BÜTÜN YÖNLERiYLE ERZURUMLU iBRAHiM …isamveri.org/pdfdrg/D220243/2012/2012_KIRKKILICHA...bilme, ilmi bilme ve kendini bilme konusund• ormyn konulan deliUcrdir. Gelenekten beslenen

BÜTÜN YÖNLERiYLE

ERZURUMLU iBRAHiM HAKKI HAZRETLERi

SEMPOZYUMU (16·18 KASIM 2011 ERZURUM)

BiLDiRiLER

EDiTÖR

ocç.oR. CENGIZ GÜNDQGDU

ERZURUM 2012

,Marifolllinte'tkii .A!Jd w Jladiskri11 l:eHtalil Vö11de1t lllcd(ltllftSi

Prof Z>r. ){. ~lt111d K1diJ/J( Aıaııirk Oniveniıesi K. K Eğitim Fakültesi

Vrtl. ıq.. Z>r. .M. fklil Vanşof/11 Taliinn Oniversiıesi

~!f. viir. lk!ti« Vanşof/11 A rarıirk Oniveniıesi K K Eğitim Fa/Uilusi

Giriş YazıldıAı dönemden günümw-e gelinceye k:ı.W ilgillleti için başucu eser ni~lijlinde olm Muifemime, müclli6 Ihrahim Haldcı'nın m m çok lllf1I1WI eseridir. Tıp. ıısıronomi. mııernaıik, coj!rnfyn, anıııomi, adabım112J=! ve tc:dris usulü gibi pek çok komxb ıansildopedık bilgi ıçeren C$CtiJl

belli lxı,ıı konusu lc:imil insan olm:ı yolunu ~uncl<tiı:.

lbraiıim l lakkı. Mıuifem:ime'ıı 175Tde &zurum'da ı::unıunbmışaı:. Ami1 Çdehi~lu'na göre eserin 3J ınne yıızma

nüshıısı oldugu ve özel koleksiyoncularda da ~ yıızıruı nüsbııya nısıl:ın:ıbileceği U7.=ndr durulmuşrur (AkL Çiftçı, 2000: 45). Bu bilgiden bardcalc eşerin döoc:rnindc ,-e sonr.ısında oldukça n\Abct göıtl~ sonucwu vanbbihr.

Çalışm:ırun amııcı, İbrahim I IJıkkı'nın Msııifeıruirne adlı esc:rindcki ayeı ve hııdisleri ıeınaıik obııık iucdemck •-e escnleki ayet \'e hadi.'llcrlc ilgili durum ıc:spiıi yapıp ıeııul:uıN gön: genci bir ÇUÇ<:\"e çizmektic Bu am:ıç doğrultusunda nitel ~ıımıilirda lcull:ırulao doküman inedcrnesi yönteminden yarnrlruulmışor. Yımb ınetinlenn ~urmanın ıırn:ıana göre farklı açıJanbn incelenmesine ve kur:ımsıı.l ıemeUerinin dikkate alınmasına ve beomlmmesine olanak +>-:ırı bu )'ÖIUelnlc: (Yıldırun \'e Şimşek 1999:1 59) elde edilm \'en ler kodlanarak konuya ilişkın ıcuıabr oluşı:unılmuşrur. T cmaıik an:ıl12 yöntemı de denilen bu yöntemin en önemli Ö't.eliW, arnşıırmacılruı verilerden ~ nbnn yııpmay:ı SC\'k emıesidir. Bu tur aıulizlerde amaç. elde edilm bulgulao dü:zenlmrniş ve yorumlanmış bu biçimde olru)'UOJ) .. snrunakttc

Eserin Tanzimi MMifemime bit mukaddime, üç ana bölüm (fen) ve bir hadmeden oluşmakıadtt

Her bit bölüm ka>di ıçinde ı..h, fasd '-e ı>e\i.lere aynbrak koruı)b ılgjl:i aynnah bilgi içcnt .M ukoddimedc ilemin y:ır:ıahşı, gök cısımleri, melddcr, orzın tabakaları; cennet, cehennem, kıyamet obınetleri gibi dini ve kozmolojik konular ı-er alır. Her konunun nlı bopııbnyb geni,Jenlcıd< ele aiu>dığı fen adı verilen ana bölüınleriıı ilkinde sırasıyb Allab'ırı \'Orl~ ınsanın, bukinin. ha)~ ,-uo~uşu; dünya, •)' ,.., )ıldızlann ı-:ıpısı \'e dört unsurla ilgilı bilgiler yer nlmakmilir. Burndo osıronomı, c:ogrofya. m:ıtem:ıtJk ,.., gcomeın bilimleıiylc: ilgili çağının ölçüılenne göre ileri seviyedeki bilgiler kıılcme alıruruşor. Eserin ilancı am bölilmünde (fcnninde) ıınoıomi. tÜ) -:ı ı:ıbiri, tıp, beslenme, :ıd:ıbıınu:ışer ha) .. l ·

ölüm •..: bulm-ruh ilişkisi gibi ol.ınbr:ı yönelik bilgiler sunulmuş syncı insan k:ır:ıktttırun beden yapısı ve kıy:ıfcıleri~ie ilişkılencliıildi~ "Kıy:ıfemome" olarak da bilinen mesneviyc de bu böliimde )U venlmiştir. F.serın uçüncü ana bölümünde (fenninde) ncfis ıerbiycsi \'e ırıs:ında buJunm:ısı gcn:Jıerı özellıkler 1.17-Cnnde durulınuşruL 1-bnınc: lX>IWniinde ISe

ahlak ve ıckror adabtmuoşereoen S<iz edilmıştıL

,Milrf/dlfiltt'ildi-Vtf ır }(iltlltltrfll ı:-JJJ Vtiob illfdı'111Wıf Prrf. :Dr.}{ • .AJ/ottt Kirliı/ıç · Vtrl. :t\:f. :Dr. Al. l!dil llıfiiU/III · .A,. (iifr. lldtla l~n,.ylı!

ı\1ıanfeınime'cıai ")"' ~ bıadisleri a:nuıik obnık iocdcycbilmek için cser:in aruı bölümlerinın l2nZiminin hangi :ınb)'lşa göre oluşruruld+m bcıkmak g=kır. tbralıim Hakkı'mn, eserini oluştururken y.aptıgı tanzim şu sırayı izlediği görülmektedir: Tevhit anlayışı, evren ve varlık düzeni, ilim, ~n (Kanşman, 20 1 0).

Eserin ana bölümleıi bu sıny.a göre ~ Tablo l'deki gibi bir durum oıuya çılan:ab:ıdır.

Tablo l : Eserin blifumlcrinin ddn temel kavram;a gorc r.ınzuni

Eıcrin canz..imindc kullan1lan dön rc.mcl kavram

T~vbit Evren ve İ/im lnu.n anlayıfl varhk dOzeni

Mubdd ı KJiıut1 •r ıl.thı" Alem ın AmJOI.f/4..-r Hz. A.ltm"ın )"lrJUI'l'

mc WWJ !=ntqı Gol; Hz.l~yg;ımbcr (U.\. rın

diifilnnx:rc Cennetler cmmkn dog\lfll ,..,.t cd<·n Cchca1uem

••'tticr Kıyamet .ı.tncdm

Birinci 1\/bb .,, •klı V .ultl:.bn n 1.\f..ıJcttUnt. lnuncn nuhişaı

Fen dc/i/krk I>J'"O CC\'hc:t \"C ecoo,.,,; Qntzbrı Asutmomi i\kıL fdck. dort ü.flr•li• uomt \~ ndiın

O<U)"l çı~rxlilkı dU7.t'D

Ikinci Fen '= ln.<>n tıcdeninin A/Qtr)tni Gcn<l obt:tk ._,,

tt:nduu ~nil'\'''< Ttp bcdcıu

D/1/IIUSJ \'r' """" ll .tki Cimıın \'r ~.~nın

r.ttUJnMI fi!rl kcyfi)'Ciı

Oçüncll ı ·.,.l21ll hfljıı Bıcdrni vı- Nhu Amromi llnwo•n~ri

Fen l'<'WH>ıdrJ! ıcrlıo)-.: concnoı Tıp """""' ohbkt etme

m;ahiyco lkslamk' Hı.l'cyg;ımbcr'ıo

T.-u.1~ıvuf .tilnneunc: U}'m;l

Edcp. o;ıbı r, bilgi, f.a.alct. rv.ı. rc(\'U.. t:n'dk:W \'r

nclis lctbt\um.it1 ınunı olgwd.lfUTmlfı

Ha time Hcrifrt: Suıpl d(ll.cn AhiJt Bz l'<yg;ımbcr'in glw:l

Albh i aunuJ. içailındc lllS.UII Ad.ıh<m""f ohbkt n\'Dn ,~pan crtf E" ldık \~ aıJc: .ııp..ıkn degericnn Esırım Hoco Oj)rmci ihıkık:n m.ıhıvcn K.ıdııı · erkek iliıkılcri

Tablo 1 incclrn<fiWode eserin mnziminde soyuttan somum ve bütünden pMÇ•yn d*" bir sım izlerıdigi görülmektedir. Tablodaki saudıır ve sütunlar arnsında da kendi içinde bir sıralama ynpılıı:sa bu düı.eoin degişmediği görülür. Bu durumda eserdeki ayet ve hadisleri bu dört ana =yıı göre incc:leıııek mümkün olacıkur.

T eınatik İnceleme Marifemıimc dini- rnsavvufi bir eser niıeliğindedir. Esetck temelini tecrübe ve

tefekkürün oluşturduğu, kişinin ruhani )'Olla kıızandığı vasıtasız b!c bilme çeşidi olan m:ırifeı:in gerekliliği üzerinde durulur. ''Marifetnıl.me'nin bütünü m:ırifcr bilgisine sahip olrnnrun en ıemel şaro olamk Allah 'ı bilmeyi ve bu bilincin insanda uyanabilmesi için gerekli m.1ddi ve mıınevi şard:ın :ıramayı kapsar" (Kaoşm:ın, 2010: 431).

M:ırifetnıl.me'deki ayet ve bJıdisler ıemııôk olamk Allab'ı bilme, ~ve evreni bilme, ilmi bilme ve kendini bilme konusund• ormyn konulan deliUcrdir. Gelenekten beslenen ve b!c İslam Alimi/ mumsavvıfı/ şairi ol-ın İbrohim Hnklo'run ormyn koymak isıediği düşüncelerini ayeı ve hadistede cemellendirmesi (Çagncı, 2000) oldukça anlnşılır bir durumdur.

Marifeoo:iıne'deki ayet ve badisietin genel tem:ılanruı, alt rcmalanna ve ıemarlk yargılıu:ın2 göre msvirleri Tablo 2, Tablo 3, Tablo 4 ,,. Tn blo S're gösıerilmişıir.

. Tablo l : Marifi:ıname'dcki aytt ve hadi<l<rio "Tevlıir Ania)'ıtr ıttnaSında göre

ta.wiri

Ayetler ve hadisler Genel Alr Temacik yargı tema tema .

• Anı olsun ki, ölseniz de, öldüriilscniı. de T<\lhit Haşir Alloılı honda Albh banda ıoplamcıbmız" (3/158), hcıl(es lıcs;ıp {9n (29/57), (62/8),(2/156),(10/56), (50/43) bir ara ya gclcccktiı.

"Buyunnuırur ki: Dünyada öyle ol.ısın ki Tcvhir H<ı4ir AJlab bnnda kendini bir garip yıı bir mt1afir bilesin, bbir lıakcs lıcs;ıp için dülnc:kn ny.um.P H~ bir 2ta)"lt gdcccktir.

"Kadınlıırdan, ~!ardan, bnrarbıa yıBalmıı Tcvhir lı- ve Dünya tı.ya<ı gelip al on ve gümüVcn, s:ılırunJ4 adardan, ihsm geçicidir. All.1b davarbrdan ve ekinlerden uvlclere aşın katındı makbul düşlrünlillc, iııs;ınbr.ı sil.dü göoıerildi. Sımlar olanlar güW ve s:ıdccc dünya tı.ynının gcçimidir. Asd tı.yırlı '4lcrdir. v~nbc:ak gı1ıd 4")', Allah'ın yaruncbdır.•

(3/ 14), (16/96)

.ıswn birinizin hcii'1S~ benim gcrirdigim Tevhit fıım ve Dünya hayao gdip f<rlaı hükümlerine tabi olmadıkça o kimse ıı....n geçicidir. Allab mürnin sayılmaz." H. katında makbul

obnlar güzel vc tı.yırlı Oılcrdir

JIIJJtfjdlliiK 'idi .Ata ııı .HJMiisltr(ıt <attJJij ViWtll J,.rJ.,_; /1rrJf. .no: R . .Airllld KtdJIII( • Vri. ı\ı' . .no: Al. Cdll llılll<f/11 · .Arı. gör. l!dıla ı•llf'lilıi

wycryüzü Rabbinin nuruyb aydı.n1anır." T~hit lbs.an AUah'a mmma.k 'çin (39/69) sınu-stı. ibn:t vardu

'" bu ibrct, insan için ihAn ... fc:ı'iz Juıynatxıır.

"Mumiııin fensctindcıı ..ıwun çllnklJ o TC\iuı lhsın Albh'ı ı:onıınak için Albh'ın ııunıyla babr." H. sonımı ıl:nı nrdır

Ye bu ilim......, için ilıwı '" fqi1 b)....pbr.

"Ncrcdc o1un>ııtt Albh sızinlcdır" (57/4), Tcvhit iıhn Albh inunı ln:wıın (8/2-4), (6/46) lı:cndisindcn d>h•

y.Jwıdır.

"Sdim kalp onu döndureni g&llr." H. Tcvbi< trfan Albh'ı ıanım:ıl: için ssntrsız ibrct vardır

'" bu ibrct, insan

için ih,..n "" reyu. b)ıu~r.

•sizi yadaı )'V'Imk; yınc ölumllnuulcn ooon TC\iıiı y~ !nun ı••r.mlqını:bki

mi <opnt;a ~ H<m de ond.ın sı:ıj sıNn idnk cdmc boıb bW dı:h cWu ~· (20/SS) Albh'ı buhır.

,_

Tablo 2 ~ ıe--hit anbyı~ı ıc:nı:ı.sıruo h2şir. ibta "'~: ihsan, ihsan, ir&ıı \'e yıuıuılış alı ıcnul= aynldı#J görülmckıalir. ibr.ılıiın !Ukkı'run Albh'ın vıırlıgın:ı ve: bttfiAine dikbı çekmek için escrinde ön pbna çıkardığı mesajlar, ıemuik )':Ilgi ıüıunund:ı göstc:ıilmiştir.

Tablo 3 : Mı.nfco:Wnc"'dcl.ı .net \C' badı~n ''YMiık \-.:: bm1• rcnuııllıW gon:: CH\ın

Ayetler ve hadisler Genel Alr rcma. Tcmaıik yıugı

rc.ma

• Ben,. ırtıııo~nlan \""C" cinlcn .ını;'.Jk V~rfık \"(: lbm lb.kkt nmtnın C"Mla"tU

ban;ı ıMdct minkr dw-ç C\ ren y;ır:ırrım," (51/56)

"Sizin dll.n\ aıu:,o.tbn bıN \'Af'tık \T lıım thadct roncnın t.MlM'tı ll<"gifi ol.uı uç ~ep ardır' bm C\ ml

k.ldınlar, btri güıı:l kokuhı ııönck:r \'C gözümlın nutu namudır " H.

"110\ica: ba, llırıhim'c \ 'ullk \"C' lbm lnw>. •kh "' ilmi\ le: gol<lc:nn '" ı..nn mclc:kurunu C\'1"<n ibhı \lrbn ıdrık cdcrıc gÖ6tcri)"ONtı.k kı. kc.~ın kunulup erer. in:uuııbrd.m ols:w1•, (7/S~),

( 17/85)

.. Jnunbr U.Jlbn Jn-'n'nllldc \'~r1ı.k \"r lıım ln.qn. üh '~ ilnm k söylcyın •• ll. C'\ttn ibht \ırl.ın ldnk C' .. knc

kurntlu\ı cn:t.

"ff"i btr ıcv onun mblı \'ıtltk Alblı , .. rın.ıJannJ.uı olnudı" ('ll/9) '" lbm mltnct:.tdmr.

fii\:U

"Göklctdt: ol.uıbn, )erde Vırlıb"< lhnn lımı"' pmtbn.J.;ır obnbn '" hcpuu swn C\'l'm ııçut~ ~--ıı~ı aklı \~ OO}~UlUl. .ıon. \"CJTJ\qtır," tlmt\ le: ıd.ıR: oltbtlmtlır. (45/ 13)

"() Albh ki, ,....ı, bı goUrn '" Varlık"~ \'ır.ıulıı iıı.un ,-.ınnlıtmdık.i bunbı-bbt da ~w r;ınm .. C\'l'm ...Un i<hk cdcrıc AIWı'ı (65/ 12), ( 17/84) lıtıhıt -•KC'ndım htlc:n R.ıbhmi htklı ... Varlık "c lhn.1 in.~n. aklı \"C iln1i~ Ic d.ıhı H. C'Ht'll sırl.ln ldr.ık cd<:n<

kunulufl .....,..,

"'Ben 11\io~nl.ın v.: onk:n \'artık \*anuhı lb.lı.kr nmaun üncmı anc:..ık ~ın~ lb.Ktcr cr~inlcr \'C

dıyc \'>r>mm" (51/56) e\· ren

Toblo 3't~ sunulan •-:&dık <e evn:n ıı:masına )oöndık :alt ıemabr '" )'21glbr d:ı ıı:vbiı fikrini deın~lılu niıeliktcdıt. Bu bölümde de ibteı, ılwn V"< y:ar.tubş alt ıcm:abruıa ilişkin mesaj w vul')l\llanmışor.

,

,;llarlfrtifhtt)(dj~ w){lldisltrill l:atiıti1 VıWdm /HidotJilal JlrıJf. tır. ){ . .Aitlllff KırU/lif • Vrıl. ZJq: tır. ,u. &/JI IIıtlfiJII• · .Art. Qiir. lltltla llrnf<!it•

Tablo 4: A·larifmı:lmc:'dcki ayet \'C b.ıdiskrin .. liim .. renı:ısırıc:b göfC t .tsvıti

Ayetle r ve Genel Ah T e matik yargı badis ter cc ma rema

"Olur ki bir şey ~"Unuz.t Ilim Davr.ınış i ıı.~1.0m rilm gi0'1'1C7...kcn, sV..in için o d>'nnljbn Allıh

hayırlı olur ve bır ıfCYi dt rnr.ıfıncbn

S<:Wiginiz h•ldc o. gro.knmclm:dir. luklunı:t,(b yer olur. All.th bilir, sir bilrn<!7 .. ~ini~, .. (2/216)

""El birlik Alkıh'ın ipine Slmsıkı ilim Dıvr.ımı Allth ~·olunda sanlm. Hirbinniı . .dcn ııynlıp cem olm01k. d>j!olmayın." (3/ 103)

.. Ma.l \'t' ogull:ır, du np ilim D.avr.ını~ PUnp1 turııu h;ıyaonın sUsudıir. lbld bi3Clk gelip gı:çkidir. Alloh ol:ı.n gtizc:l i1lc:r ise Rtı.hbiuin buıtd.ı moıkbul oloıılor

kıruxb sc:v:tp;:ı d• dah• gfrlcl ,.., hlyırtı ijlcr<lir.

ha)'ıtlıdır, unmtça d:ıı daha hlyırlodır.• ( 18/46)

'"Siı dün)'"lışleruıi d:ılu ı)1 ilim D:ıvr:uıış D!lııpluyıo gdip g..,i.,dır. Allah k>nıı<b

bih.-.iniz." (H) m.ıkbul ol>ı~ır gilz<l '" luprlı i)lcrdir.

-o kim<K"&c:r ki y;a.lıan ye~ il tm D.wr:ul~ Her dummcb en doQ.nı şahidik cmıa.k:r, ı Mili;rikk:rin ı ve en 4.'tkili ~"'TU s;cçmck orun \'C ctJcnıcc )CrlcriudCn 8ncrnlidir. gtÇ><'k:r kendilerini ıcnzih edcrd< g~cr." (H)

.. On.ı., ne Onfiodm... ne ardtod;ın itim ~luk Kur'•n'd;ıkl h!lkDmlcrin OOcıl ~ııkJışam:ıı.. O, Ham it \'C: kesin, dojını vı: dcl\iımcz H.ıkim ol:ııl AJbh~cın olll)tl

indirilmedir" (41/ 42)

..ı i~ıc tıu Kur'an mtuZtlın bır lhm İbn.'T ve Kur\\ıl'.ı u~·m;tnul önemi kitapnr. onu biz uKhrdilt; çok. lhsan miıNn:krir. Arnlt buıu u~1Jn, r.:rnirlcritlC b:ıQI:utın v~ Allıh•rn1 korkun. T .ı k.i mc:rh:anll:t nhmı<ını7." (fl/ 155 ). (68/ 1 ), (5/ 15· 16), (29/51 ). (38/29). (39/23)

•ı.;nuıtuı~wı I.JltWI Albh'ı ;ın

'"'de kı; Olur ki IW>b'un lxnı bund.m ~;oh• yolun bır urn.ınd• dosdcl@;ru btr mu,\1n:,tuyı.:tc

ubştınr • (H)

"Albb'm kclım<lm rul;aınıcct" (3 1/27). (l / 1·2 ), (6/S9)

" Ey ınunbr. ıı« sıı.c IUbbınııdrn btr ogm. kalplmlc:kııııı~ btr ııf• '" muınınlcr içuı bır hıd.ı•n ,.., tolıınct ol.ın Kur'.m gcı.Jı." ( 10/57), ( 16'!111), ( 17/112)

.. E,,· Omn~ıun. a"t~hıın, ııl~

fCh.xk't ctmc:ı mi!ıınu kı ıt:udo-c: b~U bm~ \uknır • .anul All.ıh Tull '.ln.hr. Kcn onun ntc tu.k. n:sulti)"Um. Gcf\ı.:kRn h4,ı Kut".tn'm hır ı...:u AJbh T.ula"nuı 1:\'Uw..k:. btt ucu \u..ın dini7Acdar ()lu g~

~~mır Lı ~"Clrcn 1;11

Kur'an ıl-c ıund etrtkrcn '<N1r.ı Mb :uo.Jp • .\.&pıklıgıı dtljnl(.")'Jıinb, cliı<n< hcbk olm=ruıu • (ll )

•s.n.. ruhun .......ı.r 1'>< b Ruh, JUN-ıumn cmnnJa.lır Sı7,c ilınllkn pek az hır ~' '"nlmıııır• ( 17/ M5), 12/31 )

'"-Sözltn l\.\\ırhM Allıh'ın

kıubıdır. H~ hKtweıin h.nırh~ı .\h.dununtt'uı hMhyı-tklır J..ıknn ~~ «)flf"Mhn ( Wf.l\;&

çıunbrJır kı. bıdlmr • (ll)

•4Wu \'mt dı1(t.ın "' Wd;an ..,.,.uı.v ll< ki: Onbr uıaniJnn mu;unc:kkn \~ tuc '\)tl \pillrrr.ıt ~)"·ulcnıdır• 2 1 HV

ihm itırn ,,

""""

ll un ltf•n

lhm lhs;ın

lı im ih'-ln

llım lbıun \UUn

-iıım lfmuı 'uun

llım \'ıt.u

- -'-------1.--

Kur·.ı.n"o~ u'mının oncmi

AJJ.ılı'ı tJnii1UI; '\'UI

i1n1n1.t •bm \"ardu

'~bunlar, ıru;1n '"'" ih;;ın '~ ft.•vb urıuplır

Kur•ın·.a U\"11'13nUI bnc:mı

Kur'ıan·.l uym-;ımn Oncmi

-

-ltl:Wnın dım sunrlıııı.lır

llmın ıcrmalıjlı durumlan:b hilltum All.1h•ın t.tkdırinc bu·.tkıhr. Kı.ldıUcnmıJ'

An..ı.h ''" rmliX' u.tı.lır f- --lmJUtıl ilım sanırlıdır .

Ilmin yctı~ı~ 4-lunımb.rd.J hukum Albh' n utdum< hır .. kılır. tstı..tikktımv 1\ll.;ıh•ıu rnıinc t.ah1'-hr.

- - -7..;ınunı rJ~nbm.ımn . C'lltn "-ulbnr:run.ın -.c ıhll\ ~l.tr;a !t""' duı.cnJcmaun _gctt"kldıAı

-

1

,ı 18rifdlliM i/dj ,Ap ır: ){llllls/mit ı:t.ltiJ V""""' i lltrkt!JIIal Pntf. t>r. Jl. .Aitm Kntiıflr . Vni. ıı,. t>r. , ll. edil lllnt<flv • Aif. t;i!t. l!ti!IM lluqo/111

'"Allah, sizi fopr:ıkNn, sonn ilim nutfedcn ~"J.r.ub .. sonr.1 sizi çift çift y~pn. Bir di4inln gdx: kalm;ısı ve dogtınn~1 ~ onun ibniyl<dir." (35/ 11), ( 16{78), (23/12· 14).

İnsan. )'OU':ttliL1Uld."'lki

sırloırı idrnk odet"!!C Albh 'ı bulur.

Tablo 4'ıeki ilim ı:ı:masıyla ilgili m<sajl:ır sırasıylı clı~, doğruluk; ibret ve ilısruı, irfan, ihsan, vııkiı, yaranlış başhklınnda vurgulanmışnr. Ilimin, insanın kendisini ve kendi...ınden horekede Allah'ı ııınımasında bir acıç oldu~ iiuı:inde durulmuşıur.

TabJo S: M.,_,jfcmimc:'dck.i nycr ve h.lC.Ii..slcrin .. ins;ın .. rcmııınnd.:ı göre rawiri

Ayecler ve hadi.slcr Genel Alt tema Tl'mal1k yarcı tema

'"Kcnrlinlzi cllcrini1:k tchlikryc im.ın o~wr.uu~ lnsunın lereihlt"ri

:mn;ıyınız ... (2/ 195) ona yu hıayır yu da şer getirir.

"'O peygamberler~ All.ıh\n hldta)'crinc im;an ı>.wramı lnıunlıann Ondcti ~rirdigi kimsdcrdir. Sen de onlan:rı peygı:ınıbc:1'1crdır

gird3i ı-old.ın ytirii." (6/90), (3/ 31 ), (3/32), (3/132), (3/164). (4{59), (4/65), (4/69), (4/80), (7{56. 57), (24/ 63), (33/21 ), (33/ 45 • 46), (33{70 • 71 ). (3/ 196), (59{7)

• Kim ki l'ıc:nim ~iinocrimdcn vı1~ Ç<Yirirsc o kimse benden dcgiklir." (H)

im::ı.u Davr:utıt ln.ownlımn anderi pc:ygambctlcrdir.

"De ki: E&« baoolınnıı, ~ılbnnıı, ıns~n Davr.tnı.ş Dllnyu hnynu aeııp

ku.rdq JcriniJ"' qJt.riı\i-1'_ basım geç lcıdir. A n<:ak

ak.r:ıb:al:tnıuı., lunıxha;ımı. nu.llıt..r. Allllh" ı.n cııırini

4-lüşmcs;ndcn k.cwkrnAtınır.ı. ric~ret., yerine sc:ıin:nh:r

hc~blllhguıu. makrnlcr. s:i7.t< Allah~tan, k.ıam:nırbtr.

Resulünden ''ı: onun \"'iuncb dh:u crmckrcn d:ıh• S<Vgili ısc o h>idc AlL'h annru gctırlnCC)'t: k..ıd."'lr götctk)in. Albh yoJdın çakıuış nııphılugu )'Oiı ik:<m<'<." (9/ 24), (66/8)

.. --vanıLua.k y:ıpt1A:mızd.ı.u &ize bir glliuh iııs;uı Dlvrmıı ln:Snnın ccreihleri

yok. fiak:u blplc:rini"l'.iu bile bile ona yıa tuayır ya da

~pnB:ından gün:ah v:ardır ... (33/5) ~-r g._"lJrir.

"'Onl.ır k~ fbblcri.JlC' toee.'tk ederek \'C lnun o~vr:uııt 1 badı..-t t1.rnenin ıumv. kıl:\r.ak gcı::c:yi gcçinrlcr''\ '"Ey.

_,, clbi$ı:lcrine biirünüp 'ı":lr.ın

(l'cvg;ıınbcrl) (ıb;ıdcı eunck u1.crc) guaılll ız bır unwıınııı dıjın.Jı Ullı. nım~.t kır', ·şophesi7 R;ıbb'in, ~

gecenın uç.-c 1kuindcn .l)'LOHI '''"gecenin ,........, '" uı;tt bırini ıwnazb gcçinJı3ini bilır'", "'Ve S'-ttılin bır kısmında IUm>J kıl "'uzun btr kısmında dı omı ıe<bth ct'", -ı-. ı H:abıhim, .un-.. m.--ıh'"us ftazl:.ı bır ı1am;17 obnk gox lW1UZ kıl", "Kalk. b.ın;ı )'Önel ve: kunulut buL •, •:-ıımw dosdOAtu Jr.ıl,1 ını n.ım.~, ... k:örO ve )'1<>1dınmq fC\ ltrdon alıko)-.r. l:Jbcm i\Jbh'ı ıikır en lısrundur. • , (2/ 115)

•Kim ki Kur-".ıJH rıım'ı oku'"UP t'2.bct lns;ın l.n>Toll1ıl lbodcı cımcnln

cdenc ' " hclılını hdll, hırımını hmm On<mı

bilip gcrcwı•:c gKlcrtC Hak Toala onu Kur'an ık cmnttt tok.ır '" kmdı dılı am-uıd;ın :uqt miiuchJk ob.n on ldıns<)·c ıcf.ur>i obr:al< gundcrir • (H )

" Ey kuluml llcno ge>'< karonlıgınJ&. Jngn D.nnnq Albh .,..,. ıl\>oiiUII koldinc. ~nden daiu ~~km bulun-un. kcndl"nıkn ılahi

An kı, bul.ısın. ". - i\Jbh, b:ndılmni ya!< ı ndır.

bmnlılrr.ın •ıdınlıg;ı çıbrdıBı onun cdcnlcnrt domıdur.• ( llıkm, 257)

·~tutnının bJbt AUıh"ın ~ir.• (H) lm;uı Da>TolllOŞ Allah ın»M ,_,

kcndı:<ındcn doho yal<ındır.

.. Beni ı.lkrtdini.t. txn ek siıj anıp, '""'" 0J\T.;u11J IM<In, A llıh' ı an1111lı

ilı<ondı bulun.nım. Sm- >'CrdıBun >< .akrtUnctidır

oimcdc:re brı• ınkir ve ıs\-;ın cc:mcvip ıilkr<dıni.t! •, "Onlar (u okd s.hıı•icri) Albh ·, »'Ün dunırtcn. orururkcn '" y;an y;ıtmW.ı tken de 1..ık.roJıı:ttcr .... "Aibh'ı çol: zıkrc..Una ki, bdki bımılı'f' cıtnına. · , •ı,,. H.abıl>ım.

~~· 1ikm ><: "'bıh· •t..m da

,

.AI61i/dlliMt ildi.Ajti~Y }(..UtlnfJı l:noiıtll Viiillnl J~~a~at.m l'rıı/. tk.}(. Akllti K1rtiJII( • Vrrl. 14 tk. .Al. Cdil llıttf<ıl/11 ·.Aft. (/ir. 1k11itr l'llff(<J/1•

oou tabıh (nolsm nf.ul.ınbn n:mih) cı.•, • ( hı• H•hibim,) ILıbbını nbah • •4•m. korluyl• ve lxıı ' "' ~cn:k gi1Jıcc ıikra. Ve (AIIıh'ı) ıikin1c.'f1 g•fd olm>. •. "Unumıgun am;ın. Albh'ı :ın ı-.: de ~ı: Olur kı, ILıbbım bem bunchn ,ı,ıu )'Olkın bır ~,;~m>nd• <kl\d~ bir muwO'>Jı.Jı-.:rc ut.ı.ıonr.•, "0 kınısclcr kı,

ım:ın cııılct ' " ulplrnnı Allıh'ı zibaınctlc urmin cclctlct. llılinız kı, ulplct Albh'ın 1jknylc: nınıın olur.•, ıı.Rabbiui, A1im l'ıni ık: u::. ... hıh tt", .. Rabbinın kmini .ın "~ ~ ~~dıc::n

kcilc:rck O'na ıboeieı cı. •, ~aı

lüfllnlaı ıcmvJmı:n laırrulnıiJ}rur. Ve Rıbbinın ı<nunı amp 'b ııam17. kıhm dı

(kurtıılnıuımr).", (73/8), ·-"Aibh'•.....,. gdındım s:>bıwıt.r, """" ınınnıt Al~bundal)ı

gu.,lü hııkunı<bnn unı..U, \ ııksck bır ıılcr yııpan ııwınlar,

derecede, <-.:nncılcrdc nur ilindcdirlcr." Allah'ın ıoıurıc

(54JS4-55) rcyılne loyık olurllr.

·ı-.y huzur ıçınde obn an' Hoınuı lnsm ll~ıt Al~ bıında hcrul cımij '" cdılmıı obn R;ıbbonc diin! h) h~p ıçm bır lr1)'11

can! KuJI:ırnn :anı..tu1; gir. ü:nncrimc: aclceekıir.

gır.• (89/27·30)

"Şupho17 AIWı. uısmbrı <>~'10 ,.,..,. llısan All.ıh ~ı~b)ı<l

'" b~l)byıcıdır," (2/ 143), (93/4-5) \C koruyuc:udur.

"EIIırnt All.ıh kulunı çıık :ı..ııı.:ıdır. lıı<on hıwı A lloıh betışbı K ı Mcmc:dcn kaılmiı bir Ç0<1Jp ,. konı)ucudur

101\C!iınıo jdhrindeıı .ı.ıu j<tk.ıılidır.· (li)

"1) ılcr )UphaıL ıumct ~Wıdcr." lns;ın ltıwı Al~ Uıı.ııda i)ı

(82 IJı. (5. 3ı.l621ll ) ıtlct )>;>an ·-ı.r. Alllh'ın lihuf•e fe)tjnc loyık olurlıır.

" J)c li: All:ıh'ın lurfuvlo, r:ıhmc:ııvlc lns;uı lh<.>n OOnyo hayall !<lıp ,,.,.,.._ ommb fo:nhbımnbr. Bu, onl>nn aoçıcldır Allah'ın

r"f'l•np "gdıkbnıl<bn h.)ırlıdır. • mtnnı )ertne

( 10.'53) 1 ... ımıl<r bnnırbr

'"Si11 )'t'I)'\17Jıni.Je h.llıtCicr yıpın odur." lru'ID llv~ın lnsanlorın Oııd<:ri

(35/39) M'li'Unbcrl"r<lir.

• l.ulbnm uru bcn.Jm ..,.vı.ı..; Ilen insm 11\"'n Allah llbaDa IO$atuft

onlm )'Üınım. B•m du.ı «lın<c dU> ~cndısıııd<:n dolı.t

cdcnın duoasın.ı b"ılık vcnnm. O 1\oklc yJkındır.

onl.ır do~ b;~n;a kartılık v~nm&cr, bın.1

Jn.ın,u'llır ki dog.ru ~ulu bul.ıbr ... (2 186)

"'ııl.r benim duım•nımdır, ~..ın11 lrt$31l th..., lnı.1n. ol<lı '~ ilınıı Ic llcmkrın R:ıbbi du,nınıo.lıır. 1\cni ı lahi sırl•n ıdnıl.

\'1nt~n \'C bını yol gl))tcrm odur ..ı .... kunulıııa lbna \'alımı \'C' ...,n:n udur .. (26 77

.,.,. 79ı. (3 gl, (8.10), (6 125),

i-"Ail.ıh'ı. bdın· crltcl.. ~ok zıl.mknlcn: lns.m lh<>n fn!hln. A !lah·ı anınılı Albhı m:ıAfirc:• 'c hfırük c..:_ukr H! tOkrctrnelidır.

luıırl.ımıınr.•

"K.ılk b.uı.ı ,UıcJ '~ kumılıq buL • 1 H l lllWl lhwı ,...,, A;l.ılı'ı IUlfiiOiı \e .Ukmmehdir.

'"Kım bu tliln~"3lb kur nlurs:a, amk Insan lrfaıı lnwn. ıakh "~ o. ~h.rc:ttc de kordur '"' '"' ılmıyl• Uııhi

b.ıkımııl<bn d3 d.ılu u,ruır• \lr1aıı ıcnı.

117/i2). (311541.11> 110),139,42) cdmckı.otıılııJ;a ..... ---•<:ul<l<rc. )1:ılcrc "~ıtı>nt, an.:ak Insan irf•n All.ıh Insana mılnıın Lulumun L:ıllı<ıx: sıg;tnm", in~nı.n

"CwJmm U\'lll', ~.ıbn Wl>ıın ltndı"~mdm

.ilcmlmıı R>bbınd<n pfd .k@. •• elohi ıwndır .

(8 43), "O'dur l.ı. wkn U\'lllM>k

Ulu gıbı ~"'lp1yor"'. c .. nunc"9). 150/16), (57/4)

r

, llllnfd/tiÜtie\ldl .AF ~~~:JWislniit U..JIJ 'IOwtfot ill«<atwsi Ptı;f. :Dr. Jl. .Aitıttd K1rliılir • Vni. t:q-. :Dr. ,~11. f1dil Uuquj/11 • .A11. Qir. .1k1ti« llurtııl/11

"0\inya luyatıyb scvinirlcr. Oysa lllS2ll İrfan Oonyal\ayaıı gelip ahirerin y:a.nınd:a düny.ı h:w.ıcı~ bir g<-çicidir. Allah'ın

gco,;mdcn i b;ın.'ttir." ( 13/26), (28/60), tmrini yerine

(3 1/33), (42/25), (30/7), (57/20), getirenler kazanırlar.

(57/20), (6/32), (3/ 198)

•H::llkLn en :ıkdhs1 öliimü en çok insan irf.ııı Oilny1 hayall gelip fikr<dcndir, redarikiyk iki dilnya geçicidir. Allah"ın ı<:rcfini alıp gidcndir." (H) emrini yerine

gclirc:nler kıv.anırJar.

•i~rc bunlar hayvanlar gibi, harra daha iowı Olun\!UZ Insan. insan l ı~ da s;ıpıknrbr" (7/179), (2/30), (7/176) d:ıvl"lnıt yaraşır davranışlarda

bulunm:ıhdır.

.. Hıyır. siz,. çabuk geçen düny·:ıy• in5Jrı Olı.un..~uz. Oilnyo 1\ayou gclıp

!ıC'Viyorsuouz d:a. abirai d::wnınıt geçicidir. Allah'ın

bır•kıy<ırsunuz." (75/20), (79/37·39), emrini yerine

(87/ 16·17), ( 102/ 1·2) gctircnlcr kazanırlar.

~'Sonr.ı bunun :trdınd:;uı yine kalplerini~ Ini:. n Olumsuz rnsanın leteihlffl kan~rı; 4imdi onbr, ~gibi, hma da=nıt ona ya ha.yı.r yn da

daha rl.ı kandır." (2f74), (2/88), (2/7), şer getirir.

(2/10), (5/ 13), (6/25), (5/4 1 ). (35/32). (82/ 14)

"H•k Toal> her l!;t< nfk \ 'C yıımupklıgı Insan ı>.ıvnımş Insanın tercihleri !>C'\'C,_'1'. Hnin \'r mcrhaıncrli ol:ın lt.:ılbc ono ya hayır yo da >evgiyk b;ıkar." (H) ~f getirir.

.. Gerı;ektcn bil, in~:ınbn llsrün ins;ın Yor.ıtılıj Insan. kıklık, kar;ıda '" dcni1.dc raıııbro y.ınıu lanlar

yill<lcdik "" onbr;ı b<>j nzık verdik. içni:sindc eşyuyı

Kcndllcrinı., )'3r.tımkb.nmıt.cbıı oklı 'e ilmiyle

çngunuu fuc:rine usnin kıJdı~" idarr

(17!70) cdcbilcndir.

"Sc:ni de oııt.-ık iknıkrc rahmı.-r olarak .in§an Yorarılıt fnwılıtnn &deri gündcrdiJc.• (21/ 107), (2/30) pcyg;ımberlcrdir.

""Bit 7.lm:ınbt R:ıbbin ıncle-k.lcl'c fMlll Y:ır:ı.nht 1 nsan y:ı.rau hşandakt demisri ki: 8cn kuokuru amurd;uı, sırfruı ldmk ederse d<gilkcn bolçıkran bir in.un Allah'ı bulur. y.ır.~rna&lm. Onu düı.cnlcy'-"CC&im \'C

oru mhumd:an Uflcdiiti-m z.ı.nun hc:mcn "'"' so:d<')'< kapanı n." ( 15/28 • 29), (31/20), (32/6 . 9), (37/96)

T:ıblo 5 in«lcnd:iginde. İbnhinı 1-lakkı'tull esc!rinck en çok üze.rinde dı:ırdtıWı insan ıernasıyla ilgili algı ,.., !llnl~Ilbruun delilleıi ol:uı ayet ,.., tıaclıslerin lıangi alı ıeın:ıbnb ~görebiliriz_ Bwılıır sırasıyilı davrııruş, hıışir, ihsan, ir&n, olumsuz davmnış ve y:tratılışDL Ozdlikle <bvnanış alı ıeı:nasında çok çeşiıh m=jl:ıra >""' \-eo'lmişık

Sonuç Mıui(ettı:imc'deki ayet '"' lıııdıslcr insanın )'lU'llolış senn'tnllli idtal< ctrneSi. kmıhni

ı:ıı.ıurnıısı ve nihaveı AIWı'ı bilmesi konusunda delil ol:ırak sunulmuş temel kaynakltrdır. AJI:ıb. v.uhk- iJiıiı ve i=ın $U2Iııınasın2 görE ı:anzim edilen eserddd ıeınWr, SO)'UIW1

somuıa ve bütünden p:uçııya d~ sımlan~ur. A1Wı 'ın bitlıgine ip= eden ill< ıemada öne çıkanlan ı=saj, insanın ~=dini

yaratom iyi ııınıması ve onun kudreti karşısında ibreı '-erio obybn idrU edip ona )oöoelmc:sidir. Bu temadaki ayeı ,.., lıadisler bu fikri dclillendirnıek için seçilmi~tir.

Varlık \'C <V=ıtı yapısıyla ilgili obybno anbtıJdıı'ıı ılıinci ~ ıns:ının ı•onlıpna kadar geçen sUrtde nclc:ıin vuku buld+ üzerinde dutulmuşrur. Insan :ıklının All:ıh'ın y:uaruklao laıtJısında sınırlı bldıgı ,.., Allalı'ı anl.utı2 ,.., bilmenin yine All:ıh 'u:ı iznine boığb old~ bu bölümde açıkL'11111'11Jllf. Konuyla ilgili ayet '-t hadısierin scçiıııinde llııııhım H2lda ibreı, ihs:ın ve ı=mlış filctindeo hareket etrnişık

lbr.ıhım Hakkı'nın Alb.h'ı ııuıımuun ,.., ona yönelmeıün en önemli araçJ:annd2n biri olarak gördüğü ilinıle ilgili ayet ,.., b:ıdislcrin genelinde, insana celkın, insanın bilgiı-c obn ıhafact, insanın ilminin sınırlı olması "" ılımin kayn~nın Kur'an olması gibi hususlara yer vc:ıibnişık

Son tema ise y=ıulandan )':Ulltanı idrılk erme fikrine odıtkl•nuken insanın gayesınin, kendı bedenini, çevresını ,.., kendisine göndenlen ibret \'ttiQ obyl:ın anbmalc ,.., All:ıh'ı idrak eı.nıek okluAu \~ŞDL Seçilen oyeı ve hadislerde doh• çok ins:ıni cl2vranış1ıı:ı ,.., lrullufl:a alı durumlar üzennde ~llL

Sonuç obr.ık 18. ı'ilzyıldakı dini, ıosavvufi, ilmi, sosyal ve ahl:ılci •nbı~şıon besleııen:k ı'*".ıbn pek çok konuda bilgi ve ötreıi sunan Marifeınaroe'dekl ayeı •·e h:ıdislenn, insaru "'ı:unbşarm:ı yolunda birer delil obıalt lrulbnıldığı g<ırülmekıedir.

Kaynaldar Çiftçi, C. (2000). Er1.urumlu lbrahim Hakkı. Eri.Urum: Şule Yayınlıın.

Katışm:uı, S. (2010). ~ lbobim ~ ve Adım Srruıh "Marifeı ve Zenginlik Anısınd.1 lkı Düşünce lkı Dünyıı". lsıanbul: ÖCiihn Y•~..nbtı.

Kocnis)'OO, (2000). Tüı:lci)-e Oıy:ınet Valcfı isıarn Ansiklopedis~ XXI. i <ı:ınbul: Oiyaneı Vakfı Yayınlıın.

Yıldınm, Ali ,.., Şimşek, Hasan. (2008). Sosy2l Bilimiade 'itel Araşarm:ı Yönıemlcri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.

Yılm:ı?.. D.,.., Kılıç, H. (2003) . .Mıui(eaı2me- Eı:zurum1u İbohim Hııkla 1 i22rederi 1- ll. Istanbul: Huzur Yayınevı.