ÇÖLLEŞME VE EROZYONLA MÜCADELE GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

ÇÖLLEŞME VE EROZYONLA MÜCADELE GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Etüt ve Proje Daire BaşkanlığıSel Kontrol Çalışmalarında

Etüt - Proje

Şubat-2013

1-Etüt2-Havza3-Dağlık Arazi4-Erozyon 5-Sel ve Taşkın6-Yetişme Ortamı

TEMEL KAVRAMLAR

1-Etüt?

Herhangi bir konuda yapılan inceleme, araştırma yani ön çalışmadır.

2-Havza nedir?

Yağış ve kaynak sularını aynı su yatağına ya da göle akıtan, su kesimi yada su ayrım çizgisi denilen sırtlarla sınırlandırılmış arazi yüzeylerine havza,büyük su havzalarına ise BASEN denir.

TEMEL KAVRAMLAR

TEMEL KAVRAMLAR

Yurdumuzda 25 adet büyük su havzası vardır. Havzalar girdi ve çıktıları olan açık bir sistemdir. Üç bölümden oluşmaktadır.Bunlar, toplanma,boğaz ve birikme bölgesidir. Havzalar Orografik ve hidrojeolojik su ayrım çizgisine göre tasnif edilmektedir. Bizler orografik su ayrım çizgisini kullanmaktayız.

Havzalar büyüklüklerine göre;Küçük A≤100 Ha.Orta Büyüklükte 100<A≤1.000Büyük 1.000<A≤10.000Çok Büyük A>10.000 Ha.

TEMEL KAVRAMLAR

TEMEL KAVRAMLAR

3-Dağlık Arazi nedir?

Coğrafi bir terim olarak iniş-çıkışları,kabartı ve çukurları bulunan,çevresindeki alçak yerlere doğru bir etekle sona eren yeryüzü şekillerine dağ denir. Dağların çok yer tuttuğu,geçilmesi güç yerlere ise dağlık arazi denilmektedir.

TEMEL KAVRAMLAR

Arazinin yükselti kuşakları dikkate alınarak sınıflandırmalar yapılmıştır. En yaygın olanı

200-1000 m. dalgalı arazi 1000-1500 m. orta yüksek dağlık arazi 1500 m’nin üzerinde ise yüksek dağlık arazi olarak

adlandırılmaktadır.

Peki önemi nedir?

TEMEL KAVRAMLAR

4-Erozyon

Toprağın bulunduğu yerden; yağışlar, sel suları, rüzgar, çığ vb. etkenlerle taşınması olayına erozyon denir. Erozyon başlıca iki güç tarafından oluşturulur. Bunlar; su ve rüzgardır. Tarifindeki basitliğe rağmen erozyon oldukça karmaşık ve güçlü etkileri olan bir süreçtir.Bizler için önemli olan Antropojen kaynaklı erozyondur.Sınıflandırması 14 nolu tamimde yer almaktadır.

TEMEL KAVRAMLAR

4.1)Su Erozyonu

Yüzey Erozyonu Hafif (üst toprağın %25’i ) Orta Şiddette (üst toprağın %25-75’i ) Şiddetli (üst toprağın %75-100’ü ) Çok şiddetli (Üst toprağın tamamı,alt toprağın %25-75’i) Son derece şiddetli (Üst toprağın tamamı,alt toprağın

%75’ten fazlası)

TEMEL KAVRAMLAR

Oyuntu Erozyonu

Yüzey erozyonun ilerlemiş safhasını ifade eder.Çizgi oluşmasıyla başlar,önlem alınmazsa büyüyerek devam eder.

Kemal AŞK’a göre

Çizgi Erozyonu:0.3 m’den daha az derin Sel yarıntısı:0.3-1.00 m. arasında derin Sel dereciği: 1.00-3.00 m. arasında derin Ana sel deresi:3.00 m.den daha derin

TEMEL KAVRAMLAR

TEMEL KAVRAMLAR

4.2)Rüzgar Erozyonu

Rüzgarın 20-25 km/sa.lik hızı rüzgar erozyonun başlaması için yeterlidir.Erozyon,rüzgar hızının küpü ile orantılı olarak artar.

Taşınım üç şekilde olmaktadır:

Yüzeyden sürüklenme ve yuvarlanma( 0.5-2 mm.çap) Saltasyon (Sıçrama) hareketi (0.1-0.5 mm. Çap) taşınan

materyalin %55-72 ‘si bu şekilde taşınır. Süspansiyon hareketi(0.1 mm.den küçük)

Kurak ve yarı kurak mıntıkalarda görülür.

TEMEL KAVRAMLAR

RÜZGAR EROZYONUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER

İklimToprakYüzeysel PürüzlülükVejetasyonYüzeyin uzunluğu

TEMEL KAVRAMLAR

4.3)ÇIĞ EROZYONUBir yamaç üzerinde toplanan kar kütlesinin yeni yağan karlarla aşırı yüklenmesi veya yamaçla bağlantısının zayıflaması halinde , her hangi bir nedenden dolayı dengesini kaybederek yamaç aşağı doğru akmasına çığ denir.

ÇIĞI ETKİLEYEN FAKTÖRLER Yamaç meylinin açısı(22 ve üstü)⁰ Yamaç profili (konveks ve konkav oluşu) Bitki örtüsü Yamacın uzunluğu ve istikameti

TEMEL KAVRAMLAR

4.4)YERÇEKİMİ EROZYONU (Kitle Hareketleri)

Yamaç Akması(Toprak,çamur ve moloz akmaları

Heyelanlar (Arazi Kaymaları)

TEMEL KAVRAMLAR

5-Sel ve Taşkın

Sel nedir?Çoğunlukla şiddetli yağışlar sonrasında yanderelerden ani olarak gelen ve fazla miktarda katı materyal taşıyan büyük su kütlesini ifade eder.

Taşkın nedir?Yan derelerden gelen sellerin ana mecraya ulaşmasıyla suyun yükselerek normal yatağına sığmayarak taşmasıdır.

TEMEL KAVRAMLAR

FARKLARI

Selde iri materyal fazla

Seller yukarı havzalarda olur

Seller toprağın verimliliğini yok eder.

TEMEL KAVRAMLAR

SEL OLUŞUMUNUN NEDENLERİ

1)İklim Faktörleri

A-Yağış Özellikleri-Yağış Tipi(Yağmur,kar,dolu)-Yağış şiddeti-Yağış süresi-Yağışın dağılışı(çıkış noktasına olan uzaklığı)-Yağışın hareket yönü(yukarıya veya aşağıya doğru)-Toğrağın nemi

TEMEL KAVRAMLAR

B-İntersepsiyon

C-Evaporasyon

D-Transpirasyon

TEMEL KAVRAMLAR

2)Fizyografik Faktörler

A-Havzanın Özellikleri

-Büyüklüğü ve formu-Yükseltisi-Ortalama eğimi-Genel bakısı-Drenaj yoğunluğu-Toprak özellikleri-Arazi Kullanımı

TEMEL KAVRAMLAR

B-Yatak Özellikleri

-Genişliği ve derinliği-En kesit formu ve alanı-Yatak eğimi ve eğim kırıklıkları-Kıvrımlılık-Malzemenin cinsi

TEMEL KAVRAMLAR

6-Yetişme ortamı

TEMEL KAVRAMLAR

Ekoloji insanların, hayvanların ve bitkilerin arasındaki bağlantıları ve tüm bu canlıların birbirleri ve çevre ile etkileşimlerini inceleyen bilim dalıdır.

Ekosistem ise belli bir yaşam alanından ve oradaki topluluktan oluşur.

Bir ekosistemde belirli canlı toplumlarından oluşan yaşama birliğini etkileyen, fakat bu canlıların işlevleri ile de etkilenen yeryüzü şekli, iklim anakaya-toprak ve canlılar faktörlerinin oluşturduğu bir bütün olarak tanımlanmaktadır.

Ağaçlandırma çalışmalarının ilk adımı olan proje düzenleme çalışmalarında orman ekosistemini oluşturan tüm faktörlerin incelenmesi (analiz) ve yorumlanması (sentez) zorunludur.

TEMEL KAVRAMLAR

TEMEL KAVRAMLAR

EKOSİSTEM

TEMEL KAVRAMLAR

1-Kara Ekosistemleri-orman-Çayır-Dağ-Çöl2-Su Ekosistemleria)Tatlı Su Ekosistemleri-Nehir-Göl-Sulak Alan b)Tuzlu su ekosistemleri

TEMEL KAVRAMLAR

1-FİZYOGRAFİK FAKTÖRLERFizyografik faktörler coğrafik ilişkileri ve jeomorfolojik karakteristikleri kapsar. Bu özellikler “mevkii” deyimi ile ifade edilir.

Mevki, genel ve özel mevki olmak üzere ikiye ayrılır.

a) Genel mevki : Yöreye verilen genel adı, enlem ve boylam derecelerini, denize olan yatay uzaklığı, jeomorfolojik yapıyı içerir.

b) Özel mevki : Yöresel ismi, denizden yükseklik, bakı, eğim, arazi yüzü şekli (Röliyef) ve komşu çevre gibi özelliklerle tanımlanır.

Denizden yükseklik: Arazinin toprak özellikleri, iklim ve vejetasyon yapısı üzerinde etkili olmaktadır. Denizden yükseldikçe sıcaklık düşmekte, buna karşın nisbi nem, yağış ve rüzgar artmaktadır. Yükseklerde nem ve yağıştan dolayı bazlar yıkanır, toprak reaksiyonu asit özellikte olur. Denize olan yatay uzaklık azaldıkça yani denize yaklaştıkça mutlak ve bağıl nem yükselir.

Bakı; Bir yerin sıcaklığı, yağış durumu, don etkisi ve güneş ışınlarını alması bakımından etkili olur. Ülkemizde kuzey, kuzeydoğu, kuzeybatı ve doğu bakıları genel olarak gölgeli bakılardır. Bu bakılar daha serindir.

Eğim; yüzeysel akış, erozyon ve dolayısıyla toprak özellikleri üzerinde etkilidir. Eğim arttıkça yağış sularının yüzeysel akışı artar bundan ötürü erozyon şiddeti artar ve toprak derinliği azalır.

Arazi yüzü şekli ( Rölyef ) ; Bir yerin özellikleri ile toprakların su ve besin maddesi ekonomisi üzerine etkili olduğundan ova, yamaç, sırt, tepe, etek, çukur vb. deyimlerle tanıtımı yapılmalıdır.

TEMEL KAVRAMLAR

Bir yerde uzun süre devam atmosferik olayların ortalamasıdır.

İklim elemanları bitki örtüsünün dağılışını , tür ve toplulukların yani vejetasyonun tür ve kapalılığını tayin eder. İklim elemanlarının bireysel olarak etkilerinden çok toplu etkileri önemlidir.

Genel olarak denilebilir ki bir bölgeye düşen yağış miktarı buharlaşan miktardan fazla ise o bölge iklimi “nemli” eğer buharlaşma yağış miktarından fazla ise o bölge iklimi “kurak” olarak nitelenir.

Buharlaşma katı cisimlerin yüzeyinden, topraktan, durgun ve akarsu yüzeylerinden sıcaklık etkisiyle olması durumunda buna “Evaporasyon”, bitkiler tarafından atmosfere verilmesine de “Tanspirasyon”, her iki şekilde meydana gelen buharlaşmaya ise “Evapotranspirasyon” denilmektedir.

TEMEL KAVRAMLAR

2- İ K L İ M

TEMEL KAVRAMLAR

TEMEL KAVRAMLAR

ERİNÇ YAĞIŞ ETKİNLİĞİ İNDİSİ

TEMEL KAVRAMLAR

Yağış; yağışların miktarı, şiddeti, süresi şekli gibi çeşitli karakteristikler sel ve taşkın,toprak erozyonu, toprağın su ekonomisi, bitkilerin gelişimi üzerinde etkilidir. Bu nedenle Etüt sahasına en yakın yerdeki meteoroloji istasyonunun en az 10 yıllık ölçme değerleri baz alınır.

Rüzgar; bitkilerin dağılışı ve gelişimi üzerinde büyük etkilere sahiptir. Özellikle buharlaşma ve fotosentez üzerinde önemli etkisi vardır. Rüzgarın yönü, şiddeti arazi yapısına göre değişmektedir. Sırt, boyun ve tepelerdeki rüzgar hızı daha fazladır.

TEMEL KAVRAMLAR

Sıcaklık; bitkilerin gelişmesinde büyük rol oynamaktadır. Örneğin bitkilerin fotosentezi 0 – 5 ºC arasında başlar, 20 – 30 ºC arasında en yüksek değerini bulur, 40 – 50 ºC’den sonra ise durur.

Bitkilerin hayati faaliyetlerini gösterdiği ( tomurcuklanma, tomurcukların patlaması, yapraklanma, çiçek açma, odun artımı vs. ) devreye “vejetasyon devresi” denir. Ortalama sıcaklık bu devrenin tayini için bir ölçü olarak alınır.

Ortalama sıcaklıklar +10 ºC üzerinde olan aylar, vejetasyon devresi olarak alınmaktadır.

TEMEL KAVRAMLAR

Nispi (bağıl) nem ; havada bulunan su buharı miktarının o andaki hava sıcaklığında bu havanın taşıyabileceği en yüksek su miktarına oranıdır. Nispi nem ile sıcaklık arasında önemli bir ilişki vardır. Sıcaklık artıkça havanın aldığı nem miktarı yükselir. Havanın sıcak ve nispi nemi yüksek olan sahalarda buharlaşma-terleme az olduğundan nem isteği yüksek olan bitkiler yer alır

Bitkiler için kuraklık kavramı, nispi nemin % 30’un altına düştüğü, rüzgar hızının 5 m/sn’nin üzerine çıktığı, hava sıcaklığının da 25ºC’i geçtiği zaman söz konusudur. Don; Bir yörede bir yılda veya bir periyotta meydana gelen donlu günlerin sayısıdır. Yıl içerinde meydana gelen donlu günlerin birbirini takip edip etmediği, en erken ve en geç don tarihleri dikilecek türler açısından önemlidir.

TEMEL KAVRAMLAR

Toprak ; bitkilerin barındığı ve yaşamları için gerekli su, hava ve besin maddelerini temin ettiği yerkabuğunun üst kısmına denir. Toprak oluşumunu; Anakaya ve özellikleri, zaman, iklim, arazi şekli ve canlı faktörler etkiler.

TEMEL KAVRAMLAR

3- TOPRAK

Toprak Reaksiyonu (pH):Toprak pH’sı bir toprak çözeltisindeki asitliği veya alkaliliği tanımlayan bir ölçüdür.Asitliğin miktarı H+ ve OH- iyonlarının konsantrasyonuna bağlıdır.

pH bir birim artarsa,H konsantrasyonu 10 kez azalır.Örneğin pH 4’te pH 7’ye göre 1000 kat fazla H+ iyonu vardır.

pH kademeleri 0-14 arasındadır.Ancak toprak tepkimesinin normal aralığı 5-8,5 olup bunun üstünde ve altındaki değerler çoğu bitki için ciddi sorunlar oluşturur.Toprak pH sı doğrudan ve/veya dolaylı olarak toprak içersinde meydana gelen birçok fiziksel,kimyasal ve biyolojik olayı etkiler.Toprak reaksiyonu ile canlılar arasında sıkı bir ilişki vardır.Mesela,mantarlar 4-5,bakteriler ise 6-8 pH larda daha etkindir.

TEMEL KAVRAMLAR

TEMEL KAVRAMLAR

Reaksiyon Sınıfı pH Reaksiyon Sınıfı pH

Ekstrem Asit <4,5 Nötr 6,6-7,3

Çok Kuvvetli Asit 4,6-5,0 Hafif Alkali 7,4-7,8

Kuvvetli Asit 5,1-5,5 Orta Alkali 7,9-8,4

Orta Asit 5,6-6,0 Kuvvetli Alkali 8,5-9,0

Hafif Asit 6,1-6,5 Çok Kuvvetli Alkali >9,0

TEMEL KAVRAMLAR

Toprağın tuzluluk kavramı, birim hacimdeki toprakta bulunan çözünebilir tuzların miktarını belirtir.Genellikle Cl ve SO4 anyonlarının 2 değerli katyonlarla,özellikle Ca,Mg,ve Na ile oluşturdukları tuz bileşiklerinden kaynaklanmaktadır.

Toprak tuzu labaratuvar koşullarında elektrik geçirgenlik ölçüm cihazıyla belirlenir ve veriler tablodaki sınıflandırmaya göre yapılır.

TEMEL KAVRAMLAR

Topraktaki kireç miktarı bitkiler için çok önemlidir.Temel kireç bileşikleri;kalsiyum,mağnezyum, karbonatlar ve dolomittir. Labaratuvar koşullarında, karbonat miktarı nicel olarak belirlenerek % toplam CaCO3 miktarı cinsinden ifade edilir.

Toprak kireç içeriği sınıflaması genel olarak tablodaki gibi yapılmaktadır.

TEMEL KAVRAMLAR

Toprak Kireç İçeriği %CaCO3

Az Kireçli 0-4

Orta Kireçli 4-8

Kireçli 8-15

Çok Kireçli 15-30

Çok Fazla Kireçli 30-55

Marn >55

Toprağı meydana getiren anakayalar 3 gruba ayrılır.

1-Püskürük Anakayalar

Mağmanın yer içinde veya yeryüzünde soğuyarak katılaşması sonucu meydana gelir.

a-İç Püskürük Kayalar:Magmanın yeryüzüne çıkmadan yerkabuğu içinde soğuyup katılaşması sonucu meydana gelir.Bunlar granit,siyenit,diyorit,gabro.

b-Dış Püskürük Kayalar: Magmanın yeryüzü kabuğundaki çatlaklardan çıkarak katılaşmasıyla oluşur.Örn.riyolit,trakit,andezit, bazalt

TEMEL KAVRAMLAR

2-Tortul Anakayalar:

Püskürük anakayalar fiziksel ve kimyasal olayların etkisiyle parçalanır ve ayrışırlar böylece suda eriyen ve erimeyen ürünler meydana gelir.Bu ürünler su,rüzgar ve buzullar vasıtasıyla taşınarak yeni yığınaklar oluşturur.Bu yığınakların çimentolaşması ve sertleşmesi sonucunda tortul anakayalar meydana gelir.

Kumtaşı,Şeyl,Konglomera,kireç taşı,dolomit örnek olarak gösterilebilir.

TEMEL KAVRAMLAR

3-Metamorfik Anakayalar

Tortul ve püskürük anakayaların basınç ve ısı altında bazı hallerde de sıvı ve gazların iştiraki ile metamorfoze olması neticesinde metamorfik kayalar meydana gelir.

Kumtaşı kuvarsite,şeyl arduvaza,kalkerler mermerlere gnaysa,bazalt şistlere dönüşür.Metamorfoze olan materyallerin yapıları değiştiği gibi yeni mineraller de bu arada oluşur.

Bunlar yüksek basınç altında kaldıklarından birbirine paralel tabakalar yani şistli bir yapı kazanırlar.

TEMEL KAVRAMLAR

TEMEL KAVRAMLAR

TOPRAK PROFİLİ VE ÖZELLİKLERİ

Toprağın üst yüzünden anakayaya doğru alınmış olan düşey kesite toprak profili denir.Bu şekildeki düşey kesit,arazide dikdörtgenler prizması şeklinde bir hendek açmakla elde edilir ki, buna profil çukuru denir.

Çukurun eni 75 cm,boyu 100 cm kadar olmalıdır. Derinliği ise anakayayın durumuna göre değişir.Anakayası 90 cm den daha derinde olan topraklarda 90 cm derinliğe kadar,aksi takdirde anakayaya kadar kazılır.Çukurun incelenecek kısmı çiğnenmemeli, üzerindeki ölü ve diri örtü bozulmamalıdır.Çukurun ışık almasına da dikkat edilmelidir.

Profil Çukuru:*Yol,kanal,su arkı,dere kenarı ile sınır yerlerde*Hayvan yatmış yerler ile köstebek,tarla faresi

vb.yuvalar civarında*Kompost,ahır gübresi,kireç,kum fabrika ve inşaat

artıklarının yığıldığı yerlerde*Arazinin su birikmiş,dere ve sel baskınına uğramış

kısımlarında*Kömür ocakları,orman içi barakaları civarında ve

diğer insan etkisi ile değiştirilmiş arazilerde

A Ç I L M A M A L I D I R …

TEMEL KAVRAMLAR

Bir toprak profili iyice incelenirse,bu profilin renk,,tekstür,strüktür vb. özellikler bakımından farklı olan ve birbiri üzerinde yatan tabakalardan oluştuğu görülür. Bu yatay tabakalara horizon denir. Horizonlar, klimatik, biyotik,arazi şekli ve anakaya gibi doğal faktörlerin etkisiyle uzun zaman periyotlarında oluşmuşlardır.

A – Horizonu ( Yıkanma Horizonu ):Mineral toprağın en üst kısmında olan,klimatik etkenlerle doğrudan doğruya temasta bulunan ve en fazla humus maddelerine sahip olan horizondur.Humus etkisi nedeniyle genellikle koyu renktir.

TEMEL KAVRAMLAR

TOPRAK HORİZONLARI

B-Horizonu ( Birikme Horizonu ):

A horizonunun altında bulunan ve bu horizondan yağış suları ile taşınarak getirilmiş maddelerin biriktiği horizondur.Bu horizon bazı koşullarda ayrışma olaylarının da cereyan ettiği horizondur.

C-Horizonu ( Anamateryal Horizonu ):

Üstündeki B horizonunu meydana getiren horizondur.Eğer mekanik yollarla gevşemiş ve parçalanmış ise Cv ismini alır.Ayrışmamaış sert kaya halinde ise Cn ismini alır.

TEMEL KAVRAMLAR

TEMEL KAVRAMLAR

TEMEL KAVRAMLAR

TAŞLILIK VE DERİNLİK

Tanım Profilin İskelet %’si

Taşsız-az taşlı 0-25

Orta taşlı 26-50

Çok taşlı 51-80

İskelet ( litosolik ) 81-100

TEMEL KAVRAMLAR

Toprak Derinliği

Derinlik ( cm ) Tanımı

0-30 Sığ

31-60 Orta derin

61-120 Derin

>120 Çok derin

Tekstür

Strüktür

Mutlak derinlik

Fizyolojik derinlik

TEMEL KAVRAMLAR

TEMEL KAVRAMLAR

SABIRLA DİNLEDİĞİNİZ İÇİN

TEŞEKKÜRLER….