Celtyckie Boginie Wojny BGierek01

ZESZTY NAUKOWE UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

MCCLXVI STUDIA RELIGIOLOGICA   Z. 36 2003

Bożena Gierek

Instytut Religioznawstwa UJ

CELTYCKIE BOGINIE WOJNY

W   religii   celtyckiej   spotykamy   się   z   niezmiernie

interesującym   zjawiskiem,   które   jest   wyraźnie   widoczne   w

mitologii   Celtów   irlandzkich,   a   mianowicie   z   pełnieniem

funkcji bóstwa wojennego przez bóstwa żeńskie. Boginie wojny

tworzą tutaj osobną grupę „kobiet­wojowniczek”. W irlandzkiej

literaturze   występują   w   triadzie.   Najbardziej   znaną   z   nich

jest  Mórrígu   (Mór­Ríoghain)   ­   „Wielka   Królowa”   lub   też

„Królowa Fantom”. Obok niej wystepują: Badb („Wrona, Kruk”),

Nemain   („Szał,   Panika”)   oraz   Macha.   Ich   imiona   są   używane

alternatywnie. W Cyklu Ulsterskim można jeszcze spotkać imię

bogini   wojny   Bé  Néit,   która   prawdopodobnie   była   żoną   Néta,

przedstawianego jako „bóg bitwy z pogańskimi Irlandczykami”. W

roli   żon   Néta   występują   także   Nemain   i   Badb.   Na   terenie

Brytanii (Benewll, Northumbria) znaleziono inskrypcję  Lamiis

Tribus  („do   trzech   Lamii/Furii”),   która   może   być

odpowiednikiem irlandzkiej triady. Z tych terenów znana jest

także bogini wojny Andraste, którą przed wyruszeniem do boju

wzywała królowa Icenów, Boudica. Imię walijskiej bogini wojny

zachowało   się   jedynie   w   nazwie   rzeki   Aeron,   pochodzącej   od

celtyckiego   słowa  Agrona  ­   „bogini   rzezi”.   Kontynentalną

odpowiedniczką   bogini   Badb   z   rozszerzeniem  Catha,   co   razem

znaczy   „Kruk   Wojny”,   jest   (C)athubodva,   której   inskrypcja

1

pochodzi z departamentu Haute­Savoie we Francji. Z galijską

boginią­krukiem jest identyfikowana Nantotsuelta, „Wijąca się

Rzeka”,   która   potwierdza   związek   bogiń   wojny   z   wodą.   Ten

właśnie   związek   z   wodą   jest   także   ukazany   w   literaturze

irlandzkiej.   I   oto   Plemię   Bogini   Danu   (Tuatha   Dé  Danann),

przygotowywując się do drugiej bitwy Moytirra (Moytura)1, od

każdego z rzemieślników i czarowników otrzymało zapewnienie o

wniesieniu   pewnego   udziału   do   bitwy   ­   o   wykonaniu   pewnego

zadania.   Udziałem   Dagdy   była   m.in.   schadzka   z   Mórrígu   nad

rzeką Unshin (hrabstwo Sligo). Mórrígu była zajęta praniem,

mając każdą z nóg na przeciwnych stronach rzeki. I w takiej to

pozycji   Dagda   odbył   z   nią   stosunek.   Bogini   powiedziała

Dagdzie,   w   którym   miejscu   zastępy   nieprzyjaciela,   plemienia

Fomóiri   (Fomorian),   wylądują   w   Irlandii,   oraz   obiecała,   że

przerazi króla Fomóiri, Inneacha, odbierając mu odwagę i „krew

z   serca”.   Poleciła   także   Dagdzie   przyprowadzić   do   niej

wszystkich poetów Irlandii, których pouczyła, by wyśpiewywali

uroki przeciwko wrogom. W późniejszym tekście opisującym tą

bitwę spotykamy Mórrígu, Badb i Machę, które zobowiązały się

sprowadzić „grad i ognisty deszcz” na Fomóiri oraz ciskać na

nich   oszczepy   i   cepy.   D.   Ó   hOgáin   widzi   tutaj   oczywistą

kombinację funkcji bogini urodzaju i wojny, obrońcy interesów

swoich ludzi2. W tradycji jednak bogini ta znana jest raczej

jako bogini wojny. Również w pierwszej bitwie Moytirra Badb,

Macha   i  Mórrígu,   stojąc   na   wzgórzu   Tary,   zesłały   magiczne

strugi ognistego deszczu, tym razem na Fir Bolg. Zapewnienie o

pomocy   w   drugiej   bitwie   Dagda   uzyskał   od   jeszcze   jednej

kobiety, córki wodza Fomóiri, z którą spędził noc odwiedzając

obóz wroga przed bitwą i stając się tam obiektem kpin z powodu

swojej słabości do owsianki i obżarstwa.

1 Bitwy na Mag Tured ­ „Równinie Słupa”.2 Por. D.  Ó  h Ó g á i n, Myth, Legend & Romance; An Encyclopaedia of theIrish Folk Tradition, New York 1991, s. 307.

2

Mórrígu jest często spotykana nad brzegiem rzeki. Zwana

jest   „praczką   u   brodu”   zapowiadającą   śmierć.   Bowiem   pierze

skrawione odzienie tego wojownika, który ma polec w boju. Sam

Cú  Chulainn,   największy   bohater   irlandzki,   spotkał   u   brodu

Badb   jako   piękną,   młodą   kobietę.   Ta   zawodząc   i   lamentując

prała   w   zimnej   wodzie   purpurowe,   posiekane   ubranie,   które

okazało się należeć do niego. Czasami Badb obmywa z krwi w

wodzie odcięte głowy lub kończyny.

W   jednym   z   tekstów   z   VIII   w.   mityczny   wojownik   Fotad

Canainne   mówi,   że   Mórrígu   „jest   tą,   która   nas   zachęciła”,

dodając, że „straszny jest jej złośliwy śmiech”, który poraża

serca   mężów.   Jednak   prawdziwy   wojownik   nie   poddaje   się

przerażeniu   i   pozostaje   w   dobrych   układach   z   boginią.   To

właśnie   bogini   wojny   Badb   przemówiła   do   Sétanty   (pierwotne

imię   Cú  Chulainna)   spośród   ciał   leżących   na   polu   bitewnym,

zwanym   „ogrodem   Badb”,   aby   pospieszył   na   pomoc   królowi

Ulsteru,   Conchobarowi   mac   Neasie,   a   także   zachęcała   go   do

wielkich czynów. Bogini ta jest wielokrotnie łączona z naszym

bohaterem. Pojawia się w jego pobliżu pod różnymi postaciami,

zwłaszcza   kiedy   znajduje   się   w   opresji   na   polu   bitwy.

Występując przy nim podkreśla jego cechy wojownicze.

Cú Chulainn miał okazję spotkać się z Mórrígu, kiedy sam

stawiał   czoła   wojskom   królowej   Connachty,   Medb.   Bogini

pojawiła się przed nim pod postacią pięknej, młodej kobiety

oznajmiając mu, że zakochała się w nim słysząc o jego sławie.

Zaproponowała mu pomoc, która jednak została odrzucona, jako

że   pochodziła   od   kobiety.   Mórrígu   została   więc   dwukrotnie

zlekceważona   jako   kobieta:   raz,   gdy   jej   miłość   została

zignorowana,   a   drugi   raz,   gdy   jej   pomoc   w   walce   została

odrzucona.   W   następstwie   tego   uhybienia   Cú  Chulainn   miał

utrudnioną walkę z wrogiem. Gdy walczył z wielkim wojownikiem

Lóchem, bogini pojawiła się pod postacią węgorza i owinęła się

3

wokół jego stóp. Cú  Chulainn przewrócił się, ale powstał i

wymierzył cios węgorzowi łamiąc mu żebra. Wtedy Mórrígu pod

postacią szarego wilka poprowadziła w kierunku bohatera stado

bydła, ale ten wybił jej oko strzałem z procy. Na koniec, pod

postacią   czerwonej,   bezrogiej   jałówki   poprowadziła   na   niego

spłoszone bydło. I tym razem bohater poradził sobie z nią.

Rzucił w jałówkę kamieniem łamiąc jej nogę. Ostatecznie udało

się   mu   pokonać   Lócha.   Kiedy   wyczerpany   walką   chciał   ugasić

pragnienie, ponownie pojawiła się przed nim Mórrígu, tym razem

pod   postacią   staruchy   dojącej   krowę   z   trzema   cyckami,   z

których dała mu mleka. W rezultacie tego trzy rany zadane jej

przez Cú Chulainna zagoiły się.

Przytoczony   powyżej   opis   działań   Mórrígu   ukazuje   jej

negatywną   stronę,   aczkolwiek   działania   te   są   uzasadnione.

Znana jest także opiekuńcza postawa bogini w stosunku do Cú

Chulainna.   Bowiem   w   jednym   miejscu   Mórrígu   obiecuje   mu,   że

będzie   „ochroną   przy   jego   śmierci”.   To   ona   przeszkadza

bohaterowi w wyjeździe, który ma być jego ostatnią podróżą. W

noc   poprzedzającą   jego   wyjazd   uszkadza   mu   rydwan,   mając

nadzieję, że go to zniechęci do wyprawy.

Pod   imieniem   Badb   występuje   jedno   z   dzieci   czarownika

Cailitína, które doprowadziły do śmierci Cú Chulainna. Ta sama

Badb,   pod   postacią   wrony,   próbuje   zapędzić   go   w   magiczną

zasadzkę. Ponieważ się jej to nie udaje, wtedy idzie do niego

pod postacią jednej z kobiet dworu, aby namówić go do wyjazdu.

Kiedy   Cú  Chulainn   umiera,   Badb   pojawia   się   ponownie   pod

postacią   wrony   i   kracząc   zasiada   na   słupie   kamiennym,   do

którego przywiązał się nasz bohater. Obecność Badb wskazuje na

to, że życie Cú Chulainna dobiegło końca.

W literaturze bogini wojny pojawia się jednak znacznie

częściej jako postać negatywna. Była zwana „czerwoną, porywczą

Badb”, która cieszyła się, kiedy kobiety rozpaczały z powodu

4

śmierci   mężów.   Jeden   z   tekstów   średniowiecznych   opisuje

„siwowłosą   Mórrígu”   krzyczącą   triumfalnie   ponad   walczącymi

wojownikami. Pojawia się tutaj jako „wychudła wiedźma, która z

niesłychaną   szybkością   przeskakuje   ponad   ich   bronią   i

tarczami”. Opis ten nawiązuje do przerażenia i paniki, jakie

bogini wywoływała na polu bitwy. Trzy boginie wojny pojawiają

się także nad wojskami królowej Medb z Connachty. Ich wrzaski

czynią ogromne zamieszanie i powodują śmierć wielu żołnierzy,

którzy   umierają   z   przerażenia.   Tak   więc   tutaj   boginie

występują   po   stronie   Ulsteru.   Sama   Badb   pojawiła   się   przed

bykiem Donnem pod postacią ptaka. Siadając na słupie kamiennym

ostrzegła go przed ludźmi Medb, którzy chcieli go uprowadzić.

Poleciła mu, aby przeniósł się ze swoimi jałówkami na inne

pastwisko. Jakkolwiek przerażająca by nie była bogni wojny,

zawsze   stawała   po   jednej   stronie   walczących,   pomagając   w

odniesieniu zwycięstwa.

Najczęściej   pojawiającym   się   imienim   bogini   wojny   w

źródłach   pisanych   jest   Badb.   Słowo   to   oznaczało   także

„zagorzałą   wronę”,   ulubioną   postać,   jaką   przybierała   bogini

wojny   unosząc   się   ponad   zwartymi   wojskami   na   polu   bitwy.

Istnieją dowody na to, że takie wyobrażenie ptaka, polującego

na padlinę na polu bitwy posiada znamiona starożytności wśród

Celtów.   Jeden   ze   średniowiecznych   tekstów   zawiera   opis   jej

„zbioru   owoców”,   którymi   są   „głowy   mężów,   które   zostały

ścięte”. Zapowiedź przyjścia bogini śmierci w jednym z tekstów

została ujęta w następujących słowach:

„Czerwonousta   Badb   będzie  krzyczeć   wokół  domu,   będzie   żądna

ciał”.

Tekst   historyczny   z   870   r.,   opisujący   bitwę   pomiędzy

ludźmi   Leinsteru   i   Ossory,   przedstawia   równie   złowieszczą

postać bogini:

5

„Zaiste wielki był zgiełk i wrzawa, jakie powstały między nimi,

i Badb podniosła głowę pomiędzy nimi, i moc zabitych było między nimi”.

Tak samo złowieszczo i przerażająco została przedstawiona

bogini w „Uprowadzeniu bydła z Cuailgne”3. Jako „czerwonousta i

o ostrych rysach twarzy”, Badb występuje w tekście z X w., w

którym miała podnieść radosny okrzyk ponad odciętą głową króla

Fergala mac Maoldúin4.

Mórrígu jest także tą, która przynosi wieści. To ona w

każdym zakątku Irlandii ogłosiła zwycięstwo Tuatha Dé  Danann

nad Fomóiri. I od tej pory Badb (tj. Mórrígu) również opowiada

o wielkich czynach. „Czy masz jakąś opowieść?” pytał się jej

każdy. A ona odpowiadała:

„Pokój aż po niebiosa,Niebiosa ku dołowi, do ziemi,Ziemia pod niebiosami,

Siła w każdym, itd.”

Badb miała także przepowiedzieć koniec świata, wyśpiewując

następujące słowa:

„Nie ujrzę świata, który będzie mi drogi.Lato bez kwiatów,Krowy będą bez mleka,Kobiety bez skromności,Mężczyźni bez odwagi,Pojmani bez króla ...Lasy bez masztu,Morze bez płodów ...Złe sądy starszych ludzi,Fałszywe precedensy prawników,Każdy mężczyzna zdrajcą (...)”,

mówiące   o   zapanowaniu   na   świecie   zła,   choroby   i   zemsty5.

Fragment   ten   wyraźnie   wskazuje   na   wpływy   ideologii

chrześcijańskiej.

Znamienny jest fakt, że w literaturze irlandzkiej domena

wojny należy do kobiet ­ bogiń wojny. Jeżeli czasami zdarzy

3 Zob. B. G i e r e k, Celtowie, Kraków 1998, s. 72­73.4 Por. D.  Ó  h Ó g á i n, Myth, Legend & Romance, dz.cyt., s. 308­309.5 Por. Ancient Irish Tales, red. T. P. C r o s s  &  C. H. S l o v e r, NewYork 1996, s. 47­48.

6

się   im   wystąpić   w   towarzystwie   mężczyzny,   to   jest   on

przedstawiony   anonimowo   ­   jest   bez   znaczenia,   jedynie

wykorzystany do podkreślenia ogromnej roli kobiety, a także

jej   postury6.   Należy   także   zwrócić   uwagę   na   broń,   jaką

dysponują boginie wojny. Nie jest to broń typowa dla mężczyzn

(oszczep, włócznia, dziryt)7, ale są to czary, a może także,

używając   dzisiejszego   języka,   środki   psychologicznego

zastraszenia.

Bogini wojny przeszła do irlandzkiej tradycji ludowej jako

banshee, której płacz jest zapowiedzią śmierci.

Przykład bogiń wojny, a także innych bóstw żeńskich, które

odgrywały znaczące role w religii Celtów, jest dowodem na to,

iż   kobieta   musiała   zajmować   wysoką   pozycję   w   społeczności

celtyckiej.   Postacie   bogiń   żeńskich   dostarczają   nam   obrazu

kobiety,   której   jedną   z   cech   charakteru   była   z   pewnością

waleczność. O tej waleczności nie rzadko wspominają w swoich

zapiskach starożytni pisarze. Znane są częste przypadki, kiedy

to   waleczność   kobiet,   ich   odwaga,   a   czasami   determinacja,

przewyższała   męską.   Tak   było   w   przypadku   Boudici,   żony

Pratsotagosa,   która   po   śmierci   swojego   męża   przejęła

przywództwo plemienia Icenów (tereny wschodniej Anglii). Jej

imię znaczy „zwycięska”. W latach 60­61 poprowadziła powstanie

przeciwko   Rzymianom,   niszcząc   miasta   Colchester,   Londyn   i

Verulamium, zabijając około 80.000 ludzi zanim sama została

pokonana   i   popełniła   samobójstwo.   Według   „Roczników”   Tacyta

(I­II w.), przed wyruszeniem do boju miała powiedzieć:

„Rzymski   apetyt   posunął   się   tak   dalece,   że   nie   tylko   nasi

ludzie,   ale   też   wiek   i   dziewictwo   nie   ostały   się   nietknięte.   Jeżeli

weźmiecie pod uwagę potęgę zastępów i powody wojny, zobaczycie, że w tej

bitwie musicie zwyciężyć lub umrzeć. To jest determinacja kobiety. Jeśli

chodzi o mężczyzn, oni mogą żyć i być niewolnikami.”

6 Zob. B. G i e r e k, Celtowie, dz.cyt. s. 73­74.7 Poza jedynym właściwie przypadkiem o którym wcześniej wspomniałam, kiedyboginie obiecały ciskać w Fomóirí oszczepami i włóczniami.

7

Boudica   stanęła   na   czele   powstania   nie   jako   kobieta   o

arystokratycznym pochodzeniu, ale „jako jedna z ludu, która

pomści   utratę   wolności,   wychłostane   ciało,   pogwałcone

dziewictwo moich córek”8.

Kolejne   dwa   przkłady   dotyczą   wierności,   ale   też

pohańbionej czci kobiety, za co winnych spotkała surowa kara.

Jedną   z   tych   kobiet   była   Chiomara,   żona   Ortiagina,   wodza

galackiego, która dostała się do niewoli rzymskiej. Centurion,

który   jej   strzegł,   skorzystał   z   okazji   i   dokonał   na   niej

gwałtu. Po pewnym czasie zgodził się wydać ją za znaczny okup.

Kiedy Chiomara znalazła się wsród swoich ludzi polecila zabić

nikczemnika. Odcietą głowę centuriona zawinęła w fałdy sukni i

zawiozła swojemu mężowi, rzucając mu ją pod nogi. Jak donosi

Polibiusz   (II   w.   p.n.e.)   w   swojej   „Historii”,   zdumiony

mężczyzna   miał   powiedzieć:   „Żono,   wierność   jest   rzeczą

dobrą.”, na co ona odpowiedziała: „Zaiste, ale lepiej jest,

żeby tylko jeden żywy mężczyzna kładł się ze mną”9.

Inną   kobietą,   która   dokonała   pomsty   na   złoczyńcy   była

Camma, młoda, piękna żona Sinatusa, tetrarchy Galatów. Jej mąż

został   podstępnie   zabity   przez   Sinorixa,   innego   tetrarchę,

który   uczynił   to,   aby   poślubić   Cammę.   Camma   była   kapłanką

bogini   Artemis,   której   Galatowie   mieli   oddawać   cześć.   Po

pewnym okresie starań Sinorixa, Camma postanowiła przyjąć jego

oświadczyny, a miało się to stać w obecności bogini. Kiedy

Sinorix   przybył   na   miejsce,   otrzymał   od   Cammy   napój   będący

mieszanką mleka i miodu, którego wpierw ona sama zakosztowała.

Gdy Sinorix wypił resztę napoju, dowiedział się, że zawierał

on   truciznę.   Wtedy   to   Camma   wydała   okrzyk   i   upadła   przed

boginią mówiąc:

8 Por. The Celtic Heroic Age. Literary Sources for Ancient Celtic Europeand Early Ireland and Wales, red. J. T. K o c h  i  J.  C a r e y,Massachusetts 1995, s. 37.9 Ibidem, s. 8.

8

„Przynoszę ci świadectwo, najwspanialszy duchu, że jedynie w

oczekiwaniu na ten dzień żyłam od śmierci Sinatusa. W ciągu tego całego

okresu czerpanie przyjemności z żadnej rzeczy nie było dobre, za wyjątkiem

nadziei   na   sprawiedliwość.   Osiągnowszy   to   odchodzę   do   mojego   męża.   A

jeżeli chodzi o ciebie, najbardziej bezbożny człowieku, to twoi krewni

mogą przygotować ci grób zamiast wesela i ślubnej komnaty.”

Kiedy Sinorix usłyszał te słowa, próbował się ratować. Dosiadł

swojego rydwanu mając nadzieję, że wstrząsy pomogą mu wyrzucić

z siebie truciznę. Jednak żadne próby nie pomogły i morderca

zmarł   wieczorem.   Camma   przeżyła   noc,   a   dowiedziawszy   się   o

śmierci nikczemnika odeszła pogodna i zadowolona10.

W   literaturze   irlandzkiej   także   znajdujemy   wiele

przykładów kobiet posiadających cechy wojownicze i przywódcze.

Bodajże   najbardziej   kontrowersyjną   postacią   jest   wspomniana

juz wcześniej Medb, legendarna królowa Connachty, a zarazem

jedna z głównych postaci Cyklu Ulsterskiego. Jej imię oznacza

„Tą,   która   upaja”   i   było   używane   na   oznaczenie   bogini

najwyższej   władzy.   W   postaci   Medb   odnajdujemy   m.in.   ślady

bogini   wojny.   Była   osobą   bezwzględną,   jeżeli   chodziło   o

zdobycie czegoś, czego bardzo pragnęła. Kiedy okazało się, że

majątek   jej   męża,   Aililla   przewyższał   jej   własne   dobra,

postanowiła natychmiast to zmienić. Tym, co posiadał Ailill, a

czego   brakowało   Medb   był   białorogi   byk   Finnbeannach.   Medb

dowiedziała się, że podobny byk, brunatnorogi Donn Cuailnge

jest   własnością   Daire,   wodza   ulsterskiego,   mieszkającego   w

Cooley11. Ponieważ właściciel nie godził się na żadną cenę i

nie   chciał   oddać   byka,   Medb   zgromadziła   potężną   armię   i

postanowiła wziąć go siłą. Sama stanęła na czele wojsk, które

poprowadziła do walki. Ostatecznie udało się jej uprowadzić

pożądanego byka, czym doprowadziła do zniszczenia Irlandii i

śmierci obydwu byków. Ale zanim to nastąpiło, musiała zmierzyć

10 Według Plutarcha (I­II w.); zob. The Celtic Heroic Age, dz.cyt., s. 34­35.11 Cooley jest angielską wersją irlandzkiego Cuailnge.

9

swoje   siły   z   jedynym   obrońcom   Ulsteru,   17­letnim   Cú

Chulainnem,   największym   bohaterem   tej   prowincji.   Reszta

Ulsterczyków leżała powalona niemocą, sprowadzoną na nich jako

klątwa   przez   Machę12.   Cały   przebieg   wojny,   łącznie   z

przyczynami   jej   rozpętania   jest   opisany   w   największej

irlandzkiej epopei pt. „Uprowadzenie bydła z Cooley” (Táin Bó

Cuailnge)13.

Medb była bardzo zazdrosna o swoje własne wojska i dbała o

to,   by   były   najlepsze.   Pewnego   razu,   w   trakcie   prowadzonej

wojny z Ulsterem, podczas przeglądu wojsk zwróciła uwagę na

robiące ogromne wrażenie oddziały klanu Gaileoin, pochodzące z

prowincji   Leinster.   W   obawie   przed   ich   potęgą,   która   mogła

ujawnić się w bitwie i przyćmić jej wojska, a także biorąc pod

uwagę   możliwość   zagrożenia   jej   panowaniu,   postanowiła

wymordować ich wojowników. Od tego zamiaru w ostatniej chwili

odwiódł   ją   Fergus.   Ostatecznie   Medb   podzieliła   oddziały

Gaileoin   na   mniejsze   grupy   i   rozproszyła   po   swoich

oddziałach14.

W   średniowiecznych   przekazach   znajdujemy   opis   innej

kobiety   o   cechach   wojowniczki,   a   mianowicie   Machy

czerwonowłosej,   która   była   córką   irlandzkiego   króla   Aedha.

Aedh miał dwóch braci: Díthorba i Ciombaotha. Każdy z nich

rządził   Irlandią   przez   siedem   lat.   Kiedy   Aedh   zmarł,   jego

córka Macha chciała zająć miejsce ojca, ale jej wujowie nie

zgodzili się na to. Wtedy Macha siłą zdobyła władzę. Kiedy

więc   po   śmierci   Díthorby   jego   pięciu   synów   chciało   przejąć

rządy po ojcu, spotkali się z odmową Macha. Doszło do bitwy, w

której Macha pokonała pretendentów do władzy, a następnie sama

12 O przyczynach klątwy dowiadujemy się z legendy „Niemoc Ulsterczyków”.13 O przyczynach bitwy, jej przebiegu oraz następstwach zob. Táin, czyliuprowadzenie stad z Cuailnge, tłum. E. B r y l l  i  M. G o r a j,Warszawa 1983.14 Por. D.  Ó  h Ó g á i n, Myth, Legend & Romance, dz.cyt., s. 111;Ancient Irish Tales, dz.cyt., s. 294.

10

poślubiła króla Ciombaotha. Po weselu, w przebraniu trędowatej

udała   się   do   Connachty,   gdzie   spotkała   synów   Díthorba

piekących   świnię   na   ogniu.   Bracia   podzielili   się   z   Machą

strawą, a następnie każdy z nich po kolei szedł z trędowatą do

lasu, aby z nią obcować. Macha skrępowała braci i przywiodła

do Ulsteru, gdzie nakazała im zbudować wały obronne przyszłej

stolicy Ulsteru.

Przykłady wojowniczych kobiet celtyckich można by mnożyć.

Wymieńmy   jeszcze   Neas   (Nessę),   uważaną   za   córkę   fikcyjnego

króla Eochaida o Żółtej Pięcie, władającego prowincją zwaną

Eochu Sálbhuidhe. Jedna z wersji legendy mówi, że Neas miała

12 ojców zastępczych (wychowujących ją)15, którzy podczas uczty

zostali   zabici   przez   druida­wojownika,   zwanego   Cathbadem.

Zabójcy   jednak   nie   znano,   dlatego   też   wzburzona   Neas   w

towarzystwie swoich ludzi wyruszyła ne jego poszukiwanie. Od

tej   chwili   zamieniła   się   w   kobietę­wojownika,   plądrującą   i

niszczącą każdy zakątek Irlandii, do którego dotarła. Od tej

pory   pierwotne   imię   Assa,   oznaczjące   „uległą”,   „delikatną”,

zostało   zmienione   na   Niassa   (Nessa),   oznaczające

„niedelikatną”. Neas nie udało się znaleźć, a przede wszystkim

ukarać   mordercy,   bo   pewnego   dnia,   gdy   bezbronna   zażywała

kąpieli w strumieniu, pojawił się przy niej Cathbad, który pod

groźbą   śmierci   zażądał   od   niej   spełnienia   trzech   warunków:

przyrzeczenia   mu   lojalności,   przyjaźni   i   tego,   iż   zostanie

jego jedyną żoną. W takiej sytuacji Nessa nie miała wyjścia i

przystała na jego warunki. Z ich związku miał się narodzić

mityczny król Ulsteru, Conchobar mac Neasa16.

Chociaż w literaturze irlandzkiej nie spotykamy właściwie

boga   wojny17,   nie   możemy   wykluczyć,   że   takowy   istniał,

15 Instytucja rodziny zastępczej była powszechna w społecznościachceltyckich.16 Por. D.  Ó  h Ó g á i n, Myth, Legend & Romance, dz.cyt., s. 131­133.17 Poza wymienionym wcześniej jedynie z imienia Nétem.

11

chociażby ze względu na brytyjskie i kontynentalne materiały

epigraficzne   i   ikonograficzne.   Wiele   bóstw   męskich   jest

przedstawionych z bronią, a także odnajdujemy napisy będące

dedykacją dla bóstwa związanego z walką, np. „Cocidius, bóg

żołnierzy”18.  W  tym  przypadku   jednak  należy  być  ostrożnym   w

identyfikowaniu bóstw i przypisywaniu im funkcji, jako że już

tutaj   są   widoczne   znaczne   wpływy   rzymskie.   Tym   niemniej   z

Kontynentu   znane   są   wizerunki   bóstw   dzierżących   atrybuty

wojenne (Ogmios z maczugą i łukiem, Sucellos z młotem). Te

atrybuty mogą być związane z funkcją, jaką pełnił bóg­ojciec

plemienia, który opiekował się swoim ludem zarówno w czasie

pokoju jak i wojny19. Należy także pamiętać, że każde bóstwo

celtyckie   pełniło   wiele   różnorodnych   funkcji   i   nie   było

„wąsko” wyspecjalizowane, tak jak ma to na przykład miejsce w

mitologii rzymskiej.

Starożytni   pisarze   (greccy   i   rzymscy)   bardzo   szybko

dostrzegli   cechy   wojownicze   Celtów   (zarówno   mężczyzn   jak   i

kobiet) i szeroko się o nich rozpisywali w swoich dziełach.

Cezar   (I   w.   p.n.e.),   mając   okazję   zetknąć   się   z   nimi

bezpośrednio w trakcie prowadzenia działań wojennych w Gallii

zauważa, iż „łatwo i szybko dają się nakłonić do wojny”, a

przy tym „są skorzy i skłonni do wszczynania wojen”20. O tym,

że „są nieustraszeni, odznaczają się niesłychaną walecznością,

nie obawiają się niczego”, a nawet „podnoszą oręż przeciwko

falom”   dowiadujemy   się   od   Posejdoniosa   (II­I   w.   p.n.e.)21.

Strabo   (I   w.   p.n.e.   ­   I   w.   n.e.)   natomiast   tymi   słowami

podsumowywuje Celtów: „Cała rasa, którą oni teraz zwą zarówno

Gallic  jak i  Galatic, jest wojownicza, zarówno pełna werwy,18 Zob. A. R o s s, Pagan Celtic Britain, London 1974, s. 222.19 Szerzej o roli boga­wodza zob. w: M.­L. S j o e s t e d t, Heroes of theCelts, Dublin 1994, s. 38­46.20 Por. C e z a r, Wojna Galijska, Warszawa 1978, s. 93 i 101.21 Por. The Celtic Heroic Age, dz.cyt., s. 6.

12

jak i szybka do wojowania (...). Kiedy zostaną sprowokowani,

stają razem do walki, otwarcie i bez zastanowienia, tak że

łatwo mogą sobie z nimi poradzić ci, którzy chcą ich podejść

podstępem. Faktycznie, jeżeli komuś uda się ich podrażnić (w

jakimkolwiek czasie i miejscu i pod jakimkolwiek pretekstem),

ten ma ich gotowych do narażenia ich życia, nawet jeśli nie

mają niczego do pomocy poza siłą i odwagą. (...) Faktycznie,

wszyscy   oni  są  z  natury   wojownikami”22.  Toteż  Celtowie   byli

często wykorzystywani w lokalnych sporach, tak jak to miało

miejsce w Galacji, a co jedynie działało na ich niekorzyść i w

efekcie końcowym przyczyniło się do ich upadku.

Skłonność   do   walki   przejawiała   się   u   Celtów   także   w

warunkach   pokojowych,   o   czym   donosi   Atenajos   (III   w.   n.e.)

opierający się na przekazach Posejdoniosa: „Celtowie czasami

wdają się w pojedynki podczas uczt. Uzbrojeni podejmują walkę

polegającą na dokuczaniu sobie i przekomarzaniu się. Jednak

czasami   dochodzi  do zadania  rań,  a  i   te  bitwy słowne  mogą

doprowadzić do śmierci, chyba że ktoś z obecnych powstrzyma

walczących. Posejdonios także mówi, że w starożytnych czasach

najlepszy   z   wojowników   otrzymywał   w   trakcie   uczty   porcję   z

udźca.   Jeżeli   inny   mąż   zgłaszał   prawo   do   najprzedniejszej

porcji, stawano wtedy do pojedynku na śmierć i życie”23. Walki

o pierwszeństwo wśród największych bohaterów poświadczone są

także u Celtów wyspiarskich, w literaturze irlandzkiej („Uczta

u Bricriu”, „Opowieść o świni Mac Datho”).

Jednym z podziałów, jakim podlegają opowieści irlandzkie

jest   podział   na   cztery   cykle.   Pierwszy   z   nich   to   Cykl

Mitologiczny,   w   którym   zawarte   są   opowieści,   opisujące

poczynania postaci z Tamtego Świata. Wiele z tych postaci jest

irlandzką   manifestacją   celtyckiego   panteonu   boskich   istot.

22 Ibidem, s. 16.23 Ibidem, s. 10.

13

Centralna   opowieść   cyklu   traktuje   o   bitwie   prowadzonej

pomiędzy dwoma plemionami o nadprzyrodzonych właściwościach, o

której juz wcześniej wspomnieliśmy. Tymi plemionami są: boskie

Plemię   Bogini   Danu   (Tuatha   Dé  Danann)   i   demoniczne   plemię

Fomóiri. Opierając się na starożytnej tradycji, konflikt ten

opisano w VIII w. Oryginalny tekst nie zachował się jednak,

ale dwie różne opowieści pochodzące z niego można odnaleźć w

średniowiecznej literaturze. Jedna z nich, zwana „Drugą Bitwą

[na]   Moytirra”   ukazuje   z   większą   dokładnością   wcześniejszą

tradycję, a pierwsza bitwa, znana jako „Bitwa [na] Moytirra

Cong”   (Cath   Muige   Tuired   Cunga),   jest   ogólnie   rzecz   biorąc

literackim sfałszowaniem. Ta druga opowieść została rozwinięta

na   podstawie   średniowiecznego   pseudo­historycznego   traktatu

zwanego „Księgą Najazdów” (Lebor Gabála). Według tej rozprawy

Tuatha Dé Danann było starożytnym ludem, który osiedlił się w

Irlandii   podbijając   wcześniejszych   mieszkańców,   zwanych   Fir

Bolg. Idea starcia się tych dwóch plemion wymagała powtórzenia

bitwy Moytirra, stąd wyobrażenie wcześniejszej lub pierwszej

bitwy. Tekst, który rzekomo daje pełen opis tego wydarzenia

został skomponowany około XI w.24

Drugim   cyklem   jest   Cykl   Ulsterski,   zwany   także   Cyklem

Czerwonej   Gałęzi25.   Składa   się   on   z   sag   i   romantycznych

opowieści,   w   większości   zawierających   opisy   wyczynów

tradycyjnych   bohaterów.   Akcje   rozgrywają   się   na   wschodnich

terenach   dzisiejszej   prowincji   Ulsteru,   a   dokładniej   na

obszarach hrabstw Louth i Down. Stolicą starożytnego Ulsteru

była   siedziba   króla   Conchobara   mac   Neasy   w   Emain   Macha,

identyfikowana   z   dzisiejszym   Navan   Fort   w   pobliżu   Armagh.

Opowieści Cyklu Ulsterskiego zachowały się w manuskrypyach z

24 Por. D.  Ó  h Ó g á i n, Myth, Legend & Romance, dz.cyt., s. 312­315;Ancient Irish Tales, dz.cyt., s. 3 i 28­48.25 D. Ó hÓgáin uważa, iż jest to mylnie wywiedziona nazwa; zob. D.  Ó  h Óg á i n, Myth, Legend & Romance, dz.cyt., s. 413.

14

XII­XV   w.,   aczkolwiek   większość   tych   sag   została   spisana

znacznie wcześniej, bo już w VIII w., a saga „Uprowadzenie

bydła   z   Cooley”   (Táin   Bó   Cuailnge)   ma   pochodzić   z   VII­

wiecznych pisemnych przekazów. „Uprowadzenie bydła z Cooley”

jest centralną opowieścią w Cyklu Ulsterskim. Zostało w niej

zawartych   wiele   aspektów   kultury   starożytnych   Ulsterczyków.

Ukazano   arystokrację   wojowników   zorganizowaną   na   wzór

społeczności   heroicznej,   a   przy   tym   dostarczono   wglądu   w

celtycką   kulturę   z   epoki   żelaza.   W   opowieści   zostały

przedstawione   następujące   zwyczaje   panujące   w   ówczesnej

społeczności: walka prowadzona z rydwanów zaprzężonych w dwa

konie, polowanie na głowy dla prestiżu, pojedynek wojowników w

obecności   przeciwnych   armii,   nagradzanie   na   uczcie

największego wojownika najlepszą porcją mięsa oraz powszechny

zwyczaj   uprowadzania   bydła,   będący   sprawdzianem   męstwa   i

waleczności26.

Opowieści spisane znacznie później niż te, wchodzące w

skład Cyklu Ulsterskiego, tworzące Cykl Feniański, zwany także

Osjańskim,   przedstawiają   wyczyny   grupy   młodych   wojowników,

zwanej fianna27. Takie grupy wojowników były czymś normalnym w

ówczesnych społecznościach, jako że część treningu wojownika

wymagała, aby przez jakiś czas żył na odludziu i nauczył się

polować   i   walczyć.   Pierwsze   opowieści   tego   cyklu   zostały

spisane   w   VIII   w.,   ale   większość   z   nich   pochodzi   z

manuskryptów   datowanych   na   XII   i   późniejsze   wieki.

Najsłynniejszym   przywódcą   „fianny”   był   Fionn   mac   Cumhaill,

wokół którego skupiają się opowieści tego cyklu, związane z

prowincją Leinster. Fionn miał żyć w III w. n.e., współcześnie

do rządów króla Cormaca mac Airt. Ten typ podań odznacza się

26 Por. D.  Ó  h Ó g á i n, Myth, Legend & Romance, dz.cyt., s. 413­417;Ancient Irish Tales, dz.cyt., s. 127­129.27 Wyraz fian (l.mn. fianna) był używany na określenie oddziałuprofesjonalnych żołnierzy, jak również grupy włóczących się mężczyzn,których głównymi zajęciami były polowanie i prowadzenie wojen.

15

okrucieństwem   i   bestialstwem,   aczkolwiek   musi   być   odbiciem

życia prowadzonego przez młodego wojownika w tamtych czasach.

Aby dostać się w szeregi „fianny”, kandydat musiał być poetą i

odznaczać się fizyczną siłą, a do tego zdać następujący test:

stojący   w   wykopanym   po   pas   dole   adept,   dzierżąc   w   rękach

tarczę i kije leszczynowe, musiał odparować oszczepy rzucane w

niego   równocześnie   przez   dziewięciu   wojowników.   W   dalszej

części testu, podczas pościgu przez las, prowadzonego przez

wielu wojowników, włosy adepta nie mogły ulec zmierzwieniu, a

żadna gałązka trzasnąć pod jego nogami. Wymagano także, aby w

pełnym   biegu   przeskoczył   przez   gałąź   znajdującą   się   na

wysokości jego czoła, jak i schylił się pod inną, sięgającą

jego kolana. Musiał przy tym być w stanie wyciągnąć cierń ze

swojej stopy bez zwalniania tempa. Głównymi zajęciami „fianny”

było   polowanie   i   prowadzenie   wojen,   także   z   mieszkańcami

Tamtego Świata. W okresie zimowym drużyna Fionna zaprzestawała

polowań   i   udawała   się   do   swoich   kwater   zimowych,   aby   tam

przeczekać ten czas.

Czwarty cykl, zwany Cyklem Królów, czy też Historycznym,

nie będzie tutaj przedmiotem naszej analizy.

Powróćmy teraz do Cyklu Ulsterskiego i jego bohaterów.

Jedną   z   czołowych   postaci   tego   cyklu   jest   mityczny   król

Ulsteru,   Conchobar   mac   Neasa,   którego   imię   oznacza   „tego,

który jest spragniony wojowników” (cú ­ pies, było powszechnie

używane   jako   określenie   wojownika   we   wczesnoirlandzkiej

literaturze;  cobhar  ­ spragniony). Jest to typowe określenie

dla króla bohaterskiej społeczności. Zgodnie ze swoim imieniem

przedstawiany   jest   jako   postać   o   ogromnym   autorytecie,

otoczona   swoimi   wspaniałymi   wojownikami.   Conchobar   założył

akademię przy Emain Macha, gdzie mali chłopcy ćwiczyli się w

rzemiośle   wojennym   zaprawianym   sztuką   tajemną.   Te   magiczne

umiejętności przekazywał młodzieży wspomniany wcześniej druid

16

Cathbad, którego imię oznacza „ścinającego w bitwie”. Wbrew

temu,   co   oznacza   imię   Cathbada,   niektóre   przekazy   nie

wspominają nic o jego wojennych cechach, a koncentrują się na

jego magicznej i profetycznej wiedzy.

Największym jednak bohaterem tego cyklu jest Cú Chulainn,

którego   imię   oznacza   „psa   Culanna”   i   jest   związane   z

pokonaniem przez Sétantę28 groźnego psa kowala Culanna. Postać

Cú  Chulainna   jest   związana   z   kultem   wojennej   odwagi   i

waleczności.   Cú  Chulainn   był   synem   boga   Lugha,   który   także

zaliczał się do wyśmienitych wojowników, o czym świadczy jeden

z jego przydomków, Lámhfhada ­ „o długim ramieniu”. Przydomek

ten   oznaczał,   iż   broń   Lugha,   jego   włócznia,   miała   daleki

zasięg   rażenia.   We   wspomnianym   wcześniej   tekście,

„Uprowadzenie   bydła   z   Cooley”,   przedstawiony   jest   opis

bohatera wpadającego w szał bitewny (riastradh): przez jego

ciało, od stóp do głowy przebiegały drgawki, kości i mięśnie

przemieszczały się w skórze, jego twarz stawała się czerwona,

jedno   oko   robiło   się   niesamowicie   ogromne,   gdy   tymczasem

drugie   zmniejszało   się   do   niewielkich   rozmiarów,   usta

rozrastały   się   i   wylatywały   z   nich   iskry,   serce   waliło   w

piersi   jak   młotem,   włosy   jeżyły   się   i   jarzyły,   a   „światło

wojownika” biło z jego czoła. Szał bitewny Cú Chulainna można

było ugasić zanurzając bohatera kolejno w trzech kadziach z

zimną wodą. Aby tego dokonać, najpierw należało schwytać go, a

to   z   kolei   można   było   osiągnąć   podstępem,   np.   wystawiając

przed   niego   nagie   kobiety,   co   sprawiało,   że   zawstydzony

spuszczał oczy.

W   szczytowym   momencie   kampanii   wojennej,   Cú  Chulainn

ryzykuje swoim życiem „pokazując się kobietom i poetom”. Jest

to   zapewne   rodzaj   rytuału   starożytnego   wojownika.   Znaczące

jest również to, iż jego wyczyny nie są związane jedynie z

28 Pierwotne imię Cú Chulainna.

17

bronią,   ale   widać   także   mistyczne   znaczenie   w   pewnych   jego

zachowaniach.   Przykładowo,   aby   opóźnić   przemieszczanie   się

wojsk przeciwnika, Cú  Chulainn skręca młode drzewko dębowe w

pierścień i zapisuje na nim wiadomość używając do tego tylko

jednej ręki, jednej nogi i jednego oka. Najwyraźniej był to

rytuał   wojenny   stosowany   przez   poetów   posiadających

umiejętności magiczne29.

W osobie Cú Chulainna, jako znamienitego bohatera, widzimy

ucieleśnienie tradycji. Jest to wojownik biegły we wszystkich

rzemiosłach.   W   niektórych   miejscach   pojawiają   się   teksty

pełniące   rolę   podręcznika   do   ćwiczeń.   Na   jego   umiejętności

składają się: uzdolnienia atletyczne, zręczne posługiwanie się

procą, dokładne opanowanie władania mieczem, sposoby rzucania

oszczepem i odparowywanie ciosów tarczą, porykiwanie na wroga

celem   wyprowadzenia   go   z   równowagi   i   zastraszenia.

Zamieszczone   opisy   umiejętności   Cú  Chulainna   są   znacznie

przesadzone,   jako   że   przekraczają   ludzkie   możliwości.

Przykładowo   nasz   bohater   potrafił   wyciąć   ziemię   spod   nóg

swojego   przeciwnika,   czy   też   ogolić   go   cięciem   miecza,

wskoczyć na tarczę przeciwnika, jak i przeskoczyć przez lecącą

włócznię. Nazwy nadane jego wielu sztuczkom są dosyć niejasne

i wydaje się, że są pozostałością starożytnych umiejętności. Z

legendy „Zaloty do Emer” (Tochmarc Emire) dowiadujemy się, w

jaki sposób i gdzie Cú Chulainn zdobył swoje umiejętności, co

było warunkiem otrzymania Emer za żonę. Emer zażądała, aby na

początek ściął setki mężczyzn, zaprezentował „skok łososia”,

jednym   cięciem   miecza   powalił   kilku   mężów,   ale   przy   tym

oszczędził wybranych, a także nie kładł się spać od listopada

do   sierpnia.   Cú  Chulainn   musiał   udać   się   do   Szkocji   do

amazonki­wojowniczki Scáthach, która prowadziła tam szkołę dla

wojowników. Od wojownika Domhnalla dowiedział się, jak przejść

29 Por. D.  Ó  h Ó g á i n, Myth, Legend & Romance, dz.cyt., s. 131.

18

po   ogniu   i   wykonać   sztukę   na   ostrzu   włóczni.   Od   innej

wojowniczki, imieniem Aoife nauczył się żonglowania, skoków,

biegów,   rzucania   bronią,   walki   i   powożenia   rydwanem.

Szczególnie interesujący jest jego sposób walki z „Koszącego

Rydwanu”   (Carbad   Searrdha),   który   po   obu   stronach   osi   miał

przyczepione tnące narzędzia. Podobne narzędzia spotyka się w

opisach   łacińskich   pisarzy   odnoszących   się   do   Celtów

kontynentalnych.   Oprócz  powyżej wymienionych  umiejętności  Cú

Chulainn   posiadał   także   najwyraźniej   magiczną   moc.   Był

właścicielem wspaniałej broni, którą był haczykowaty oszczep,

zwany gae bolga ­ prezent od Scáthach. Oszczep zagłębiając się

w ciało ofiary, rozwierał haczyki, powodujące ogromną ilość

śmiertelnych ran. Można go było wyciągnąć jedynie rozcinając

ciało   ofiary.   Inną   bronią   była   wspaniała   włócznia   zwana

Duaibhseach (dosłownie „ponura”), ogromna tarcza, oraz hełm,

wokół którego demony powietrza wrzeszczały, a także przyłbica,

którą otrzymał w prezencie od boga Manannána. Pewnego rodzaju

broni dostarczał wojownikowi jego osobisty woźnica, który nie

tylko   opiekował   się   wozem   i   końmi   swojego   pana,   ale   także

pełnił rolę jego informatora, a także w zależności od potrzeby

zachęcał go do walki lub też wyszydzał.

Cú  Chulainn   bywa   uważany   za   przedstawiciela   nowego

porządku ­ patriarchatu. Wojna, którą wywołała królowa Medb

jest postrzegana jako ostatni zryw matriarchatu30. Jeżeli Cú

Chulainn   rzeczywiście   reprezentuje   nowy   porządek,   w   którym

bohater­mężczyzna zajmuje miejsce po zdetronizowanej kobiecie­

bohaterce, to należy zwrócić uwagę na fakt, że kobieta jednak

w   dalszym   ciągu   odgrywa   bardzo   ważną   rolę   w   edukacji

militarnej mężczyzny. To przecież nie kto inny, jak kobiety

30 Zob. M.   N í   N u a l l a i n, A Presentation on Medb Given at theSummer School w: B.  G i e r e k, Tradycja celtycka w życiu współczesnegospołeczeństwa irlandzkiego, Kraków 2002, s. 248­249.

19

prowadziły szkoły dla wojowników (Scáthach, Aoife), w których

nabywali oni niezbędnych im w boju umiejętności.

Postać Cú  Chulainna fascynowała nie tylko starożytnych,

ale   nadal   musi   fascynować   współczesnych,   skoro   ikona   tego

bohatera   została   wpleciona   w   konflikt   północno­irlandzki.

Obydwie   strony   konfliktu   powołuja   się   na   niego,   jako   ich

bohatera.   I   tak,   w   gmachu   Poczty   Głównej   w   Dublinie   stoi

statua z brązu, przedstawiająca konającego Cú Chulainna, który

jest   symbolem   irlandzkich   rebeliantów   stawiających   opór

angielskiemu   najeźdźcy   w   1916   r.   Natomiast   na   słynnych

malowidłach   na   murach   Belfastu   umieszczono   tego   samego   Cú

Chulainna,   tyle   że   w   roli   pierwszego   bohatera   UVF   (Ulster

Volunteer   Force  ­   Ulsterskich   Ochotniczych   Sił   Zbrojnych)31.

Jakaż   to   ironia   losu   i   paradoksalne   zbliżenie   dwóch   stron

konfliktu.

CELTIC WAR­GODDESSES

S u m m a r y

A very interesting feature in the Celtic religion is that a war deityis feminine. The Irish goddesses of war form a distinct group of warriors.Quite interesting is their appearance and the type of weapons they use, aswell their connexion with water and fertility. There is actually nothingmentioned about a god of war in the Irish literature, although we do haveepigraphic   and   iconographic   materials   from   Britain  and   Continent   whichcould be considered as an evidence for the war god.

The figures of the war­goddesses, as well other female deities thatplay prominent roles in the Celtic mythology give us a picture of a Celticwoman and indicate her high position in the Celtic sociaty. We can alsosee that the warlike propensity is reamrkable among Celtic women. Bothancient writers as well Celtic literature (here the author considers Irishliterature) give us many examples of such heroines.

The martial character of the Celts was noticed by ancient (Greek andRoman) writers as soon as they came in contact with them. This charactercaused many troubles and led to fightings even in peace times while havingfeasts.

If the Celtic war god might be questioned, there is no doubt aboutCeltic divine heros who are protectors of their tribes and ensurers oftheir martial success. And again we can turn to the Irish literature to

31 Szerzej w: B.  G i e r e k, Tradycja celtycka w życiu współczesnegospołeczeństwa irlandzkiego, dz.cyt., s. 245­248.

20

find a wide evidence for that. The Irish tradition is represented by avast   collection   of   texts   (prose   tales   and   lyric   poems)   which   moderncritics divide into four cycles: the Mythological Cycle, the Ulster or RedBranch Cycle, the Fionn or Ossianic Cycle and the Cycle of the Kings knownalso as the Historical Cycle. To this varied collection of tales is addedother pseudo­historical material. In this article the author concentrateson heroes from the first three cycles.

There is a kind of bridge between the ancient and contemporary timesseen   in   recalling   ancient   icons   in   present   days,   not   always   having   apositive undertone.

[artykuł poszerzony w stosunku do opublikowanego tekstu] 

21