Canik Belediyesi Kültür Yayınları · PDF fileDARENDE-İ HAMZA EFENDİ’NİN RİSALE-İ BEY ... dair eser yazan, Kuşeyri ve Hücviri gibi eserlerinde fütüvvete...

Canik Belediyesi Kültür Yayınları

müslüman türkünahlâk ve meslek okulu

AHİLİK

H. Mustafa GENÇSamsun - 2011

ahilik

CANİK BELEDİYESİ KÜLTÜR YAYINLARI

YAZARIN ÖTEKİ ESERLERİ 1- Ziya Gökalp ve Türkçülük 2- AllahVardırve“O”Birdir 3- İslamcıGenceNotlar 4- İslamiTesettür(İngilizce-Türkçe) 5- Akaidveİbadet 6- YaratılışveEvrimTeorileri 7- DevletvePolitika 8- TeşkilatveTeşkilatçılık 9- İslam’aGöreÖrtüveÖrtünme10- İnsanHaklarıveDemokrasi11- 75.YıldaCumhuriyetÖncesiveSonrasıSamsun

Eğitimi(Komisyon)12- Hz.Muhammed(sav)’inHayatı13- Sünnet-YeriveÖnemi-14- AkaidveFıkıhAçısındanİslamDinininTemel

İlkeleri(Almanca)15- AtatürkveDemokrasi(Komisyon)16- KültürümüzdeveBatı’daToplamKaliteYönetimi17- 333Sorudaİslam’ınSonPeygamberi18- PolitikadaToplamKaliteYönetimi19- Sorulu-CevaplıTemelDiniBilgiler20-DündenBugüneErmeniOlaylarıveSoykırım

Yalanı21- EğitimdeToplamKaliteYönetimiElKitabı22- İstiklalMarşıveMehmetAkif23- Lise3.sınıfİnkilapTarihiDersKitabı(komisyon)24- Ahilik

Yazarla İletişim : [email protected] : İshakAŞAR

Baskı : GüvenOfsetLütfiyeAkca SaitbeyMh.ÇukurçeşmeSk.No:12 İlkadım/SAMSUN Sertifika No : 18324-2011SamsunBaskı Tarihi : Temmuz2013

Canik Belediyesi’nin Kültür HizmetidirParailesatılmaz0362 228 14 15

h.mustafa genç

ahilik

4

h.mustafa genç

5

İ Ç İ N D E K İ L E R

AHİLİK .......................................................................7 AhiBirliklerininOrtayaÇıkışı .................................... 8 AhiliğinKurucusuveHayatı ..................................... 9 AhiliğinKavramveÖrgütOlarakKaynağı ................10 Fütüvvetçilik ............................................................11

AHİLERİN OSMANLI DEVLETİ’NİN KURULUŞ ve YÜKSELİŞİNDE ETKİLERİ ...........................................15 1-Gaziyan-ıRum ..................................................... 16 2-Bacıyan-ıRum(MücahitAnadolu KadınlarıDerneği ................................................ 16 3-Abdalan-ıRum(DervişlerTopluluğuÖrgütü) ...... 17 4-Ahiyan-ıRum(AnadoluAhileri) .......................... 17

AHİLİĞİN OSMANLI DEVLETİ’NİN SOSYAL HAYATINA ETKİLERİ ......................................21

İBN-İ BUTTUTA’YA GÖRE ANADOLU’DA AHİLER (1304-1369) ................................................ 25 İbn-iBattutaLadik’teAhilerle... ..............................27 İbn-iBattutaBolu’daAhilerle ................................. 29

AHİLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ ..................................31 TicaretAhlakındaYasaklananHususlar ...................32 Ahilerdeyedikapıyabağlamakve yedikapıyıaçmak....................................................33 AhilerinKızlarınaÖğütleri .......................................33 Ahlakİlkeleri .......................................................... 34 AhilereNeGerek? ...................................................37

AHİLERDE EĞİTİM ...................................................39 AhilerdeAskeriveSiyasiEğitim ............................. 43 GünümüzdeDurum ............................................... 43

ahilik

6

AHİ OLAMAYACAK KİŞİLER ......................................45 AhilerdeMeslekPirleri .......................................... 46AHİLERDE STATÜ .....................................................49 AhilerdeHiyerarşi .................................................. 49 1-Yamaklık ............................................................. 50 2-Çıraklık ............................................................... 50 ÇırakOlmanınAhlakiİlkeleri .................................. 50 ÇıraklarınÖzellikleri ................................................ 51 ÇıraklarınİşyerindeGörevleri .................................52 3-Kalfalık ................................................................52 AhilerdeKalfalıktanUstalığaYükseltileninKulağına . SöylenenSözlerveVerilenÖğütler .........................53 4-Ustalık .................................................................53 KalfanınUstalığaYükselebilmesiİçinKazanmak ZorundaOlduğuNitelikler .................................... 54 KalfalıkveUstalıkTörenlerindeVerilenÖğütlerden BazıÖrnekler ..........................................................56 5-Yiğitbaşılık ...........................................................58 6-Kethüdalık(Ahibabalık) ......................................58 7-Kâhya ..................................................................59

AHİLERİN İŞYERLERİNE ASTIKLARI BAZI LEVHALAR ve ANLAMLARI ............................. 61

SÜLEMİ FÜTÜVVETNAMESİ’NE GÖRE AHİLERİN BAZI ÖZELLİKLERİ ....................................69

DARENDE-İ HAMZA EFENDİ’NİN RİSALE-İ BEY’ÜŞİRA’SINA GÖRE SATMA ve SATMA ALMAKONUSUNDA AHİLİK İLKELERİ .................................83

AHİLERİN ÇÖZÜLÜŞÜ ve YIKILIŞI .............................. 91

h.mustafa genç

7

ahilik

8

AHİLİK

Tanım: Ahi sözcüğü Arapça olup sözlükanlamı“kardeşim”demektir.

Terim olarak ise ahilik; 13. yy.’dan 20.yy. başlarına kadar Anadolu’daki esnaf vesanatkârbirliklerineverilenadolmaktadır.

Ahilik Anadolu’da gelişen Türk-İslamkültürüne özgü bir esnaf ve sanatkârörgütüdür. Bu örgüt, Anadolu’daki kent,kasaba ve köylere kadar yayılmıştır. Esnaf vesanatkârların eleman yetiştirmelerinden,ürettikleri malların fiyat ve kalitesine kadarhertürlüürün,eleman,kaliteveahlakyapısıdâhilheryönüiledenetlervedüzenlerdi(1).

Ahi sözcüğü, terim olarak Türkçedeki eliaçık, konuksever ve yiğit anlamına gelen

h.mustafa genç

9

“akı” sözcüğü ile eş anlamlı olduğuna dikkatçekenbilimadamlarıolmuştur.Bunedenledirki, Türkler İslam dinine girdikten sonraakı anlamında olmak üzere ahi sözcüğünükullanmayabaşlamışlardır(2).

Ahi Birliklerinin Ortaya Çıkışı

Ahilik, Orta Asya’dan Anadolu’ya gelenTürklerin zorunlu olarak örgütlenmesininadıdır. Müslüman olan Türkler 10. yüzyıldanitibaren kitleler halinde Orta Asya’danAnadolu’ya gelmeye başlamışlardır.Anadolu’ya gelen Müslüman Türkler, burayasadece siyasi egemenliği değil, kendi sosyalyapılarınıdagetiriyorlardı.SelçukluSultanlarıAnadolu’dayenibirbölgeyifethettiklerizamanilkişolarakoradacami,medresevezaviyelerinşaediyorlardı.Bubölgeleresanatveticareterbabı yerleştiriyorlardı. Anadolu’ya gelenTürklerin çoğunluğu yerleşik hayat tarzınayabancıydı.Bunlarşehirlerdeyaşayanlarıhorgörürler ve onlara “tembel” anlamına gelen“yatuk” derlerdi.

İslami hayat tarzına uyum sağlamakamacıyla hazırlanan köylerin yanı sıraAnadolu’daki eski yerleşme birimleri olankasaba ve şehirlere de yerleştirilen Türkler,buralardaki yerleşik hayat değerleriyle yüzyüze gelmişlerdir. İslami hayat değerleri ileilgili yönüyle Anadolu’da karşılaşmışlardı.Türklerin kitle halinde yerleşik hayat tarzınageçmesi ekonomik yapıda da önemlideğişiklereyolaçtı.Yenihayattarzındatarımınyanı sıra, esnaf ve sanatkârların da önemlibir yeri vardı. Ancak, Türkler Anadolu’daki

ahilik

10

şehirlere yerleşirken bu bölgede el sanatlarıveticaret,Bizans’ıngeliştirdiğiloncalarabağlıRum ve Ermenilerin tekelindeydi. Asya’dangelmesanatkârvetüccarTürklerin,yerlihalkve sanatkârlar karşısında tutunabilmelerive onlarla yarışabilmeleri ancak kuracaklarıteşkilatlamümkünolabilirdi.Buşekildekendiaralarında dayanışma sağlayarak iyi, sağlamve standart mal yapıp satabileceklerdi. Ahibirlikleribuşartlarıntabiisonucuolarakortayaçıkmış ve Müslüman-Türk toplumlarındaönemlifonksiyonlarıolmuştur.

Ahiliğin Kurucusu ve Hayatı

Anadolu’da Ahilik XI. yüzyıllarda buadla ilk defa ortaya çıkmış olsa bile AhiliğinAnadolu’dakurulmasındaveörgütlenmesindeen büyük payın Ahi Evran’da olduğu kabuledilir. Asıl adı ŞeyhNasirüddin Ebü’l-HakayıkMahmud b. Ahmed olan Ahiliğin kurucusuAnadolu’da Ahi Evran olarak bilinir. AsyaiçlerindenAnadolu’yagelenmutasavvıflardanbiriolanAhiEvran,birmüddetDenizli,Konyave Kayseri’de ikamet ettikten sonra birçokşehir ve kasabayı gezerek ahilik teşkilatınınkuruluşundaveyayılışındaönemliroloynadı.SonradanKırşehir’eyerleştiveölümünekadarburadakaldı.AhiEvran’nınyerleştiğiyerlerdederi atölyesi açarak debbağlık yapmıştır. Bunedenledir ki; Türk debbağlarının piri (ilkkurucusu)kabuledilmişvesilsilenameleriAhiEvran’adayandırılmıştır.Çeşitliaraştırmalardaölümününyahutöldürülüşününtarihi1262yada 1300-1317 yılları olarakverilenAhi Evran’ıhem Hacı Bektaş-ı Veli ve hem de MevlanaCelaleddin-i Rumi (1207-1273) ile çağdaş

h.mustafa genç

11

olduğubelirtilmektedir(3).

Ahiliğin Kavram ve Örgüt Olarak Kaynağı

Ahiliğin kaynağı, dayandığı temel felsefe,İslam’ıntoprağındanveiklimindenbeslenmişolantasavvufuntoplumsal,sosyalörgütlenmeşekillerinden biri olan Fütüvvetçiliktir. BazıTürk yazarların ve batılı oryantalistlerinifadelerinde “ahi” sözcüğünün, Türkçedeki“eli açık, cömert, yiğit” anlamlarına gelen“akı” sözcüğünden geldiğine dair ifadelervardır. “Ahi” sözcüğü Arapçada “kardeşim”anlamındaolup İslamkardeşliğini ifadeeder.Kur’an-ı Kerim’de “Müslümanlar ancak kardeştirler… (Hücürat Suresi/10)” ayet-ikerimesinin ifade ettiği kardeşliğin değişikşekilde, daha yakın ve sıcakbir ifade ile dilegetirilmesidir.Özellikletasavvuftaaynıtarikatagirmiş Müslümanlar birbirlerine “ihvan (kardeş)”şeklindeseslenirler.

Olgunlaşmanın, kemale ermenin ilkbasamağı“ihvanda”yokolma“fenafilihvan” olarak gösterilir. Günümüzde yaşayantarikatlardabileaynıüslupegemendirveaynıkavramlar kullanılır. Ancak “ahi” sözcüğününyerleşmesinde, şekil ve anlam benzerliğiolan “akı” sözcüğünün katkısı olduğunusöylemek mümkündür. Ahilik bir tasavvufkavramıolanFütüvvet’inAnadolu’dagörünenşekillerindendir. Eldeki kaynakların verdiğibilgilere göre Anadolu’daki ahilik, doğudakifütüvvetçiliğe benzer bir kuruluş halindefaaliyette bulunmakta görünüyor. Başka birifadeilebukuruluş,ahilik ilebilinenbiçiminialmadanönceAnadolu’dafütüvvetçilikörgütü

ahilik

12

halinde faaliyette bulunuyordu. Bu nedenle,fütüvvetçiliğinkökeniveniteliğianlaşılmadanahilikanlaşılamaz(4).

Fütüvvetçilik

Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi ahiliğinkaynağı fütüvvetçilik, dayandığı ilkeler deİslam’dan kaynaklanan fütüvvetnamelerdekidini,sosyalveekonomikilkelerdir.

Feta sözlükte, “genç, yiğit, cömert”,fütüvvetise“gençlik, kahramanlık, cömertlik”anlamlarına gelir. Kur’an-ı Kerim’de feta,Hz. İbrahim(a.s.)’in Allah’ın birliğine inanıp,putlarıkırıpNemrut’akarşıyiğitlikvemertlikgösterdiğiiçinbuanlamdakullanılmıştır.

Fütüvvetten tasavvufi bir terim olarak ilksözedenCa’feresSadık’dır.Bukonuda,“Bize göre fütüvvet ele geçen bir şeyi tercihen başkalarının istifadesine sunmak, ele geçmeyen bir şey için de şükretmektir.”dediğibilinmektedir(5).

Cürcani’nin Tarifat’ında fütüvvet, “Halkı dünya ve ahrette kendi nefsine tercih etmektir”şeklindeizahedilmiştir.

Fütüvvetin tekili “feta”, çoğulu ise“fityan”dır. Genel olarak feta ve fütüvvetkelimeleri sufi ve tasavvufi anlamındakullanılır. Ancak bunlardan daha çok sufianlayışta bulunan “fedakârlık, diğerkâmlık, iyilik, yardım, insan severlik, hoşgörü ve nefsine söz geçirme”gibiniteliklerkastedilir.Böylece gerçek yiğitlik kahramanlık, cesaretve mertliğin bu ve benzeri niteliklere sahip

h.mustafa genç

13

olmayı gerektirdiği anlatılmak istenir. Buhususdikkatealındığındasufilerinkendilerinehashümanizmdüşüncelerinifütüvvetkavramıçerçevesindegeliştirdiklerigörülür.

Ebu Bekir el-Verrak’a göre fütüvvet,kişinin hasmının olmaması, yani herkesleiyi geçinmesi ve herkesle barışık olması,sofrasında yemek yiyen mümin ile kâfirarasındaayrımgözetmemesidir(6).

Mecusi’yi misafir etmekten kaçınan Hz.İbrahim’in ilahi uyarıya maruz kalması dafütüvvetininsaniiçeriğiniifadeedengüzelbirörnektir(7).

Sehl b. Abdullah, “Fütüvvet sünnete uymaktır” diyerek bu kavramın dinle olanilişkisinedikkatçekmiştir.

Hace Abdullah-ı Herevi fütüvveti“Başkalarının hatalarını görmezlikten gelmek, kötülük yapana gönül hoşluğu ile iyilik etmek ve Allah’tan başkasına iltifat etmemek” şeklinde üç kısma ayırmıştır.Hallac-ıMansurisefütüvveti,“Bir dava sahibi olmak ve neye mal olursa olsun bu davadan geri dönmemek” diye tarif eder. Hallac buanlayışını daha da ileri götürerek iblis veFiravun’ubile fütüvvetehlisayar.Çünkü iblislanetlenme, Firavun da boğulma pahasınaiddialarından vazgeçmemişlerdir. AncakHallac’agörebatılbirdavadanvazgeçmemekhakbirdavadanvazgeçmemeyegöreeksikbirfütüvvettir.

Sufiler,temelahlakideğerleriveenönemlifaziletleri fütüvet kelimesine yükleyerek onu

ahilik

14

tasavvufun temel kavramlarından biri halinegetirmişlerdir. Sülemi fütüvveti, “Hz. Âdem gibi özür dilemek, Hz. Nuh gibi iyi, Hz. Musa gibi ihlâslı, Hz. Eyyub gibi sabırlı, Hz. Davud gibi cömert, Hz. Muhammed gibi merhametli, Hz. Ebu Bekir gibi hamiyetli, Hz. Osman gibi hayâlı, Hz. Ali gibi bilgili olmak”şeklindetarifederken fütüvvetin bu kapsam genişliğineişaretetmiştir(8).

“Fütüvvet, mekarim-i ahlaktır”denilirkendebuhususkastedilir.Muhyiddinİbnü’l-Arabifütüvveti ilahi bir vasıf olarak görür. Her nekadar Allah’ın fütüvvet lafzından türeyen birismi yoksa da her şeyin O’na muhtaç olupO’nunhiçbirşeyeihtiyacıolmaması,herhangibir karşılık beklemeden âlemi ve onda varolan her şeyi yaratmış olması ilahi fütüvvetigösterir(9).

Fütüvvet kavramı Sünni tasavvufçerçevesinde ortaya çıkmış ve gelişmiştir.Sülemi, Herevi, Sühreverdi gibi fütüvvetedair eser yazan, Kuşeyri ve Hücviri gibieserlerinde fütüvvete ayrı birer bölümayıran mutasavvıfların Sünniler arasındançıkması da bunu gösterir. Abbasi HalifesiNasır-Lidinillah’ın teşkilatlandırarak kendinebağladığı fütüvvet kurumu da Şii temayüllertaşımakla birlikte aslında Sünni fütüvvetanlayışına dayanıyordu. Fütüvvet ehlininteşkilatlı dönemde şed (kemer) kuşanmaları,şalvargiymeleri,tuzlusuiçmeleri,hersanatınbir piri olduğuna inanmaları, aralarındaörgütlenip disiplin içinde mesleklerini icraetmeleri, birbirlerini kardeş bilerek ikifeta arasında özel bir kardeşlik kurmaları,

h.mustafa genç

15

“Ali’den başka feta, zülfikardan başka kılıç yoktur”deyipHz.Ali’yipir vebaş fetakabuletmelerifarklıbirhüviyetgöstermelerisebepolmuştur(10).Peygamber(sav)’egörefütüvvet;sözü doğru, vefalı, emniyetli, merhametli,yoksul, nitelikli, vergili, misafirperver, iyişeylerdebulunur,hayâlıerlerinyoludur(11).

ahilik

16

AHİLERİN OSMANLI DEVLETİ’NİN KURULUŞ VE YÜKSELİŞİNDE ETKİLERİ

Osmanlı Devleti’nin kurucularındanolan Oğuzların Kayı Boyu, Bizans sınırlarıboyunca yerleştikleri yıllarda Anadolu’dabirtakım tasavvuf akımları oldukça yaygınve etkin durumunda idi. Özellikle budönem, Selçukluların yıkılış sürecine girdiği,Anadolu’da siyasi otorite boşluğu nedeniyleanarşinin ve kardeş kavgalarının hükümsürdüğü dönemolması, yaygın bazı tasavvufakımlarınıngüçlenmesineortamhazırlamıştır.Tasavvuf önderleri Anadolu’da egemen olananarşi(fetret-kardeşkavgası)karşısındaadetabir sığınak görevi yerine getirmekte idiler.Denilebilir ki; tasavvuf akımları, toplumdameydana gelmiş siyasi boşluğu dolduruyorve düzeni sağlıyorlardı. Osmanlı BeyliğitopraklarındaözellikleAhilik,yaygınbirahlakvemeslekokuluolaraketkinbirkonumdaydı.

h.mustafa genç

17

Ahiliğin ve Ahi reislerinin ilk Osmanlıpadişahları üzerinde de ciddi etkileri olduğubilinmektedir.

Prof.Dr.FuadKöprülü,OsmanlıDevletininkuruluşunda önemli katkılarından söz ettiğidörtsınıftanbirininAhilerolduğunusöyler(12). DiğerleriiseGazi’ler(Gaziyan-ıRum),Bacıyan-ıRum,Alpler(Alplar)veAbdalan-ıRum’dur.

1- Gaziyan-ı Rum

Aşık Paşazade’nin Gaziyan-ı Rum, başkakaynaklarda Alplar, Alp-erenler olarak sözettikleri bu sınıf yalnız Anadolu Selçukluİmparatorluğunun çökmesi dönemindedeğil,daha ilkAnadolu fetihleri sırasındavarolan sosyal bir cihat örgütü idi. Alp unvanıTürkler tarafından İslamiyet’i kabul etmedenönce de “kahraman, savaşkan” anlamındakullanılmaktaydı.Bazenikisibirlikte,bazendetek başınaGazi unvanı kullanılırdı. Buunvandinmücahitlerineözgüşereflibirlakapolarakkabul edilirdi. Gaziyan-ı Rum, sınırdan sınıradolaşanömürleriniAllahrızasıiçinmilletlerineadayankişilerdi.

2-Bacıyan-ı Rum (Mücahit Anadolu

Kadınları Derneği)

Bunlar silahlı ve savaşan kadınlar olupgerektiğinde erkeklerin yanında savaşır,yurdun sınırlarını savunur, fetihlere iştirakederler, dini aydınlatma görevlerini yerinegetirirlerdi. Mevcut kaynaklara bakıldığındaBacıyan-ı Rum’un (Anadolu Bacılarının) dahaöncekiTürkmenkadınlarınıntipiközelliklerini

ahilik

18

sürdürdüğü anlaşılır. İhtilaflı olmakla birliktebazı araştırmacılar tarafından AnadoluSelçukluları döneminde, sosyal zümrelerdenbirisiolarakgörülen“Bacıyan-ı Rum (Anadolu Bacıları)”XIII.yüzyılınikinciyarısındaveikiasıriçindedağılmışbirkadınteşkilatıdır.Kadınlarınüretimdevesosyalhayattaorganizeolmasınısağlayan bu teşkilatın “Ahiyan-ı Rum`un (Anadolu Ahileri)” kurucusu Ahi Evran’ıneşi Fatma Bacı tarafından kurulduğu tahminedilmektedir.(Türkler,5/402YeniTürkiyeY:Ankara,2002)

3- Abdalan-ı Rum (Dervişler Topluluğu Örgütü)

Bazı kaynaklarda Horasan Erenleri olarakadlandırılanbusınıfçeşitlitarikatlaramensupyalnız Allah rızası için gönül fatihi olaraktanınan, İslamiyet’i fikren ve fiilen yaşayan,ahlak, edep ve davranışlarıyla çevrelerineörnekolankişilerdir.

4- Ahiyan-ı Rum (Anadolu Ahileri)

Prof. Dr. Fuad Köprülü’nün AşıkPaşazade’den naklen, Osmanlı Devleti’ninkuruluşunda etkili olduğunu söylediğidört sınıftan biri de Ahilerdir. Yukarıda daifade ettiğimiz gibi Osmanlı Devleti’ninkuruluşununilkyıllarındaAnadolu‘daenetkindini, ekonomik ve sosyal kuruluş Ahiler idi.Devletin kurucusu Osman Gazi zamanındabeylik toprakları içinde en etkili Ahi ReisiŞeyh Edebali, aynı zamanda Osman Bey’inkayınbabasıydı. Osman Bey, bu sözü geçerlietkinAhi Şeyhi’nin kızı ile evlenmedenönce

h.mustafa genç

19

de irtibatkurarakzaviyesinedevametmişveondanmanenyararlanmıştır.

İbn Battüta, bilhassa, Anadolu’nun bellibaşlımerkezlerinde,Antalya,Burdur,Gölhisar,Ladik, Milas, Barcın, Konya, Niğde, Aksaray,Kayseri, Sivas Gümüş, Erzincan, Erzurum,Birgi, Tire, Manisa, Balıkesir, Bursa, Gerede,Geyve, Yenice, Mudurnu, Bolu, Kastamonu,Sinop’ta Ahiyat al-fit yan “Kardeş Yiğitler” adını verdiği bu zümrenin zaviyelerindenbahsetmekte ve Anadolu da her Türkmenkasabasında, köyünde bunlara rastlandığınısöylemektedir. Filhakika, gerek toponimi tetkikatı, gerek kitabeler ve mezar kitabeleri, sonra vakfiyeler, resmi kayıtlar ve nihayet muhtelif tarihi kaynaklar, bu teşkilatın Anadolu’nun her tarafına, hatta Anadolu ile sıkı ilişkisi olan Azerbaycan’a ve Kırım’ın sahil şehirlerine kadar yayıldığını gösteriyor. Gerçi,Ahi teşkilatıyalnız şehirlerdedeğil, köylerde,uçlarda da vardı. Hatta bu suretle Alplarteşkilatı iledetemasederek içinegirdiği içinhemAhi,hemAlpsıfatlarınıtaşıyan,yaniherikizümreyedebirdenmensupolankimselererastlıyoruz. Tıpkı, büyükmerkezlerdeki esnafkorporasyonları ile fütüvvet teşkilatınınmüteakiben birbirinin içine girmeleri gibi…İbn Battüta teşkilatının bekâr gençlerdenmeydana geldiğini ve içlerinden seçilmişAhi lakaplı bir reis tarafından idare edilenzümreler olduğunu söylüyor. Fakat kitabeler,mezartaşları,vakfiyelerözetlehertürlütarihikaynaklargösteriyorkiAhiler,yanibuteşkilatınbaşındakiadamlar,İbnBattüta’nındediğigibiyalnız genç vebekâr işçilerdeğildir. Bunların

ahilik

20

evli oldukları, büyük emirlerin hatta büyükhükümdarların saygısını kazandıkları, büyükservetvenüfuzsahibibulundukları, içlerindeyüksek idari mevkilere geçmiş adamlarınbulunduğubilinmektedir.

Devlet idaresinin bozulduğu, anarşininbaş gösterdiği zamanlarda, yani intikaldevrelerinde, ellerindeki teşkilata dayananAhiler yani fütüvvet reisleri, şehirlerinyönetiminiellerinealıyorveeskiyönetimlerdenyeni yönetime geçişin şehir için büyük birsarsıntıyameydanvermemesineçalışıyorlardı.Böylebir teşkilatın,heleanarşidevrelerinde,nasıl bir kuvvet ve ne kadar gerekli olduğumeydandadır.Yönetimörgütününgelişmediğio devirlerde, küçük kasabalarda devletkuvvetini değil, fakat en mühim yerel halkyönetiminitemsiledenleronlardı.

VelidiTogandabukonuda,“Türkistan ‘da bilinen lonca örgütünün, Önasya fütüvvet örğütleriyle irtibatı sonucunda Anadolu’da almış oldu gelişmiş şekli demek olan AHİLİK, Osmanlı Beylerini de içine almıştı” demektedir(13). İlk Osmanlı padişahlarınınAhilikle ne kadar iç içe olup kaynaştıklarını,Murat Hüdavendigar’a ait şu belge ile deanlamak mümkün olmaktadır. Bu belge biricazetname ( diploma ) ve vakıfnamedir ki,MuratHüdavendigartarafındanGelibolu’dakiAhi Reislerinden Ahi Musa’ya 767 Receptarihindeverilmiştir.(…Ahilerdenkuşanduğumkuşağı Ahi Musa’ya kendü elümle kuşadupMalkara’daAhidiktim…)Bundananlaşılıyorki,OsmanlıpadişahlarındanMuratHüdavendigarAhiReislerindenidi(14).

h.mustafa genç

21

Yukarıda görüldüğü gibi Osmanlı Devletimaddi ve manevi dört temel üzerinde inşaedilmiştir. Şeyh Edebali’nin de ifadesiyle,devletin yaşaması ve bekası için öncelikleunsurlaryaşatılmıştır.İnsanıesasalanmanevisistemlerin rehberliğinde ilerlemiştir. Birkaçyüzyılda ulaştığı- yayıldığı topraklar üzerindebugün45devlettenfazladevletbulunmaktadır.Bunu,insanaöncelikveren,hedefindeinsanınmutluluğunu koyan dini, sosyal, siyasi veekonomi politikalar üreten ve uygulayananlayışaborçludur.Osmanlı,bunuplanlar veuygularken, sahip olduğu evrensel ilkelerleiki önemli vizyonu yakalamaya çalışmıştır.Bunlardan birincisi, “Nizam-ı Âlem” (bütündünyaya düzen) adalet getirmekle, diğeri ise“Devlet Ebed Müddet” (Ebedi devlet )yanikıyamete kadar devam edecek bir devletnizamıydı. Çalışan ve savaşan bu amaçlaçalışmışvesavaşmıştır.

ahilik

22

AHİLİĞİN OSMANLI DEVLETİ’NİN SOSYAL HAYATINA ETKİLERİ

Ahilik örgütünün 13. yüzyıldan ihtibarençok yönlü olarak Türk dünyasının sosyalhayatındadüzenleyicietkisibüyükolmuştur.

Bunların başlıcaları şunlardır:

1. Yetişmekteolangençliğesahipçıkarakgöçvesavaşetkisiyleortayaçıkançalkantılarsonucu kötü akımların ve ahlaksızlıklarınkurbanı olmaktan kurtarmış, onları iş-güçve sanat sahibi olmalarına katkı sağlamıştır.Ülkenin zengin ve saygılı kişileri olan ahilikkurucuları, bütün güçlerini ve çabalarını,ülkenin her türlü sanat erbabını bir örgütetrafındatoplayıponlarızaviyelerebağlayarakmaneviveahlakiyöndenyüceltmekistemişler,bundadaçokbaşarılıolmuşlardır(15).

h.mustafa genç

23

2. Yeni kurulmuş Osmanlı Devleti’ninhem kendi iç güvenliğini sağlamak, hem defetihlere devam edebilmesi için askeri güceihtiyacı vardı.Ahiler İslamiahlakladonanmışorganize örgüt oldukları için OsmanlıDevleti’nin iç güvenliğine ve askeri gücünekatkısağlamışlardır.

3. Ahilerin yamak, çırak, kalfa, ustahiyerarşisi baba-evlat ilişkisi gibi candanbağlarla birbirlerine bağlı oldukları içinsanatların sağlamahlaki vemesleki temellerüzerinde oturtulmasına büyük katkılarıolmuştur.

4. Esnaf ve sanatkârlıkta önemli birsorun olan üretici-tüketici dengesini kurarakbirbirleriyle sürtüşmelerini önlemişlerdir.Böylelikle üretici- tüketici çıkar ilişkilerinive dengesini kurarak toplumda barışısağlamışlardır.

5. Kentlerden en ücra köylere kadarülkenin her tarafına yayılmış ve örgütlenmişahiler,toplanmaveeğitimyerleriiçinzaviyeler,misafirleri ağırlamak içinde konukevleriyapmışlardır.BöylelikleyüzyıllarboyudevamedengöçlerleAnadolu’yagelenTürkgruplarınıve ailelerini eğitmişler, onları yetiştirmeklebirlikte yeme, içme ve barınma ihtiyaçlarınısağlayarak ticaretin sağlıklı gelişmesine katkısağlamışlardır.

6. Ahilerin eğitimli, örgütlü ve İslamiahlakla donanmış olduklarından OsmanlıDevleti yönetimi bunlardan yararlanmıştır(16). Ülkenin her tarafına yayılmış Ahi örgütünün

ahilik

24

kurmuş olduğu konukevi sistemiyle herköyde misafirleri ağırlayarak Anadolu’nunher yerinde hizmet ve eğitim alışkanlığı ilemisafirperverlik duygularını geliştirmiştir. Butür güzel örnekler bu alandaki hizmetleri veeğitimlerin somutlaşmasına yardımcı olmuş,kalıcılığınıuzatmış,yetişennesillerinbilincineyerleştirmiş,davranışadönüştürmüştür.

7. Ahilik, belli yerlerde çörekleniphalkaelaçmayıistemediği,hattayasakladığı,bununiçindeherahininmutlakabirişininvesanatınınolmasını istediği içindir ki, üretici, bilinçli veçalışkan bireylerin yetişmesini sağlamıştır.Bununiçindeişbaşınıkutsal,yararlıişinamazderecesinde ibadetten saymak ahilikte köklübir inanış olmuş , “namaz mümine, işbaşı ahiye miraç”denilmiştir. İkisinindekusursuzyapılması durumunda yararlı insanolacağınainanılmıştır(17a).

h.mustafa genç

25

ahilik

26

İBN-İ BATTUTA’YA GÖRE ANADOLU’DA AHİLER(1304-1369)

14.yy ilkyarısındaAnadolu’yagelenFas’lıseyyah İbn-iBattutaAhilerden “Dünyada bir eşi bulunmayan cemiyet” şeklinde söz ederveşöyleder:

Dünyada Bir Eşi Daha Bulunmayan Bir Cemiyet: AHİLER

Yolculuğumun bu bölümünde “Ahiler”denilen toplulukla tanıştım. Bilad-ı Rum’ayerleşmiş Türkmenlerin yaşadıkları hervilayete, her şehirde ve her yönde bulunanAhiler,bekârvebunlarbirbirleriyleçoksıkıbirdayanışmaiçindedirler.Herbirininhalkiçindemuteberbirermesleğivardır.Memleketlerinegelen yabancılara yakın bir ilgi gösterir;onların yiyecek ve içeceklerini temin eder;

h.mustafa genç

27

konuklarının insani ihtiyaçlarını karşılamaktaellerindengelenbütünitinayıgösterirler.

Öteyandan,yaşadıklarıyerlerdekizorbalarıda yola getirir, herhangi bir sebeple bunlarailtihakedenkötüleritektekortadankaldırırlar.İşte, bu gibi hususlarda Ahilik cemiyetinindünyadaeşivebenzeriyoktur.

Ahilerin bir araya gelerek oluşturduğu bucemiyete “Fütüvve” (gençlik) adı verilir. Reisseçilen kimse bir zaviye yaptırarak içini halı,kilim,kandilvediğerlüzumlueşyalarladonatır.Arkadaşları gündüz çalışarak kazandıklarınıikindiden sonra reise getirirler. Bu paraile yiyecek-içecek ve zaviyede sarf olunandiğer ihtiyaçmaddelerini satın alırlar. O günyörelerinebirmisafirgelirseonuzaviyelerindeağırlar ve ortak sermayeleriyle aldıklarıbu yiyeceklerle kendisine güzel bir ziyafetçekerler.Okimseyöredengidinceyekadardaonların misafiri olur. Konuklarını uğurlarkenarkasındanraksedervenağmelersöylerler.

Ahiler, yörelerine yabancı bir misafirgelmediği zamanlarda da birbirlerindenkopmazlar,yinezaviyelerindetoplanıpyemekyerler.Sabahleyindüzenliolarakişlerinegidergün içinde kazandıklarını ikindiden sonragetirip reislerine verirler. Bunların reislerineverdikleri paraya “fityan” denir. “Ahi”, cemiyetinolduğugibiaynızamandareisindeismidir.

Benİbn-iBattuta,dünyadabunlardandahagüzel ve daha hayırlı işler yapan kimselergörmedim.Şirazveİsfahanhalkınınhareketleri

ahilik

28

bunlarınkinebirazbenzemekteisede,Ahiler,memleketlerinegelenvegidenyolcularayakınilgi göstermek, şefkat ve iltifatta bulunmakonlarıbirhayliaşmışdurumdadırlar.

Antalya’ya geleli henüz iki olmuştu ki buAhilerdenbiri ŞeyhŞehabeddin-iHamevi’ninyanına gelerek onunla Türkçe konuştu. Ozaman hiç Türkçe bilmiyordum. Üzerindeyıpranmışbirelbise,başındadabirkeçekülahvardı. Şeyh bana “Bu adamın ne dediğinibiliyor musun?” diye sordu. Ne söylediğinianlayamadım dedim. “Seni ve arkadaşlarınıyemeğe davet ediyor” demesiyle hayretedüştüm,amaoaniçinteklifidekabuletmekzorunda kaldım. Ahi çıkıp gittikten sonraŞeyhe, “Görünen o ki bu adam fakirdir. Biziağırlamaya gücü yetmez. Kendisini rahatsızetmekistemeyizdedim.”BununüzerineŞeyhtebessümettive“Bukonudatereddütetmenehiç gerek yok. Seni davet eden kişi Ahilerinreislerinden biridir. Kendisi kunduracıdır vecömertliğiyle tanınmıştır. Yöredeki sanatsahiplerinden aşağı yukarı iki yüz arkadaşıvardır. Bunlar onu reis seçtiler ve bir zaviyeinşaettiler.Şimdigündüzkazandıklarınıgecesarfetmektedirler.”diyecevapverdi.

İbn-i Battuta Ladik’te Ahilerle…

İbn-i Battuta, “Ahiler Ladik’te de bizi şaşırtıyor”diyorvedevamediyor.

Beldeye girdiğimiz saatlerde, biz çarşıdangeçerken bazı kimseler dükkânlarından çıkıphayvanlarımızın dizginlerine yapıştılar. Birbaşka grup ise bunlara engel olmaya kalkıştıve bu yüzden de aralarında kavga çıktı.

h.mustafa genç

29

Hattabazılarıbirbirlerinebıçakbileçekmeyekalkıştı. Ne söylediklerini anlayamadığımıziçinmüthişbirkorkuyakapılarak,bölgedeyolkesicilikyapanGermiyanlılarlakarşılaştığımızı,bu şehrinonlaraaitolduğunuvemallarımızıelimizdenalmayaçalıştıklarınısandık.

Ortalıkta tam bir kargaşa yaşanıyordu.Bu sırada Cenab-ı Hak bizi Arapça bilenbir hacıya rast getirdi. Ondan, bu kişilerinbizden ne istediklerini sordum. “Korkmayın”dedi. “Bunlar Ahilerdir. Sizi ilk karşılayanlarAhi Sinan’ın, diğerleri ise Ahi Duman’ınyoldaşlarıdır.Herikigrupdakendizaviyelerineinmeniziistiyorlar!”

Olacak iş değildi. Eşkıya olmasındankorktuğumuz bu adamların yegânekavga nedeni, bizim hangi zaviyedeağırlanacağımızdı.Onlarınbumisafirperverliğikarşısında gerçektenhayretler içinde kaldım.Nihayet, aralarında kur’a çekilmesi ve kur’ahangitarafaisabetederseotarafınzaviyesinemisafir olmamız kararlaştırıldı. Böylecearalarındasulhyapılmışoldu.

Kur’a Ahi Sinan’a düştü. Bu zatkur’anın kendilerine çıktığını haber alıncaarkadaşlarındanbirgruplagelipbizikarşıladı.Hep birlikte onun zaviyesine gittik. Bizeçeşit çeşit yemekler getirdiler. Sonra AhiSinan bizi hamama götürdü. Bizzat kendisihamama girerek benim için koşturduğu gibi,arkadaşlarındanüçüdördüdebirarkadaşımınhizmetinde bulundu. Hamamdan çıktıktansonra mükellef bir sofra hazırlandı. Sofratürlütürlüyemekler,çeşitçeşittatlılarvebol

ahilik

30

bolmeyvelerledonatılmıştı.Yemeğiyediktensonra hafızlar Kur’an-ı kerim okudular.Ondan sonrahepsi semave raksabaşladılar.Gelişimizsultan’ahaberverilmişolduğundan,ertesiakşamdaobizidavetediyordu.Davetsultan’ın yanımıza elçi olarak gönderdiğiKadıAlaaddin-i Kastomoni tarafından iletildi.Bu sebeple aşağıda açıklayacağımız üzere,kendisiniveoğlunuziyaretegittik.

Zaviyeye döndüğümüz zaman, bu kezde dünkü kur’ayı kaybeden Ahi Duman ilearkadaşlarını bizleri bekler bulduk. Ekibimizidostça buyur edip zaviyelerine götürdüler.Bunlar da aynen Ahi Sinan gibi yemek vehamamziyafetindebulundular.Hattafazladanbirjestyaparak,hamamdançıktıktansonrabizegülsuyudöktüler.Sonrahepbirliktezaviyeyegeldik;yinediğerlerigibiyemekler,tatlılarvemeyvelerleiltifatgösterdiler.YemektensonraKur’an-ıKerimokundu.Arkasındandasemaveraksakalktılar.Bunlarınzaviyesindedebirkaçgünkalmışolduk.

İBN-İ BATTUTA Bolu’da Ahilerle

Yaşadığımız bin bir güçlükten sonra,yolumuz üzerindeki önemli duraklardanbiri olan Bolu’ya nihayet varmıştık. Şehreyaklaştığımızda, bize ilk başta küçük gelenbirnehirgördük.Amaarkadaşlardanbazılarısuyagirdiklerindeakıntınınşiddetliolduğunuhissettiler. Bununla beraber hepsi duyugeçti. Geriye küçük bir cariye kalmıştı. Onukarşıyageçirmeyeisekimsecesaretedemedi.Benim bineğim onlarınkinden daha güçlüolduğundan, cariyeyi atın terkisine alarak

h.mustafa genç

31

karşıya geçmeye çalıştım. Suyun ortasınavardığım zaman atım dengesini kaybedipsürçtü. İkimizde suya düştük. Arkadaşlarımcariyeyi boğulmak üzereyken son andakurtarıp karşı kıyıya çıkardılar. Ben ise nehrikendi başıma geçtim. Ancak kış günü buzgibi sulara girdimizden hepimiz ciddi şekildehastalanmatehlikesiiçindeydik.

Alelacele Bolu’nun merkezine giderek,beldedeki ahilerden birinin zaviyesine indik.Buradaki adetlere göre, zaviyelerin her birköşesinde açılan ocaklarda kış boyuncaateş yakılır. Ateşlerin düzgün birer bacasıolup, duman oradan dışarı çıkıp gider vezaviyedekileri rahatsız etmez. Bacaya orada“Buhayri”derlerki,çoğulu“Buhara”dır.

Sırılsıklam bir halde zaviyeye girdiğimizzaman ocaklar yanıyordu. Hemenelbiselerimizi değişerek ateşin karşısındaısındık.Ahibizlereyemekveçeşitlimeyvelergetirdi.Nadirattanolanbirkaçkötühuyluinsanharicinde, yeniden Türk konukseverliğiylekarşılaşmıştık.Cenab-ıHakcömertvehamiyetsahibiolan,yabancılaraşefkatvemerhametiesirgemeyen, misafirlerine iyilikle muameleederek muhabbet gösteren şu taifeyi daimahayırla mükâfatlandırsın. Allah bütünAhi’lerdenrazıolsun.Bilinmelidirkionlardanherhangi birinin zaviyesine adım atan biryabancı, en sevdiği yakınının yanına gelmişgibimutlu,huzurluvegüvendeolur.

O geceyi çok iyi geçirdik ve yoldayaşadığımız her türlü fenalığı unuttuk. ErtesisabahdaoradanhareketleGerede’yeulaştık.

ahilik

32

AHİLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ

Ahilikte Esnaf ve Sanatkârların Uyması Gerekli Ahlak İlkeleri

1. Doğruluktanayrılmamak,

2. Cömertolmak,

3. Alçakgönüllüolmak,

4. İyihuylarınıgeliştirmek,

5. Kendisini halkın ve tüketicininfaydasınahasretmek,

6. Misafirperverolmak,

7. Birsanatveişsahibiolmak,

8. Dindarolmak,

9. Utanmaduygusunasahipolmak,

h.mustafa genç

33

10. Hileyapmamak,

11. Yalansöylememek,

12. Başkalarındakusuraramamak,

13. Dedikoduyapmamak,

14. Karşısındaki kusurlu şahsın, bukusurları affedici cinsten ise affedici olmak,kusurlarıörtmek,

15. İçkiiçmemek,

16. Zinavelivatayapmamak,

17. Zenginlerekarşıminnetsizolmak,

18. Kimseye kin ve düşmanlıkbeslememek,

19. Büyüklere hürmet, küçüklere şefkatgöstermek,

20. Nefsiyleveşeytanlamücadeleetmek,

Düşününüz bu ahlaki nitelikleriüzerindebulunduranbiresnafhiçhatayaparmı? Hileli mal üretir mi? Fazla para ile malsatarmı?Müşterisinikandırırmı?

Ticaret Ahlakında Yasaklanan Hususlar

Ticaret ahlakında yapılması istenmeyen şeyler ise şunlardır:

1. Hileliveçürükmalsatmayacaksın,

2. Müşteridenfazlaparaalmayacaksın,

3. Bir başkasının malını taklitetmeyeceksin,

ahilik

34

4. Noksan tartmayacaksın ve bozukterazikullanmayacaksın,

5. Sahte ve kalitesiz malüretmeyeceksin(17b).

Ahilerde yedi kapıyı bağlamak ve yedi kapıyı açmak

Yedi Kapı

Fütüvvette olanların üzerine şu yedikapıyıbağlamakveyedikapıyıaçmakgerekir.

1. Hasislik kapısını bağlaya, cömertlikkapısınıaça.

2. Zorla iş gördürme kapısını başlaya,iyilikkapısınıaça.

3. Kızgınlık ve heves kapısını bağlaya,hoşnutlukvekanaatkapısınıaça.

4. Toklukvelezzetkapısınıbağlaya,nefiskırma,perhizkapısınıaça.

5. Halktanümitkapısınıbağlaya,Hak’tanyanarecâkapısınıaça.

6. Faydasız, anlamsız söz söylemekapısını bağlaya, Tanrıyı anıp güzel sesleokuma,konuşmakapısınıaça.

7. Şeytanlık kapısını bağlaya, Allahkapılarınıaça.

Ahilerin Kızlarına Öğütleri

Ahilerkızlarınaaşağıdakiüçöğüdüverirlervebenimsetmeyegayretgösterirlerdi.

Bunlardaşunlardır:

h.mustafa genç

35

1-İşinedikkatliol,

2-Aşınadikkatlio,

3-Eşinedikkatliol.

Yani ailenin, evinin işini ihmal etme. İyiyemekpişir,idareliolvekocanasahipolmayıbil(18a).

Ahlak İlkeleri

Ahilik ilkelerinin sözde kalmayıp“Fütüvvetname” adıyla hazırlanmış birçoktöre kitaplarında da yer aldığını görüyoruz.BunlardanenmeşhuruHalilOğluYahyaimzalı“Vatikan Kütüphanesi Türkçe El Yazmaları”kısmında 337 numarada kayıtlı olan“Fütüvvetname”dir.TürkçeyazılmışbueserdeAhilik ilkeleri şöyle sıralanmıştır(1.Ahı EvranSempozyumundan):

• İyihuyluvegüzelahlaklıolmak,

• İşinde ve hayatında doğru, güvenilirolmak,

• Yalan söylememek, kin, hasetlik vegıybettenkaçınmak,

• Ahdinde,sözündevesevgisindevefalıolmak,

• Gözü,gönlüvekalbitokolmak,

• Şefkatli,merhametli,adaletli,faziletli,,iffetlivedürüstolmak,

• Cömertlik, ikram ve kerem sahibiolmak,

ahilik

36

• Küçükleresevgi,büyüklerekarşıedeplivesaygılıolmak,

• Alçak gönüllü olarak büyüklük vegururdankaçınmak,

• Ayıpvekusurlarıörtmek,gizlemekveaffetmek,

• Hatalarıyüzevurmamak,

• Dostvearkadaşlaratatlısözlü,samimi,güleryüzlüvegüvenilirolmak,

• Gelmeyene gitmek, dost ve akrabayıziyaretetmek,

• Herkese iyilik yapmak, iyilikleriniistemek,

• Yapılan iyilik ve yardımı başakakmamak,

• Hakka hukuka hakkaniyetle riayetetmek,

• İnsanların işlerini içten, gönülden vegüleryüzleyapmak,

• Daima iyi komşulukla komşunun ezavecahilliğinesabretmek,

• Yaratandan dolayı yarattıklarını hoşgörmek,

• Hatavekusurlarıdaimakendinefsindearamak,

• İyilerle dost olup, kötülerden uzakdurmak,

• Fakirlerle dostluktan, oturup-

h.mustafa genç

37

kalkmaktanşerefduymak,

• Zenginlerezenginliğindendolayıitibaretmektenkaçınmak,

• Allah için sevmek, Allah için nefretetmek,

• Hak için hakkı söylemektenkorkmamak,

• Maiyetinde ve hizmetindekilerikorumakvegözetmek,

• Açıkta ve gizlide Allah’ın emir veyasaklarınauymak,

• Kötüsözvehareketlerdensakınmak,

• İçi,dışı,özü,sözübirolmak,

• Hakkı korumak, hakka riayetlehaksızlığıönlemek,

• Kötülük ve kendini bilmezliğe iyiliklekarşılıkvermek,

• Bela ve musibetlere sabır vetahammüllüolmak,

• Müslümanlara lütufkâr ve hoş sözlüolmak,

• İnançveibadetlerindeihlâslıolmak,

• Fanidünyayaaitşeylerleövünmemek,böbürlenmemek,

• Yapılan iyilik ve hayırda Hakk’ınhoşnutluğundanbaşkaşeygözetmemek,

• Âlimleredostolup,dostlaradanışmak,

ahilik

38

• Her zaman her yerde yalnız Allah’agüvenmek,

• Örf,adetvetörelereuymak,

• Sırtutmak,sırlarıaçığavurmamak,

• Azakanaat,çoğaşükrederekdağıtmak,

• Feragat ve fedakârlığı daima kendinefsindenyapmak,

Yukarıda sayılan 42madde aynı zamandainsanlık erdemidir. Bunlar evrensel insanlıkahlaki ilkeleridir. Toplumda huzur, saadet verefahfertlerinbuilkelerebağlılığıilesağlanmışolacaktır.

Ahilere Ne Gerek?

1. Helal Kazanç Gerek

Esnaf ve sanatkârlıkta takip edilecek yololarak tarihte önemli bir yer tutan ahiliğintemelinde dürüstlük vardır. “Ahi helalkesb(kazanç)kılsagerek”denilmiştir.

2. Meslek Sahibi Olması Gerek

“Ahi’ye bir pişe (meslek-iş) ve san’atgerekdür, onameşgul ola. Eğer pişesi yoğısaonafütüvvetdeğmez”denilmiştir.

3. İlmi Olması Gerek

Ahinin yapacağı iş hakkında bilgisi yoksagidipöğrenmesigerekir.Bilginlerledeyakınlıkkurmalı,bilenleribulmalı,onlarladostolmalıve bilmediğini ustadan, bilenden, uzmandanöğrenmelidirveonadeğervermelidir.“Ahinüngerekkimilmiola,kesbonagalibola.Eğerilmi

h.mustafa genç

39

yoğısa ilm taleb kıla, âlimleri seve, hoş tuta,ilimöğrene”denilmiştir.

4. Yoldaşlık Gerek

Yoldaşlık ahiliğin unsurlarından biridir.Yoldaş olmadan, kişinin değeri öğrenilemez.Ondan dolayı ahiler yoldaş seçerken dikkatliveseçiciolmalıdırlar.

5. Beyler Katına Varmamak Gerek

Ahiler içinde saygın kişi olmakla beraber,idareci ve devlet adamları ile ilişkilerincede ölçülü kimselerdir. “Ahi gerek kim beglerkapısına varmaya, belki begler, padişahlaranınadınbilmeyeler”denilmiştir(18b)

ahilik

40

AHİLERDE EĞİTİM

Türklerin, yerleşik hayata geçmedenöncedüzenlibireğitimsisteminesahipolmadıklarıbilinmektedir. Çünkü Türkler, bu dönemdedahaçokaskerieğitimilemeşguldüler.Bununnedeni komşu devletlerin baskılarına karşısavaşmak zorunda olmalarıydı. İslamiyet’ikabul edip yerleşik hayata geçtikten veözellikledeAnadolu’yuvatanedinmelerindensonraeğitimanlayışlarınınamacıvekapsamıdeğişmiştir.

Ahilerde eğitimin odağında insan vardı.İnsanbirbütünolarakelealınmış,dünyasıileahiretibirbirindenayrılmamıştır.

Bunedenledirki,Ahilikörgütündeverileneğitimin amacı, İslam eğitim ilkeleriyleparalellik gösterir. Eğitimi ömür boyu devam

h.mustafa genç

41

eden bir faaliyet olarak gördüklerinden işbaşında verilen eğitim iş dışında da özelyerlerindedevametmiştir.

Ahilerişdışındakidiniveahlakieğitimlerinizaviyelerdeverirlerdi.Zaviyelerdekieğitimheryaştaki çocukların, gençlerin ve büyüklerinyararlanabileceği şekilde verilirdi. Buralardatemel kaynak Ahiliğin her alandaki ilkeleriniortayakoyanfütüvvetnamelerdi.

Gerekişbaşındagerekseişdışındaverileneğitimçıraklıktanitibarenbaşlardı.Çırak,kalfave usta olanların asgari düzeyde öğrenmekzorunda oldukları adap, görgü ve nezaketkurallarıvardı.

Ahiterbiyesialabilmekiçin,okişinindoğruveyetenekliolduğunadairbirüstadın,çırağıiçintanıklıketmesigerekliydi.

Yanında yetiştiği üstadı olmayanlarzaviyelere giremediği gibi üstadı öğrettiğisanatı helal etmez ve çırağı takdim ederekondan memnun olduğunu gösteremezseböyleleri zaviyelere giremez ve kardeşolamazlardı.

Bu şartları üzerinde bulunduran çıraklarzatensanatterbiyesiniüstaddanalmışolarakgeldiklerinden,Ocak;bugençlerinyalnızhissî,edebîvesosyalyöndekieğitimleriileuğraşırdı.

Ocaktagençlerebuterbiyeyiverenkişilere“muallim ahi”ve“emir”denirdi.

Fütüvvetnamelerde, esnaf çıraklarınasanattan başka bilime ve inanca dair neleröğretildiği yazılı değil. Bununla birlikte,

ahilik

42

Çobanoğlu fütüvvetnamesine göre Ahizaviyelerinde Türkçe fütüvvetname, Kur’an,yemek pişirme, oyun oynama, çalgı çalma,şarkı söyleme, tarih, önemli kişilerin hayatöyküleri, tasavvuf, Türkçe, Arapça, Farsça veedebiyat öğretilirdi. Bu açıklamaya göre Ahizaviyeleribirtürokuldu.

Ahi zaviyelerine kabul olunanlar ahiterbiyesini okuyarak, dinleyerek, kardeşlerle,öğretmenahilervepirlerlebirlikteyaşayarakalıyorlardı.

Silahbilgisinivesporunueldeetmekiçinşuüçşartgerekliydi:

1. Ahigörmek,

2. Şeyhgörmek,

3. Genci yani bir kişiyi eğitmiş veyetiştirmişolmak.

Demek ki, talim terbiye yeteneğine haizolmayanlarsilahlıbölüğealınamazlardı.

Öğretmenahi,pirler,yoldaşlarveyolatasıgözetiminde duygularını arındırmaya çalışangençleri, zaviyelerde yaşanan inançlara,kurallaraalıştırmaklagörevliydiler.

Öğretmenahi,eğitmesiiçinyanınaverilengence, namaz, oruç gibi İslam koşullarınıöğrettiği gibi, Ahi tüzüklerinin kapsadığıinsanlık yöntemlerini de pratik olarakbelletirdi. Özellikle cumartesi akşamlarıfütüvvetnameokunurvegençlereöğretilirdi.

Örneğin; çırağın, çıraklık süresinceöğrenmek zorunda olduğu en az 124 kural

h.mustafa genç

43

vardı. Ustalık dönemine ulaştığında iseöğrenmek zorunda olduğu kural sayısı 740’akadarçıkardı.

124 terbiye ve edep ilkeleri ile sayılarışöyledir:

• Yemekyemek=12

• Suiçmek=3

• Sözsöylemek=4

• Elbisegiymek=5

• Evdençıkmak=4

• Yolyürümek=8

• Mahalledeyürümek=4

• Pazardayürümek=5

• Eşyasatınalmak=3

• Eveeşyagetirmek=3

• Evegirmek=5

• Oturmak=3

• Misafirliğegitmek=3

• Beylerkatınavarmak=5

• Teferrücevarmak=3

• Âdemokumak=3

• Hamamagitmek=6

• Tuvaletegitmek=10

• Hastaziyaretinegitmek=5

ahilik

44

• Gazayavarmak=6

• Türbeziyaretinegitmek=4

• Yatmak=4

• Yataktankalkmak=3

• Bardağasukoymak=2

• Ayakkabıçevirmek=2

• Mescidegirmek=3

• Mescitteoturmak=3

• Mescittençıkmak=3

Ahilerde Askeri ve Siyasi Eğitim

Ahi örgütünün çatısı altına giren esnafve sanatkârlar mesleki ve dini eğitimlerininyanındaaskerivesiyasieğitimdealırlardı.

BununenönemlinedeniAnadolu’yuyenibiryurtedinenTürklerinkendilerini,ülkelerinisavunmak zorunda olmalarıydı. Çırak vekalfaların eğitimleri süresince mesleki veahlaki açıdan olgunlaşmalarına çalışırken,kalfalarkılıçkullanmak,atabinmek,okatmakgibi sportif anlamda askeri eğitime tabitutulurlardı. Bütün bu eğitimleri başarıylatamamlayankalfanın,ustalığayükselmekiçindöneminsporlarınıbaşarılıbirşekildeyapmasıgerekirdi(19).

Günümüzde Durum

Günümüzdünyasındaküreselleşmebirçokmilletin milli değerlerini yok etmiş, onlarıdeğerlerinden sıyırmış, böylelikle yönü belli

h.mustafa genç

45

olmayanevrenselinsanıortayaçıkarmıştır.

Bireysel çıkarları ön plana alan, hırslarıve teknolojiyi putlaştıran günümüz insanıheryönüylebir çıkmazın içindedir.Günümüzinsanı hırslarının ve çıkarlarının girdabında,kaygılarınınkıskacındamutludeğildir.

“İnsan, insanın kurdudur” sözüyleşefkatten,merhamettensoyutlanmışinsanlar,putlaştırdıklarıteknolojininmuhtemeltehdidialtındaçıkışyoluaramaktadır.

Türkiye olarak, yetişmekte olannesillerimize marangozluk, tesviyecilik,elektrikçilik, kuyumculuk, öğretmenlik,mühendislik, avukatlık ve doktorluk gibimeslekleri öğretiyoruz. Fakat bumesleklerinahlaki ilkelerini öğretemiyoruz. Gereklideğerleri yükleyemiyoruz. Bunun sonucundatoplumumuzdamüthişbirdeğerlerçatışmasımeydana geliyor. Bu çatışma eski kuşak-yenikuşak çatışması olarak adlandırılıyor. Aslındabu çatışmanın özü değerler çatışmasıdır.Bu nedenledir ki, aileler, okullar, sokaklar,işyerleri ve diğer alanlar birer çatışma alanıhaline geliyor. Eğitimimiz buna bir çarebulmalı,mesleklebirlikteahlakiilkelerideenazmeslekkadaröğretmelidir.

Günümüz Türkiye’sinde mesleki ve ahlakieğitimde Ahilerden alınacak birçok örneklervardır ve alınmalıdır. Aksi halde bu değerlersavaşınıkazanamayız.

ahilik

46

AHİ OLAMAYACAK KİŞİLER

Bir de kimlerin Ahi olamayacağıaçıklanacak olursa, Ahiliğin istediği insantipinin özellikleri ortaya çıkacaktır. NitekimBurgaziFütüvvetnamesi’ndekimlerefütüvvetverilmeyeceği,yanikimlerinAhiolamayacağışuşekildebelirtilmiştir.(28)

1- Hak dinini bırakıp batıla taptığıiçin kâfire, Allah’ın birliğine ve eşsizliğineinanmayana,

2- Görünüşte insan, aslında it olanmünafığa,ikiyüzlüye,

3- Hergünyalansöyleyenvehalkıyalanaalıştıraninandıranmüneccime,gaiptenhaberverene,

4- İradesini, ölçüsünü kaybedip etrafını

h.mustafa genç

47

incitensarhoşa,şarapiçene,

5- HamamagirenkâfirveMüslümanlarıbirtutuphizmetedendellaka,yıkayıcıya,

6- Her zaman halkın zararına çalışan veonuniçindostvedüşmanbirolantellala,

7- Zamanındasözünüyerinegetirmeyensıkıştığında bugün yarın diye oyalayan,vaadindedurmayana,

8- Kestiği, hayvanları inciten, işi kandökmekolankasaplara,

9- Aklı fikri insanların gece gündüzhuzursuzverahatsızolmasıyönündebulunancerraha,operatöre,

10- Günahınınyarısıkıyametekadaronunolankötütörekoyana,kötükanunyapana,

11- İşituzakkurup,hileilekuşlarıtutanveyavrularınıanasızbabasızbırakanavcılara,

12- Herhangi bir ihtiyaç maddesinisaklayıpkıtlıkvesonrapahalısatanmuhtekirefütüvvetverilmez.

Ahilerde Meslek Pirleri

Meslekpirleriosanatıyapmışpeygamberlerarasından ve ulu kişilerden seçilmişti. Bazımesleklerinpirlerişunlardır:

Tüccarlarınpiri=Hz.Muhammed

Seyyahlarınpiri=Hz.İsa

Çobanlarınpiri=Hz.Musa

Börekçilerinpiri=Varaka

ahilik

48

Hurdacılarınpiri=Avnİbnİmkân

Dellallarınpiri=Tayfur-iMekki

Dökmecilerinpiri=UbeydullahElBahri

Sabuncularınpiri=AhmedİbnAbdullah

Şerbetçilerin piri = Muhammed İbnAbdullah

Çiftçilerinpiri=Hz.Âdem

Hallaçlarınpiri=Hz.Şit

Marangozlarınpiri=Hz.Nuh

Devecilerinpiri=Hz.Salih

Sütçüvedülgerlerinpiri=Hz.İbrahim

Terziveyazıcılarınpiri=Hz.İdris

Saatçilerinpiri=Hz.Yusuf

Ekmekçilerinpiri=Hz.Zülkif

Tarihçilerinpiri=Hz.Lut

Bağcılarınpiri=Hz.Üzeyr

Çulhacılarınpiri=Hz.İlyas

Zırhçılarınpiri=Hz.Davud

Balıkçılarınpiri=Hz.Yunus

Berberlerinpiri=Selman-ıFarisi

Mimarlarınpiri=MuhammedİbnEbubekir

Kasaplarınpiri=Ebü’l-Muhcin

Bakkallarınpiri=AdiyyİbnAbdullah

h.mustafa genç

49

Sakalarınpiri=Selman-ıKufi

Hamamcıların piri = Mansur İbn Kasım-ıBağdadi

Debbağlarınpiri=AhiEvran

İğnecilerinpiri=Ebü’l-KasımMübarek

Nalbantlarınpiri=EbuSüleymanİbnKasım

Kuyumcularınpiri=NasrİbnAbdullah

Attarlarınpiri=HusamİbnAbdullah-ıKufi

Saraçların piri = Bun-Nasr İbn HaşimiyyiBağdadi

Çıkrıkçılarınpiri=AbdullahHabibiNeccar

Taşçılarınpiri=KasımİbniNasrullah

Okçularınpiri=SadİbnEbiVakkas

Boyacıların piri = Ömer İbn Abdullah-ıSebbah

Bardakçılarınpiri=AbdulfahharMedeni

Bahçevanlarınpiri=EbuzeydBabaBeten-iHindi.

ahilik

50

AHİLERDE STATÜ

Ahizaviyelerininüyeleridokuzsınıfidiler:

1. Yiğitler.Bunlarenaltsınıfidiler.

2. Ahiler. Bunlar altı bölük idiler: ilk üçbölüğe(Ashab-ıtarıyk)yaniyolagirmişkişiler;4.5.ve6.bölükleredenakiplerdenirdi.

7. Halifeler. Bunlar Sahib-i seccadedeğillerdi. Yani bağımsız eylemlerdebulunamazlardı.

8. Şeyhler. Bunlar kendilerinden öncekiyedibölüğünbaşkanıdırlar.

9. Şeyh’ül-meşayihler. Bunlar, şeyhlerindebaşkanıdırlar.

Ahilerde Hiyerarşi

Ahilerarasındahiyerarşiyiortayakoyanenönemlifaktörmeslekialandakiyükselmedir.

h.mustafa genç

51

Bunlarsırasıylaşöyledir:

1. Yamaklık

2. Çıraklık

3. Kalfalık

4. Ustalık

5. Yiğitbaşılık

6. Kethüdalık(AhiBabalık)

7. Kâhya

1. Yamaklık:

Çıraklık öncesi, bir nevi çıraklığa hazırlıkolarak nitelendirilebilecek “YAMAKLIK”dönemi vardı. Bir esnafa yamakalınmak içinon yaşından aşağı olmak, işe devamı babasıveyavelisitarafındansağlanmaşartıvardı(20).

2. Çıraklık:

Ahi Birliklerinde çıraklık, her sanatta osanatın özelliği gereği değişen süreli birgörevdir.Çıraklık,herhangibirsanatagirmekisteyen gencin, o sanatın çırak çalıştırmahakkına sahip ustalarından birinin yanınayardımcıolarakverilmesiylebaşlardı.

Çırak adayının Ahi ahlakının öngördüğüüstünnitelikleresahipolmasıvebudurumunaaynımeslekteçalışanikiçırağın“yolkardeşi”tanıklık etmesi şarttır. Yamaklıktan çıraklığayükseliştörenleyapılırdı.

Çıraklık süreleri boyunca hiçbir ücretalmayan çıraklar “yevmi birer pare

ahilik

52

yemeklik ile” boğaz tokluğuna çalışıp sanatöğrenmekteydiler.

Bir gencin çırakolabilmesi içinbazı üstünnitelikleresahipolmasıgerekirdi.

Çırak Olmanın Ahlaki İlkeleri

• Sözüyerliyerindesöylemek,

• Vefa yolunda sabit-kadem durmak,vefalıolmak,

• İyihuylu,iyiliksevervecömertolmak,

• Güleryüzlüolmak,

• Tatlıdilliolmak,

• İnsanlar hakkında dedikoduyapmamakvekibirliolmamak,

Çırakların Özellikleri

Çobanoğlu fütüvvetnamesinin çıraklarıngörevleriüzerineverdiğiaçıklamadaönemlidir.Bunlar, aşağı yukarı öteki fütüvvetnamelerinverdikleri açıklamalarabenzemekte iseler deonlardandahaaçıktırlar.

Fütüvvetnamede bu görevleri şöylesıralanıyor:

1. Fütüvvetnamelerde okunankurallardan124’üneuymak,

2. Ahininbütünsözlerinibenimsemek,

3. Malını ve canını ahisi yolunaharcamak,kesinolarakbirhüneryadasanatsahibiolmak,

h.mustafa genç

53

4. Her hafta giysisini yıkatmak, temizçamaşırgiymek,

5. Ahiden çerağ (onay) almak, ahiyesaçınıkestirmekvealnınıyoldurmak,

6. Ocakadınabelinibağlatmak.

Çırakların İşyerinde Görevleri

• Temizlikişleriniyapmak,

• Öteberitaşımak,

• Habergötürmek,

• İşinedüzenlidevametmek,

• SanatdersleriniBellemek

• Temiz giyinmek, dürüst hareketetmek(21).

3-Kalfalık:

Ahi Birliklerine sonradan katılmış bir arastatüolarakkabuledilir.Nedeni ise,önceleriçıraklıkdevresinibaşarıylabitirenlerhemenbirişletmekurupustastatüsünegeçebiliyorlardı(Güllülü,131).

Üç yıl çırak olarak çalışanlar törenlekalfalığa yükseltilirdi. Kalfalık, tümmeslekleriçinüçyıldı.

Çırakvekalfalarınolgunlaşmalarınadikkatedilirdi.Çırakvekalfalarınmesleköğrenmeleriyanında kılıç kullanmaları, ata binmeleri veatıcılıkgibiaskerieğitimetabitutulurlardı.

Mesleğini öğrenen ve çeşitli alanlardaeğitimini tamamlayankalfalarAhiörgütünün

ahilik

54

geleneklerine göre tören yapılarak ustalığayükseltilirlerdi.

Törenle ustalığa yükseltilen kalfanınkulağına Ahibaba vekili tarafından öğütlerverilirdi.

Ahilerde Kalfalıktan Ustalığa Yükseltilenin Kulağına Söylenen Sözler ve Verilen Öğütler

“Harama bakma, haram yeme, haramiçme!

Doğru,sabırlıdayanıklıol!

Yalan söyleme! Büyüklerinden önce sözebaşlama!

Kimseyikandırma,kanaatkârol!

Dünyamalına tamah etme. Yanlış ölçme,eksiktartma!

Kuvvetliveüstündurumdaikenaffetmesini,hiddetli iken yumuşak davranmasını bil vekendinmuhtaç iken bile başkalarına verecekkadarcömertol!”

4-Ustalık:

Ahilerde Usta unvanını kazananlar kendibaşlarına işyeri açma yetkisini kazanmışolurlardı. Kalfalıktan ustalığa yükseliş çıraklıkve kalfalık aşamalarında olduğu gibi yinetörenle olurdu. Ancak ustalığa yükselenlerarzu ederlerse ustalarının yanında çalışmayadevamedebilirlerdi.

Bekleme süresi olan üç yılını doldurankalfanın ustalık kuşağını kuşanabilmesi içinbazıözellikleritaşımazorunluluğuvardır.

h.mustafa genç

55

Kalfalıktabeklemesüresiüçyıldı.

Ancaküçyılıdolduranherkalfanınustalıkkuşağını kuşanması garantisi yoktu. Kalfalıksüresinde ustası tarafından tüm davranışlarıgözlenir ve rapor edilirdi. Kalfalık süresincegerekli bazı nitelikleri kazanma zorunluluğuvardı.

Kalfanın Ustalığa Yükselebilmesi İçin Kazanmak Zorunda Olduğu Nitelikler

Bunların başlıcaları şunlardı:

1. Kendisine verilen görevleri dikkatleyerinegetirmek.

2. Çırakyetiştirmektedikkatlidavranmak.

3. Kalfalarlaiyigeçinmek.

4. Müşterilereiyidavranmak.

5. Bir işyerini yönetebilecek durumdaolmak.

Ustaolabileceğinekanaatgetirilenkalfanındurumu,ustasıtarafındanYiğitbaşı’nabildirilir.Yiğitbaşı gerekli incelemeyi yaparak ilgilikurulasunardı.Uygungörülürsehazırlanmasıbildirilirdi.

Gereklihazırlıklaryapılarakilgilikalfayaşed(kuşak)giydirilirdi.

Törende ilgili kişiler öğüt vericikonuşmalarını bitirdikten sonra kalfanınustası söz alarak, “bir usta yetiştirmek içinelindengeleniyapmayaçalıştığını,kalfasındanmemnun olduğunu, işinin ehli olduğunu”belirttiktensonrakalfasındanhelallikisterdi(21).

ahilik

56

UstanınKulağınaSöylenenler

Sözustaadayınageldiğindeiseoda“Benim ustamda hakkım yoktur. Ustamın bende çok hakkı vardır” derdi.

Bunun üzerine ustası yeni usta olankalfasının arkasını sıvazlayarak aşağıdakisözleri söyleyerek belindeki kalfalıkpeştemalini (şedd)çıkarıpkendieliyleustalıkpeştemalinikuşatırdı.

“Taşıtutaltınolsun.

Allahseniikicihandaazizetsin.

Tuttuğuniştenhayırgör.

Erenler,pirlerhepyardımcınolsun.

Allahrızkınıboletsin.

Yoksullukgöstermesin.

Sıkıntıçektirmesin.

Bilginlerin dediklerini, esnaf şeyhininnasihatlerini ve benim sözlerimi tutmazsan,ana, baba, öğretmen, usta hakkına riayetetmezsen,halkazulümedersen,kafirveyetimhakkı yersen, hulasa Allah’ın yasaklarındansakınmazsanyirmitırnağımahiretteboynunaçengelolsun.”(Ekinci,161)

Ahilerin kalfalık ve ustalık törenlerindekalfa ve usta adaylarına verilen öğütlerinsanlığın geçmişte ve günümüzde muhtaçolduğu evrensel ahlaki değerlerdir. İnsanlık,söz konusu ahlaki değerlere günümüzde herzamankindendahafazlaihtiyacıvardır.

h.mustafa genç

57

Kalfalık ve Ustalık Törenlerinde Verilen Öğütlerden Bazı Örnekler

Bu örnekler, Ahi örgütünün iş, sanat veinsani ilişkilerinin belli ilkeler doğrultusundayürütüldüğünü ve bu ilkelerin de İslam’dankaynaklandığınıgöstermektedir:

“…Ta kim helal kazançla meşgul ola,ustasının çerağını uyara… Bu şartla kim HakTeala’nın ibadetini yerine getire, şeriata,tarikatamuhalafeteylemeye…”

“…Ey oğul gerektir kim, güzel ahlaktan,akl-ıselimdendışarıadımatmayasın.

Nefsineveşeytanauymayasın.

Haramdan,mekruhtanperhizedesin.

Sünnetlerikocaltmayasın.

Elinlekomadığınıgötürmeyesin.

Kimseninsanatınatamahetmeyesin.

Kimsenin ehline iyaline kem gözlebakmayasın.

Kimseye kibir, düşmanlık beslemeyesin,cimrilikyapmayasın,hasedetmeyesin.

Herkiminayıbınıgörürsenörtesin.

Dünyayaaşırımuhabbetgöstermeyesin.

Senden büyüğe varıp ona ikram edesin,hürmetvehizmettebulmasın.

Bir elinin kazancını ihtiyaçların için, diğerelinin kazancını ahiretin için fukaraya sarfedesin.

ahilik

58

Hayır işlerde elinden geleni yapmaktakusuretmeyesin…”

“Oğulhakal,hakver

Kimseye dediğinden eksik verme ki YüceAllahkazancınaveömrünebereketvere…

Herne zaman teraziyi elinealınca,Ahiretterazisinihatırlayasın…

İyi bil ki helalin hesabı, şüphelinin itabı,haramınazabıvardır.

Haydioğul,onagöredirlikişingereksin…”

“Bakoğul,alimlerindediklerini,kahyalarınöğütlerini, ustan olarak benim sözlerimitutmazisen…

Ana, baba, hoca, usta hakkına saygıgöstermezsen…

Tanrı buyruklarını dinlemezsen şuparmaklarımyarınahiretteboynundaolsun!”

“Taşıtutaltınolsun.

Allahseniikicihandaazizetsin.

Tuttuğuniştenhayırgör.

Erenler,pirlerhepyardımcınolsun.

Allah rızkını bol etsin, yoksullukgöstermesin,sıkıntıçektirmesin.

Bilginlerin, esnaf başkanlarının ve benimsözlerimitutmazsan…

Ana,baba,hoca,ustahakkınıgözetmezsen,

Halkazulmeder,kafirveyetimhakkıyersen,

h.mustafa genç

59

KısacaAllah’ınyasaklarındansakınmazsan,

Yirmi tırnağın Ahirette boynuna çengelolsun!”

Ahilik tembelliği ve hazır yiyiciliği hoşgörmez.Çalışmayı,üretmeyi veatılımı teşvikeder(22).

5-Yiğitbaşılık

Yiğitbaşılar birlik üyeleri arasında seçimleiş başına gelirlerdi. Ancak bu seçim esnafkethüdası ve kadı tarafından onaylandıktansonrageçerlikkazanırdı.

Yiğitbaşılarbirkethüdanınemirleriniyerinegetirirken,diğertaraftandakethüdailebirliktedevlete karşı sorumluydular. Yiğitbaşılarstandartları,fiyatları,alışverişdüzeninikontroletmedeoldukçaetkinkişilerdi(23).

6-Kethüdalık (Ahibabalık):

Kethüdalar Ahi Birlikleri tarafındantespit edilen hammadde ve mamul eşyafiyatlarını hükümetin tasvibine sunmakta,birlik içi ilişkileri aşan anlaşmazlıkları, istekve şikayetleri kadıya- İstanbul’da divanailetirlerdi.

Kethüdalar ayrıca birliğin orta sandığınaait vergileri ve aidatları toplarlar, çeşitlivakıfları idare ederler, ihtiyacı olanlarabirlik adına yardımda bulunurlar, zaviyeninihtiyaçlarını karşılarlar, toplantılara başkanlıkederler, çıraklık, kalfalık, ustalık törenlerinidüzenlerlerdi.

ahilik

60

7-Kâhya:

Ahi Birliklerinin en büyük meclisininbaşkanı veyöneticisiolanKâhya,ömürboyuseçilirdi.

Her ayın son Cuma günü Kâhya’nınbaşkanlığında toplanan meclis başlıca şugörevleriyerinegetirirdi.

a. Hükümet müdahalesine meydanvermeden sanatkârlar arasında çıkananlaşmazlıklarıçözmek.

b. Ahi ilkelerine uymayanlarıcezalandırmak.

c. Sanatkârların haklarıyla ilgili şeylerihükümetesunmak.

d. Hükümetin emirlerini, yasaklarını vekararlarınısanatkârlaraduyurmak.

e. Ahi Birlikleri yönetim kurullarındangelençeşitlitekliflerigörüşüpkararabağlamak.

f. Kethüdaların gelir ve giderlerinidenetlemekveonaylamak(24).

h.mustafa genç

61

ahilik

62

AHİLERİN İŞYERLERİNE ASTIKLARI BAZI LEVHALAR ve ANLAMLARI

Ahiliktehermeslekvesanatınbirpîriyaniilkkurucusuolduğukabuledilir.BunedenledirkiAhiörgütünemensupesnafvesanatkârlarınyaptıkları meslek ve sanat ile onun pîrinin(ilk kurucusunun) özelliklerini ve ticari ahlakfelsefesiniyansıtanlevhalarasarlardı.

Bu levhaların bazıları şunlardır.

Bir bakkal dükkânında

“Veresiyevermeyietmedimâdet

Alıpdavermeyenlerçoğaldıgâyet,

Tahsilekalmadıkat’iyyentâkat,

Veripdepişmanolamamnihayet.”

h.mustafa genç

63

Bir aşçı dükkânında

“Hertaamınlezzetitakidimağdançıkar,

Tuzekmekhakkınıbilmeyenâkıbetgözdençıkar.”

Balıkçı dükkânında

“Ehl-i aşka mübtelayım nemelâzım kârbenim,

Malvemülkümyokturammakanaatımvarbenim.”

Bir helvacı dükkânında

“Dolandımmisl-i cihan bulmadım başımabirtac,

Neeğridetokgördümnedoğrudaaç.”

Bazı dükkânlarda

“Dükkân kapusu Hak kapusu, Hakkınayalvar,

Çeşmim gibidir çeşmeleri akmazsa dadamlar.”

Bir şekerci dükkânında

“Sade pirinç zerde olmaz bal gerektirkazgana,

Babamalıteztükenir,evlatgerekkazana.”

Bir dükkânda

“İnsanasadakatyaraşırgörsedeikrah,

YardımcısıdırdoğrularınHazret-iAllah.”

Bir dükkânda

ahilik

64

“İlim ve sanattanhaberdarolmayanlar açolur,

Müflis ve bîvâye kalur, herkese muhtaçolur.”

Bir muhallebici dükkânında

“Herseherdebesmeleyleaçılırdükkânımız,

HazretiŞeyhŞâzelîdirpîrimizüstadımız.”

Berber dükkânında


Hazreti Şeyh Selman Pak’tır pîrimizüstadımız.”

Yine bir berber dükkânında

“Herkimisterisezînetmûy-userin,

BerberAbdullah’aolsunmüşteri,”

Bir kasap dükkânında

“Zalımınrişte-iikbalinibirahkeser,

ManiirızkolanınrızkınıAllahkeser.”

Kiremitçilerde


Hazreti Abdullah Mekkîdir pîrimizüstadımız.”

Edirne’de Selimiye kapalı çarşısında


Hazreti İbrahim Peygamberdir pîrimizüstadımız.”

h.mustafa genç

65

Bir hamamda ve bir saatçi dükkânında

“Gelengelsinsaadetle

Gidengitsinselametle.”

Bir klişehanede

“Ehl-isanatgıbtaetmezkimseninikbaline,

Mal-i Karuna değişmez sa’yininmahsulünü.”

Marangoz dükkânında

“Safa geldin ey müsafir, ısmarla kahveiçelim,

İşçi ile sohbet olmaz, bir merhaba dergeçelim.”

Ressam ve hattat Murtaza Bey’den

“İşbu dükkânın usulü hem suhulet hemvefa,

Müşterilernezdimizdehiçgörmezlerhata,

Onlarıhoşnudmemnuneylemektirkârımız,

Bir gelen tekrar buyursun bizlere versinsafa.”

Bazı dükkân, han ve otellerde

“Bu dükkân öyle bir dükkândır her ulusubâsafa,

İçindesakinolanlarçekmesinaslacefa

Birgelenbirdahigelsindemesinkibîvefa.”

Yine oralardan birinde

ahilik

66

“DoğruolsanokgibiEldenatarlarseni

EğriolsanyaygibiEldetutarlarseni

MenzilalırdoğruokEldekalıreğriyay,”

Eyüp Sultan Muvakkithanesinde

“Saatinmûcize-iHazretiYusufidüğin

Zammıahatiledarbındaişitleyl-üNehar

İsm-iYusufsad-upencaholdukçaşumar,

Saatebaknicegeçer,ohesabüzreçalar.”

Bir başka levha

“Şeb-i yeldayı müneccimle muvakkit nebilir,

Mübtelayigamasorkimgicelerkaçsaat.”

Bir başkası

“Yar-ımüşfiktirçalarsaatbeniagâheder,

Ömrümün her saati geçtikçe bir kez aheder.”

Bir başkası

“Saat-ivâhidedirömr-ücihan,

Saatitaatesarfeyleheman.”

Bir başkası

“Saatinçaldığıevkatdeğildirhergâh,

Müddet-iömrügeçübgittiğindeeylerah.”

Bir başkası:

“Saatinbeyhudesanmanalevüferyadını,

h.mustafa genç

67

Ömr-üinsanıngelüpgeçtiğiniihtareder(25).”

“HersabahBesmeleyleaçılırdükkânımız.

Hakk’aimanederiz,Müslüman’dırşanımız.

Eğrisivarsabizden,doğrusuelbetsizin.

Hilesihurdasıyok,helalindenmalımız.”

“Payidar olsun cihanda şanlı büyükmilletimiz,

Helalinden nasip olsun kazancımız,kısmetimiz,

Veresiye hoş şey değil, yoktur bunaniyetimiz,

Müşterimiz hiç şüphesiz bizimvelinimetimiz.”

“Müşterilerimiz velinimet, yarınımızyârimiz.

Ziyadesizararverirkanaattirkârımız.”

“Müşterivelinimetimiz,

Hizmetetmekemelimiz.”

“Yorulmadanyolalınmaz,

Çalışmadanmalalınmaz,

Çalışırsanusanmadan,

Karagünlerkarakalmaz.”

“HerseherBesmeleyleaçılırdükkânımız,

Hazreti………….’dirpîrimiz,üstadımız.”

“İnsanlarıayırmaha!

ahilik

68

Hepsineadilverhakkın.

Hayırlıdanayrılmaha!

Herşeyingerçeğinisöyle.

Etrafınadostluksaçha!

Eserkalır,sengidersin.

İyibelleunutmaha!

Önce hizmet, sonra sensin.” –DenizliBabadağÇarşısı-(26).

Ahiler, işyerlerine astıkları bu levhalarlahemyapageldiklerimesleklerininpirlerini(ilkkurucularını) tanıtıyor hem de müşterilerinemesajlarınıveriyorlardı.

Böylelikle biçim ve içerik yönünden hemişyerlerini hem de ticaret ve sanat ahlakıilkelerini inşa etmiş oluyorlardı. Böyle birdüzenleme toplumda satıcı-alıcı arasındagüvenortamıoluşturuyordu.

Nealdatannedealdananvardı.

h.mustafa genç

69

ahilik

70

SÜLEMİ FÜTÜVVETNAMESİ’NE GÖRE AHİLERİN BAZI ÖZELLİKLERİ (27)

Dostluk;

Dostların hatalarını aramamaktır.

Peygamberimiz(sav)şöylebuyurdu:“Eğer sen Müslümanların hataları peşine düşersen onları bozarsın veya onları bozmaya yüz tutarsın.”

Dostlarla şakalaşmak, onların ihtiyaçlarını karşılamaktır.

Peygamberimiz (sav) şöylebuyurdu:“Kim bir mü’mine latifede bulunur, yahut onun küçük veya büyük dünya ihtiyaçlarından bir ihtiyacını görürse kıyamet gününde Allah’ın onun emrine bir hizmetçi vermesi Allah’ın üzerine bir hak olur.”

h.mustafa genç

71

Kişinin dostuyla eski sevgisini korumasıdır.

Peygamberimiz(sav)şöylebuyurdu:“Allah, eski dostluğu korumayı sever.”

Kişinin dostlarını ve komşularını gözetmesidir.

Peygamberimiz(sav)şöylebuyurdu: “Yanı başındaki komşusu aç iken kendisi doyan kimse mü’min değildir.”

Kişinin günah olmayan hususlarda dostlarını idare etmesidir.

Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu:“Allah’a imandan sonra aklın başı, hakkı terk etme olmayan hususlarda halkı idare etmektir.”

Kişinin dostlarına yardım etmesi ve onlara uymasıdır.

NafileoruçtutanbirkişiyePeygamberimiz(sav) şöyle buyurdu: “Kardeşiniz sizi davet etti, sizin için zahmete girdi, şimdi ye, sonra istersen yerine bir gün oruç tutarsın.”

Kişinin kendi malında, dostlarının kendi malları gibi tasarruf etmelerine izin vermesidir.

Peygamberimiz (sav)’in, “Hz. Ebu Bekir’in malında kendi malı gibi tasarruf ettiğini” duyduk.

Kişinin dostlarına saygılı olması ve geldiklerinde yerinden deprenmesidir (ona değer verdiğini gösterecek şekilde hareket

ahilik

72

etmesidir.).

Sahabeden aktarıldığına göre; Bir adammescidegirdi.Peygamber(sav)içerideyalnızdı.Peygamber yerinden deprendi. Kendisinedenildiki:“Ya Resulallah yer geniştir.” Bununüzerinebuyurduki:“Mü’minin hakkı vardır.”

Kişinin dostlarına şefkatli ve onlara karşı zarif davranmasıdır.

Sahabeden aktarıldığına görePeygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “Kimin fazla bir bineği varsa, onu bineği olmayana versin. Kimin fazla azığı varsa, onu azığı olmayana versin.”Çeşitlimallarısaydı,saydı…Nihayet biz zannettik ki, hiçbirimizin fazlamaldahakkıyoktur.

Kişinin ihvanla güzel geçinmesi, eğlenmesi, gülüşmesidir.

Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu:“Allah, dostlarının yüzüne somurtan insana buğz eder.”

Kusur işledikleri zaman dostların kusurlarını yüzlerine vurmaması, günah işledikleri zaman onlar için tevbe etmesidir.

Beyazid el-Bestâmî hazretlerine “kiminlesohbet etmemi emredersin?” diye bir sorusorulduğundaşöylecevapverdi:“öyle kimse ile sohbet et ki, hasta olduğun zaman seni sorar, günah işlediğin zaman senin için tevbe eder.”

Kişinin dostlarına gittiği veya onlar kendisine geldiği zaman serbest olmasıdır.

h.mustafa genç

73

Âlimlerden birisi şöyle dedi. “İhvan arasında adabı (merasimi) terk etmek edeptendir. Dostlarıyla mübah şeylerde serbest olmayan kimse, onları sıkar.”

Kişinin dünya işleri yüzünden kardeşine bozulmamasıdır.

Âlimlerden biri şöyle dedi: “İki adamvardı,bunlarbirbiriylekardeşolmuşlardı.Biriarkadaşından bir şey istedi, öteki vermedi.Fakatisteyenhiçbozulmadı.Öteki“Kardeşim”dedi. “Benden bir şey istedin yapmadım.Neden bozulmadın?” diye sorduğundakardeşi “Ben seni bunun için değil, başkabir mesele için sevmiş ve kardeş olmuştum.Seni sevmemin sebebi değişmedikçe ben dedeğişmem,istersenistediğimiverme.Yinedebozulmam” dedi. Bunun üzerine öteki: “Bendesenidenemekiçinistediğinivermemiştim.Şimdi malıma dilediğin gibi elini uzat veistediğini al. Benimmalımda senindeaynenbenimkadarhakkınvar.”dedi.

Dostlarının yanında yaptığı iyiliği unutması ve onların kadirlerini bilmesidir.

Âlimlerdenbirine“kiminlesohbetedeyim”diyesoruldu.Cevaben“Yanındayaptığı iyiliğiunutan kimse ile et, yaptığı yardımı, içindetutup seninle buluştuğu zaman söyleyenkimseden sakın ve sana ihtiyacı nispetindedeğerverenadamladasohbetetme”denildi.

Dostlarından hiç usanmaması, daima onları sevmesidir.

“Beni somurtkanlıkla karşılayan, ben

ahilik

74

olmadığım zaman yerime başkasını dost tutan kimse dost değildir”.

“Dostodurki,visalidevamlıolur,herkesekarşıbenimsırrımıkorur.”

Kişinin sevgiyi misli ile karşılamasıdır.

Çünkü sevginin karşılığı yalnız sevgidir.Alimlerden biri şöyle dedi: “Kim, senin hakkında temiz sevgi ile beraber güzel düşünce de taşırsa, sen de ona temiz sevgi ve itaat taşı.”

Akrabasından ve başkalarından önce arkadaşlarının sözünü tutmasıdır.

“Arkadaşı anamın oğlu gibi öz kardeşbilirim”.

“Beni (her yerde) hür, emrine boyun eğilir bulursun ama her arkadaşın kölesiyim”.

“Yaptığım iyilikle lütfumu birbirindenayırtederim, fakatmalımlahukukubirarayatoplarım.”

Kişinin dostlarının şerefini, kendi şerefine üstün tutması, kendi zilletini onların zilletine tercih etmesidir.

Kötülüğü İyilikle Def Etmek;

Kişinin kötülüğü iyilikle karşılaması, kabahati cezalandırmamasıdır.

SahabedenbiriHz.Peygamber (sav)’e“YaResulallah,biradamagitsem,obanakardeşlikedip (ihtiyacımı) görmese o da bana geldiğizaman aynı şeyi ben de ona yapayım mı?”dedi.Hz.Peygamber(sav)“Hayır”diyecevap

h.mustafa genç

75

verdi.

Kişinin gücü yeterken affetmesidir.

“İntikam almaya gücü yeterken affedenkişiyi Allah da güçlü olduğu halde affeder”denilmiştir.

Kişinin kerem sahibi olmasıdır.

Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu:“Kerem, gelmeyene gitmek, vermeyene vermek, kötülük edene iyilik etmektir.”

Sefihe karşı hilm, kötülük edene karşı af ile davranmaktır.

Âlimlerden rivayet edilir ki; bir adam oğluna vasiyet edip demiş ki: “Oğlum!Sanakabalıkyapanayumuşakdavran,sanakötülükyapanıaffet.Önündedaimasulha(anlaşmaya)bir yer bırak ki, dostların sana teslim olsun,düşmanlarınsendenutansınlar.”

Gazaptan son derece kaçınmaktır.

Muaviye ibn Ebi Süfyan’ın şöyle dediğianlatılır: “Malik olduğum şey için nedenkızayım? Malik olmadığım şey için nedenkızayım? Eğer malik isem intikam almayakadirim.Artıknefsimigazabasokmam.Malikdeğil isem, benim kızmam karşıdakine birzarar vermez.Onun için nefsimi yine gazabasokmam.”

Kötülüğe karşılık vermemek suretiyle kardeşliği düzeltmektir.

Abdullah el-Cühenî şöyle demiştir:“Yardımlaşmada kardeşliği tazeleme ve

ahilik

76

düşmanlığı, kötülükle karşılık vermeyibırakmakvardır.”

Kusur Bulmamak;

Önüne getirilen yemekte kusur bulmamaktır.

Ebu Hureyre (ra) Peygamberimizin hiçbiryemeği ayıplamadığını, iştahı varsa yediğini,iştahıyoksayemediğininakletmiştir.

Başkasının kusurlarını bırakıp, kendi kusuruyla meşgul olmaktır.

Zünnûn (ra) “Kim insanların kusurlarınabakarsa kendi nefsinin kusuruna karşı körolur. Kim kendi kusuruna bakarsa insanlarınkusurlarınakarşıkörolur.”demiştir.

Güzel Ahlak Sahibi olmak;

Cennet ehlinin ahlakıdır.

Sahabeden aktarılır ki, Enes (ra) hastaoldu. Dostlarından biri onu sormaya geldi.Eneshizmetçisinedediki,“Bir ekmek parçası da olsa ihvanımıza ver. Zira ben Allah Resulü (sav)’nün şöyle dediğini işittim: “Mekârim-i Ahlak (güzel ahlak) cennet ehlinin işlerindendir.”

Peygamber(sav)şöylebuyurmuştur:“Allah için ziyaretleşme mekârim-i ahlaktandır. Ziyaret edilen kimse yanında ne varsa onukardeşine ikram etmelidir. Yanında sadecebirdamlasudahiolsa(onuikrameder).Eğerikram etmesi mümkün olan şeyi kardeşineikrametmezseokimseningündüzüvegecesiAllah’ıngazabıiçindekalır.”

h.mustafa genç

77

Kullanılırsa güzel olur.

Âlimlerden biri “güzel ahlak Allah’ınkitabına yapışmak ve Allah elçisi (sav)’ninsünnetineuymak,güleçyüzlüolmak,eziyettenelçekmek,çokçaiyiliketmektir”demiştir.

Kulun nefsi için şu beş şeyi muhafaza etmesi ve hiçbirini bırakmamasıdır.

Bu beş şey, emaneti sıyanet (korumak),sıdk,sabır,salihkardeş,gizliyiıslahtır.

Zahirde (görünürde) güzel ahlakı kullanmak, bâtında (görünmeyende) halleri düzeltmektir.

Marifet sahiplerine göre, dinin onsermayesivardır.Beşizahirde,beşibâtındadır.Zahirde olanlar, lisanda doğruluk, maldagöz tokluğu, bedende tevazu, eziyetten elçekme ve eziyete nazlanmadan katlanmadır.Bâtında olanlar, efendisinin varlığını sevmek,efendisindenayrılmadankorkmak,efendisinekavuşmayı arzu etmek, yaptığına pişmanolmak,Rabb’indenutanmaktır.

Güzel ahlaka sarılmak her zaman Allah’ın lütfunu görmektir.

Bu konuda âlimlerden biri şöyle demiştir:“Seninlebirinsanarkadaşolsavekötügeçinse,sen ona güzel ahlakla davran. Geçinmengüzelleşir. Sanabir şeyverilseAllah’a şükret.ÇünkükalplerisanaçevirenAllah’tır.Birbelayauğratılsanderhalistiğfarakoşvesabret.Çünkünefissabırlagüçlenir.”

Misafiri Sevmek;

ahilik

78

Ziyafet vermeyi sevmektir.

Allah Resulü (sav) şöyle buyurmuştur:“Misafirkabuletmeyenkimsedehayıryoktur.”

Ziyafet vermek, misafire güzel ikramda bulunmaktır.

Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu: “KimAllah’aveahiretgününeinanıyorsa,misafirinegüzelikramdabulunsun.”

Misafire gönül hoşluğu ile hizmet etmektir.

Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu:“Misafirinehizmetettirmekkişiyeayıptır.”

Uyumlu Olmak;

Ülfet etmek, kaynaşmak demektir.

Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu:“Mü’min kendisi ile ülfet (kaynaşılan,arkadaşlık) edilendir. Ülfet etmeyen ve ülfetedilmeyen kimsede hayır yoktur. İnsanlarınhayırlısı,insanlarayararlıolandır.”

Halkla güzel geçinmeye sabretmek, kendisine zaruri olanla yetinmektir.

Cömert olmak;

Cennetin yolunu tutmaktır.

Peygamberimiz (sav) şöyle buyurdu:“Cennet cömertlerin evidir.”

Malından kendisine asıl kalanın elinde tuttuğu değil, sarf ettiği olduğunu bilmektir.

h.mustafa genç

79

Hz. Aişe (ra)’nin şöyle dediği rivayetedilmiştir:“Allah’ınResulü (sav)’nebirkoyunhediye edildi. Koyunu taksim etti. Dedim ki:“Bizesadeceboynukaldı.”AllahResulü(sav)buyurduki:“Bizeboynuhariçtamamıkaldı.”

Verebileceği şeyi verip, cimrilik etmemektir.

Peygamber (sav) bir adama sordu:“Efendiniz kimdir?” “Cedd İbn Kays’tır. Amabiraz cimridir” dediler. Peygamber (sav):“Cimrilikten daha kötü bir hastalık varmı?”dedi.

Kişinin dini hususunda cimri, malı hususunda cömert olmasıdır.

Âlimlerden biri; “Mü’minmalından ötürüaldanır,dinindenötürüaldanmaz.Münafıkise,dinindealdanır,malındaaldanmaz”demiştir.

Doğru olmak;

Her halde doğru olmaktır.

Bir adamPeygamber (sav)’e geldi vedediki: “Ya Resulallah, bana İslam’dan öyle biramel söyle ki, artık senden sonra kimsedenonu sormayayım.” Allah Resulü buyurdu ki:“Allah’ainandımde,sonradosdoğruol.”

Doğru sözlü olmak, emaneti ödemektir.

Peygamberimiz (sav) “Dört şey vardır ki,bunlar sende olursa dünyadan kaybettiğininönemi yoktur. Emaneti koruma, doğrusöyleme, güzel huy ve helal kazançtır.”buyurmuştur.

ahilik

80

Allah için sevmek;

Allah için birbirine sevgi beslemek, birbirine gidip gelmektir.

Bir kudsi hadiste Allah, Peygamberinindilinden şöylebuyurur: “Benim içinbirbirinesevgi besleyenler, benim sevgimi hak ettiler;(mallarını) bol bol verenler, benim sevgimihakettiler;benimiçinbirbiriniziyaretedenler,birbirine gidip gelenler benim sevgimi hakettiler.”

Allah ile yahut Resulü ile veya velileri ile sohbet etmektir.

Ebu Osman el-Hîrî şöyle demiştir: “KiminAllahilesohbetidürüstolursa,O’nunkitabınıdüşüne düşüne okur, sözlerini bütün sözlereüstün tutar, O’nun emrettiği adap ve ahlakauyar. Allah’ın Resulü ile sohbeti dürüst olanO’nunahlakına,sünnetlerine,gidişlerineuyar.Yaptığı ve yapmadığı şeylerde Peygamberinsünnetlerini kılavuz yapar. Allah’ın velileriylesohbeti dürüst olan da onların gidişlerine,yollarına uyar, adabı ile edeplenir, adetleriniyapar.Buderecedenaşağıdüşenkimsehelakolanlardandır.”

Empati yapmak;

İnsanların sana nasıl işlem yapmalarını istiyorsan, onlara o şekilde işlem yapmandır.

Rızkı verenin Allah olduğuna inanmak;

Allah’ın rızık hakkında verdiği

h.mustafa genç

81

garantiye güvenmektir.

Sehl ibn Abdillah şöyle demiştir: “Allah’ınkendisine verdiği garantiden sonra yine rızıkiçin tasalanan kimsenin Allah katında birdeğerikalmaz.”

Halka saygı göstermek;

Halka güzel zan beslemek, onlara saygıyı muhafaza etmektir.

Şefkatli olmak;

Kardeşlerini nefsine tercih etmektir.

Yaratılmışlara şefkat etmektir.

İslam âlimleri İslam’ın özünü, “Yaradana ibadet, yaratılanlara şefkat ve merhamet” şeklindeifadeetmişlerdir.

İhvana şefkattir.

Âlimlerdenbirineşöylesoruldu:“İhvanına karşı şefkatin nasıldır?” Cevaben , “onun yüzüne sinek konsa ben acı duyarım” denilmiştir.

Tevazu sahibi olmak;

Hakkı kabul etmek, güzel ahlak sahibi olmaktır.

Âlimlerden birine tevazu soruldu. O daşöylededi:“Hakkaboyuneğmek,işittiğindenhakkıkabuletmektir.”

Tevazu, ihvana karşı kibirlenmemektir.

Hekimlerden biri dedi ki; “Kibirlenmeninsonucu yalnız insanların kibirlenen kimseyiküçük görmeleri, onu çekilmez bir kişibulmalarındanibaretdeğildir.”

ahilik

82

DARENDE-İ HAMZA EFENDİ’NİN RİSALE-İ BEY’Ü ŞİRA’SINA GÖRE SATMA ve SATIN

ALMA KONUSUNDA AHİLİK İLKELERİ

Yazar özellikle tüccarlara, genelde isealışverişleilgisiolanherkeseşunlarısöylüyor:

1. Ticaret ehli hırs üzere olmaya kihırsnuru söndürür, rûyu (yüzü) soldurur. ÇünküAllahüTeâlâ’nınverdiğirızkıharisinhırsıçekipgetirmez.RızıkancakAllahüTeâlâ’nınemrineitaatetmekleçoğalır.

2. Aldığı nesneyi kötülemeye, sattığınesneyi de övmeye. Çünkü eğer söylediğisözhilaf iseyalansöylemiş;böylecekendinezulmedenlerden olmuştur. Doğru söylemişolsa bile bu ancak hezeyan ve malayanidenibaret bir durum addedilir. Esnaf ancak,müşterinin mal ile ilgili bilmediği hususları,

h.mustafa genç

83

müşteriyeanlatmaklayükümlüdür.Buradadahaddiaşacakkadarkonuşmamalı.

3. Sattığımalını kıymetli göstermek içindoğrudaolsayalandaolsaantiçmeye.Çünküyalanyereantiçerseyeminahdietmişolur.Budagünahabatmasınayolaçar.Doğruyereantiçersedeedepsizliketmişolur.ÇünküAllahüTeâlâ’nınism-işerifiylealçakdünyayıkastetmişolur, bu da bir mü’mine, ahiret gözeten birmüslümanalayıkbirhareketolmaz.

4. Devrinticaretleilgilişer’imeselelerinibilmedenkesinliklepazarlıkyapmaya,birşeyialıp satmaya. Bir malın değerini bilmedenalışverişyapmakgaflettir.Çünkükazancınıvezararını bilmedenpazar afetinden kurtulmakmümkündeğildir.

5. Esnaf sattığı şeyin ayıbını gizlemeye.Eğersattığımalınayıbıvarsa,bunumüşteriyebildirmelidir. Hatta bir kimse ayıplı bir malsatımına şahit oluyorsa, onun bile müşteriyiuyarmasıhaktır.

Yazar burada bir de hikâye anlatır. Bu hikâye ilginç olduğu için burada nakledelim: Esnafın biri müşteriye üç yüz dirheme birdeve satar. Bu esnada yanlarında alışverişeşahit olan bir şahıs vardır. Bu şahıs,müşterideveyi alıp giderken peşinden çağırır. “Senbu deveyi yük içinmi, yoksa binmek içinmialdın?” Müşteri: “Yük için aldım” der. Bunuişiten şahit: “Bu deve ancak binit içindir;yük taşıyamaz”der.Bununüzerinesatıcıyüzdirheminiiadeeder.Fakatsatıcıbudurumdanpekdememnunolmazvepazarlığınıbozduğu

ahilik

84

için,şahitolanaçıkışır.Şahitdeşunlarısöyler:“Biz Resul-i Ekrem’den şöyle işittik: “Yalanlabir malı elde etmek, rızkı çoğaltmaz. AllahüTeâlâbununbereketinigiderirvehelakeder.”

6. Hıyanetten sakına. Yani sattığınesnelerin içinebir şeylerkatmaktan sakına.Bunun gibi ölçü ve tartıda eksik etmek dehıyanettir.

Burada da yazar bir nükte anlatır:Adamınbirisatacağısütesukatarmış.Birgünselgelipadamınsığırlarınıöldürüpgötürmüş.Durumugörenküçükkızdüşünmüşvebabasınaşöyledemiş:“Eybabacığım,seninsütekattığınsularcanolupineklerimizialdı,götürdü.”

7. Çok pahalı satıp da bir kimseyialdatmaktansakına.Yazarınbumevzuileilgilianlattığıhikâyeyidenakledelim:

Yunus adında bir tüccarın birkaç değişikhullesi(beldenaşağıvebeldenyukarıolanikiparçadan ibaret olan elbise) vardı. Bunlarınkimidörtyüzkimiikiyüzdirhemlikti.Camiyegiderkendükkânınayeğeninibırakır.Buaradabir Arap gelir, iki yüz dirhem değerindekihulleyi dört yüz dirheme satın alır. Yunuscamiden çıktığındaArapla karşılaşır.Hulleninkendi sattıklarındanolduğunuanlayıncakaçaaldığınısorar.Arap:“Dörtyüzdirhemealdım”der. Yunus da “bu iki yüz dirhemden ziyadeetmez; geri dön ve sahibine ver” der. Arap,“bu,bizimvilayetimizdebeşyüzdirhemeder”diyerekmalıvermekistemesedeYunusadamıdükkânagetirirveikiyüzdirheminiiadeeder.Yeğeninideazarlar.

h.mustafa genç

85

8. Aldatmaksızın ve aldanmaksızın alanveya satan fakir olsa ucuzca verse yahutpahalıca alsa, belki bundan sevap hâsılolacaktır.

9. Satıcıyla müşteri arasında pazarlığıbitmiş bir nesneyi bey mahallesinde artırıpalmakharambirdavranıştır.

10. Bayi ile müşterinin pazarlığı vesözleşmesi yaklaşmışken birinin gelip sözkonusu malı müşterinin elinden almayaçalışmasıdamekruhtur.

11. Alım satımda satıcı satacağı birnesneyi muhayyer saydığında müşteri malıkabzetmedenvazgeçersesatışınbozulmasınarazıola.

12. Geri verilmesi mümkün olan birmalın bahasını geçirmeye. Çünkü bir malınkıymetinin düşürülmesi ezadır, zulümdür.Bundansakınmakgerekir.

13. Alacaklı çaresiz ve fakir ise sakına.Çünkü hadis-i şerifte varid olmuştur ki:“Alacaklısına genişlik verenin her bir gününe bir sadaka sevabı yazılır.”

14. Nakit durumunu ihmal etmeye. Yanialırkenveverirkensahte(kalp)parayadikkatede. Esnaf birine sahte para verse, alan dabunu bilmese, alana zulmetmiş olur. Eğerbilerek sahte para alsa bu defa da toplumazarar vermiş olur. Çünkü onu alan da birbaşkasınaverecekbudefaortadakalpnakitlerdönüp duracaktır.O züyûf (kalp, sahte) akçedönüpdurdukçaticaretteumumibirbozulmaolacaktır. Nitekim eskiler demiştir ki: Yüz

ahilik

86

dirhem çalmak günahtır, isyandır, hatadır;fakat bir sahte dirhem infak etmek meyveligünahtır.Yanidevamlıgünahtır.Obirdirhemhalkın elinde devrettikçe halk zarardankurtulamaz.Fakatbuzüyûfakçeyialıpmeselabirgümüşekatıpdaaletyapılsahalkınarasındadolaşmaktankurtarıldığıiçinbelkibunuyapansevabanailolacaktır.

15. Çokborçalmaktansakına.İhtiyacıolupda borç etmek lazım gelirse ödemeğe niyetede.Zirahadis-işerifteşöylebuyurulmuştur:“Bir kimse ödemek niyeti ile borç etse melekler müvekkil olalar. Borcunu ödeyene kadar onu hıfz edip onun için dua edeler.”

16. Ticaretinde ribadan ve ribayayaklaşmaktan ayrıca paradan parakazanmaktançekine.(Buhusus“Bâb-ıRibâ”datafsilatıylaizahediliyor.)

17. Zalimden ve hırsızdan veya ganimetmalına hıyaneti olan bir kimseden bir şeyalmaktansakına.

18. Bir beldeye dışarıdan gelen bir malı,şehirdeserbestsatılmamasıiçinşehirdışındakarşılayıp almaya. Bu da bir şekil ihtikârdır.(Bir şeyi kıymetlensin diye saklamak. *Ist:İnsanlarınveyaehlîhayvanlarınyiyeceklerineaitşeylerinsatışkıymetleriyükselsindiyekırkgün kadar saklamak. Böyle yapan kimseyemuhtekirdenir.*Vurgunculuk,bozgunculuk.)

19. Birtulumilebirnesnealıptulumunubatmandan saymaya. Yani tartılan malındarasıhesaplanmalı.Asılnesnedendüşülmeli.

20. Ekmekçiye bir miktar peşin akçe

h.mustafa genç

87

vererek,buakçeyeşukadarekmekalacağım,her gün lazım oldukça ver dese; ekmeğinbahası değişmediği müddetçe bir mahsuruyoktur.

21. Alıcı ile satıcı arasında sözleşmeyapmadan,yadaalışverişeesasmalındeğeriortayakonmadanbirkimsebirbakkaldanbazınesneler alsa da alınan nesnelerin hesabınıuzun bir zamandan sonra yazsalar bu caizolmaz. Ancak değeri bilinen ve muayyenolanlarınki caizdir. Değeri muayyen olmayannesnelerin alındığı vakitteki değerinin beyanedilmesigerekir.

22. Halkınvehayvanlarınyiyeceklerindenbir nesne saklamaya. Bir şeyi alırken,pahalansın da satayım, diye almaya. Bunaihtikâr denir, bunu yapan da muhtekirdir.Muhtekirler dinde de lanetlenmiştir. Fakatbir kimse bir ürünü saklamış olsa bu, ihtikârolmaz. Yine de halkın ihtiyacı olan bir malıbekletmeyipsatmakefdâldır.

23. Baliğ olmayan çocuğun yaptığı satışcaiz değildir. Ancak velinin kendisine izinvermesi halinde satma ve alma akitlerigeçerlidir.Birküçükçocuğun,kendisinefaydagetirecekbirnesneyivelisininizniolmadandaalmasıcaizdir.

24. Şehir halkının bir yiyeceğe ihtiyacıvarken bunu daha pahalıya satma hırsıyüzünden şehrin uzak yerlerine götürüporalardasatmakdaharamdavranışlardandır.

25. Bir kimsenin herhangi birinden biralacak buğdayı veya arpası olsa; o kimsenin,

ahilik

88

o nesnelerden herhangi birini, bir kimseyeveresiyedahiolsasatmasıcaizdeğildir.Çünküsatılacak nesnenin elde bulunması (kabz)gerekir. Elde olmayan nesnenin alım-satımışer’andoğrudeğildir.

26. Kilolanan, tartılan ve sayılabilennesnelerialanbirmüşteriaynıişlemleritekraryapakialışverişivealışverişyaptığınesneleriyemesivekullanmasıhelalola.Böyleyapmazsafazlalık alma ihtimali olacağından gayrinmalına tecavüz olur. Fakat satıcı müşteriningözü önünde tartıyor, sayıyorsa bu, kâfidir.Buişlemlersatıştanönceyapılmışsaalımcaizdeğildir.

27. Bir kişi satın almış olduğu menkulşeylerden, birisine bir şey satacak olsa,bu satışın sıhhati için ilk satıcısından onukabz etmiş olması gerekir. Yani satılacak birnesnenin bizatihi mülkiyet altında olmasışarttır. Var olmayan veya yok olmak gibi birtehlikesi bulunan bir şeyin satış akdi caizdeğildir.Meselameyveninağaçtaoluşmadansatışıcaizolamaz.

GörüldüğügibiRisâle-iBeyüŞirâahiliğin,daha çok alışverişle ilgili hususlarının elealındığı ve alışverişte bugün de yaşananpazarlık,alınanbirmalınsonradanfarkedilenkusuru karşısında ne yapılması gerektiği,fahiş fiyatla mal satmanın getireceği maddive manevi zararlar, stokçuluk, müşteriyikandırmanın zararları gibi birçok konununtemas edildiği ve karşılaşılan problemlereahlaki bir çözümün sunulduğu iktisadi,didaktikbireserdir.

h.mustafa genç

89

ahilik

90

AHİLERİN ÇÖZÜLÜŞÜ ve YIKILIŞI

Ahilerin XVI. Yüzyıldan itibaren Loncalaradönüşmeye ve çözülmeye başladığı kabuledilir.

Aslında ahi örgütü,esnaf ve sanatkarkuruluşlarının “gedik” haline gelişine kadaryani1727yılınadeksürmüştür(29).

Ahilerin çözülmeye başladığı dönem,aynı zamanda coğrafi keşiflerinin OsmanlıDevleti’ni etkilediği dönemdir. Coğrafikeşifler sonucunda Avrupalıların sömürgeimparatorlukları kurdukları, doğrudanHindistan ya da uzak doğunun mallarınınmüşterileri olmaları dünyanın ekonomikolduğukadarsiyasidengelerinidebozmuştur.

Coğrafi keşiflerin ardından Avrupa,

h.mustafa genç

91

zenginleşmesine paralel sanayi devriminigerçekleştirdi.

Avrupa devletleri, sömürgeleştirdikleriülkelerin yer altı ve yerüstü zenginlikleriniülkelerine taşımaları sonucu olağanüstüdenecek şekilde bir anda zenginleşmişlerdir.Bir taraftan altın ve gümüşe sahip olmalarıdiğer taraftan sanayi devrimi ile seri vekitlesel üretim yapmaları Osmanlı Devleti’niolumsuz etkilemiş, özelde Akdeniz limanları,genele ise ülke ekonomisi fonksiyonelliğinikaybetmiştir. Çünkü el tezgâhları ile küçükatölyeler Avrupa’nın seri üretimine karşırekabet edememiş, yavaş yavaş kapanmayabaşlamışlardır. Zira hükümet yasaklamışolsa bile değişik yollardan dışarıya çıkarılmışhammaddepahalılaşmış ve içüretimedarbevurmuştur. Bunun sonucunda iç üretimyeterliolamadığıgibifiyatvekalitedeAvrupamallarıyla rekabet edememiş, ekonomikdeğişimyönetilememiştir.

OsmanlıDevleti’ninsınırları içindengeçenİpek ve Baharat yollarının fonksiyonlarınıkaybetmeleri, Osmanlılarda hammaddeninpahalılaşmasıhemekonomikdarlığahemdezanaatların duraklamasına neden olmuştur.(İsmailCem,s.145)

Osmanlı ekonomisinin zayıflamasının birsonucu olarak yeniçeri ve sipahi gibi askerizümrelersanathayatınaelatmışlardır.Bunlara1587 yılında çıkartılan bir fermanla esnaflıkhakkıtanınmıştır.

Esnaf arasına katılan bu grupların, Ahi

ahilik

92

birliklerinin çözülmesinedoğrudanvedolaylıtesirleri olmuştur. Doğrudan tesirlerininbaşında bu grupların bazı kârlı alanlarabütünüyle hâkim olmaları, buralarda da Ahiahlak kaidelerine uymayan bir üretim veticaret hayatını geliştirmeleri gelmektedir.Bunlar elbirliği ileAhi birliklerinin imtiyaz vesalahiyetleriniçiğneyerekenkârlıişalanlarınayönelmişler ve “yeniçeri zorbalığı” sayesindeburalarda hâkim olmaya başlamışlardır. Elegeçirdikleri ticaret ve sanat alanlarında,Ahi ahlak kaidelerinin hiçbirini uygulamayayanaşmayanbugruplarenküçükmüdahaledesilahla ortaya çıkmaktaydılar. Bütün bunlarAhi birliklerinin fonksiyonlarını kaybederekçözülmelerinedoğrudansebepolmuştur.

Sözü edilen gelişmelerin Ahi birlikleriüzerindekidolaylıetkilerinegelincebuetkilerdeşuşekildeortayaçıkmaktadır:Birçokkârlıişalanlarınıkaybeden,hammaddedarlığıçeken,işeyararçırakvekalfalarınıyeniçeriesnafınakaptıranbuzümreler,zamanlageçimlerinibiletemin edemez duruma gelince, gelenekselüretim organizasyonunun dışına çıkmayave artık onlar da üretimde hammaddedenkısmayavekırpmaya,standartlarauymamaya,başkalarının çıraklarını ayartmaya,müşterileriniyalanyeminvesahte teminatlakandırmaya başlamışlardır. Bu yüzyıldaesnafa karşı yöneltileneleştirilerin,üretimdegeleneksel kurallara başlı kalınmadığınoktasındayoğunlaşmasınınsebebibudur.

Çözülme sonucu loncalaşan Ahi birlikleri,daha sonra “gedik”ler haline dönüşmüştür.Resmi terim olarak “gedik” kelimesine

h.mustafa genç

93

ülkemizde1727’densonrarastlanmaktadır.

Türkçe olan “gedik” kelimesi tekel veimtiyazanlamınagelir.Sahiplerinceyapılacakişibaşkalarınınişleyememesivesatacağışeyibaşkalarının satamaması şartıyla hükümettarafındanverilensenediniçindekihükümlerinkullanılmasıveyürütülmesidir.Butarzdaesnafve sanatkârlık 17Haziran 1861 tarihine kadardevametmiş,butarihteçıkartılanbirtüzüklesanat ve ticarette tekel usulü kaldırılmıştır.Loncalarise1912yılındaçıkartılanbirkanunlatamamenilgaedilmiştir.

Burada bir noktayı bilhassa belirtmekgerekiyor. O da tamamen fonksiyonsuz halegeldikten sonra bile bu birliklerin uzun süreyaşamak için direnmiş olmalarıdır. Her şeyerağmenmeşrutiyetekadarİstanbul’daözellikle“peştamalcı” esnafı arasında yaşatılmayaçalışılanAhigeleneği,bundansonrabütünüylekaybolmaya yüz tutmuştur. Cumhuriyettensonraçıkartılantekkevezaviyeleriyasaklayankanunisebubirliklerinsonkalıntılarınıdasilipsüpürmüştür(30).

ahilik

94

DİPNOTLAR

1. ÇAĞATAY,Neşet,1989.BirTürkKurumuOlanAhilik,Ankara;TürkTarihKurumu.s.1

2. Çağatay,a.g.e.s.203

3. DiyanetİslamAnsiklopedisi.C.1/530


5. İslamAnsiklopedisi,FütüvvetMaddesi

6. KuşeyriRisalesi,s.473-474

7. KuşeyriRisalesi,s.321

8. Kitabü’l-Fütüvve,s.29

9. El-Fütuhat,III,234

10. ULUDAĞ, Süleyman, Diyanet İslamAnsiklopedisi,FütüvvetMaddesi

11. ANADOL, Cemal. 1991. Ahilik KültürüveFütüvvetnameler.Ankara:KültürBakanlığıYayınları.s.4’te 20.dipnot

12. KÖPRÜLÜ, Fuad, 1984. OsmanlıDevleti’nin Kuruluşu. Ankara: Türk TarihKurumu.2.Baskı.s.99

13. TOGAN, Velidi,1981. Umumi TürkTarihine Giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi. 3.Baskı.c.1/380

14. DANIŞMAN, Zuhuri, 1970. OsmanlıİmparatorluğuTarihi.SileMatbaası.C.2/734



h.mustafa genç

95

17. a-Anadol,a.g.e.s.63

b-İVGİN, Hayrettin,1996. I. Uluslararası Ahilik Kültürü Sempozyum Bildirileri.Ankara,KültürBakanlığıYayınları.s.73-74

18. a-Çağatay,a.g.e.s.244

b-ŞEKER Mehmet, I. Ahi Evran-ı Velive Ahilik Araştırmaları Sempozyumu, 2004.Kırşehir.C.2/s.841

19. KILAVUZ M.Akif ,I. Ahi Evran-ı Veli veAhilik Araştırmaları Sempozyumu, 2004.Kırşehir.C.2/s.628

20.Çağatay,a.g.e.s.137

21. GÜLVAHABOĞLU Adil, Ahi Evran Veli veAhilik.Ankara-1991,s.220

22.EKİNCİ, Yusuf, 2008. Ahilik. 10. Baskı,Ankara.s.164

23.GÜLLÜLÜ,Sabahattin,1992.AhiBirlikleri,İstanbul:ÖtükenYayınları.s.136

24.Güllülü,a.g.e.s.141


26.Ekinci,a.g.e.s.369

27. SÜLEMİ, Çev: Süleyman Ateş, 1977.Tasavvufta Fütüvvet. Ankara: AnkaraÜniversitesiİlahiyatFakültesiYayınları

28.TOK,VedatAli,2004.I.AhiEvran-ıVeliveAhilikAraştırmalarıSempozyumu.Kırşehir.C.2/877-884


30.Ekinci,a.g.e.s.174-176

Canik Belediyesi Kültür Yayınları · PDF fileDARENDE-İ HAMZA EFENDİ’NİN RİSALE-İ BEY ... dair eser yazan, Kuşeyri ve Hücviri gibi eserlerinde fütüvvete...

Documents