum ct.-eli,ut Ptolemmus tradit in Qua­dripart. Si enim plants: transferuntur adaliam regionem, ad ejus naturam con­vertuntur: simile est de piscibus et ani­malibus. Sicut ergo de viventibus, itaet de hominibus. Gallici enim, qui setransferunt in Siciliam, ad naturamapplicantur Siculorum: quod quidem ap­paret, quia, ut narrant historia, jam terest populata dicta insula de prmfatagente. Primo enim tempore Caroli Ma­gni ; secundo ad trecentos annos temporeRoberti Guiscardi ; et temporibus no—stris per regem Carolum, qui jam indue­runt ipsorum naturam. Hoc ergo suppo­sito, dicendum est, quod regimen etdominium ordinari debet secundum dis­positionem gentis, sicut ipse Philoso­phus in Palit. tradit.

Quaadam autem provinciae sunt ser—vilis natura: et tales gubernari debentprincipatu despotico, includendo in des—potico etiam regale. Qui autem virilisanimi et in audacia cordis, et in con­fidenlia suse intelligentiaz sunt, talesregi non possunt nisi principatu poli­tico, communi nomine extendendo ip­sum ud aristocraticum. Tale autemdominium maximc in Italia viget: undeminus subjicibiles iuerunt semper pro­pter dictam causam. Quod si velis tra­here ad despoticum principatum, hocesse non potest nisi domini tyrannizent:unde partes insulares ejusdem, qua: sem­per habuerunt reges et principes, utSicilia, Sardinia et Corsica, semper ha­buerunt tyrannos. ln partibus autemLigurie, Emilia: et Flaminina, qua: ho—die Lombardia vocatur, nullus princi­patum habere potest perpetuum, nisiper viam tyrannicam, duce Venetiarumexcepto, qui tamen temperatum habetregimen: unde principatus ad tempusmelius sustinetur in regionibus supra­dictis.

DE REGIMINE PRINCIPUM - LID. IV, CAPUT IX. 91

Quod enim dicitur derogare politiae,non est verum, si eligantur idonei: alias,ut dictum est, corrumpitur politia. Ido­neos autem Aristoteles tradit, in Palit.lib. IV, mediocres civitatis, hoc est necnimis potentes, quia de tacili tyranni­zant, nec nimis inferioris conditionis,quia statim democratizant. Cum enimse in alto considerant, sui immemores,et sicut ignari regiminis, in erroris ba­rathrum submerguntur, vel de improvidacura ad subditos, vel de praasumptuosaaudacia ad aliorum gravamina: unde etpolitia corrumpitur et inquietatur. As­sumendi igitur sunt rectores vicissim inpolitia, sive consules, sive magistratusvocentur, sive quocumque alio nomine,dummodo idonei reperiantur.

Ampiius autem nec periculum immi—net, quia judicant secundum leges eistraditas, quibus sunt per juramentumastricti: unde non est materia scandalipuniendo, quia tales ]eges ab ipsa mul­titudine sunt institutaz. Rursus nec do­minio derogat, si leviter puniat secun­dum naturam gentis subjectaa: quiaaliquando in talibus regionibus meliuspolitia servatur dissimulando culpam,\'el dimittendo pmnam. In quo factovirtus epicheiae, de qua Philosophus lo­quitur in V Ethic., videtur locum ha­bere, _quaajustum legale diminuit. lnquo etiam regimine regula; illius summipastoris sunt attendendaa, videlicet beatiGregorii in Registro et Pastor., in qui­bus modum correctionis tradit secun­dum personarum statum et qualitatem._

CAPUT IX.

Hic disputat de communitate bonorumquantum ad possessiones, quam qui—dem philosophns nomine Pheleas di­cít debere adwquari in omnibus: etquod est falsum quod Lycurgusphilosophus sensit.

Et quia opiniones dictorum philoso­phorum versabantur circa. communita­tem possessionum, congruum videtur de

aliis dicere, qui circa ipsas suam con­stituerunt politiam. Duo enim fueruntphilosophi, qui considerantes litigia ge­nerari in civitatibus ex eo quod unusabundat, et alter caret, voluerunt insua politia adaaquare in civitatibus suispossessiones. Unus íuit Pheleas Chal­cedonius, de quo Philosopbus loquiturin II Palit., alter fuit Lycurgus, Spar­tanorum regis ňlius, qui Lacedamoniisjura constituit, ut tradit Justinus, utmquata 'possessio neminem potentioremaltero redderet. Modus autem, quemteneri voluit Pheleas in adaquando,narratur a Philosopho, ut fieret vide­licet in ipsa constitutione civitatis, ha­bita consideratione multitudinis ci­vium et camporum: alias difficile judi­cabat: et ut hoc perseveraret, ordinabatmatrimonia contrahi inter majores etminores: et sic per hoc tollebanturjurgia, amovebantur iujurize, aufereban­tur arrogantiaa, vel superbiendi materia.Ad hoc etiam movebat exemplum inaliis politiis. Quia, ubi est bonorumtemporalium imequalitas, contingit saa—pius perturbatio: ibi enim est invidendioccasio: inde cupiditas oritur, quaz,juxta Apostolum, radix omnium malo­rum est. Ipse etiam Lycurgus propterhanc causam in legibus, quas Lace­dzemoniis tradidit, pro ipsorum con­servanda politia, artificiales subtraxitdivitias, sive numismata in commutatio­nibus rerum venalium, in solis natu­ralibus divitiis tales permutationes re­linquens.

Sed hanc positionem Phi'losophus re—probat in II Palit., ostcndens hanc adae­quationem omnino impossibilem, et perconsequens contra rationem.

Et primo ex parte humana natura,qua? non semper in familiis multiplica—tur azquaiiter: quia contingit unum pa­tremfamilias habere multos filios, aliumautem nullum. Quod ergo isti duo ha­berent aquales possessiones, esset im—possibile: quia una tamilia deficeret invictualibus, altera superabundaret; ethoc esset contra provisionem naturae:quia qua: familia plus multiplicatur in

92 DE REGIMINEramcxruu - Lm. IV, CAPU'I'x.

prolem, amplius cedit ad firmamentumpolitia propter ipsius augmentum, quamqua: in generatione prolis deficit; etquodam jure natura: magis meretur &republica, sive politia provideri.

Amplius autem: natura non deficit innecessariis, ut dictum est supra ; ergonec ars, quae civilis est regiminis. Sedhoc contingit, si in familiis adequan­tur possessiones, quia. videlicet civesmoriuntur penuria, unde politia corrum­pitur.

Non tantum autem ex parte na­turaa humanze sequitur inconveniensadequate possessiones, sed etiam exgradu personze. Est enim difierentia in­ter cives, quemadmodum inter membracorporea, cui politia est superius com­parata. In diversis autem membris vir­tus diversiiicatur, et operatio. Constatenim quod majores expensas cogiturfacere nobilis, quam ignobilis: unde etVirtus liberalitatis in principe magni­ficentia vocatur, propter magnos sum­ptus. Hoc autem iieri non posset, ubipossessioncs essent mquales: undo etipsa vox evangelica testatur de illopatrcfamilias, sive rege, qui peregre pro­fectus est, qualiter servis suis bonadistribuit, sed non zequaliter, immo unidedit quinque talentu, alteri duo, aliivero unum, uuicuique secundum pro­priam virtutem.

Amplius autem: nec ipse ordo na­tura: hoc patitur, in quo divina pro­videntia res creatas in quadam ina:­qualitate constituit, sive quantum adnaturam, sive quantum ad meritum.Unde ponere aaqualitatem in bonis tem­poralibus, ut sunt possessiones, est or­dinem in rebus destruere, quem Augu­stinus respectu inzequalitatis deiinit, DeCim't. Dei: est enim ordo parium etdisparium rerum sua. cuique tribuensdispositio. Et ex hoc Origenes in Pe­n'archon reprehenditur, quia omnia dixitaqualia ex sui natura, sed iacta. suntinequalia propter defectum sui, hoc estpropter peccatum. Non ergo ex adw­quatione possessionum vitantur litigia,quin potius augmentantur, dum in hoc

destruitur, sive tollitur jus naturse,quando subtrahitur indigenti, qui plusmeretur.

Item, quia contra rationem est esseomnia aequalia in politia, cum om­nia Deus instituerit in numero, pon­dere et mensura, ut in libro Sapient.dicitur, qua—,gradum inaequalitatis po­nunt in entibus, et per consequens incivilibus, sive politicis.

.CAPUT X.

Agitur rursus de politia Platonis etSocratis quantum ad genem homi­num qui requiruntur in ea, qua suntquinque; ubi multum disputatur denumero bellatorum.

Sed redeundum est ad politiam So­cratis et Platonis, quia. quazdam aliaconstituerunt in ipsa. pr.-eter ea quaodicta sunt supra. Suam enim civilitatemdistinxcrunt in quinque genera homi­uum, videlicet in principes, consiliarios,bellatores, artifices et agricolas. Quaequidem divisio satis videtur sufficiensad periectionem civitatis, quia omnia.genera hominum comprehendit, qua: adregimen politicum pcrtinent.

Sed Aristoteles in hoc przedictos phi—losophos videtur reprehendere. Tum quianumerum ponebant bellatorum exce­dentem proportionem civitatis: ponebantenim mille bellatores ad minus, vel adplus quinque millia. Secundum, quodPhilosophus reprehendit, est, quia sicdistingucbant bellatores ab aliis, quodnullo modo se exponerent bellicis re—bus alii cives a bellatoribus.

Sed quantum ad primum non videturdeterminatus numerus posse poni, eoquod omnes civitates non sunt zequalispotentiae et virtutis: undo considerandaest multitudo papuli in civitate, et se­cundum numerum constituere bellatores.Item latitudo regionis, ut sit sutiicientiapascuorum et victualium: unde Aristo­teles dicit in 11 Palit., quod, si tantadebeat esse multitudo bellatorum in ci—vitate, oportet ipsam adaequari civitati

DE mamma ramenou - LIB.IV, cum: x. 93

Babyloniaa, qua: videlicet excedit ingentis multitudine, et in latitudine cam­porum. Sed si attendimus ad ipsum nu­merum bellatorum, qui est mille, uthistoriaa tradunt, secundum unam expo­sitionem, politia Platonis et Socratis cumcivilitate concordant Romuli, primi con­structoris Urbis, a quo et istud nomenmiles originem habuit: unde et milesdicitur electus ad bellandum ex numeromille, quia mille erant tunc expeditibellatores ab ipso electi ad pugnandumcontra adversarios Urbis, ut contra Sa­binos primo, ulterius vero contra" Sam­nites; et sic in hoc concordabat Romu­lus cum Socrate et Platone, licet primusconditor Urbis per longum tempus Phi­losophos antecesserit saape dictos. Aliomodo dicitur miles quasi unus ex mille,juxta quod Scriptura volens commendaresanctum David de constantia et fortitu—dine: Dilectus, inquit, meus candiduaet mbicundus, electus ea: millibus ; utsic importet quamdam excellentiam inpugnando: quos Scriptura sacra expe­ditos vernaculos appellat in Genesi. Sicenim scribitur de Abraham, quod con—tra quatuor reges processit cum trecentisdecem et octo expeditis vernacnlis, quiquinque reges devicerant, capto Loth,nepote ejusdem Abraha, cum tota fa­milia: unde satis credibile videtur, quodmajorem habuit mullitudinem ad pu­gnandum ; sed isti nominantur propteripsorum probitatem ad invadendum.Sic et Gedeon trecentos elegit de populolsraelitico ad pugnandum contra castraMadianitarum, ut in lib. Judicum tra­ditur, quos probavit divino mandato esseaptiores ad pugnam, ex eo quodtransiens populus quasdam aquas, om­nibus ex populo hibentibus ex aquispraedictis et genua flectentibus, illi solilambuerunt ut canes, non poplite ilexo.Tales igitur sic electos non videtur pos­sibile mille in civitate reperiri, et multominus quinque millia: et sic vera estsententia Aristotelis contra Socratem etPlatonem, si sic intendant.

Secundum vero quod Aristoteles im­probat, est de distinctione bellatorum,

quasi alii cives sint immunes a hello, utconsiliarii et artifices: quod non est ve­rum, ubi sit aggressus multitudinis con­tra cives. Quamvis autem bellatoressint aptiores ad pugnam, quia experien­tiam habent, et pugnandi artem, et, ut aitVegetius: <<Nemofacere metuit, quod sebene didicisse confidit »; impctum ta­men multitudinis sustinere non possent,nisi cum multitudine. Sic enim JudasMachabzeus defecit, quia cum paucispugnavit contra multitudinem Bacchidis,principis Demetrii regis, recedente abipso multitudine sua: gentis, sicut patetin I lib. Machab. Hinc est etiam quodquamvis Saul elegerit tria millia viro­rum ad defensionem sui regni (duo enimmillia erant cum ipso, ubi ipse curiamtcnebat, ut in Magmas et in Bethel,mille vero cum Jonatha in domo pro­pria, ut in Gabaa Benjamin), nihilo­minus contra multitudinem hostiummultitudine usus est: unde cum NaasAmmonites, rex ejusdem regionis, obsi­deret cum multitudine Jabes Galaad,trecenta millia de íiliis Israel congre­gavit in castris, et triginta millia detribu Juda ad expugnandum Ammonitasprafatos, ut scribitur, I Reg.

Sed advertendum quod militaris di­sciplína Vegetii, in lll libro, secundumsententiam Lacedmmoniorum, sive Athe—niensium, restringit numerum in exer­citu armorum, videlicet ad decem milliapeditum, et duo millia equitum, vel adplus viginti millia peditum, et quatuormillia. equitum,ostendens magnum mul­titudinem esse damnosam, tum quia dif­ficilius regitur, tum quia laboriosius invictnalibus providetur. lbidem etiamcum exercitu computat non solum tiro­nes, sed etiam auxiliatores, quod adalios cives referimus, qui non erantmilitia: deputati. Et praeterea idem Ve—getius in I libro, ubi docet eligi tiro­nem, ad agricolas et artificcs magisremittit, eo quod assueti sunt ad la­bores.

Assumendi sunt igitur cives ad pu­gnam non solum bellatores distincti, inquocumque genere sint, sive consiliarii,

94 DE mamma PRINCIPUM- mn. IV, CAPUTxt.

sive artifices, sive agricultores, dum­modo dispositionem corporis habeant,unde non impediantur & pugna, ut sunthomines corpulenti et ponderosi ad am—bulandum; cives nimís deliciis dediti;homines etiam proveetze aatatis, quosemeritos babebant antiqui Romani ; ho­mines etiam quos divina lex prohibet &pugna. Hos excludere a pugna dignumvidetur, ut patet in Deut., quos lexprmdicta prohibet, instante exercitu, etacclamante prmtore. Ubi quatuor generahominum ponuntur, qui a pugna exci—piuntur ibidem: videlicet qui mditicas­set novam domum, et non ea fuissetusus ; vel qui plantasset novam vineam ;qui in proximo uxorem duxisset: quaequidem tria intentionem distrahunt apugnante, et ex hoc efticitur minusaudax. Quartum genus est nimís timen­tium mortem, qui a. sacra. Scriptura for­midolosi vocantur. Vegetius etiam inprincipio I libri, inter artifices quinquegenera hominum dicit excludenda & ca­stris, videlicet piscatores, aucupes, dul­ciarios, id est qui deliciis intenduntq;lenciones, id -est qui molles sunt etflexibiles ; item qui videutur intenderead genesia, id est ad opera muliebria.,ut sunt opera textrina, sive venerea.

Ceterum de ordine castrorum siveexereitus, et ipsius rectoribus seu mo­toribus, non est praesentis negotii: quianostrum non videtur congruum docerepugnare, vel de ejusdem pugnaa gym­nasiis agere, sed solam veram traderepolitiam: per quam, si ad veram per­tingamus, disponimur ad vivendum se­cundum virtutem, et quasi participamuscaalestem, qua est Civitas Dei, de quagloriosa dicuntur.

CAPUT XI.

Hic declarat de politia Hippodomiphilosophi, qui reprehenditur quan­tum ad genem hominum, quia ponitsolum tria, et quantum ad numerumpopuli.

Prazter has autem quamvís Philoso­phus in II Palit. multas pertractet po­litias. inter alios tamen a supra dictis,qui multum de politia tractaverunt, fuitHippodomus philosophus Eriphontis fi—lius, sed Milesius patria, unde Thales,unus ex septem _sapientibus, originemtraxit. Hic enim suam politiam ex mul—tis et ad plura ordinavit, et primo qui—dem in ea numerum mullitudinis deter­minatum tradidit civitati circa decemmillia virorum: quem numerum suffi­cienter putnbat in civitate: cujus fortefuit motivum quod superius traditumest de castris, quia melius gubernantur,et in victualibus potest per rectorescongruentius provideri. Dictam autemmultitudinem nd tria. genera hominumreducebat, ad bellatores videlicet, arti­fices et ngricolas. In qua idem di­visione sic ponebat eos esse distinctos,quod nec bellator ad culturam terra,nec ad negotiationes, nec agricola adarma transiret. Horum autem generumhominum sufficientiam dicebat esse,quia ordinantur ad conservationem hu­mana: vitae. Agricola quidem quantumad victum, artifices autem quantum adtegumentum, sed bellatores ad bonorumsuorum firmamentum, sive custodiam.Sed si ad ea [attendamus ], qua: dictasunt supra, et infra. est dicendum, faci­liter errorem dicli philosophi percipcrepossumus ex jam díctis: quia in po­litia determinatum numerum dare nonpossumus, sed multiplicatur in ea po­pulus vel propter amcenitatem loci, velpropter famam regionis, vel proptertcecunditatem gentis. Rursus videmuscivitates, quod quanto magis abundantin gente, tanto majoris potentiaa et fa­mosiores judicantur: nec propter hoc

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. IV, CAPUT XII. 95

impediuntur in regimine, si per offi­ciales bene disponantur et rectores:quia paenae in legibus institut.-e homi­num arcent malitiam, et sunt in po­litia medicina: quazdam, ut tradit Phi­losophus in II Ethic.

Nec iterum distingui sic debet, quincum opportunitas hoc requirit, illa triagenera sint admixta: quia artifices etagricolae aliquando sunt bellatores, cumde istis duobus generibus hominum prae­cipue eligantur tirones, ut dictum estsupra ex verbis chetii; et e conversodicimus de bellatoribus ad artifices etagricolas, cum de eis saapius assuman—tur. Sed et sua divisio de solum tribusgcneribus hominum non est sufficiens:quia relinquit consiliarios et sapientes,qui sunt principalis pars politiae, sinequibus convenienter politia ipsa nonrcgitur: ut enim historia: tradunt, De­mosthenes Atheniensis prazfatos virosperitos, vel quoscumque senes exper­tos sic se habere ad politiam dcfinit, utcanes ad gregem, quorum custodia ar­ceutur lupi: sic et se habent sapicnteset advocati in civitatibus, quia canessunt populi. Unde Tullius scribit inlibro De ollie., quod Solon plus pro­íuit reipublicae civitatis Atheniensis,quai legibus et institutis ejus erudita(uit, quam victoria Themistoclis, quodbellum gestum [uerat consilio magistra­tus, sive senatus instituti ab codemsapiente, qui fuit unus de septcm.Undo et in Ecole., 1x, 18, scribitur:Melior est sapientia quam arma bellica.Vegetius etiam De art. milit., et Va—lerius Maximus de Aristotela referunt,quod cum esset vitae supremaa, reliquiassenilibus atque rugiosis membris in.summo litterarum otio vix custodiens,adeo valeutcr pro salute patria: incu­buit, ut cam hostilibus armis quasi soloar.-quatam, in lcctulo Athenis jacens eri­peret: et quantum ad hoc simile ineodem libro Eccle., 1x, 14, scribitur desapiente: Civitas parva et pauci in eam'ri: venit contra eam rex magnus, etvallavit cam, exlruan'tque munítionesper gyrum, et per/eda est obsidio,

sicut accidit de Athenis per Philippum,regemiMacedonum,ut historie tradunt.lmwntus est in ea vír pauper et sapiens,ut dicti Philosophi, quorum fuit pro­prium mundum spernere, et quasi vi­tam religiosam eligere, sicut Hierony—mus scribit, et postca subditur ineodem libro, quod liberavit urbem persapientiam saam. Concluditur ergo cxprsemissis, consiliarios non debere ex—cludi & politia. Eodem etiam modo necrectores, cum siut caput universitatiscivilis, ex quo totum corpus dependet.

CAPUT XII.

Refert diam opinionem ejusdem quan­tum ad possessiones, quas in trespdrtes dividil; et in quo salvatursua positio.

Sunt autem et alia, qua: dictus Hyp­podomus posuit in sua politica, ut estde distinctione possessionum: quia intres pattes distinguebat possessionestotius regionis civitaljs. Quasdam enimdeputabat ad rem sacram, qua: scilicetdivino cultui dedicabantur, ut sunt ho­die bona ecclesiastica; quasdam autemassignabat commuues, quaa bellatoribusdispensabantur; quasdam vero pro­prias, qua; agricolis debebantur. Arti­[icibus vero nihil assignabatur, eo quodex arte sutíicienter vivere possent. Sedhmc divisio, etsi insufficiens videbaturin multis, in quantum tamen ad aliquidlaudabilis erat, in eo videlicet quoddivina: reverentiae deferebat. Quam qui­dem et jure natura: et jure divino de­bemus: sic enim mos fuit apud anti­quos Romanos, ubi viguit disciplína.Uncle Gen., van, scribitur, quod totaterra !Egypti, imminente fame, temporeJoseph, in servitute redacta est regis,praater terram sacerdotum, quae videlicetsic erat dedicata Deo, quod alienarinon poterat, sicut nec hodie possessio­nes Ecclesia, nisi multum legitimis ca­sibus. Philosophus etiam retert in suaMetaph., quod Egyptii fuerunt de pri­

96 DE REGIMINErmxcxruu - LIB. rv, CAPUTxm.

mis philosophiaa vacantibus, et przecipuein mathematicis artibus: cujus rationemassignat, quia gens illa sacerdotalisplus _vacare permissa est, ex abundantiavidelicet eorum quae habebant ex pos­sessionibus eis concessis, per qua tol­litur sollicitudo in quaerendo victum.Et quamvis lex Mosaica prohibeat sa­cerdotibus inter fratres suos possessio­nes habere, plus tamen eisdem concessit,dum omnium civium possessiones inpartem fructuum percipiunt, videlicet de­cimarum. Unde Malach., nr, 10, scribitur:Allerte, inquit, omnem decimationem,ut sit cibus in doma mea: et de hoc,quasi de opere perfecta justitiaa, se illePbarisaaus extollit in Luca: Decimus,inquit, do, videlicet sacerdotibus et Le­vitis, omnium qua; possídeo. Rationabileetiam erat, quod Hippodomus de Bella­toribus seu militibus ordinaverat, utstipendia perciperent de bonis commu­nitatis, sicut communitati deserviunt.Sic etiam romana respublica statuit, utde publico mario viverent. Quo quidemtitulo dicit Joannes Baptista militibus,ut in Luca, m, 14, scribitur: Estateinquit. contenti stipendiis vestris. EtApostolus in 1 epist. ad Cor., 1x, 7:Quis, inquit, militat stipendiz's suisumquam?

Sed in hoc sua deficiebat politia inquantum solis agricolis proprias assi­gnabat possessiones, nisi forte hoc di­catur ratione agriculturaa, quia hic estproprius eorum actus: unde agricolasproprias dicuntur possessiones haberequantum ad culturam, caetcri vero cives,quantum ad usum. Alias esse imperfectapolilia et defectiva. Constat enim pos­sessiones, ut dictum est supra in se­cundo libro, inter naturales divitiascomputari: quae sic vocantur, quia homoipsis naturaliter indiget ut necessariishumana: vitae, et propter ipsarum amce—nitatem, ad refocillationem animaa: undeprimus homo primo usus est eis divinomandato, quia collocatus est in para—diso, quem Dominus plantaverat di­versis arborum generibus, ut operareturct custodiret illum operatione quidem

delectabili sine fatigatione, ut Augusti­nus exponit, VIII Super Gen. ad litt.De primis etiam filiis Adae, videlicetCain et Abel, historia Genesis narrat,quod prima ars, quam didicerunt, íuitgubernare divitias naturales, quia Cainfactus est homo agricola, Abel autemcustos ovium : in hoc volens ostendere,ipsas esse institutas ad indigentiamvitae. Ergo non solis agricolis erantassignandas possessiones, ut Hippoda­mus dicit. Ad perfectionem igitur poli­tiae requiritur, ut non solum agricolaeproprias habeant possessiones, sed etiamalii, nisi eo modo quo supra est decla­ratum; et tanto amplius abundent,quanto in altiori culmine sunt oonsti­tuti, ut supra. de regibus est dictum,ut jam patuit; ne forte ex nimia curarerum temporalium distrabantur a rebusbellicis, vel ipsorum nimia ammnitatemollescant, quod cedit in politiaa nonmodicum detrimentum. Unde et ipseHippodomus proprias eis auferebat pos­scssiones, ut solis armis intenderent.

CAPUT XIII.

Ponit opinionem qjusdem circa indiceset assessores politiaz, ubi divisionemfacit multiplicem et notabílem circaea qua: sunt agenda per judices.

Et quia Philosophus de dicto Hippo­domo longum adhuc sermonem fecitcirca suam politiam, et de ipsa multumest dictum, sub compendio accipiendaest sua traditio, qua: restat. Omniumenim referre politias, cum quelibet ci­vitas suam habeat et diversam, laborio­sum esset scribere et fastidiosum au­dire. Illud autem in quo multum instititdictus Hippodomus fuit de judiciis, utrefert Aristoteles in 11 Palit. Primoquidem de judiciis respectu sui: quiaomnia judicia ad tria reduxit, in qui­bus homines litigant, videlicet vel dedamno rerum, vel de injuria in perso­nam ; et hoc dupliciter, vel de offensain verbo, vel de gestu, quod dehono—rationem Aristoteles appellat, secun­

DE mamma rnmcrrrm - ms. rv, CAPUTxrv. 97

dum dictum Philosophum; vel est delmsione sive percutiendo, sive vulne­rando, quam Philosophus mortem vocat,quia ad mortcm ordinatur, de quibuslongus est sermo in jure civili: et hazcinjustificationem vocat ibidem, quiacontra justitiam exercentur. Distingue­bat etiam de judiciis ex parte judican­tium, quia ad duo genera referebat:videlicet ad patronum ordinarium; se­cundum vero erat provocatorium, quodipse principale vocat, in quo erat ap­pellationis refugium: et istud, ut Phi­losophus narrat in 11 Palit., volebatconstitui ex senioribus electis civitatis,qui male judicata revocarent, quosThusci antianos vel priores vocant, etad hoc sunt inventi. Interdum autemest syndicus constitutus ad idem, sicnominatus quasi curam gerens politiaz,ne laedatur per injusLitiam, ut faciuntcollegiorum ceconomi.

Item statuit dictus Hippodomus insua politia, in utroque praetorio tamordinario, quam principali, ut judiciafierent sine collectione sapientium, sedquilibet scriberet singillatim in pugilla­ribus de sententia ferenda suum consi­lium, quam ordinario, vel judici appel­lationis secreto porrigeret: cujus cau­sam Aristoteles assignat, ne forte timorecivium dejeraret, ct declinaret a vero:quem modum hodie politiaa Thuscorumobservant ponendo fabam, sive denariumin pyxidibus deputatis ad affirmativamvel negativam super rebus agendis prorepublica, sive pro condemnando, sivepro absolvendo civem.

ltem statuit idem Hippodomus in suapolitia quasdam leges pietate plenas, etjuri natura; consentaneas circa quzedamgenera hominum. Primo quidem quan­tum ad sapientes, ut si ex eis aliquisordinaret expediens civitati vel castro,honorem consequeretur juxta meritumoperis, sicut iactum est Joseph per Pha­raonem, ut in Genesi scribitur, et sicaccidit Mardochazo per Assuerum; ethoc propter beneficia qua: uterque con­tulerat, unus quidem regioni, alter veroprincipi. Hoc idem etiam de bellatori—

7 — De Regimine.

bus praecipit, ut si aliqui eorum mo—rerentur in hello ob defensionem patria!et bonum civitatis, ipsorum nati acci­perent cibum de :erario publico. In quoquidem romana rcspublica maxime co­natum adhibuit víctoriosos milites ho—norare sive in morte, sive in vita, uthistoria: tradunt; sed praecipue in filiis,quia in eis, cum sit ipsorum similitudo,satis perpetuatur memoria, ut verum sitquod in Eccli., xxx, 4, scribitur: Mor­tuus est enim et quasi non est mortuus:similem enim reliquit post se, videlicetin beneficio adepto causa patris.

ltem statuit quod totus populus, vi­delicet tam bellatores, quam artifices,quam etiam agricolaa, principem eligc­rent: nolebant enim principem per suc­cessionem, quemadmodum pro majoriparte observant 'civitates Italia.

Item: statuit quod principes de tri­bus haberent curam prwcipue, videlicetde rebus communibus, de peregrinis etorphanis: orphanos vocans omnes im­potentes, qui non possunt sua jura con—sequi. Quod et lex divina specialiterpraacipit, eo _quod eosdem alii de facililazdunt propter impotentiam resistendi.

Isla sunt igitur qua: de politia traditidem Philosophus. Et quamvis idemPhilosophus in II Palit. ipsam repre—liendat in mullis, que disputabilia suntin utramque partem, sicut actus hu­mani, cum sint de materia contingenti ;multa tamen laudabilia scribit, et qua:cum politia Romana concordant, sicutinfra videbitur. Et haac de ipso in tan—tum ad praesens sint dicta.

CAPUT XIV.

De politia Lacedaamoniorum, quamreprehendit circa regimen servorumet muliemm, et circa bellatores.

Nunc igitur ad alias politias proce­dendum, quas Philosophus refert inprazdicto libro secundo, ut Cretensiumet Lacedazmoniorum, qua: clarc vide­bantur et ex fama regionis, et ipsa­

98 DE molurus PRINCIPUM- ms. lv, CAPUTxrv.

rum antiquitatc, et earum auctore. EI.licet in multis Aristoteles commendetpolitiam praedictam, multa tamen ibi­dem reprehendit. Primo quidem deremissionc quantum ad servos, quianon ut subditos, sed ut amicos eos ha.—bebant, et inde lasciviebant, et etticie—bantur elati, et concitabant rixas inconfinibus Lacedamoniorum contra ty­raunos, ut de eis illud competeret, quodin Prov., xxrx, 21, dicitur: Qui deli—cate a pueritia nutrít servum suum,posted illum sentiet contumacem. Item,ibidem 19, dicitur: Sen—us verbis nonpolest emendarí, quia quod dicis in­telligit, at respondere contemm't.

Sed forte hoc non sine ratione con—tingit interdum, quando imminent pu­gnm cum hostibus, quia tunc servi ma.­numittuntur, eo quod audaciores sunt adaggrediendum. Unde in Ill lib. Reg.scribitur, quod rex Achab per pedisse­quos civitatis ex mandato Dei Syriampercussit ot fugavit. Propter quod hi­storie romana: tradunt, quod post con—tlictum ipsorum apud Cannas tanta fuitipsorum strages, quod coacti sunt rele—gatos et proscriptos revocare, ac servoslibertato donare, ex quibus aciem íe­cerunt ad defensionem Urbis.Quia. ergoLacedaemonii infestos habebant confines,ideo servos levius tolerabant. Lacedsa­monii enim confines erant, ut ipse Ari—stoteles dicit, duabus regionibus, Arca—dia: videlicet et Mesenm, item Thessalo­nicaa; ab alia autem parte Achaim etThebais, qui antiquilus multum virilesfuerunt. Reprehenduntur ergo Lacedae­monii, si populares, quos servos vo­cant, sustinent non refranando eorumstultitias ex jam dicta causa.; sed to­lerari possunt, si contines sunt nimisinfesti, ut dictum est supra: quia prae­dictis servis datur audacia ad invaden­dum ot refrenandum malitiam hostium,et ex eadem causa dabatur libertasmulieribus, unde eificiebantur lascivsa.De hoc enim a Philosopho reprehendun—tur, quod suas mulieres non restringe­bant a. discursibus, quod mulieri estlaqueus libidinis, ut de Dina accidit

filia Jacob, sicut in Genesi, xxxw, scri­bitur, qua: opprcssa fuit a Sichem, iilioregis Emor, quia sine custodia discur­rebat per regiones. Undo in Eccli.,cap. xxvr, 13, dicilur: ln filia nonavertente se firma custodiam, ne, ín—vcnta, occasionc, abutatur se. Ita et deLacedaamoniis coutingebat, quod vive—bant voluptuose propter nimiam liber­tatem. Sed eos excusat Aristotelespropter ipsorum nimia bellorum exer—citia, qua: habebant Lacedaemonii: undeuxores eorum cogebantur discurrere adgubernationem familize; sed si aliassustinuissent ipsorum viri, mala eratpolitia.

Tertium autem, quod Aristoteles dis—putat de Lacedamoniorum politia, estcirca milites, utrum deberent uxoresbabere, vel mulieribus conjungi : quia, sihoc est, distrahuntur a pugna. Ex actuenim carnalis delectationis mollescitanimus et minus virilis redditur, utdictum est supra: et sententia est Pla—tonis, ut Theophrastus reiert, quod mi—litaribus rebus intentis non expedit nu­bore. Sed Aristoteles istud reprobatdicto II libro, quia bellatores natura­liter sunt proni ad luxuriam. Causa.autem assignatur in quodam libello,De Prablematibus, translato de graacoin latinum Frederico Imperatori. SedPhilosoplius ibidem introduxit Hesiodipoetaa fabulam, qua: Martem cum Venerejunxit: unde si abstineant a mulieribus,prolabuntur in masculos. Et idco Ari­stoteles in hoc reprobat Platonis sen—tentiam, quia minus malum est mulie­ribus carnaliler commisceri, quam invilia declinare flagitia. Unde Augusti—nus dicit, quod hoc facit meretrix inmundo, quod sentina in mari, vel cloacain palatio: ((Tolle cloncam, et replebisfcetore palatium »: et similiter dc sen­tina: <<Tolle meretrices de mundo, etreplebis ipsum sodomia ». Propter quamcausam idem Augustinus ait in XIIIDe Civit. Dei, quod <<terrena civitasusum scortorum licitam turpitudinemiecit ». Hoc eliam vitium sodomiticumipse Philosophus, in VII Ethicar., dicit

DEmamma rmcrrrm - LIB.rv, cnur xv. 99

accidere propter vitiosam naturam etperversam consuetudinem: et horumetiam non est convenientiam vel incon­venienliam assignnre, cum non sint perse delectabilia. humana: naturae: undemedium virtutis ibi esse non potest.Et hoc concordat cum Apostola, adRom. :, qui tales actus ignominiw pas­sioncs appellat.

Quartum autem, quod Aristoteles re­prehendit in Lacedwmoniorum politia,est de inaequali divisione successionum:quia. unus civis quasi totam occupabatregionem, ex re videlicet pecuniaria,sicut sapius accidit de ta,—neratoribus;alii vero cives expoliati tugiunt, et sicremanet politia nuda.

Item circa uxores, quia in bonis de­íuncti uxor ratione dotis duas occupa­bat partes, sicut accidit in Francia demedietate bonorum ; residuum vero dis­tinguebatur, seu distribuebatur hreredj­bus, et pro suis logatís. Sed quantum­cumque toleretur apud Lacedaamoniosde aliis civibus diminutio possessionum,quantum tamen ad bellatores sustinerinon dehet, quia per eos civitas conser­vatur in sua virtute. Hoc autem Aristo­teles accidisse Spartiatis, hoc est La­cedzemoniis, dicit, quia ad nihilum suntredacti propter dictam causam; cumtamen solili essent habere decem milliabellatorum, quod non erat modicumapud veteres. lsti autem sunt illi Spar­tiatte. de quibus agitur in [[ Machab.qui propter virilitatem anjmi cum Ju­dwis et Romanis specialem habebantamicitiam.

CAPUT XV.

Reprehendit etiam dictam politíamquantum ad Leges filiorum et judi­cum, movens quasiíonem, utrnmpauperes sunt digendi ad regimenpoliticum.

Est et aliud, quod reprehendit Ari­stoteles in dicta politia, de generationevidelicet Liliorum. Statuerunt enim in

sua politia ad provocandum cives, quodzelarent multiplicationem prolis, quodqui tres haberet íilios, assumeretur addignitatem publicorum negotiorum; etqui quatuor, esset sine vectigali. Hocautem erat causa depauperandi cives:unde íiebant impotentes ad invadendumhostes, et hoc tuit in eis causa diesen­sionis, unde regio diminuta est in vir­tute. lstud autem reprehensibile esse, inratione tundatur, quia quod quis generel:plures, non est virtutis, ex qua quismeretur praaeminenu'am, puta ut in bel­lando pro republica, quod est virtutisfortitudinis, vel in consulendo civitati,quod pertinet ad prudentiam, vel in re­gendo cives, quod perlinet ad justitiam,vel in conversando honeste cum eis,quod pertinet ad temperantiam. Sedquod in generando quis mereatur pra:­mium in republica, hoc non est virtutis,quia etiam vilis homo potest haberevirtutem generalivam meliorem: undequod in hoc honoretur, non est dignum,quia honor non debetur nisi proptervirtutem, ut Philosophus dicit in I Ethi—corum. In omnibus igitur actibus politiaeinter cives aequa debet esse ponderatiooneris et honoris, przeter quam in pre­dictis, ut verum sit, quod dixit David,sicut in I Reg. scribitur, recuperatisspoliis de Siceleg, contra Amalecitas:AEqua, inquit, eril portio cuniis adbellum, et remanentis ad sarcinas. Etquamvis lex Mosaica sterili maledictioneimprecetur, ut in Exod. et Deuter. estmanifestum, et ad multiplicandam ge­nerationem plurium uxorum sit iacta.concessio ; hoc non fuit ibi concessum,nisi ad virtutem, referendo ad cultumdivinum, sicut Augustinus dicit De Ci­vitate Dei.

Aliud autem, quod rcprehendit Phi­losophus in Lacedaemoniis, unde ipso­rum corrupta. fuit polilia, circa ele­ctionem judicum est, quia eligebanturpauperes, qui, egestale compulsi, cor­rumpebantur pecuniis a majoribus, etinde opprimebatur justitia, et exerce­bantur tyrannides. Comparatione ergoistius politiae democratiam Philosophus

100

magis commendat: quia deficientibus incivitate hominibus virtuosis ad regimen,ex quibus constiluitur principatus quiaristocratia vocatur, melius regitur perdivites malos, ex quibus constituiturprincipatus qui appellatur democratia.Non ergo expedit politiae pauperes as­sumi et cupidos ad judicandum. Undenarrant historia, quod duo viri per con­sules Romanos fuerant electi ad guber­nandum Hispaniam, quorum unus ni—mis pauper, alter nimis erat avarus.Cumque delatio iacta fuisset in Capito­lio dc ipsis, quia de hoc litigabant,Scipio Africanus de neutro consuluit,utmmque corruptorcm deliniens poli­tize, sive cujuscumque regiminis, quiase habent ad civitatem velut sanguisugaaad corpus humanum. Unde in Proverb.,cap. xxx, 15, dicitur: Sanguisugw duasunt filia, dicentes: Aller, aller ; quasiaJ hoc sit principalis eorum intentioextorquere pecunias. Sed quid dicemusde Fabricio consule, qui pauperrimustuit? ut scribit Valerius Maximus. Itemde Lucio Valerio? de quo dictum estsupra, qualiter in summa paupertatemortuus est.

Ad hoc autem distingui oporlet deduplici indigentia, voluntaria scili­cet, et necessaria. Voluntariam ha­buit Christus et sui.dist:ipuli; et hanchabuit Fabricius et alius consul Roma­nus, qui, ut fideliter gubernarent rem­publicam, divitias contempserunt. Ma­luit enim _Fabricius divitibus imperare,quam locupletem fieri, ut dictum estsupra de ipso. Haac ergo non repellitura regimine; sed secunda necessaria:quia talis raro, vel numquam bene regitvel consulit, nisi suo appetitui vacuosatis detur. Cujus ratio, et differentiade utraque paupertate haberi potest exdiversitate finis. Finis autem pauper­tatis voluntariae est bonum honestum,sive bonum Virtutis ; tinis vero neces­sariae inopiaa est bonum utile, ad quodappetitus ejus est pronus. Hoc autemest, cujus gratia aliquid agitur, utPhilosophus dicit. Quidquid ergo agunt,qui talem habent indigentiam, ad hunc

DE REGIMINE PRINCIPU! - LIB. IV, CAPUT XVI.

finem deducunt, ut suum impleant ven­trem et bursam. Sed qui voluntariam,sicut contemptivi divitiarum, ordinantomnia ad virtutem: et ideo cum guber­nant vel regunt cives, semper in eisbonum virtutis intendunt, quod est bo—num humanum, ut idem Aristotelesdicit in 1 Ethíc. Amplius autem: naturanihil frustra operatur, ut dicit Philoso—phus in 1 De casto. Appetitus vero ejusqui non habet divitias ex necessitate, etnon voluntate, semper tendit ad haben—dum divitias. Si ergo non consequitur,erit frustra: et ideo natura appetitusad hoc impellit, sicut refugiens vacuum,quod sustinere non potest. Ergo diffi­cile est vitare, ut non insequatur quo­cumque modo ad habendum divitias.Periculosum est igitur politiae, sive rei­publicae pauperem assumí ad consula­tum, sive ad judicatum, ut Philosophusdicit, nisi quando paupertas est placida :quta tunc est resecata cupiditas, qua?omnium malorum est radix, ut scribitApostolus. Talis enim indigens ad re­gimen politiaa est Optimus, de quo inEcclesíaste, cap. rx, scribitur, quod in­ventus est vir pauper et sapiens, quilibera-it urbem per sapientíam saam,nulla videlicet cupiditate impeditam.

CAPUT XVI.

Radi! adhuc super p_olitiam Lacedaa­mom'orum quantum ad ipsorum re­gem, reprobans modum quem tenebqntcirca ipsum, ostendensinamvenienfiaqua seqmzbantur a: hoc.

Post hoc autem et super Lacedaa­moniorum regimen est agendum. Voluntenim historici, ut Justinus Hispanus,magnus gestorum scriptor, dictam ci­vitatem habuisse regem, et ipse Ari­stoteles in 11 Politic. hoc aftirmat, quodrex esset respectu regionis et provincie,sicut in Urbe contingit. Hoc e_tiam vi­demus in multis partibus Europa occi­dentalis et borealis, quod regem ha—bent, et quelibet civitas suas leges et

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. IV, CAPUT XVII.

politiam, puta Francia, Hispania, Galliaet Germania. Lacedaemonii igitur, quiSpartiatae sive Spartani, regem habue­runt, in quibus Catellus regnavit, cujusLycurgus, ut tradit idem Justinus, inpupillari mtate curam susccpit, ut inCretensi politia patebit. Circa quodquidem regimen' regis Spartiatarum seuLacedzemoniorum procedit Philosophusin Palit. reprehendens ipsum de multis.Primo, de provisione regis, quia nonsuslinebant occasione inventa, quod re­gimen esset perpetuum. Sed nec etiamad vitam modum rcctorum politicorumservare volentes, quod in prazjudiciumnon modicum videbatur esse regiminis:quia in hoc enervabatur ipsorum pote­stas, et subditis dabatur occasio resi—liendi a legibus observandis; et sic nonpoterant ipsorum reges facere virosperiectos et virtuosos. Propter quamcausam, licet dictus Philosophus nonfaciat mentionem, historia; tamen tra­(lunt Lacedaemonios iuisse gentem in­domabilem, nisi quod per dictum Lycur­gum fuit morum maturitate ac praclarislegibus regulata, de quibus infra dice—tur. Sequebatur etiam islud inconve­niens, quod si quando civitas legatosmitteret, ut ipse Pbilosophus dicit, adaliquam civitatem, \'el provinciam, siveregionem, cum quidam ex eis pugna­rent pro rege, quidam autem hostestorent, cognoscebatur ipsorum dissen­sio: unde minus erant cari, et de sualegatione raro reporlabant intentum.

Et advertendum, quod quamvis con­sules in Urbe annuales cssent, ut dictumest supra, et assignata causa est, sicutet magistratus Athenis; tamen non sicerat faciendum de rege, immo si nonsit perpetuus, valde periculosum estcivibus. Dictum est enim supra, quodhwc est diiierentia inter regem et recto­rem politicum, quo alter, videlicet po­liticus, solis legibus sua: civitatis po­pulum judicat; regalis vero princepsultra leges quas invenit, vel ante sta­luit, opportunis temporibus lcgibus, quasin pectore defert, utitur pro melioriexitu sui regiminis ac sua gentis sa­

101

lute. Si ergo tales principes ad temporaregnent, contingit ipsos ad judicandumesse praecipites, sive contra cives, quide ipso amovendo iuerunt solliciti, sivealicujus rei adipiscendaa cupidine, velut amicis priestent gratiam, quam, siregnassent, non iuissent facturi. Quan­tum autem ad primum habemus exem­plum illius, qui dixit in Luc., xrx, 27,exponendo, ut littera sonat: Verumla­men inimicos illos, qui noluerunt meregmre super se, adducite hac, et in­ter/idle ante me. Hoc eodem modo, uthistoria: tradunt, Herodes occidit multosex nobilibus Judazorum, qui conabantursibi regnum auferre. Quantum autemad secundum, exemplum assumi possetde villico iniquitatis in eodem Evange­lio: quod extendi potest ad omnem gra­dum regiminis, quia gerunt vicem do­minorum in terra, quod et principesorbis faciunt in respectu Dei. Cum enimtiment amoveri ab oiiicio, de wrariopublico dominii sui jugiter sibi amicoscopulant. Ex quibus omnibus manife­stum est, quod maximum est periculumalicui temporali rectori conferre regendiarbitrium in iaciendo justitiam. Sed sidominium est perpetuum, rector curabitde subditis sicut de re propria, ad quamquotidie et continuo sollicitatur quasiad suas divitias naturales, et ad inde­iicientem thesaurum. Propter quod sicipse eos gubernat, sicut pastor gregem,sicut hortulanus plantam, quorum qua—liscumque laesio eis efficitur scandalosa.

CAPUT XVII.

Esceadem causa pani! quaadam in dictapolitia Lacedwmonímreprehensibilia,qua:erant materia dissensionis in po­pulo.

lnerat etiam quazdam consuetudo ta­libus dominis in_ politia Lacedaemonio­rum ex eadem causa trahens forte ori­ginem, quia tales principes de repu­blica non curabant ut in eorum solem­nitatibus et oslentationibus primum

102

fierent exactiones in populum: undegravati pauperes sedilionem concitabant,et sic enervabatur politia. Propter quod,ut de publico ficret aerario, Philosophus,in 11líh. Palit., magis commendat : quamquidem consuetudinem dicit in Cretafuisse, sive legem constitutam. Exactio­nes enim, sive vectigalia multiplicata inpopulo, nisi pro urgenti causa, ut putapro conservatione civitatis vel regionis,ipsam conturbant, et sunt in ea causadissensionis et litis. Ex hac etiam ea—dem rationo sequebatur aliud inconve­nit.-ns, quod navalis princeps distingue­balur ab ipsa, ex qua sequebatur divisioanimorum, et per consequens dissensiopolitiae: quod non accidisset, si tuissctprinceps perpetuus, quia quicumquefuisset dux civitatis, tuisset ei subje­ctus. Facit autem mentionem de navalibello, quia Lacedaemonii multum do­minabantur mari. Concluditur etiam exeodom forte malam esse politiam prze­dictorum, quia viri militares non assu­mebantur, qui essent tortes virtute, vide­licet' fortitudinis, quae est una de prin­cipalibus inter quatuor, qua cives expo­nunt se morti pro republica, sicut Re­gulus apud Paanos; sed habebant dictimilites, sive principes partem virtutis,quam Philosophus increpat in sua Po—litica. Distinguit enim Aristoteles inIII Elhic. duplicem fortitudinem. Qua­rum. alteram hic tangit, qum militarisdicitur, quae solis viribus innititur cor­poris ; et lmnc Philosophus vocat partemvirtutis, sive fortitudinis, quia requi­ritur interdum in vera íortitudine. Aliaest quae gratia reipublica: se exponit,ct non cedit, neque tugit periculis ex­crescontibus, de qua Seneca dicit inlibro De Dei providentia: <<Fortissimos,inquit, sibi pares fortuna quaarit.lgnem experitur in Mutio, paupertatemin Fabricio, exilium in Rutilio, tormenta.in Regula, venenum in Socrate, mortemin Catone »; et de qua etiam diciturin ! Machab. u, 66, per Mathathiam defilio: Judas, inquit, fortis m'ribus ajuveniute sua sit vobis princeps, et ipseage! bella populi; pro qua hostibus,

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. IV, CAPUT XVIII.

gratia reipublicaa non cedens, sed proea dissolutus corde in cade oppressusoccubuit.

Prima autem fortitudo est imperfecta,secunda autem pertectissima virtus. As­sumcre igitur ad bellaudum sive prin­cipem, sive quemcumque militem, quinon sit fortis secunda fortitudine, nonest bonae politiaa: quia saapius talesconvertuntur in tyrannos, vel periculiscedunt. ut dictum est supra. Item: exeadem causa, quia videlicet princepsnon perpetuus erat, nec ad vitam con­tingebat, non erant in politia Lace­dwmoniorum expensaa communes probellatoribus; et inde sequebatur quodexperti milites non gerebant bella po­puli propter defectum stipendiorum,quibus respublica providere non poterat;sed exponebantur idiotie, id est inex­perlí, plebeji videlicet, et amatores pe­cuuiarum: et hoc Aristoteles reprobatin dicto libro, quia szepius erant causaruinae populi. Haec igitur de politialacedaamonica in tantum dicta sufficiant.

CAPUT XVIII.Hic declarat de politia cretensi, et diffe­

rentia ejus ad lacedtemonicam, deauctoribus dicta: politice, et de legibusDycurgi.

Perlractat eliam dictus Aristoteles indicto libro dc politia Cretensium, quamdicit traditam a Lycurgo, fratre regisLacedaemoniorum, cui nomen Polybita,patre Catilli, ut JuStinus refert: itema Minoe rege ejusdem insula, qui fue­ruut primi legum inventores in Gracia:ad quas discendas profectus est Pytha­goras, ipsasque Crctenses perdocuit,sicut idem tradit Justinus: de quibusetiam duobus Philosophus in praafatolibro mentionem facit. Et licet diversaahistoria: de Lycurgo diversimode lo­quantur, nos tamen relationi ejusdemJustini magis insistimus, quia prazcla­rissimus fuit historiarum scriptor anti—quus: et hinc forte contigit Lacedaemo­nios cum Cretensibus eamdem habuisse

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. IV, CAPUT XVIII.

politiam ; unde Philosophus dicit La—cedaamonios in hoc imitari Cretenses,quasi ab ipsis leges habuerint.

Licet igitur in multis conveníant, dif­ferunt tamen quantum ad convivia etfestivitntcs, quia íiebant de communiserario apud Cretenses, quod dabaturab incolis de fructibus, et pecoribusqure offerebantur in sacrificiis in hisqua: ad Deos pertinent: quo modo in­ventaa sunt decima.

Alia differentia erat de mulieribus,quia Lacedmmonii zelabant multiplica­tionem prolis, Cretenses non tantum.

'l'ertia differentia erat de agricultura,quia. tel-rus Lacedasmoniorum colebantsei-vi, terras vero Cretensium colebantincoie, per quos oblationes fiebant jamdicta.

Quarta differentia. erat, quia apudCretenses eligebantur consules, sive sa­pientes, quos Bosmoym, id est ornatossenes vocabant, non de omnibus, sedde majoribus, et erant plures numero;sed Lacedwmonii de omnibus, quosEphoros dicebant, id est procuratoresreipublicae, sed pauciores: et hoc qui­dem Aristoteles magis commendat, quodminor erat occasio concitandi turbam.

Ratio autem dissensionis apud Cre­tenses, quia olim habuerunt regem, dequo dictum est supra ; sed tempore Ari­stotelis non habebant nisi ducem, quemdicti sapientes eligebant: unde, quiapopulus numquam habebat electionem,íomentum erat invidiaa, et per conse­quens odii. Sed Lacedazmonii etsi ha­berent regem secundum beneplaciti tem­pus, eligebatur tamen a sapientibus,assumptus de omnibus gradibus civium :et hoc videbatur consonum rationi, utconsensu totius consilii assumpti ad re­gimen populi fieret rex, ut hodie com­muniter faciunt civitates Italia. Sicenim civitatis nomen importat, qua: estsecundum Augustinum, 1 De CivitateDei, hominum multitudo, aliquo socie­tatis vinculo colligata: unde civitas, quasicivium unitas. Cum ergo nomen civitatisomnes cives includat, rationabile qui­dem videtur ad regimen ejus de singulis

103

generibus civium debere requiri, proutexigunt merila singulorum, ac civilis re­giminis status. Politia ergo Laceda—moniorum quam Cretensium in hoc me­lior videbatur.

In multis igitur convenientes dictaaregiones, ut Philosophus tradit, in ali­quibus tamen differebant eo modo quodictum est supra. Et hac de politiaCretensium sufficiant quantum ad sen—lentiam Aristotelis.

Sed quia de Lycurgo mentionem Ia­cit, quod historia de suis legibus narrat,congruum videtur hic interserere. Tra­dit enim Justinus, hunc Laccdaamoniiset Cretensibus scripsisse canones, adquos observandos sub juramento La­cedaemonios obligavit usque ad reditumsum peregrinationis, quam ad templumApollinis simulabat, ibidem consultu—rus de ipsorum salute. Dictus ergo lc­gíslator in Cretam se transtulit, ibiquemoriens, suasque leges eisdem tradens,ossa. sua in mari ajctari praacepit, utsuis juribus daret aternitatem, quibusipse primum documentum operis dedit.Leges igitur quas tradidit sub compen­dio idem Justinus refert. Primo quidemauri argentique materiam sustulit po­pulo. Legendi senatum, vel creandi quosvellet magistratus potestatem permisit.Fundos omnium azqualiter inter eos di—visit, ut aequata patrimonia neminempotentiorem altero redderent. Convivariomnes publice jussit, ne cujusquam di—vitiae, vel luxuria in occulto cssent.Juvenibus vero non amplius una vestetoto anno vestiri permisit, nec aliquemcultius quam alterum progredi, nec epu—lari opulentius. Emi singula non pe­cunia, sed compensatione mercium jus­sit. Pueros puberes non in forum, sedin agrum duci mandavit, ut primos an­nos non in luxuria, sed in opere age­rent et labore, nihil eos causa somnisustinere, vitam sine pulmento degere:neque prius in urbem redire quam viritacti torent, jussit. Virgines sine dotenubere voluit, ut uxores non pecuniaacausa eligerentur, strictiusque viri suamatrimonia coěrcerent, cum nullis fraz­

104

nis dotis tenerentur. Maximum hono­rem non divitum et potentum, sed se­num esse statuit; nec usquam terrarumlocum honoratiorem quam senectutistatuit.

Nec igitur sunt leges politiaa Lycurgi,de quibus Philosophus mentionem nonfacit, et de quibus disputare quales sint,longus esset sermo, et ideo omittitur adpraesens; non tamen contradicunt hisqua: a. Philosophis dicta sunt de ipso.

CAPUT XIX.

Hic declarat de politia C'haleedmziorum,qualiter famosa fuerit: et in quo con­veniebant ii et Cretensescum ipsis, et in quo di/ferebant.

Sed et de politia Chalcedoniensi nuncest agendum, quam Aristoteles mullumcommendat, dicens istas tres politiasLacedaemoniorum, Cretensium et Chal­cedoniorum apud Grzecos magis fuisseiamosas; quia magis ordinata: iuerunt-Seeundum virtutem. Est autem Chalce­donia. civitas in Thracia síta, ubi ce­lebratum fuit concilium quartum sex­centorum triginta Episcoporum subLeone I, praesente Marciano principe,quod non fuit sine magna. copin regionistacultatem habere ad provisionemtantaemultitudinis prmlatorum. Hujus ergopolitiam Aristoteles in 11 Palit. praefertcaateris, quamvis praecedentes dum eidemplurimum sunt propinquae : cujus quidemperfectionis et bonitatis Aristoteles triasigna subjungit. Unum, quia. officialesejusdem vivebnnt ordinate, et sua tran­quille exequebantur officio. cum quadamstabilitate morum. Secundum vero,quod inter eos in ministerio reipublicaesatis videbalur esse concordia., nec um­quam est ibi concitata seditio talis, undedignum esset in scripturis, vel quocum­que modo de ipsa facere mentionem.Terlium autem argumentum sua boni—tatis sumit Pbilosophus ex quieto do—minio. Numquam enim inter eos sur­rexit sive dominus, sive nobilis, sive

DE REGIMINE PRINCIPUM —LID. IV, CAPUT XIX.

cujuscumque potentiaz, qui ibidemtyrannidem exerceret. Subjungit au­tem Aristoteles communitatem quamhabebant Lacedaemonii cum Chalce­doniis, sed Chalcedonii excellentiorimodo. Primo quidem in conviviis etiestis, qua: tiebant in demonstratio—nibus honorabilium personarum, quaefaciebant utrique per contributionem;sed Chalcedonii honestiori modo, quiasine oppressione pauperum. Secundumautem in quo conveniebant, erat eleclioseniorum et regis ; sed in hoc ditfere­bunt, quia. Lacedaamonii assumebantquoscumque de populo, quos Ephorosvocabant, et ernnt pauci, a.d quos per­tinebat eiectio regis; sed Chalcedoniiplures eligebant et ex melioribus, quos 'et Aristoteles principes appellabat, eterant in Chaleedonia centum quatuor:quos ideo principes nominat proptervirtutem sui regiminis, in quo nemomelius prineipatur. Istos eosdem Phi­Iosephus genisios, id est honorates, nun­cupat: quorum officium erat et assistereregi, et ipsum eligere. Item in hoc dif—fer-ebant a Lacedzemoniis, quia noneligebant de quocumque genere, nee exindifierentibus, sed ex eligibilioribussecundum virtutem: cujus rei causamassignat Aristoteles, quia de vili loconssumpti ad principatumj ut pluries laz­dunt politiam, et lwserunt aliqunndoChalcedoniam, juxta. illud Poeta:

Aspa-ius m'hil est humili cum auf-gi![in altum.

Unde ct in Eccle., x, 5, scribitur, quasihoc sit in magnum detrimentum regi—minis: Est, inquit, malum, quod vidisub sole, et quasi per errorem egrediensa facie principis, posilum stultu-m in di—gnitate eublimi, el divites sedere dear­sum. Vidí servos in equis, et principesambulare quasi servos super terra-m.Item: non semper eligebant de eodemgenere, quia. natura deficit saapius insuccessu sua: prolis; sed assumebantChalcedonii ubicumque reperirent me­liorem, sive principem, sive genisios, idest honoratos senes, et in hoc imitaban—tur politiam aristocratícam, qua: est

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. IV, CAPUT XX.

principatus ex paucioribus et virtuosis:quod quidem verum erat apud Chal­cedonios, quia rex cum aliquibus ho­minibus honoralis et virtuosis tractabatqua: agenda erant in civitate, non rc­quisito populi consensu, ut de Romanisscribitur in 1 Machab., quod consiliumagebant trecentum viginti de multitu­dine, ut qua; digna sunt gerant.

Quamvis autem istud rex posset cumpra-dictis honoratis, interdum tamen re­quirebat populum de quibusdam agen­dis, et licitum erat populo consentire,vel non, ita ut locum non haberet, nisifuisset acceptum, postquam fuisset pro­posilum populo; et tunc reducebaturstatus politia: sd principntum democra—ticum, quia hwc fiebant in favorem gen­tis plebejae. Aliquando vero committe­bntur aliquid paucis, et tunc principatusoligarchicus vocabatur. Eligebantur enimquinque ex divitibus, quos Aristotelespentacontarchos appellnt, ad quos pcr­tinebat illos centum quatuor assumerehonoratos, sive genisios: et fuit propriumpolitim Chalcedoniorum: quem modumhodie observant civitates Italia: et prae­cipue Tusciaa. Hic etiam ritus servatusInit in Urbe toto tempore quo consula­tus duravit. Primo enim creati sunt con­sules. qui erant duo, postea dictator etmagister equitum, ut historia: tradunt,ad quos pertinebat totum civile regimen ;et sic principatu aristocratico regebatur.Ulterius inventi sunt tribuni in favo­rem plebis et populi, sine quibus con­sules et alii pmdicti regimen exercerenon poterant; et sic adjunctus est demo­craticus principatus. Processu vcro tem­poris senatores acceperunt regendi po—testatem, licet senatores primo a. R0­mulo sint inventi. Divisit enim totamcivitatem in tres partes, in senatores,milites et plebem: et tunc existentibusregibus, in urbe tenebant locum scnum,qui erant in Lacedaamonia, qui Epho­ros dicebantur, sive in Creta, quosBosmoym appellabunt, sive in Chalce­donia, quos nominabant Genisios, utsupra dictum est. Et quia. senatores cumprimis erant in multitudine, ideo tunc

105

principalus Romanorum politicus dice­batur. Quando vero corrumpebatur po­litia per potentiam aliquorum, puta.tempore quo exorta. sunt bella civilia,tunc regebatur olígarchico principatu.Haac pro tanto sunt dicta. ad ostenden­dum regimen Gracorum multum con—cordarc cum nostro _etiam tempore Ari­stotelis.

CAPUT XX.

Quomodo Aristoteles tradit in polítiaChalcedoniorum documentum deelectioneprincipis, utrum dives velpauper sit eligendus, et qualiter pau­per vírtuosus sustentari debeal; etutrum uni principi competantplumdominia.

Tradit etiam documentum idem Phi­losophus in dicta politia Chalcedoniorumquantum ad electionem, ut non arte, velfortialiter eligant, sed virtuosos: quia.contingit aliquando talem sortem superpauperem cadere, cujus principatus estpericulosus: quia, ut ipse dicit, et supraest ostensum, impossibile est egentembene principari, ac legitíme negotiís pu—blicis posse vacare. Propter necessita­tem enim inhiat lucris, et resilit a vir­tute, nec sibi ipsi vacare potest, utquiescat animus, seu, ut dicit Salustiusde antiquis Romania, sit animus in con­quendo liber. Tradit etiam documen­tum Philosophus, quod et Chalcedoniaedicit contigisse in sua politia, ut siquando repcriretur pauper qui toret vir­tuosus, ad tollendam occasionem ne selucris immergnt illicitis, ut respublicaci provideat in necessariis: unde et inomni regimine sunt instituta stipendia.sive de arario publico, ut Augustinusdicit De verbis Domini, ne forte dumsumptus quaaritur, praedo grassetur;sive de bonis cujuslibet sub regimineconstituti, ut sunt tributa et vectigalia,qua! dominis debentur quodam jure na—turaz. sicut probat Apostolus ad Rom.,cap. xm, 6: Idea, inquit, tributu praa­

106

static: minislri enim Dei sunt, in hocipsum servientes. Item, in [ ad Cor.,cap. 1x, 7: Quis, inquit, mililat stipen­diis suis umquam? Quis pasát gregemet de Iacte aius non manducat?

Sed tunc movetur quaestio, quam Ari—stoteles tangit in dicta Palit.: utrum adprincipatum semper dives elegi debeat:quia in hoc datur'materia, ut hominessint amativi pecuniarurn quocumquemodo, eo quod natura. humana semperest appetitiva honbris, ut acribit Maxi­mus Valerius. Ad quod ipso Philoso­phus multa dicit' comparans oligarchiamad aristocratiam: quia secundum pri­mum principatum eligitur dives, juxtasecundum semper assumitur virtuosus.Sivo ergo pauper, sive dives, dummodovivat secundum virtutem, assumendusest in vera politía. Sed minus pericu­hun est de divíte, quia instrumenlasibi adsunt humana: vita, per qua ho­neste suum potest ofiicium exequi, salvatamen justitia subditorum. Multa aliascribit Philosophus de politia Chalcedo­niensi, comparans ad invicem principa­tus: duo tamen concludit reprehensibiliade ipsis Cbalcedoniensibus. Unum, quodsustinebant principem plures principa­tus habere, quod Aristoteles reprobat,oslendens muito melius esse, \'el digniusplures esse, vel convenire ad unum prin­cipatum, quam quod unus habeat plu­res. Ratio autem hujus ex verbis Phi­losophi haberi potest ibidem, quia indiversis principatibus actus unius peralium impeditur: unde dat istud prin­cipium, ex quo argumentum assumitur,quod ab uno unum opus optime perfi—citur, cujus rei gratia duo ponit exem­pla. Unum de iistulizantibus, sive cy­tharizantibus et choreariis, quiain operesibi contrariantur, et iu instrumentis.Fistula enim, sive cythara requirit ho­minem intelligentem in melodiis, et ma—nus agiles et subtiles. Sed choreariusnihil horum requirit, quia sufficit homoetiam msticanus cum manibus crabrosis.Ita et de diversis contingit dominis quodcontrariantur sibi invicem, sicut fistu—lans choreario. Aliud exemplum intro­

DE REGIMINE PRINCIPUM . LIB. IV, CAPUT XXI.

ducit do nautico bello et campali: quianon est conveniens ut utrobique sit unusrector, cum non habeant similes actio­nes. Alius est enim modus pugnandiin campo, et alius in aquis, et alia in­struments requirit campaie bellum, etalia navaie, et per consequens aliasactiones. Undo concluditur,inconveniensesse unum dominum habere plura do­minia., et ea bene posse gubernare pro­pter contrarias actiones et instruments..Amplius autem: et virtus est debilis inagonie, quia vix homo sufficit ad suiregimen. Durum est enim ut q-ui nescittenere moderamina vitae suse, judex fiatalienae, ut Gregorius ait. Muito ergodifficilius est habere multa regiminapropter causas jam dictas.

CAPUT XXI.

De politia Pythagora, quam didicit aprwdictis philosophis Minoeet Lycur­go, et quomodo iotus suus conatus adhoc fuit, asmfacere sciliccthominesad virtules.

Prater dictas autem polilias, quasPhilosophus tangit in sua Polilíca, in­venitur una philosophica, de qua Ari­stoteles mentionem non facit, videlicetPythagora, qui ipsum pracessit perduas homines zetates, a quo nomen phi—losophi exordium habuit, ut scribit Ma­ximus Valerius. Non est enim aususse nominare sapientem, neque se innumero septem sapientum computare, quiipsum praacesserant; sed se philosophumappellavit, id est sapientiae amatorem.Hic, ut tradit Justinus Hispanus, cumperagrasset IEgyptum ad perdiscendossiderum motus originemq'ue mundi, indercgressus, Cretam et Lacedaemoniamprofectus est ad cognoscendum legesMinois et Lycurgi, de quibus suam fun­davit politiam. Sed przeter leges jamdictas, idem Justinus hoc de ipso scribil,quod Crotonam veniens, populum in lu­xuriam lapsum sua auctoritate ad usumfrugalitatis revocavit. Laudabat quotidie

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. IV, CAPUT XXII.

virtutem, et vitin reprimebat, casumquecivitatum hac peste perditarum enume­rabat. Tantum qquue studium ad fru­galitatem perdiscendam multitudini per­suasit, ut aliquos ex- eis luxuriatos fuisseincredibile videretur. Tradit etiam Tul­lius de ipso, quod quibusdam harmo­niis vitia in hominibus extinguebat lu—xuríae. Unde dicit, quod Tauromitanumjuvenem quemdam libidine flagrantem,cum audivisset Pythagoras ad ostiumamicze meretricis insanire, jussit psal­terium spondaaum canere, et sic eumad sanam mentem revocavit. Matrona­rum quoque separatarum a. viris doctri­nam, et puerorum a. parentibus frequen­ter habuit, ut de ingressu religionis[requenler contingit ex ignito sermoneprmdicationis, vel ex virtuosa operntioneet excellenti vita. doctoris. Docebat au­tem nunc hos pudicitiam, nunc illosmodestiam, litterarumque studium. Utmatronze aureatas vestes cateraque di­gnitatis suae ornamenta. deponerent,velut quadam luxuria instrumenta, om­niaque in Junonis aadem deferrent, ei­demque consecrarent suadebat, asserensmatronarum vera ornamenla. pudicitiamfore. Hic autem cum annos viginti essetCrotonae, Metapontum se translulit, ibi­demque decessit: cujus tanta fuit admi­ratio, ut de ejus domo templum face­rent, ipsumque pro deo colerent. Scribitetiam Hieronymus de ipso, Contra Jo­vžnianum, quod filiam habuit tantal:pudicitiaa, ut virginitntem servans, chorosimul virginum jam praesset, easquecastitatis instruxit doctrina. Per quodapparet quod in sua politia ad hoctota sua [erebatur intentio, suusqueconatus, ut homines traheret ad viven­dum secundum virtutem, quod et Ari­stoteles in Politica docet: quin etiamomnis vera. politia corrumpitur, si abhoc fine declinetur.

107

CAPUT XXII.

De documentis Pythagoricis sub fíguriset wnigmatibus tradiiis, et de duobusPythagoricis fidelissimis amicis.

Tradit etiam Hieronymus ubi supraquasdam leges Pythagoricas ob con­servntionem suaa politiaa sub quibusdamparadigmis et parabolis more antiquo­rum traditas: (: Fugienda, inquit, suntmodis omnibus et nbscindenda, languorquidem a. corpore, imperitia ab animo,luxuria a ventre, a. civitate seditio, adoma discordia, et in commune a. cunctisrebus intemperantia ». Pythagoricorumetiam sunt ista: (( Amicorum omnia. essecommunia, et amicum se alterum essemin quo maxime fuit eorum conatus.Unde narrat Maximus Valerius de duo­bus Pythagoricis, seu Pythagora: disci—pulis. Damone et Pythia, quod tam fide­lem inter se junxerunt amicitiam, quodcum alterum eorum Dionysius tyran­nus morti adjudicasset, et is tempus abeo impetrasset, ut, priusquam periret,proiectus domum res domesticas ordina­ret, alter vadem pro altero se tyrannodare non dubitavit. Appropinquanteautem diffinita die, nec illo redeunte,cum unusqnisque tam temerarium spon—sorem stultitize damnasset, is nihil seamici constantiam metuere praadicabat.Eodem itaque momento, eademque hora.per Dionysium constituta, qui eam acce­pcrnt, supervenit. Admiratus tyrannusamborum animum, supplicium remisit,eorumque fidei se conjungi desiderans,eos, ut ipsum in societate sua: amicitia!reciperent, rognvit. Scribit etiam Hie­ronymus alia documenta, seu leges, quasPythagoras in sua. tradidit politia.: duo­rum videlicet temporum maxime curamhabere, mane videlicet et vespere, idest eorum quze acturi sumus, et eorumquaa gessimus. Post Deum veritatemcolendam, qua sola. homines proximosDeo facit. Refert etiam Hieronymussuper Ecclesiast., Pythagoricam fuissedoctrinam, ut homines scholastici usque

108

post quinquennium taceant, postea veroeruditi loquantur. Item: alia documentaet leges de ipso reperíuntur sub aenig­matibus tradita, quas Hieronymus nar­rat, Contra Jovinianum: <<Stateram, in­quit, ne transilies »; id est ne praeter­grediaris justitiam. <<Ignem gladio neIoveas », id est, iratum et tumidumanimum verbis maledicis ne lacessas.<<Coronam minime carpendam », id estleges urbium observandas. <<Cor noncomedéndum », id est mcarorem deanimo expellcndum. <<Per viam publi­cam ne ambules »; id est, ne multorumsequaris errores. <<Hirundinem in domonon habeas », id est garrulos et ver­bosos in tua societate non suscipias:et multn alia documenta, vel his similialeges, qua! in sua politia predictus Phi­losophus tradidit, magis ordinata adregimen anima, quam corporis; quaregulata, corporalia [acilius disponuntur.

Et haac ad praesens do diversorum po­liliis dicta. sufficiant. Nunc vero de veravita politica, sive“per Philosophum tra­dita, sive per alios sapientes, in se—quentibus est agendum.

CAPUT XXIII.

In quo éonsistat per/octa politia, a:qua accipitur felicitas politica: sci­licet quando partes politia: sunt benedisposifw, et sibi ad invicem corre­spondent.

Quia vero cum de politia agitur, adcivitatem refertur, modus agendi deipsa ex qualitate civitatis dependet.<<Civitas autem, ut Augustinus dicit in1 De Civil. Dei, est hominum multi­ludo aliquo societatis vinculo colligatn,quae vera 'virtule beata redditur ». Haecautem definitio & sententia Philosophinon discordat, qui in perfecto politia:regimine felicitalem ponit polilicam, utex l Etymolog. patet. Virtus enim, quarector politicus civitatem gubernat. ar­chitecta est respectu cujuslibet aliarumvirtutum, quze sunt in civibus: quia

DE BEGIMINE PRINCIPUM - LIB- IV, CAPUT XXIII.

catera: virtutes civiles ordinantur adistam, sicut ad militarem equestris etsagittnria. Et ideo in operatione ejus,cum sit virtus suprema, consistit feli—citas politica, ut Philosophus videturvelle in commemorato jam libro. Sicenim de vera et perfecta politia con—tingit, quemadmodum de corpore benedisposito, in quo vires organica: suntin perfecto vigore. Et si Virtus suprema,quze est ratio, cateras dirigat inferiorespotentias, et ad suum moveantur impe­rium, tunc insurgit quadam suavitas etperšecta delectatio virium in alterutrum,quam harmoniam vocamus: unde Augu­stinus dicit in Ill De Civitate Dei, quod<<respublica sive civitas bene dispositamelodie: vocibus comparatur, in quadiversis sonis proportionatis ad inviccm,fit cantus suuvis et delectabilis auri­bus »: qua: proprie fuit in statu inno—centiaa regulata ex virtute originalisjustitize praeter aclum divine cognitio—nis: unde cnusabatur contemplativa fe—licitas, ot etiam modo secundum quam­dam participalam virtutem in viris per­icctis, ut nihil velint nisi quod regulamandat rationis, et quod Deo placet.Et ex hac quidem ratione motus fuitPhilosophus, assimilare rempublicamseu politiam naturali et organico cor­pori, in quo sunt motus dependentesex uno movente, sive ex duobus, utsunt cor et cerebrum; et tamen in qua­libet parte corporis est operatio propriaprimis motibus correspondens et in alte—rutrum subministrans: unde hoc corpusdivini muneris beneficio animari asserit,et quod summaz aequitalis, nutu Dei agi­tur moderamine rationis: quod et Apo­stolus confirmat in 1 ad Cor., ostendenstatam Ecclesiam esse unum corpus dis­timtum in parlibus, sed unitum vinculocharitatis. Ad veram igitur civilitatemsive politiam requiritur, ut membra sintconformia capiti et ad invicem non dis­cordent, et sint omnia sic disposita incivitate, ut jam est dictum.

Amplius autem: in causis et causatis,et moventibus et motis, ita videmus,quod est debita proportio ipsorum ad

DE REGIMINE PRiNCIPUM - Lm. IV, CAPUT XXIV.

invicem quantum ad influentiam: quiainferiora moventur secundum superio­rem motum. et superiora movent quan­tum est interiori conveniens, cum naturanon deficiat in ,necessariis. Si igiturtalis est ordo superiorum ad inferiora,et e convcrso in qualibet natura creata,multo magis esse debet in natura in­tellectuali, quanto perfeclior est interentia. Si ergo talis dispositio suavita­tem facit contemplando, multo_magisoperando. Et hinc Pythagorici motifuerunt in ccelestibus corporibus poneremelodiam, ut Philosophus dicit in IlDe caelo, propter ordinatos motus quoshabent, et indelicibiles, unde insurgitsumma suavitas: et quia ipsa fore dice­bant animata, ex hac parte eisdem da­bant felicitatem. Ergo sic politice vivereperfectam et felicem vitam facit.

Praterea: ordo est <<parium dispa­riumque rerum, sua cuique tribuensdispositio », ut Augustinus dicit, XVIIIDe Civit. Dei: per quam definitionemhabemus diversum gradum in politia,tam in executione officiorum, quam insubjectione, sive obedientia subditorum:unde tunc est pertecta socialis congre­gatio, quando quilibet in suo statudebitam habet dispositionem et opera­tionem. Sicut enim aditicium est sta­bile, quando partes ejus sunt benesitaa, sic de politia contingit, quod fir­mitatem habet et perpetuitatem,quandoquilibet in suo gradu, sive rector, siveofiicialis, sive subditus debite operatur,ut sua: conditionis requirit actio. Etquia. ibi nulla est repugnantia, conse­quenter ibi erit summa suavitas etperpetua firmitas status: et hoc estproprium felicitatis politica, ut Philo­30phus tradit. Hos autem tales rectorescivitatis, sive politiaa pro conservandoin pace populo, describit nobis inExod., c. xvm, Jethro cognatus Moysi:Provide, inquit, de plebe viros poten­tes, in quibus sit veritas, et qui ode­rint .avaritiam, et constitue ea: cis tri­bunos, et centuriones, et quinquagena­rios, et decanos, qui indicent populumomni tempore. Et postea subdit: Si hoc

109

leceria, implebis imperium Domini, etpracepta ejus poteris sustinere, et om­nia hic populas revertetur in pace adloca sua : quasi omnia subsistant inquadam suavitate mentis, et pace tem­poris, ex quibus insurgit felicitas ho­minis, si tales sint gubernatores rei­publica: quales hic ordinantur. Tales etSalustius dicit tuísse rectores Romanos:unde respublica ex parva facta estmagna, quia (<in eis fuit domí industria,foris justum imperium, animus in con­sulendo liber, neque libidini neque de­licto obnoxius »: in quibus tales actus\'irtuosi regiminis nobis traduntur, undepertecta et felix ostenditur politia.

CAPUT XXIV.

Dividit politiam triplicíter, et anam­quamque parfem prosequitur, etprimo qualiter in parles distinguiturintegrates secundum opinionem So­cratis et Platonis.

Nunc igitur de his in specie est agen­dum, in quae, sive in quas partes civi­litas, sive politia dividitur. Quas quidemoportet accipere vel respectu _totius civi­litatis, cui pattes integrales respondent ;vel respectu sui regiminis, aut ut adnegotia ordinatur bellica: quia secun­dum hanc divisionem diversa sortiunturvoeabula a diversis historiarum scri­ptoribus et auctoribus lcgum.

Quantum autem ad primum modumtradendi divisionem, accipere possumussuperius tactam, qua: est Socratis etPlatonis, qui .totam politiam in quinquecolligebant partes: in rectores scilicet,consiliarios, bellatores, artifices etagricolas. Aliam autem, qua; est Romuliprimi principis urbis Romaa: qui, uthistoria: reierunt, divisit multitudinemsui populi in tres pattes, videlicet se­natores, mílites et plebem. Politia veroHippodomi per tria. genera hominumdicebatur et ipsa constitui, per bella­tores, artifices et agricolas, ut supraest traditum. Harum autem quaalibetsustineri potest, et rationem habet.

110

Prima. enim, qua quinque hominumgenera comprehendit, satis videtur con­veniens. Si enim vires anima! consi­deremusjquarum respeclu nostra at­tenditur indigentia, unde accipitur con­stituendi civitatem necessitas, manife­stum est dictam divisionem esse suffi­cientem. Patitur enim homo indigen­tiam respectu partis intellectivae, utpossit vivere secundum virlutem, pro­pter quod est sibi provisa directio inagendís: ad quod ordinatur consiliativa,qua: ponitur a. Philosopho inter intel—lectuales virtutes. Unde in Eccli. xxxn,vers. 24, scribitur: Fili, inquit, sineconsílio nihil Iacias, et post lactum nonpwm'tebis. Et ideo in republice., sive inpolitia consiliarii sunt optima pars cjus:propter quod & Plutarcho comparanturoculo, qui inter partes corporis estnobilior. Indiget etiam refraanativaconcupiscentia, sive affeclivaa, qua: inor­dinatu. est, ut ipse Philosophus tradit,unde ipsas wgritudines in VII Ethic.appellat: et inde necessarii sunt recto­res ad corrigendum hominum malitiam-,­propter quod et Apostolus dicit, quodnon sine causa gladium portat, vindezin iram ei qui male lecit. Ex qua rationeinstitutze sunt legcs per principes etrectores, ut per Philosophum palet, etipse Apostolus in Epistola. ad Galat.,cap. in, 19: Lez, inquit, proptertransgressores pocita est,- et iterum([ Tim., !, 9): Justa non est lea:posita. Sunt etiam et alias indigentiaehumanus vita, quze respondent aliis po­tentiis anima, ut est tegumentum, or­namentum et nutrimentum. Duo quidemprima indigentiam supplent partis sen­sitivze hominis; quod artificum estotiicium sive in aedificiis, sive in vesti­mentis, sive calceamentis, sive quibus­cumque nliis artificialibus rebus, qua;aspectum, vel auditum, vel odoratum,sive tactum delectant, vel eisdem con­fcrunt supplementum. Sed ad indigen­tiam supplendam humana: vitae quan­tum ad nutrimentum, quod respondentparti vegetativaa, ordinantur agricolaesive in pane, sive in vino, sive in tru­

DE REGIMINE PRINCIPUM ' LIB. IV, CAPUT XXV.

ctibus, sive in gregibus, sive in ar­mentis, sive in volatilibus, qua: omniade jure ad civitatem per agricolas de­feruntur et transporlantur. Bellatoresautem congrua sunt pars politiaa. ordi—nata quidem contra impulsores aliarumpartium, et ad ipsarum munimen. Adhoc enim constiluitur miles in civitate,ut se pro sua. patria. contra. hostes op­ponat: unde ad hoc juramento astrin­guntur cum ad gradum militarem ascen­dunt, pro republice non recusantesmottem, ut in Policrato traditur, ubide sacramento militis agitur. Est ergobellator in republica necessnrius, etpars praecipua politize; quia. ejus offi­cium est assistere principi pro exe­quenda justitia, ut dicitur in comme­morato libro, et [ideliter et constantercontra. hostes pugnare pro conservandapatria: et sic non solum parti politia,sed toti, militaris gradus in republicasingulariter est fructuosus.

Ex quibus omnibus manifeste paletsufficientia politiaa Socratis et Platonisquantum ad pattes ejus.

CAPUT XXV.

Hic ostendit sufficientiam partium in­tegralium politice quas Hippodomustradit el Romulus.

Sed et de duobus alíis modis jamdictis adhuc divisio tolerari potest: quiacomprehenduntur cum prima, cujussufficientia est jam ostensa.. Et quidemin divisione Romuli cum de senatoribusngitur, rectores accipimus politicos etsapientes eis adjunclos, sive assessores,sive quoscumque alios jurisperitos. Plusenim principes politici sunt consiliativiquam regales vel imperiales; sicut etde Romanis scribitur, I Macbab. vm,quod consulebant quotidie trecentos vi—ginti de mzdtitudine, ut qua; digm suntgerant. Cujus ratio esse potest, quia.regimen politicum solis roboratur legi—bus, ut dictum est supra ; regale vero,sive imporiale, ctsi lcgibus gubernetur,in casibus tamen opportunis, ac gcrendis

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. IV, CAPUT XXVI.

quibuscumque ncgotiis regimen consistitin arbitrio principis: quia pro lege ha—betur quod principi placuerit, ut juradefiniunt. Concludcndum est igitur, indominio politice consiliarios maximetore necessarios, quos in nomine sena­torum includimus: unde lsidorus dicitin II Etymolog., quod senator a. con—sulendo et tractando est dictus, qui sicse habet ut consulat, et nulli noceat;undc et Augustinus, De Civ. Dei, senesinter senatores connumerat. Comprehen—dimus etiam in nomine senatoris recto—res, sicut idem Isidorus tradit in praa­nominato jam libro ex verbis Salustiidiccntis, quod Senatorcs patres vocatisunt propter diligentem curam regimi­nis. Nam sicut patres filios, ita illirempublicam gubernabant. Patet igiturquod in nomine senatorum, quos Romu­lus distinxit a militibus et plebejis, etiamrcctores et consiliarios comprehendit,quos Socrates et Plato in sua Palit.posuerunt distinctos. Sed in nomineplebis artifices et agricolas acciperepossumus, quia utrumque genus de genteplebeja accipitur. Et apparet, quod di­visio multitudinis in civitate per prasta­tos philosophos & divisione quam fecitRomulus non discordat.

De distinctione tamen IIippodomi jampraefati videtur esse dubium: quia nulla.[it ibidem mentio de consiliariis et re­ctoribus, nec ad partes rcduci'valent perdictum Philosophum assignatas, cumactus et naturae ipsarum penitus sintdiversa. Sed si attendimus ad ea. qua:ad civilitatem ejus sunt tradita. quaestiofucilius solvitur. Pertractat enim dejudicibus et assessoribus, ubi circa ipsossuam ponit distinctionem, 'et nos ex eapossumus accipcre consiliarios et recto­res: de quibus pro tanto mentioňemnon facit cum de partibus agit politiae,eo quod illas partes solum assumit, quaead indigentiam rcferuntur corporalisvila): unde et sua positio quantum adsubstantiam & prima, videlicet Socratiset Platonis, non videtur ditferre. chigitur de pnrtibus politiaa, cx quibusconstituitur, dicta sufficiant.

111

Unum tamen de eis adhuc conside—randum videtur, de bcllatoribus vide­licet, quia omnes politiaa de ista partefaciunt mentioncm; cujus quidem ra.­tionem habere possumus a Vegetio, Daarte militari, in fine I libri, quia <<om­nes regiones et ciyitates per bellatoresin suo sunt conservataa vigore, et quodrespublica diminuta est per dissuetudi­nem bellnndi in urbe, post primum bel­lum Punicum per annos viginti in pacevitam deducens; unde Romanos ubiquevictores sic encrvavit, ut in secundobello Punico Annibali pares esse nonpossent. Tot itaque consulibus, tot exer­citibus amissis, tunc demum ad victo­riam pervenerunt, cum exercitium mi—litare condiscere potuerunt », et posteaconcludit: <<Semper ergo legendi exer­citnndique sunt juniores. Utilius enimconstat suos erudire armis, quam alienosmercede conducere ». Necessarii igitursunt bellatores omni tempore in repu­blica, tum pro pace civium conservanda,tum pro incursu hostium evitando: quo­rum considerato tructu in republica am­plior eis inter cives contertur honor,tamquam magis necessariis ad conserva­tionem politiae, et propter periculumcui se pro ipsa. debent exponere. Pro­pter quod eisdem solis dabatur victo—riosis corona. Hinc est quod in Policratoassimilantur manui, quae secundum Ari—stotelem in II Da anima, est organumorganorum. Jura. etiam ipsos militesampliori decorant privilegia inter omnesciviles sive in testamentis, sive in do—nationibus, seu in quibuscumque ne­goliis, sed praecipue dum sunt in castris,ac suum exerccnt officium.

CAPUT XXVI.

Agit ulterius de aliis pariibus politicerespectu regiminis, ubi verba expo­nuntur diversorum oficialium.

De partibus autem politiaa respecturegiminis, quia romana. rcspublica magisordinem praacipuum tenuit, et post Tar­quinium cxpulsum & regno gradus offi—

112

cialium ponitur ab historiarum scripto­ribus, de ipsis specialiter tamquamaliorum exemplaribus est agendum.Narrant enim primo,consules institutos,Brutum videlicet, qui maxime egerat utexpelleretur Tarquinius, et TarquiniumCollatinum maritum Lucretiaa: sic dictivel a consulendo civibus, vel a regendocuncta consilio; quos mutandos ideoelegcrunt per singulos annos, ut dictumest supra. ut nec insolens diu maneret,et moderatior cito succurreret. Propterhoc autem duo pares erant, quia unusrem civilem, alter vero rei. militariscuram gcrebat. Processu autem tem­poris, id est quinto ab ejectis regibusanno, inventa est dictatura, occasionehabita alicujus novitatis in urbe. Dumenim gener Tarquinii ad vindicandumregis injuriam magnum congregassetexercitum contra civitatem, ad confor­tationem gentis nova institute. est di­gnitas, quam dictaturam appellarunt,major potestate ac imperio consulatu.Item, tempore excellentior, quia dequinto in quintum annum ipsorum ex­pirahat ofiicium, consulatus autem perannum.Hi dictatores magistri a populovocabantur, quam dignitatem ferunt hi­storia: habuisse Julium. Eodem etiamanno tradunt magistrum equitum institu­tum, qui dictatori obsequebatur. Dictatorautem primus, ut scríbit Eutropius, fuitLamius, sed magister equitum SpuríusCassius. Sexto autem anno, quia con­sules nimis gravabant plebem, a populoinstituti iuerunt tribuni, sic dicti, uttradit Isidor-us lib. IX Etymolog., eoquod jura populo tribuant: quem locumin civitatibus Italia: tenent antiani, or­dinati ad defensionem gentis plebejae.Sed advertendum hic, quod senatoressemper fuerunt ex quo sunt a Romuloinstituti: unde tradunt historia, quodquia consules cum senatoribus populoerant intesti, inventi fuerunt tribuni infavorem plebis.

Sunt autem et alia nomina officia­lium Urbis, de quibus historia: fa­ciunt mentionem, sed praacipue Isidoruslibro IX Etym., videlicet censores, pa­

DE REGIMI'NE PRINCIPUM - LIB. IV, CAPUT XXVI.

tritii, praefecti, prmtores, patres conscri­pti, proconsules, exconsules, censorini,decuriones, magistratus et tabelliones,de quibus omnibus sub compendio estdicendum. Censoria autem dignitas apudveteres Romanos erat, qua: apud moder­nos est dignitas judicialis: censere enimjudicis est. Dicuntur etiam censores pa­trimoniorum, ut tradit idem Isidorus, acensu aeris appellati, quod est ofticiumspecialis cura: in civitate, sive in tuto­ribus dandis, sive auctoribus, sive cu­ratoribus, vel quibuscumque causis etnegotiis pupillorum et viduarum, veletiam rebus patrimonialibus dividendis.Sed patritii ideo dicuntur, quia sicutpatres filiis, sic illi cives romana! rei­publicaa curam gerebant, qualis fuitdomus Fabia, de qua dictum est supra.Patritiatus igitur non erat ofticium inrepublica, sed quazdam paterna reve­rentia populi ad aliquam progeniem ci­vitatis pro zelo politiaa romana! quemgerebant: unde et jura gentium patri­tiatum omni eminentiaa, sive principatuipraeferunt, sicut pater omni cura; tuto­rie. Przefecti autem dicti sunt, eo quodpraetoria potestate praasint, unde etpraatores idem quod praefecti dicuntur.lmportat enim tale ofticium omnimodamíactionem quasi pmcipuus sit operator_et executor justitim. Scriptura tamensacra ad exteriores refert actiones, utin principio Exodi, v, 6, scribitur, quodpracepit Pharao pre/ectis operum etemctoribus populi, dicens: Nequaquamultra dabitis populo paleas ad confi­ciendos lateres. Hi autem et prmtoresvocabantur ex prosecutione justitiaa.Patres autem conscripti appellabantursenatores ratione ofiicii. Ut enim refertIsidorus, cum Romulus ipsos instituitin decem curias, ipsos eosdem elegit, etnomina eorum praesenti populo in tabu­las aureas contulit, atque inde nominatisunt patres conscripti, quos etiam intres ordines distinxit. Primi v cabanturillustres, secundi spectabiles, tertii au—tem clarissimi: quorum verba exponerelongum esset. Proconsules autem dictisunt coadjutores consulum quasi proje­

DE REGIMINE PRINCIPUH —LIIB IV, CAPUT XXVII.

cti, sive adjecti consulibus; nec consu­latu fungebantur simpliciter, sicut necprocurator curatoris sive actoris ; velprooonsul dicobatur assessor, qui viceconsulum judicabat. Exconsul vero dice­batur consul amotus ab officio, peractovicis suse anno, unde exconsul quasi ex­tra consulatum existens. Habebat tamenaliqua fastigia sui consulatus sive ali­cujus immunitatis, sive alicujuscumquesigni eminentiae, per quod cognoscebaturfuisse consul. Censorini autem minoresjudices dicebantur, ad actus censorimcuria: vel regiminis deputati, de quadictum est supra, quasi inferiores cen­sores. Sed decuriones ad omnem actumcurialis officii: sic dicti, ut dicit Isidorus,quia sunt de ordine curia, et quia offi­cium curias administrant: sic vocatusest Joseph ab Arimatbaaa, nobilis vide­licet decurio, ac vir justus et bonus,qui pro Domino nostro Jesu Christomercatus sindonem, otřiciosissimam etreverendissimam contulit sepultnram.De magistratu au'_temin fine superiorislibri satis est declaratum.

Nunc autem agendum est de alteroofficío et iniimo cujuscumque regiminis,quod est tabellio: sic dictus, ut traditIsidorus, quoniam portitor sit tabella­rum et susceptor, in quibus acta ge­runtur sive reipublica, sive persona!privataa. Idem etiam et scriba publicusvocatur, quia ea solus scribit gesta qua:publica vocantur, quem et jura gentiumservum publicum appellant.

Restat autem do uno solo nomine di­gnitaLis diifinire quantum ad regimenpolitiae, quod scipio appellatur: quodquidem secundum proprietatem vocabulibaculus dicitur, cui quasi ad sui duca­tum innititur et sustentatur, quo paterCornelíi Scipionis indiguit. Hunc autempatrem tradunt historie fuisse cacum,unde cum baculo, sive scipione veniebatin forum. Ad hujus igitur similitudinemfilius ejus Publius Cornelius, quia sus­tentavit rempublicam contra Annibalemet Carthaginem, vocatus est Scipio ; etquia totam Africam subjugavit Romanis,dictus est Scipio Africanus ad differen­

B — Dc Regimine.

113

tiam alterius Scipionis, nepotis ejus, quiHispaniam devicit, et vocatus est LuciusCornelius Numantinus, a Numantia,quam subjecit ac prostravit. Scribitetiam Augustinus, 1 De Civil. Dei, ter­tium fuisse Scipionem, qui et Nasica estvocatus, irater majoris Scipionis, qui neCarthago destrueretnr prohibuit, asse­rens ipsam esse medicinam Romania. Exhis igitur propter probitatem tantorumvirorum considerato principio, unde no—men Scipionis ortum habuit, scipionemlegislatores vocarunt virgam, quam prin­ceps portat in manu cum sceptro quasisemper victoriosus, ut ille magnus Sci—pio fuit. Unde narrat Isidorus in XVIIEtymologiarum, quod triumphantes pur­puram palliatam, et togatam habcbantvestem, et scipionem cum sceptro gere­bant in manu ad imitationem victoria:Scipionis.

Haec igitur dc nominibus dignitatumrespectu regiminis in tantum sint dicta.

CAPUT XXVII.

Hic declarat de partibus politici: quan­tum ad bellatores, quos distinguitsecundsz triplicem considerationem.

Sed et de partibus ordinatis ad bel­lum, quae sunt partes politiaa, et eidemnecessariae, ut superius est probatum,congruum videtur Lradere: qua: quidembcne dispositae pulcbritudinem et deco­rem causant, et delectationem generant:ex quo etiam ingens cordis augmen­tum, audacesque reddunt animos ad ar­duorum aggressum. Unde Salomon inCanticis, vr, 3, exercitum dispositumad bellandum pulchritudinis sponsaassimilat et decori: Pulchra, inquit, eset decom, filia Jerusalem, terribilis utcastrorum acies ordinata. Sic enim pul­chritudo allicit, ut extasim faciens nihilaggredi timeat vel formidet; quod inexcessivis amantibus maxime est mani­festum. Ita etiam de acie bene ordinatacontingit, et ideo ipsam terribilem vo­cat, sive ad pulchriludinem sponsaa, sive

114

ad aciem reierens ex causa jam dicta.Propter quod non immerito de dictispartibus est agendum, quia ad ornatumfaciunt politiw. Et quia homo in bellopraacipue regimine indiget propter difíi­cilcm et terribilem actum quem exercet,inde opportunum videtur in castris ex—ercitum dividere in numerum oertum,cuilibet assignando ducatum, per quemregatur et dirigatur ad pugnandum cumhostibus. Quem quidem accipere pos­sumus a Vegetio, in I lib. De re militari,ubi exercitus dividitur in legioues: inquo dicit duas sufficere cuilibet duci velconsuli. Legionem dividit in decem co­hortes; sed cohors prima numero etmerito antecedit. Nam genere quidemet litterarum instructione viros electis­simos quaerit, ut idem tradit Vegetius:quod pro tanto dicit, ut castra magisconfidant, si tanti viri in prima expo—nantur acie, et quia maxime requiritursapientia, ubi periculum totius dependetexercitus. Haze autem cohors aquilamsuscipit signum pracipuum Romanorumcastrorum, et totius legionis iusigne:quod et imperatoribus posterioribus estrelictum. Cujus quidem ratio assignaripotest, quia, ut idem dicit Vegetius, mi­litaris romana disciplina primas acies fa—ciebat alares: inter omnes autem aviumalas aquiliuaa sunt fortiores. Vel aliterdici potest, quod ideo signum aquileeis traditur ex praeminentia, videlicetin mundo, quantum ad dominium, pro­pter cmlestem et divinum effectum,quem implorare dcbent continue, ut fa­ciebat ille princeps Judas Macliabaaus,qui in pugnando auxilium de ccelo pe—tebat: quod praacipue eis competit pro­pter periculum cui se committunt, velquia merentur apud Deum ut sint vi­ctoriosi, eo quod morti se expouuntpro populo. De qua aquila dicitur iuEzechiela, xvu, 3, loquente de Nabucho­donosor Orientis monarcha: Aquilagrandis, magnarum alarum, loňgo mem­brorum duetu, plena plurm's et varietate,venit ad Libammz, et tulit medultamcedn'. Post hoc subdit Vegetius nume—rum prima cohortis, quam millenariam

DE REGIMINE PBINCIPUM- LIB. IV, CAPUT XXVII.

vocat, eo quod mille centum pedites inea sunt, equestres autom centum trigiutasex. Caateras autem vocat quinquage­narias, quia in qualibet ponit quingen­tos quinquaginta quinque pedites, eque­stres autem sexaginta. sex, ut quilibeteques certum numerum peditum habeat.Disponit etiam in quinta cohorte militesfortiores, quia sicut prima dextrumtenet cornu, ita. et quinta sinistrum.Multa alia dicit ibi Vegetius, qua enu­merare uimis esset longum, et verbaejus tamquam inusitata modernis tem—poribus majori indigerent expositione.Haze autem tantum ad praesens suffi­ciaut.

Quod si multitudo populi in politiasub certis limitibus in gradu et numerodisponitur quantum ad sui directionem,muito magis in castris, in quibus ma­xima et periculosissima est difiicultasregimim's, tum ex parte operis quod cisincumbit, quia ad tinem terribiliumordinatur, quod est mors ; turn ex partehostium qui infestant. Unde sicut inExod., xvm, 21, consulitur Moysi acognato suo Jethro, ut onera divideretper oificia diversa in judicando popu—lum, ubi ait: Provide viros patentu,...et qui oderint avaritia'm, et constitue ea:eis tribunou, et centuriones. et quinqua­genarios, et decanoa, qui judicent popu—lum : ita et Judas Machabaeus cum in­festaretur ab hostibus, sua. castra di—visit, in eodem numero coustituendoduces, per tribunos videlicet, centurio­nes, pentacontarchos et decuriones: quiquidem numerus satis proportionatusest militibus ad distinctiouem exercitus:unde unus in altero continetur, ut faci­lior sit ad conjunctionem unius cum al—tero, cum bellaudi necessitas hoc requi­rit. Distinctio vero, quam facit Vegetiusex dispositione acicrum, attenditur cumcampale bellum ordinatur, licet etiamipse cobortes ad centuries reducat etdecurias ex certis causis, et rationibus.

DE REGIMINE PRINCIPUM - LIB. IV, CAPUT XXVIII.

CAPUT XXVIII.

Hic declarat de nominibus ducum etde numero cohortum, et quid signi—ficat unumquodque.

Sed quia de nominíbus agitur ducum,videndum est de ipsis prout Scripturasacra denominat, et Romana respublica,ac moderni describunt. Et primo qui­dem de Lribuno: quod quidem nomendicit Vegetius ex tribu originem habere,quia praaerat militibus quos Romuluselegerat, qui ex tribu originem traxe­runt. lsidorus autem in IX Etymolog.dicit, quod tribuni dicti sunt, quodplebejis jura przebent: unde in favoremeorum sunt instituti proconsules. Alibivero dicitur quod tribuni dicebanturqui mille militibus przeerant, quos Grmcizt).iupxo€ appellant, sicut centurionesa centum militibus sunt nominati. Dequinquagenariis, sive pentacontarchis,quod idem est, Vegetius mentionem nonfacit; sed Scriptura sacra in praefatisjam libris et in “' lib. Reg., quos adimprecationem Helia juxta eorum me­ritum flamma combussit. Sed dccanos,sive decuriones, sic dictos, quod decemmilitum curam habent in castris, Vege­tius sub uno conturbernio et uno papi­lione disponit.

Nomina vero generalis. multitudinisarmatorum ad puguandum disposita:haec sunt: videlicet exercitus ab exer—citio, sive ab exercitando dictus, utrum­que enim in przedicta requiritur mul­titudine: vocantur et castra, a castitatedicta, ut tradit lsidorus, eo quod ibidebet castrari libido. Subtrahebanturenim delicia: a castris, cum incumberethostium pugna, ut Vegetius scribit: undecastra íiliorum Israel devicta fuerunt aMadianitis, quia fornicati sunt cum fi­liabus eorum, ut scribitur in Numer.Propter quod in Deuter. scribitur, quodDominus ambulabat in media castrorumIsraelitici populi, ut sint castra eorumsancta, nihilque in eis appareat fredi­talis. Vel castra dicebantur propter mu­

8' — De Regimine.

115

nitionem exercitus in aggeribus et valli­bus, ac aliis clausuris fortissimis,qui­bus Romani principes utebantur cuminvadebant hostes. Propter quod fosso—res, fabri, ac latomi assumebantur admilitarem disciplinam, ut haberent inpromptu artifices necessarios ad tuitio­nem exercitus.

Est et aliud nomen, per quod et mul­titudo pugnatorum exprimitur, videlicetlegio, ab electione dicta, ut tradit Isi­dorus, eo quod milites in ea. contentieligebantur ab aliis tamquam magisexperti. Quadam autem alia nominasunt partium lcgionum, sive exercitus,

a: a Vegetio traduntur in II lib., etab Isidoro lib. IX, ut manipulus, quiest numerus ducentorum militum, sicdictus quod mane hostes impeteret, sivequod pro siguo manipulos stipula, sivealicujus herbae ierret secum, de quibusLucanus:

Convocat armatos ea: templo ad signa[maniplos.

Alii vocantur velites, & volitando dicti,propter suam agilitatem. Romana enimrespublica quosdam juvenes agiles ha­bebat in militia legionum, qui cum in­vaderent hostcs, consedebant post equi­tum terga, tunc subito desilientes decquis turbabant hostes. Tales autemmilites Annibali, ut scribit lsidorus,multum fuerunt intesti, per quos ele­phanti ejus in majori parte sunt inter­empti: qualis fuit ille Eleazarus, dequo traditur in I Machab., quod exiliensin medium legionis contra castra regisAnliochi bestiam invasit elephantinamloricatam' loricis regis, ipsamque bestiamoccidit. Est et aliud genus armatorum,quod acies nuncupatur ab acuitate di­cta, ut lsidorus dicit, quod audaciamimportat in aggrediendo hostcs, de quaScriptura sacra sazpius mentionem fa­cit: unde et de una tribu Israeliticipopuli scribitur in Paralipom., quodegrediebantur ad pugnam in acie pro­vocantes contra hostes. Aliud etiam no—men est, quod cuneus appellatur quasicoitus, quod est in unum collecta mul­titudo ad pugnandum, et maxime ne­

116

cessarius in bellando; de quo in Deuter.dicitnr, quod unusquisque suos cuneospraeparabit ad bellum: a. quo forte co­nostabulns vocabulum trahit apud mo­dernos usitatum, quasi caput cunei sta­bilis, hoc est constantis et fortis. Estet aliud nomen novum apud Tuscos deprima. cohorte, et quasi ejusdem Ro­mana; cohortis similitudinem gerens,qua. censu, genere, litteris, forma, vir­tute pollentes milites innitebantur, utdicit Vegetius, cui tribunus praserat ar­morum scientia, virtnte corporis, acmorum bonestate precipuus, quam tra­pellum dicunt, ad perforandum acieshostium appellata: hoc ením verbumtrapellationis importat. Sed et de ofíi­cialibus castromm multatradit Vegetiusin 1 lib., sed haec, qua dicta. sunt subcompendio, ad pmsens sufficiant, quan­

DE REGIMINE PRINCIPUM - LTB. IV, CAPUT XXVIII.

turn pertinet ad politia tractatum in hocquarto libro.

Restat ulterius de principatu cecono­mico, hoc est de regimine domus, quodest patrisfamilias: qui quidem mate­riam habet omnino distinctam ab aliisprincipatibus. Et ideo congruum videturhoc per se opus componere, distinguendoper libros sive tractatus, et sua. capitula,prout natura fncti requirit: qua. in rePhilosopbus eumdem modum tenet. Etultimum de virtutibus qua; requirunturad partes regiminis in quocumque ge­nero, sive sint subditi, sive rectores, siveprincipes, sive snbjecli fideles; quia sicrequirit ordo doctrinaa in arte Vivendi,et non simul ac mixtim tractare dc ipsis,ut quidam fecerunt: quia hoc est im­pedire intellectum discentis, et est con­tra. normam dicentis.

Explicit opusculum Divi Thomae Aquinatis de regimine principumad regem Cypri.

DE REGIMINE JUDEORUM

AD DUCISSAM BRABANTLE

(Edit. Rom. Opusc. XXI)

Excellentiae vestrae recepi literas,ex quibus et piam solicitudinem circaregimen subditorum vestrorum, et de­votam dilectionem quam habetis adtratres nostri ordinis plenarie intellexi,Deo gratias agens qui vestro corditantal-um virtutum semina inspiravit.Quod tamen in eisdem a me requirebatisliteris, ut vobis super quibusdam ar­ticulis responderem, utiquc mihi diffi­cile iuit: tum propter occupationes meas,quas requirit operatio lectionis: tumquia mihi placeret, ut super his requi­reretis aliorum consiiium magis in ta­libus peritorum. Verum quia indecensreputavi ut vestrae solicitudini neglegenscoadiutor invcniar, aut dilectioni in­gratus existam, super propositis arti­culis vobis ad praasens respondere curaviabsque prajudicio sententia: melioris.Primo ergo vestra requirebat excellen­tia, (: Si liceat vobis aliquo tempore,et quo exactionem facere in Judaeos »:ad quam questionem sic absolute pro­positam responderi potest, quia licet,ut jura dicunt, Judei merito culpze suaesint, vel essent perpetum servituti ad­dicti, et sie eorum res terrarum dominipossint accipere tamquam suas: hoctamen servato moderamine, ut necessa­ria vitae subsidia eis nullatenus sub—trabantur. Quia tamen oportet nos ho­ueste ambulare etiam ad eos qui foris

sunt, nc nomen Domini blasphemetur,ut Apost. fideles admonet suo exemplo,ut sine offensione simus Judais, acGentibus et Ecclesia: Dei; hoc servan­dum videtur ut, sicut jura determinant,ab eis coacta servitia non exigantur,qua:- ipsi prazterito tempore facere nonconsueverunt: quia ea, qua: sunt inso­lita, magis solent animos hominumperturbare.Secundum igitur hujusmodirationís sententiam potestis secundumconsuetudinem praedecessorum vestro­rum exactionem in Judazos facere, sitamen aliud non obsistat. Videtur au­tem, quantum conijcere potui, circa hocdubitatio vestra augeri ex his qua: con­sequenter inquiritis, quod Judsei terra:vestra: nihil videntur haberc nisi quodacquisierunt per usurariam pravitatem:unde consequenter quaeritis, si liceat ali­quid ab cis exigere, cum restituenda sintsic extorta. Super hoc ergo sic respon­dendum videtur, quod cum ea quce Ju­daai per usuras ab aliis [extorserunt],non possint licite retinere, consequensest ut, si etiam vos haec acceperitis abeis, non possetis licite retinere, nisi for­san essent talia qua: a vobis, vel ante—cessoribus \estris haetenus extorsissent.Si qua vero habent quae extorserunt abaliis, heec ab eis exacta illis debetisrestituere, quibus Judaei restituere te­nebantur: unde si inveniuntur certae

118

persona a quibus extorserunt usuras,debet eis restitui, alioquin debet inpios usus secundum consilium dicece­sani episcopi, et aliorum proborum, veletiam in communem utilitatem ten-ze,si necessitas immineat, vel exposcatcommunis utilitas, erogari: nec esset il—licitum, si a Judzeis exigeretis talia denovo, servata consuetudine pmdecesso­rum vestrorum, hac intentione, ut inprmdictos usus expenderentur.

Secundo vero requirebatis, si peccave­rit Judeus, utrum sit puma pecuniariapuniendus, cum nihil habeat praeter usu­ras. Respondendum videtur secundumpraedicta, quod expedit eum pecuniariapena puniri, ne ex sua iniquitate com­modum reportet. Videtur etiam mihiquod esset majori puma puniendus Ju­daeus, vel quicumque alius usurarius,quam aliquis alius, quantum pecunia,quae auiertur ei, minus ad eum nosciturpertinere. Potest etiam pecuniarias aliapaana superaddi, ne hoc solum ad pce­nam sulficere videatur, quod pccuniamaliis debitam desinit possidere. Pecuniaautem pozna: nomine ab usurariis ablataretineri non potest, sed in usus pmdi­ctos dehet expendi, si nihil aliud ha­beant quam usuras. Si vero dicatur,quod ex hoc principes terrarum damni­ficnntur, hoc damnum sibi imputent,utpote ex negligentia corum proveniens.Melius enim esset ut Judasos laborarccompellerent ad propriurn victum lu­crandum, sicut in partibus Italia: ia­ciunt, quam quod otiosi viventes solisusuris ditentur, et sic eorum dominisuis reditibus deiraudentur. Ita enimet per suam culpam principes defrauda­rentur reditibus propriis, si permitte­rent suos subditos ex solo latrocinio,vel iurto lucrari. Tenerentur nam adrestitutionem cjus quodcumque ab eisexigerent.

Tertio quzerebatur, si ultro otierantpecuniam, vel aliquod encenium, anrecipere liceat. Ad quod respondendumvidetur, quod- licet recipere, sed expeditquod sic acceptum reddatur his quibusdebetur, vel aliter, ut supra dictum

DE REGIMINE J'UDEORUM

est. expendatur, si nihil aliud habeantquam usuras.

Quarto quaaritur, si plus accipitur aJudaso, quam ab eo Christiani requirant,quid sit de residuo iaciendum. Ad quodpatet responsio ex jam dictis. Quod enimChristiani minus requirunt, potest essepropter duo. Vel quia forte Judzeus ali­quid habebat printer usurarium lucrum,et in tali casu licet nobis illud retinereservato moderamine supradicto: et idemvidetnr dicendum, si illi extorserintusuras cis qui postea bona voluntatedonnverunt, cum tamen Judei promptese offerrent ad restituendum usuras. Velpotest contingere, quod illi, a quibusacceperunt, sunt sublati de medio velper mortem, vel in terris aliis morantes ;et tunc ipsi debent restituere. Si tamennon apparent certe persona quibusrcstituere teneantur, “procedendum estut supra.

Quod autem de Judaeis dictum est,intelligendum est et de cavorsinis, velquibuscumque aliis insistentibus usu­rariae pravitati.

Quinto qumrebatis de balivis etofficialibus vestris, si liceat eis of­ficia vendere, vel mutuo ab eis acci­pere aliquid certum, donec tantum re­cipiant ex ofiiciis. Ad quod dicendumvidetur. quod quaestio ista duas diffi­cultates habere videtur: quarum primaest de officiorum venditione. Circa quamconsiderandum videtur, quod Apost.dicit, quod multa licent, quae non expe­diunt. Cum autem baJivis et officia­libus vestris nihil committatis nisitemporalis oiticium potestalis, non videoquare hujusrnodi oiiicia non liceat vo­bis vendere, dummodo talibus vendatis,de quibus possit praesumi, quod sintutiles ad talia ofiicia exercenda, et nontanto pretio venumdantur oiiicia, quodrecuperari non possint sine gravaminevestrorum subditorum. Sed tamen talisvenditio expediens non videtur. Primoquidem, quia contingit frequenter quodilli, qui essent magis idonei ad hujus­modi oificia exercenda, sunt 'pauperes,ut emere non possint; et si etiam sunt

DE REGIHI'NE JUDEORUM

divites illi qui meliores sunt, taliaofiicia non ambiunt, nec inhiant adlucra ex officio acquirenda.igitur quod ut plurimum illi ofiicia interra vestra suscipiant, qui sunt peiores,ambitiosi, et pecuniae amatores; quosetiam probabile est subditos vestros op—primere, et vestra etiam commoda nonsic iideliter procurare. Unde magis vi­detur expediens, ut bonos homines etidoneos ad suscipiendum vestra ofiiciaeligatis, quos etiain invitos, si necesseíuerit, compellatis: quia per eorum bo—nitatem etindustriam majora accrescentvobis et subditis vestris, quam de praa­dicta officiorum venditione acquirerevaleatis: et hoc consilium dedit Moysiejus cognatus. Provide, inquit, de omniplebe viros sapienles et timentes Deum,in quibus sit charitas, et qui oderintavaritiam: et constitue ea: eís tribunos,et centuriones, et quinquagenarios, etdecanos qui judicent populum omnitempore. Secunda vero dubitatio circahunc articulum esse potest de mutuo.Circa quod dicendum videtnr, quod sihoc pacto mutuum daret, ut otficiumaccipiant, absque dubio pactum cstusurarium, quia pro mutuo accipiuntofficii potestatem: unde in hoc datiseis occasionem peccandi, 'et ipsi etiamtunc tenerentur resignare ofiicio taliteracquisito. Si tamen gratis officia de­deritis, et post ab eis mutuum accepe—ritis, quod de suo officio possint reci­pere, hoc absque omni peccato fieripotest.

Sexto quaerebatis, si liceat vobisexactiones facere in vestros subditosChristianos: in quo considerare debetis,quod principes terrarum sunt a Deoinstituti non q'uidem ut propria lucraqueerant, sed ut communem populi uti­litatem procurent. In reprehensioneenim quorundam principum dicitur inEzech. xxu: Principes eius in mediaeíus quasi lupi rapaces, posílí ad ef­Iundendum sanguinem, et ad qumendasanimas, et avaritia lucra sequenda: etalibi dicitur per quemdam prophetam:Va pactoribus Israel, qui pascebant se­

Sequitur '

119

metipsos. Nonne gregee pascuntur apastoribus? Lac comedebatis, et lam'scooperiebamini; quidquid crassum erat,occidebatis; gregem autem meum nonpascebatis. Unde constituti sunt reditusterrarum principibus, ut ex illis viventesa spoliatione subditorum abstincant.Unde in eodem Propheta Domino man­dante dicitur, quod principi erit pos­sessio in Israel, et non depopulabunturultra principes populum meum. Con­tingit tamen aliquando, quod principesnon habent suiticientes reditus ad cu­stodiam term, et ad alia qua: immi­nent rationabiliter principibus expe­tenda: et in tali casu justum est utsubditi exhibeant unde possit communiseorum utílitas procurari. Et inde est,quod in aliquibus terris ex antiquaconsuetudine domini suis subditis cer­tas collectas imponunt, quaz, si non suntimmoderatze, absque peccato exigi pos­sunt, quia secundum Apostolum: Nullusmilitat stipendiis suis. Unde princeps,qui militat utilitati communi, potest decommunibus vivere, et communia ne­gotia procurare vel per reditus depu­tatos, vel si hujusmodi desint, aut sut­ficientes non iuerint, per ea quaa &singulis colliguntur. Et similis ratioesse videtur si aliquis casus emergatde novo, in quo oportet plura expenderepro utilitate communi, vel pro honestostatu principis conservando, ad qua: nonquiciunt reditus proprii, vel exationesconsuetae; puta, si hostcs terram inva—dant, vel aliquis similis casus emergat.Tnnc enim et praeter solitas exactionespossent licite terrarum principes a. suissubditis aliqua exigere pro utilitatecommuni. Si vero velint exigere ultraid quod est institutum, pro sola libidinehabendi, aut propter inordinatas et im­moderatas expensas: hoc eis omninonon licet. Unde Joannes Baptista mili­tibus ad se venientibus dixit: Neminemconmtiatis, nec calwmm'am faciatis, etcontenti estate stipendiis vestn's. Suntenim quasi stipendia principum eornmreditus, quibus debent esse contenti, utultra non exigant, nisi secundum ra­

120

tionem pradictam,communis.

Septimo querebatis, si officialesvestri absque juris ordine aliquid asubditis extorserint, quod ad manusvestras devenerit, vel non forte, quídcirca. hoc facere debeatis. Super quoplans. est responsio: quia. si ad manusvestras devenerint, debeLis restituerevel certis personis, si potestis, vel inpios usus expendere, sive pro utilitatecom'muni, si personas certas non pote­stis invenire. Si autem ad manus ve­stras non devenerint, debetis compel—lere officiales vestros ad consimilemrestitutionem, etiam si' non fuerint notavobis aliquze certaa persona, a quibusexegerint, ne a sua. injustitia. commo—dum reportent: quinimmo sunt a. vobissuper hoc gravius puniendi, ut ceteria. similibus abstineant in iulurum: quia,

et si utilitas est

DE BEGIHINE J UDEORUH

sicut Salomon dicit, pestilente flagel­lato stullus sapientior lit.

Ultimo quaritis, si bonum est, ut perprovinciam vestram Judaai signum dis­tinctivum a. Christiania deportare co­gantur. Ad quod plana est responsio,et secundum statulum concilii generalis,Judaei utriusque sexus in omni Chri­stianorum provincia, et in omni tem­pore aliquo habitu ab aliis populis de­bent distingui. Hoc eis etiam in legeeorum mandatur, ut scilicet faciant fim­brias per quatuor a_ngulospalliorum, perquos ab aliis discernantur.

Haze sunt, illustris et religiosa do­mina, qua: vestris questionibus ad pre­sens respondenda occurrunt: in quibusvobis non sic meam sententiam ingero,quin magis suadeam peritiornm senten­tiam esse tenendam. Valeat dominatiovestra 'per tempora longiora.

.Fmplicit opusculum Divi Thoma Aquimrtis de regimine Judworumad Ducissam Brabantiaz.

INDEX

PREFATIO

DE REGIMINE PRINCIPUM AD REGEM GYPRI

Argumentum open's .

LIBER PRIMUSCAPUTI. . . . Quod necesse est homiues simul

viventes eb aliquo diligenter regi.. Quod utiiius est multítudinem

homiuum simul viventium regiper unum quam per plures .

III... Quod, sicut dominium uuius op­timum est, quendo est justum,ita oppositum eius est pessimum,probaturque multis rstiouibuset argumentis

..Quomodo vsrietum est dominiumapud Bomeuos,et quod interdumapud eos magie eucte est respu­blice ex domiuio plurlum .

V.... Quod iu domiuio plurium megisscopecontiugit dominium tyran­nicum, quam ex domiuio unius;et ideo regimeu uuius melius

IV. .

Conclusio, quod regimen uniussimpliciter sit optimum. Osten­dit qualiur multltudo se debatbebere'circe ipsum, quia. aufe­ronda. est ei occasio ue tyran­nizet, et quod etiem l_nhoc est

VH

propust „vitendum

VII.. Hic quarlt. senctus Doctor,quidprmcipue movere debut regemed regeudum, utrurn honor velgloria, et pouit opinioues circahoc quid sit tenenduum .

VIII. Hic declaret Doctor, quelis estverus ňuis reg-Is,qui movere ip­sum dehet ed beue rsgsudum

pag­. 1

11

Cuu'rIX.. .Hic declaret senctus Doctor,quod

preemium regum et principumtenet supremum gradum iu bea­titudine calesti, et hoc multisrstionibus ostenditur et exem­plis .

X... .Quod rex et princeps studore de­bat. ad bonum regimen propterbonum sui ipsius et utile quodinde sequitur, cuius contreriumsequitur regimen tyranuicum .

XI... Quod bone etiem mundielia, utsunt divitiaa,potestas, honor, etíema megis proveuiunt regibusquam ty:-annie, et de melis inqua;incurrunt tyreuni etiam inhac Vl“ta

XII.. Procedit ed ostendendum regisoficium, ubi secundum viem na­tura ostendit regem esse in re- .gno, sicut anima est in corpore,et sicut Deus est in mundo .

XIII. Assumit ex hac similitudiue mo­dum regiminis, ut sicut Deusunamquemque rem distinguitquodcm ordine, et propria ope­radone, et loco, ita rex subditossuos iu regno, et eodem modode anime.

XIV. Quis modus gubernendi compe­tat reg-i,quia secundum modumguberuetionis divine, qui qui­dem modus guberuandi . guber­nstione nevis sumpsit initium,ubi et, ponitur comparetlo ee­cerdotalis domiuii et regelis ».

XV.. Quod sicut ad ultimum ňuamcousequendumrequiritur ut rexsubditos suos ed vivendum se­cundum virtutem dispouet, ita.

122Caru-r

ad lines medica. Et ponunturhic qua sunt ilia qua ordinantad bene vivendum et qua impe­dlunt, et quod remedium rex ap­ponere debet circa dicta impe­dimenta . . .

LIBER SECUNDUS

I... .. Qualiter ad regem pertinet insti­tuere civitatem, vel caetra adgloriam consequendam, et quodeligere dehet ad hoc loca tem­perata, et qua ex hoc commodaregno consequantur. et qua in­commoda de oontrario .

II.... Qualiter eligere debent reges etprincipes regiones ad civitateavel castra instituenda,'ln quibusaer sit salubris, et ostendit inquo talis aer cognosoitur, etquibus sig-nie. . .

. Qualiter necesse eat talem civi­tatem construendam a rege, ha­bere copiamrrerum victualium,quia sine eis civitas esse per­iecta non potest, et distinguitduplicem modum istius copie,primum tamen magis commen­

IV... Qucd regia quam rex elig-lt adoivitates et casti-a instituenda,debet babere ammnitates in qui­bus cives sunt arcendi, ut mo­derate eis utantur, quia sapiussunt causa dissolutionis, underegnum dissipatur .

V. . . . Quod necessarium est reg'i et cui­cumque domino abundare divi­tiis temporalibus.qua naturalesvocantur, et ponitur causa .

. Quod expedit regi habere aliasdivitias naturales, ut sunt ar­menta et greges, sine quibusdomini bene regere terrain nonpossunt . . . .

VII. . Quod oportet regem abundare di­vitiis artificialibus, ut est aurumet argentum, et numisma ex eisconilotu . .

Qualiter ad regimen regni et cu­juscumque dominii, necessarlisunt ministri, ubi incidenter di­stinguitur de duplici dominia,politice et despotico; ostendens

oportet esse suave .. De principatu despotico, quis est,

et qualiter ad regalem reducitur,ubi incidenter comparat politi­cum ad despoticum secundumdiversas reg-lones et tempora

INDEX

pag.

31

34

CAPUT

X.. .. Habita distinctione dominii, hicdiatinguitur de ministris, se­cundum difierentiam domino­rurn, et qumdam genera mini­strorum ostendit omnibus do­minia communis. Poatea probatscrvltutem in quibusdam essenaturalem .

Quod necessarium est reg-i et oui­libet dominoin suajurisdictione

ILI \. L A _Ll ' .,

XI...

rationes quare ibi multe! ponun­t .

XII.. Quod ad bonum regimeu regni,sive cuiuscumque dominii, per­tinet stratas sive quascumquevias in regione vel provinciehabere seouras et liberaa . .

Qualiter in quolibet regno et quo­cumque dominio necessorium estnumismaproprium, et quodbonaex hoc sequuntur, et qua incom­moda si non hsbeatur . .

. Qualiter ad bonum regimeu regni,et cuiuscumque dominii sive po­litla, pondera et mensura suntnecessarla, exemplia et rationi­bus porsuadetur

Hic sanctus Doctor doolarat, quodoportet regem et quemlibet do­minum ad conservationem suistatus adhibere sollicitudinem,ut de arm-io publica provideaturpauperibus. et hoc exemplis etrationibus probat

Hic aanctus Doctor declarat, qua­liter oportet regem et quemcum­que dominantem,ad cultum di­vinum intendere, ct quis fructusex hoc sequatur . . . .

XIII.

11<

XV. .

XVI.

LIBER TERTIUS

Consideratur et probatur omne do­minium esse a Deo, consideratanatura entis

. . Hoc idem probat ex considerationemotus cujuslibet natura oreatse.

III. . Hic sanctus Doctor hoc idem pro­bat per considerationem iinis

IV. . . Hic sanctus Doctor declarat, qua­liter ďominium romanum iuit aDeo provisum propter zelum pe,—tria

V. . . . Qualiter Romani meruerunt domi­nium propter leges sanctissimasquas tradiderunt .

VI. . . Quomodo concessum eet sis domi­nium a Deo propter ipsorum ci­vilem benevolentiam .

VII.. Hic sanctus Doctor declarat quali­ter Deus permittit aliquod domi­

Pay ­

41

47

51

52

Csru'rnium ad punitionern malorum, etquod tale dominium est quasi iu—strumentum divimejustitia con­tra peccatares .

VIII. Hic sanctus Doctor declarat, quodintel-dumtale dominium cedit'inmslum dominantium. quia pro­pter ipsorum ingratitudinem insuperbiam olatl graviter depri­

. muutur . . . . . .IX. . . Hic ssnctus Doctor declarat, quod

maJibus sylvestribus et aliis re­

quodprobatur multis rationibus.X.... Hic sanctus Doctor deolarat ds

dominia hominis secundum gra­dum et dig-nltatsm, et primo dodominia Papa qualiter prafer—tur omnidominio.

XI.. .Hic sanctus Doctor declarat dedominia regali, in quo consistit,et'm quo diiiert a politico et quomoda distinguitur diversimodesecundum diversas rstioues .

XII.. Hic sanctus Doctor declarat dedominia imperiali, unde istndnomen habuit originem, et dequibusdam aliis nominibus, ubi

_, luuuu­chic et quantum duraverunt .

XIII. Hic sanctus Doctor deolarst dsmonarchie Christi, quomodo lntribus excellit, et OctavianaAugusto, quamodo gessit vicesChristi

XIV.. Movetur quastio de manarohlati, quo tempore incepit et

quomodo latuit, -etquure, et du­plex assignatur causa sua ocoul­tationis, et primo ponitur una .

XV.. Secunda causa assignatur quareDominus assumpsit vitam obje­ctam et occultam, licet asset ve­rus Dominus mundi, et exponun­tur verbs Isaim Prophetm deChristo

XVI.. Hic sauctus Doctor declarat, quodisto modo aucta fuit respublicaper example autiquorum Boma­norum, et postea subdit de Con—stantino . . . .

XVII.Quaiiiur' , * ' "

fuerunt obedieutes et reverentesEcclesia Bomann, et hoc osten—dit per quatuor concilis, quibusdicti principes se subjecerunt .

XVIII. De duobus couciliis sequentibuspost alia quatuor celebratis tem­poro Justiniani et Constantinijunioris; et qua init ratio quareimperium trauslatum i'uit a Grae­cis ad Germanos . . .

INDEX

57

59

61

67

70

Caru-rXIX" Qualiter diversiňcstus est modus

imperii a Carola Magna usque adOttonem tertium, et unde pleni­tndo potestatis summo Pontiňciconvenit .

XX.. Comparatio regslis dominli interimperiale et poliliaum qualitorconvenit cum utrisque .

XXI. De dominio principum, qui sub­sunt imperatcribus et regibus,et de divorsis uaminibus eorumquid important

XXII. De quibusdam nominibus dig-ni­Mtum singularibus in quibus­dam regionibus; et.quale sit om­nlum istomm regimen .

LIBER QUARTUS

I.. .De diň'erentia inter prlnoipatumregni et princlpsium politicum,quem dividit in duos .

II.. .IIic osteudit necessitatemcansti­tuendi civitatem, propter com­munitntem necessariam huma­na vitae, circa quam prncipuecansistit principatus politlcus .

III. .. Hic declarat hoc idem ex parteanlmm, sive ex parte intellectus,sive voluntatis, scilicet consti­tutianem civitatis esse necessa­riam . . . . . . .

. De communitate civitatis, iu quoconsistat, ubi Aristoteles refertopinionem Socratis ct Plctonis.quam hic auctor deolarat.

V.. .De opiuione Socratis et Platoniscirca mulieres, quomodo sint ex­ponenda rebus bellicis.

VI.. .Assumit alteram portem, quodnon est convoniens muiiares ex­poni debere bellicis rebus, et res­pondet ad argumenta m contra­rium fact-a

VII. .Befert alium opinionem dicta­rum philosophorum, quantum adpriucipatum, quem volebant esseperpetuum,circa quam dispthad utramquo parteln .

VIII.. Hic declarat melius esse in poli­tia non perpetuare rectores; etrespondet od partem oppositam,ubi etiam dicit, nullum in Lom­bardia habere dominium,nisi perviem tyrannicam, duce Venetia­rum excepto .

IX.. .Hic disputat de communitate ba­norum quantum ad possessiones,quam quidem philosophus nomi­ne Pbeleas dicit debcreadaquariin omnibus, et quod est fslsumquad Lycurgus philosophus sen­sit . . . . . . .

123

má

75

76

79

Sl

124Cnu'rX. . . . . .

nis et Socratls, quantum ad ge­nera hominumqui roquirunturin ea, qua sunt quinque, ubimultum disputatur do numerobaliatorum . .

XI. .. .. Hic doclarat do polipia Hippo­domi philosophi, qui top:-ohen­ditur quantum ad genora ho­miuum, quia ponit. solum tria,ct quantum ad numerum po—

uli .XII. .Bofert etiam opinionemqjus­

dom,quantum ad pcssossionas,quas in tres pax-tosdividit, ot.inquo salvatur sua positio . .

XIII. .. Ponit opinionem qiusdam circaindices ct assessoros politics,ubi divisioncm facit. multipli­ccm et uotabilem, circa ea qumunt agenda per indices .

XIV...Dc politia Lacodamoniorum,quam reprohendit circa reg-1­mcn sorvorum et mulisrum, of,circa bollatores. .

.Beprchendit atiam dictam poli­tiam quantum ad Logos alic­rum et,judicum, movons qua­stionsm, utrum pauperas suntcligcndi ad roglmcn politicum.

Hodit adhuc super politiam La­codamoniorumquantum adipsornm tagem, rcprobans mo­dum quam tcnobsnt circa ip­sum, ostendens inconvenientiaqua sequsbautur ox hoc . .

XVII.. Ex sadcm causa pouit quadamin dicta politia Lacodmmonioroprshensibilia, qua erant ma­

a onsionis in popuioXVIII. Hic declarat de politia crctensi,

ot diuercnzia ejus ad lacada­mouicam, do auctoribus dicta

' politia, et de legibus Lycurgi .XIX... Hic declarat. de politia Chalce­

doniorum, quaiitor famosa fue­rit, st in quo conveuiebant. La—

XV..

XVI. . .

?Agitur rursus do polití. Plato­

INDEX

ag.

%

97

99

Cnu'rcodaamoniict Crotensos cumipsis, et iu quo diďorsbant .

XX. . . . Quomodo Aristoteles tradit inpolitia Chalcedoniorum docu­mcntum ds alectioncprlncipis,utrum divas vol paupor sit cli­gcndus, ct qualiter pauper vir­tuosus sustcntari dcbcat, st 11­trnm uni principi compatantplura dominia

XXI.. .Dl; politia Pythagora, quam di­dicita prodictis philosophisMince et Lycurgo, ct quomodobotus suus conatus ad hoc init,assucfacerc scilicot homines advirtutas . . . . .

XXII. . Dcdocumentis Pythagoricis subBguris st, anigmatibus tradi­tis, et.de duobus PythagorlcisEdelissimis amicis .

XXIII. In quoconsistat pcriscta politia,ox qua accipitur ielioitas poli­tica, scilicet, quando p a r |:espolitia sunt bene dispositaa,etsibl ad inviccm corrospondout.

Dividit politiam tripiicitor, etunamquamquo parum prosa­quitur. et primo qualitcr inpattes distinguitur intogralessecundum opinioucm SocratistPlatonis . .

XXV.. .Hic ostendit suňiciontiam par­tium integralium politici quasHippodomus tradit ct Romu­

XXIV. .

lus . . . . . .Agit ulterius de aliis psrtibuspolitiaa respect“ regiminis, ubivcrba exponuntur divorsorumomcialium .

XXVII. Hic declarst. do partibus po­litia quantum ad bellatores,quos distinguit. secundum tri­plicam consideratiouem . .

XXVIII. Bio doalarat do nominibus du­cumumet. dc numero cohortum,

ot quid signiňcat unumquod­que

XXVI. .

DE REGIMINE JUDEORUM AD DUOISBAH BRABAN'TIE

pag.

110

111

118

115

117

Eduadem Auctoris et Editoris.

Summa Theologica diligenter emendata, De Rubeis, Billuart ct nlíorumnotis selectis ornata, cui accedunt septem locuplctissimi indices,quorum unus est auctoritatum Sacra: Scripcuraa, alter quaastionum,tertius rerum omnium prsecipuarum, quartus dogmatum ad ho­diernas haareses confutandas, quintus locorum seu doctrinarum adexplicandas Epistolas et Evangelia Dominicarum cc chtorum totiusanni, sextus auctorum quibus usus est D. Thomas, septimus locorumad usum catecbistarum. Accedit lexicon Scholasticorum verborumJosephi Zuma: Mellinii, quo explicantur vel-ba maxime inusitatuet locutiones praacipuaa D. Thoma: et aliorum Scholasticorum.Editio XVII, emendatissima, 1922, 6 vol. in-S max., p. 4400 circitcr.

In Evangelia. S. Matthmi et S. Joannis Comment-arm.Editio II Tauri­nensis, emendatissima, 1919, 2 vol. in-8 max., p. 1000 cim.

In omnes S. Pauli Apostoli Epistolas Commentaria, cum indicererum memorabilium. Editio V Taurinensis, emendatissima, 1917,2 vol., in-8 max., pag. 1100 circiter.

Catena Aurea in Quatuor Evangelia. Editio VII Taurinensis, emen­datissima, 1915, 2 vol. Ín-S max., pag. 1300 circitcr.

Summa contra Gentiles, seu De veritato Catholicae Fidei. Editio XVTaurinensis, emendatissima, 1924, in-8 max., pag. 584.

In Metaphysicam Aristotelis Commentarin. Editio novissima, 1915,cumlocupletissimo indice alphabetico rerum nombilium, revisa, emendataac ordinatim disposita, addita pro unoquoque capite synopsi, cura acstudio P. Fr. M.—R.CATHALAProf. Philos. in Instituto Catholico Tolo­sano. In-8 max., pag. xxx-800.

Quaastiones disputataa, et Questiones duodecim Quodlibotales, adlidem optimarum editionum diligenter recusw. Editio III Tauri­nensis, emendatissima, 1921, 5 vol. in-S max., pag. 2000 circ.

Mystica Theologia Divi Thomae, utriusque Theo). Scholasticae etMystic—,a:principis, cum indicc alphabetico rerum notabilium, au­ctore R. P. THOMA A VALLGORNERAOrd. Praed. Editio III, 1911,curante Fr. J. J. Berthier ejusd. Ord. ; 2 vol. in-8 max., pag. 1170.

Opusculum de Ente et Essentia diligentissime recognitum; in-S max.,pag. 32.

Do Venerabili Sacramento Altaris et de Expositione Missae, ex ope­ribus Angelici D. Thomae cxcerptus; in-32, pag. 312.

Theologicae Summa! Compendium, auctore P. P. Alagona S. J. Editioemendatissima, 1905, in-32, p. 698

Potentibus Catalogus “ Opera Latina et Liturgica „ gratis remittetur.