-
BRA ERSANLI stanbul'da dodu. lQ78'de Boazii niversitesi ngiliz
Dili ve Edebiyat Blm'nden mezun oldu. Ayn niversitenin Siyaset
Bilimi Blm'nden master ve doktora dereceleri ald. 1990 ylndan bu
yana Marmara niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas ilikiler
Blm'nde retim yesidir. Trkiye'de milliyetilik, tarih yazm, Orta
Asya ve Kafkasya konularnda aratrmalar vardr.
A f a Yaynlar , 1992-1996 (2 b a s k )
le t i im Yaynlar 880 A r a t r m a - n c e l e m e Diz is i
139
ISBN 975-05-0120-3
2003 i le t i im Yaync l k A . .
1. B A S K I 2003, s t a n b u l (1000 adet)
EDTR K e r e m n v a r
KAPAK U t k u L o m l u
KAPAK FOTORAFI A t a t r k , Ankara 'da Bir inci T r k Tar ih K
u r u l t a y ' n a
k a t l a n y e l e r ve tarih r e t m e n l e r i (9 T e m m u
z 1932)
KAPAK FLM/ 4 N o k t a Grafik
DZG R e m z i Abbas
U Y G U L A M A H s n Abbas - Hasan D e n i z
DZELT S i y a m K u z u
DZN S e k i n O k t a y
MONTAJ a h i n E y i l m e z
BASKI ve CLT Sena Ofset
letiim Yaynlan Klodfarer C a d . i l e t i i m H a n N o . 7 G a
a l o g l u 34400 s t a n b u l Tel: 212.516 22 60-61-62 Fax:
212.516 12 58 e - m a : i [email protected] web:
www.iletisim.com.tr
BRA ERSANLI
ktidar ve Tarih
Trkiye'de "Resm Tarih" Tezinin Oluumu
(1929-1937)
-
I N D E K I L E R
YEN BASKIYA NSZ 9 NSZ 11 GR 13
B R N C K I S I M
Trk Ulusu Tarih Yazmnn Dnsel Kkenleri 19
B A T I N I N E T K I S I 21
Ulusuluk ncesi Tarih Anlay 26 Tarihilikte Romantizmin Etkileri
29 Pozitivist Yorumlar 33 Alman Tarihselcilii 39
O S M A N L ' N N M I R A S 47
Reform Dnemine Kadar Osmanl Tarih Yazm 47 Ge Osmanl'da
Merkezileme ve Reform 53 19. Yzylda Osmanl Tarih Yazm 58
-
T R K U L U S U L U U V E K A Y N A K L A R I 69
Ulusuluk ve Trklk 71 1. mparatorluk "Milliyetilii":
Osmanl-Trk Ulusuluu. 76 2. Etnik Kimlik deolojilerinden
Esinlenen
Trfe Ulusuluu 79 3. Pozitivizm ve Sosyolojiden Esinlenen
Trk Ulusuluu 84 Dil ve Tarih in lk Kurumlama 91
K N C KISIM
"Resm Tez"in Oluumu: Siyasal ereve, Kitaplar, Kongreler o
SYASAL N C L E R VE D E R S KTAPLARI 103
Siyasal ncler, Siyaseti-Tarihiler 108 rnek Ders Kitaplar
(1924-1932) 114
1. Trkiye Tarihi (1924-1929) 116 2. Trk TarihininAna Hatlar 119
3. Tarih ve Ortamektep in Tarih 126
BRNC TRK TARH KONGRES (1932): TARTIMALAR 139 Kongre'nin
zellikleri ve Ortaya kan Tartma Konulan .139 Tartmalarn Balca
Aktrleri 147
1. Afet (nan): Yurttalk Eitimi Olarak Tarih 147 2. Fuad Kprl:
Ulusal Tarihte Muhalefet 153 3. Samih Rfat: Bir Hayali G Olarak
Tarih 161 4. Dr. Reit Galip, Sadri Maksudi, Zeki Velidi:
Trk rknn ncelenmesinde Ulusal Corafya ve Gler. 167
5. Yusuf Akura: Ulusal Tarih Yazm 175 6. Ahmeci Refik: "ken
Osmanl"nn zeletirisi 180
:
I
KNC TRK TARH KONGRES (1937): TARTIMA TMYLE Y O K O L U Y O R 189
Tek-Parti "Bilimsellii" 189
1. efler ve lkeler 193 2. Eitim ve Kltr Alanndaki nlemler:
niversite Reformu ve DTCF 196 kinci Kongrede Kanunlaan Bilimler:
Doa Yasalar, Pozitif Bilimler ve Trkler 202
1. Doadan kan "pozitif Dil 205 2. Ulusun Topraklarnn Tanmlanmas:
Arkeoloji 213 3. Trh-Osmanh Tarihi: Sosyoloji ve
Ekonominin Yntem Sorunlar 221
SONU 231
EK: "SYASET", "TARH" V E "RESMYET" 247
1990'lann Ders Kitaplar 247 Yeni Tarih Kitaplarnda "Trk Dnyas"
253 En Uzun mrl Trk Devleti: Osmanl 264 Avrupa Tarihi ve Osmanl ;
268 Trkiye Cumhnriyeti'nin Tarihi 271 KAYNAKA '. - 1 285 SELM EK
KAYNAKA 301 DZN 305
-
YEN BASKIYA NSZ
iktidar ve 7dnl'in ilk kaleme alnndan bu yana 14 yl geti. Trkeye
aktarlarak yaynlanmas ise tam 10 yl nce oldu ve 3 kez basld. Bu sre
zarfnda lkemizde tarih yazm, anlatm, tarih ders kitaplar ile i lgi
l i birok aratrma ve proje balatld, birok eviri yapld. Yine bu
alanda, zellikle de ders k i taplar ile i lgil i Bat'dan Dou ya
komularmzla ortak projeler gerekletirildi. Son onbe yln yaygn k i m
l i k atmalar siyasetin gncellii ile deerlerin, imajlarn geiciliini
daha kesk i n bir biimde ortaya kard. Kalclndan kuvvet umulan baz
tarihi deerler hala sorgulanyor. Artk "tarihe gemek" medyatik bir
kvraklk ii o ldu, siyasal alann arpc geiciliine ok yaknlat. Bir
yandan da tarihe karmak ve katlmak isteyen sradanlarn says
artyor.
Hem lkemizde hem de blgemizde gemite yaanan her eyin tabii
oulculuu siyasette henz adil bir yansma bulamad. Hatta bu i k i
alann, tarihin ve siyasetin kopmaz beraberlii, ve bamll ok daha
etkileyici bir biimde iktidarlar lehine belirginleti. Yeni tarih
metodlanyla kefedilen sradan-hklar byk iktidar sylemiyle baedemiyor
ama gemiin asker/siyas olmayan alanlarna merak hayli artyor ve artk
her eye sayfa ayrlabiliyor. Yorumlamak, yeniden dil lendirmek
ise
-
zellikle gen tarih retmenlerinin ve b i l im adamlarnn zgrce
zmleme heyecanna kalmtr.
Birok niversitenin tarih, siyaset, sosyoloji blmlerinde ilgi
gren bu kitap benim in, iktidar ve tarihin dnen kavgasn zmleme
srecidir, bu srecin lkemizdeki nemli bir cephesidir: Kavga ynyle de
diyalog ynyle de tarihilik, bir yandan siyasal mdahalelerle daha ok
geicilik kazanmakta bir yandan da k iml ik ler i dayankl klan
yntemleriyle gvenlik oluturmaktadr. Tarihilerin her zamandan daha
ok strateji alanna kaymalar da bu nedenledir.
Szn ettiim bu disiplinleraras gvenlik srecini, ufak bir cephede
de olsa, daha fazla paylama imkanm glendirdii iin letiim Yaynlan'nm
ilgisine teekkr ederim.
Rumelihisar Ekim, 2002
10
NSZ
Ortaokulda ve lisede tarih derslerinden uzak durmaya alan
rencilerden b i r i y d i m . Olaylar arasndaki balantlar ou zaman
alglayamadm iin de pek az hakkyla ezberleyebild i m . Aslnda insan
i k i arada bir derede kalyordu, nk, 1) eletiriye ya da sorgulamaya
ak bir anlatm tarz yoktu ve 2) buna ramen birok olay anlatlmas en
az mmkn olabilecek bir nedensellik ba (!) ile anlatlyordu. Yani hem
sorgu-layamayacaksm hem de sorgu la yamadn olaylar inandrc bir
biimde anlatlamam olacak, yzeysel bir biimde"geitirilmi olacak...
Baka bir deyile "resmiyeti zay f olacak. Tabii o zamanlar ayn manta
sahip olan ancak bir bakma daha okunur daha cazip baslm 1930larn
tarih kitaplarn da bi l miyordum. Ancak o yllarda bile tarihin
siyasal adan nemin i sezmek zor deildi: rnein, Demokrat Parti 'nin
douu ve siyaset sahnesindeki yerine ilikin yorumlar, kitaplara
girdii hzla kabilmiti. "Resmiyet ve "reddi resmiyet" ayn
yzeysellikle birbirleriyle yarrcasna tarih eitimine ve tm
tarih-yazc l ma s inmit i . B u d u r u m u n rnekler in i zel l
ikle 1970'lerde ve 80lerde bol bol grdk.
Resm tarihin "resmen meru" ilan edilii ancak ulusa ve
vatandalarna kuvvetli bir k i m l i k kazandramam oluu ve ikt i
darla muhalefet sorunlar Trkiye'de tek-parti dneminin ta-
-
rihyazclm aratrma konusu sememin ana etkenleri oldu. Konuya
siyasal zmleme ynnden yaklama isteimi tez hocam erif Mardin her
zaman tevik etti ve ngilizce doktora almas olarak kaleme alman bu
aratrmann her safhasn izledi. En bata deerli hocam erif Mardin'e
teekkr borluy u m . Bu almann doktora tezi olarak i lk yazmna
deerli eletirileri ve nerileriyle Seluk Esenbel nemli katklarda
bulundu ve bana daima alma azmi verdi. Hocalarm Metin Heper ve Taha
Parla eitli dnemlerde ve zellikle de kri t ik anlarda yol
gsterdiler ve yardm ettiler. Avrupa'da tarihyazc-hm ve bunun
siyasal zmleme ile balantsn benimle tartan H u l l niversitesinden
Noel O'Sullivan bu konudaki i lk okumalarm zenginletirdi ve bana,
bu karmak konuya zellikle tarihi olmadan girme cesaretini
verdi.
Tez almalarnn uzun srd sk sk rastlanan br olgu ancak ne kadar
uzun srm olsa da ben bu almann eninde sonunda bir dev olduunu,
hazrlayc ve eitici yannn ar bastn dnyorum. Trkesini yazarken
elimden geldiince bu yann yoketmeye altm. Bu abamda da bana en ok
Kemali Sayba ve Gnay Gksu zdogan yardmc o l dular.
Bu almam her ynyle destekleyen aileme, ayrca sezgiler imi ve
meraklarm disiplinle bartran C e m Behar'a sonsuz teekkrler.
12
GR
Tarihi, gemii alglama, olaylaryla dnce akmlaryla btnletirerek
kavramann ve gnmzle ve gelecekle kpr kurmaya almann yol lan olarak
ele alrsak, paralarla btnn ayn derecede nemli olduunu kabul etmemiz
zorunludur. Paralar, seilen bel ir l i dnemler, genel bak asna hak
i m olamayaca gibi her deien siyasal iktidar da, temel bir tarihsel
yaklam deiikliini getirmemelidir. Tarihsel yaklamda deiim uzman
tarihilerin katklaryla oluabilir. Devl e t i n , ulusu bil inle
kimliimizi glendirmek amacyla nemsedii bu tarih kitaplarnn yaklam
kimliimizi, amacnn tersine, srekli bozabilmektedir. Deiimle
sreklilik bir trl barmamtr. Trk aydnnn z ihninde deiim genel olarak
devrim, ykmak, atmak, unutmak; sreklilik ise saplant, tutuculuk,
yenilie kapallk olarak alglanr Oysa deiim ve sreklilik ancak bir l
ikte gl olabiliyorlar. Esas kimlii kaybetmeden ve hatta glendirerek
yeni l iklere ak olmak yenil ikleri zendirmek gerekiyor.
Esas ilgi alanm siyaset b i l i m i ve tarihsiz bir siyaset b i
l imin i kabul etmenin ok g olduuna inanyorum. Siyasetin kurgusu
elbette farkl kar ve yaklamlar birl ikte yaatmaya ve gelitirmeye
ynelik olarak yaplmaldr. 1940'h ve 1950'li k u aklarn en az y i rmi
yl da demokrasiyi anlamaya ve uygula-
13
-
maya almakla geti. Siyaset b i l imi eitimi srasnda salam
tarihiliin demokrasi alanndaki en belirleyici adm olduu aktr.
lkemizde genel hatlaryla tarihyazchgmm zellikle de tarih eitiminin
arlkl olarak demokrasi, iktidar ve m u halefet kavramlarn ters bir
mantkla etkiledii varsaymndan hareket ettim. Gerekten de zellikle
orta dereceli renimde tarih bugn anladmz anlamda demokrasiyi
zendirmiyordu; imdi de yle. Tarihilik, zaman ve mekna adil
davranm-yordu, tarihsel ve tarih ncesi dnem ve yer seiminde
otoriter, pragmatik ve ilevseldi. Deiimleri birer oldu-bitt i
olarak gryor, rastlantsal ve darbeci bir anlayla dile getiriyordu.
Siyasal ve kltrel bir k i m l i k iin alanmas gereken sreklilii ise
bir trl oturtamyordu. Orta Asya, Osmanl-ncesi slmiyet, Osmanllk,
Atatrk devrimleri, kimlii belirleme abasnda srekli yer deitiriyor
bazen b i r i ya da dieri kuvvetle glgeleniyordu. Baz deneyimli
yazarlar Ben Atatrk Deilim diye kitaplar yazabiliyordu. Bu olumsuz
anlamdaki siyasal ik-tidar-bag.mh deiimler ise pedagojik
formasyondan d p o l i tika sorunlarna kadar etkil i oluyordu.
Yukarda deindiim sorunlar incelemeye ynelik bir almann, ngilizce
yazlm olan doktora tezimin, byk lde Trke evirisi olan bu kitap esas
olarak Trk Tarih Tezi ile i l gilidir. Baz Avrupal tarihi ve
corafyaclar Trkleri ik inc i snf bir rk olarak tanmlamlard. Osmanl
mparatorlugu'nun yklndan sonra Osmanl /Trk kimlii meruluunu yit
irdiinden bu yargy, Osmanl ncesi Trklere atfta bulunarak deitirmek
mmknd. "Trk halknn brakisefal olan ve Msr, A n a d o l u , Ege ve
Mezopotamya'da byk uygarlklar kuran bir rka mensup olduu" sav
bylece n plana karlacakt. Yeni kuaklarn bu "gerei" renmeleri ve
bundan uluslama sreci iin gerekli gc almalar gerekiyordu. U l u sal
bilin oluturma amacyla yaplan tarihsel aratrmalar da "mill ve ilm
bir vazife" olarak grlecekti. 1932'deki Bir inci Trk Tarih
Kongresi'nde dile getirilen resm teze gre tarihin
^kiU-bi_ama,_cumal.yd: Osmanl ncesi dnemlere dayanlarak gl bir
ulusal bilin oluturmak ve bu bi l inc i "doa ya-
14
salar"na (rnein arkeolojiye) dayandrmak. Aratrmamda ada
Trkiye'nin tarihyazclm siyasal
bir bak asyla yakndan incelemeyi setim nk bence tarih yazlmas ve
retilmesi bir toplumun zihinsel haritasnn en nemli ve en kalc
elerinden biridir. Yakn ve uzak gemie atfedilen bak, kiinin na ve
yakn gelecee kar tavryla dorudan il inti l idir . Trk Tarih Tezi de
Cumhuriyet k u aklarna dnyay alglayabilmek iin bir diz i anahtar
sunmutur. Bunlara bal olarak, tarihyazchgmm Trkiye dndaki birok
lkede de siyasal amalarla, ve zellikle ulusal bilin oluturmakla
balantl olduunu savunmak mmkn.
1932 ve 1937 Trk Tarih Kongreleri, ada Trk tarihyaz-clgmm
zellikle balang sorunlarna k tutmak iin seilmitir. Trk Tarihine bu
yeni bakn i lk tartmalar 1932'deki i lk Kongrede yapld ve Trk Tarih
Tezi o kongrede olutu. Hemen hemen hibir tartmann yaplmad 1937'deki
kinci Kongrede ise Trk Tarih Tezi'nin "kat zaferi" tescil edilmi o
l d u . Bu arada 1930'Iu yllarda kaleme alman Lise Tarih kitaplar
ise hemen hibir deiiklie uramakszm yirmi yla yakn bir sre kullanld.
Daha sonra, kurulan bu zihinsel yapya baz "demokratik" ve
"anti-demokratik" yamalar yapld.
Sz konusu olan, Kemalist "devr im" in kltr cephesidir. Bu
cepheye ayr adan bakmak mmkn. Konuya ncelikle dnceler tarihi asndan
baklabilir, i k i n c i olarak konu, dnemin ulusuluunun ideolojik
sorunlar asndan ele alnabilir. Nihayet konu Bir inci ve kinci Trk
Tarih Kongrelerinin siyas ve akademik atmosferini hazrlayan dnemin
realpoli-tife'i olarak incelenebilir. Bu sonuncusu ise ulusuluun
tartmal baz sorunlarnn sadece bir sonucudur.
Cumhuriyet Trkiyes'nin tarihyazchg bugne dek ayrntl ve
karlatrmal bir biimde incelenmemitir. Bu alanda lkemizde zellikle
siyaset b i l i m i asndan hemen hemen hibir aratrma yaplmad. Trk
Tarih Tezi ya Afet nan, Bekir Sdk Baykal, Ulu demir, Hasan C e m i
l ambel gibi eski k u ak tarihileri tarafndan savunulmu, en azndan
gerekli grlm, ya da daha gen kuan tarihilerince anlamsz ve et-
15
-
kisiz olarak deerlendirilmitir. Son 10-15 ylda tarih eitimi ve
tarihyazchg zerine yaplan birka nemli aratrma ise nyargl ulusu
tarihiliin aksaklklarn kabul etmekle birlikte bunlar Trk Tarih
Tezi'nin yaratt bir zihniyet olarak ele almamlardr. Baz tarihiler
ada tarih aratrmalarnn Trkiye Cumhuriyeti 'yle, daha doru bir
deyile "Burjuva Demokratik Devrimi"yle birlikte baladn ne
srebilmilerdir. Bazlarna gre tarihilikte bilimselleme bu radikal
dnmle olmutur. Daha gen kuan tarihileri, devrimlerin b i l imsel
gelimedeki rolleri hakknda bu denli kesin yarglara sahip
deildirler. nceki kuaktan bazlar ise Trk Tarih Tezi'nin ve Gne-Dil
Teorisinin en byk zararnn bir etnik stnlk ve bask yaratma olduu
zerinde durmaktadr. Oysa Trk Tarih Tezi, etnik bir hegemonyann
baskc etkisini yaratmakla birlikte daha nemlisi siyasal iktidarla
snrl bir tarih anlaynn meruluunu salamtr. Tarihiler C u m h u r i y
e t l e bir l ikte ulus-devlet kurucular olarak grlm, tarihilerin
siyasal misyonu bilimsel urama daima stn tutulmutur.
Trk Tarih Tezi'nin bil imsel niteliini sorgulayan en anlaml
eletiriler Osmanl tarihilerince yaplmtr. Bu eletirilerin yelpazesi
epey genitir. Osmanl mparatorlgu'nun temelinde slm d i n i n i n
yatt yo lundaki eski msterik (Orientalist) bak asndan balayarak
"modernleme" , "baml l k" , "merkez-evre", "dnya sistemi" gibi Batl
sylemlere kadar uzanan bu yelpaze iinde, daha yakn tarihlerde
Osmanl'y da kapsamna almaya balayan "gelime" ya da "meruiyet"
teorileri de anlabilir.
Bu almann birinci ksm i lk blmnde Trk Tarih Te-zi 'n i etkileyen
Avrupa kaynaklar ele alnmtr. 19. yzyl Avrupa tarihiliinin balca
akmlarn inceleyerek zaman ya da deiim gibi tarihsel dncenin temel
kavramlarnn yirminci yzyl Trk tarihyazclmda nasl farkl bir biimde
kavranp yorumlandklarn grmek frsatn bulacaz.
Trk tarihi yazcl zerinde Osmanl'nn etkilerini ksaca ele alan i k
i n c i blm ise dikkat ler imizi ge Osmanl ve Osmanl sonras
dnemlerdeki tarihyazclgmm yntem, ama
15
ve slup asndan devamllklar ve farkllklar zerine ekmektedir. Trk
tarihyazchg zerinde Osmanlnn etkisi ayn zamanda Cumhuriyet
tarihyazclgmm miras ald zell ik ler i ortaya sermektedir. Yine
burada birbirine zt i k i dnya grnn balca kavramlarndan bir i olan
zaman kavram i k i gelenek arasndaki devamlln doas hakknda ipular
vermektedir.
nc blmde, tarih yazmnn balca i l h a m kayna olan ulusuluk
akmlarnn yzyln i lk yllarndaki yorumlar ve sorunlaryla birl ikte bu
yorumlarn tarihyazclgma nasl malzeme oluturduklar ele alnmaktadr.
Bir bakma nceki i k i etki alannn, yani Bat ve Osmanl'nn Trk
ulusuluu zerindeki izlerini yorumlamaya da almaktadr. Trk
tarih-yazclmdaki Trk ulusuluu anlay grldnden ok daha karmaktr ve
tarih yazma drtleriyle ok yakndan il inti l idir .
Kitabn ik inci ksmnda ilk olarak C u m h u r i y e t i n i lk
yllarnda siyasetilikle tarihiliin balantsn kurmaya alarak dnemin
siyas iktidar anlayn ksaca irdelemektedir. C u m huriyet in ilk on
ylnda orta dereceli okullarda okutulan rnek ders kitaplar ele
alnmtr ve Trk Tarih Tezi'nin hangi amala ekillendiini gstermeye
almaktadr. Bu erevede siyasal olarak tezin kabul edilmesinden nce
ders kitaplarn deitirme faaliyetine giriilmitir. Bu ders
kitaplarnda daha nce szn ettiimiz ulusal k i m l i k sorunlar
yansmaktadr. Ulus devletinin oluturulmas ve glendirilmesi iin
gerekli standart ulusal deerler dikkat ekmektedir. 1920lerin
kitaplaryla 1930'larm kitaplar arasndaki farklar dnemin siyasal ve
eitsel amalarn sergilemektedir.
Bu ksmn en uzun blm Bir inci Trk Tarih Kongresi'nin tartma
konularna ve kongreye bi ldir i sunan ve tartmalarda aktif rol alan
nemli kiiliklere ayrlmtr. Bu aamada, tarih tezinin derinlemesine
allmas ve ders kitaplarnda en son eklini alabilmesi iin oluturulan
bir k u r u m iinde tarih, " b i l imsel bir stat" kazanmaktadr. Bu
kongrenin bir nemi de tarih almalarnn bam eken kiilerin ayn zamanda
ulus-
17
-
uluk almalarnn ncleri olmalaryd. Trk ulusuluun u n karmak
yorumlar yine bu kongre tartmalarnda su yzne kmaktayd.
Son blmde kinci Trk Tarih Kongresi ele alnmaktadr. Bu kongre
tarih tezinin "kat i zaferi" ile sonulanmtr. Sadece ulusu ve
siyaseti tarihileri deil uluslararas Trkoloji uzmanlarn da
kapsamtr. Bu kesin zafer nedeniyle Trk Tarih Tezi'nin utanga ve
ekingen bir biimde de olsa sorgulanmas sona ermitir. Artk nemli
olan bu tezin tm lke politikaclar, uzmanlar, retmenleri ve halk
tarafndan sorgusuz kabul edi lmesinin salanmasdr. Bu kant en ok
arkeoloji dalnda baar salam ve popler olmutur. Ancak kinci
Kongre'nin genel amac ve sebeb-i hikmeti henz yerine oturmayan bir
"b i l imse l l ik " in parti bilimsellii olarak sunulmu
olmasdr.
Tarihyazchtnda ada gelimelerin, devrimci ya da efi bir atlm
olmadn ileri srerek Trk Tarih Tezi'nin Avrupa tarihyazchg ve Osmanl
tarihyazch ile karlatrlmasndan yararlanmaya altm. Bu karlatrma, lke
ve ynetim biimi farkllklarndan ok, uzun zamanla ksa zaman
karlatrmas ya da uzun bir sre iinde bir dnemi kendi iinde kyaslama
olarak grlebilir. Bunu yapabilmek iin de Bir inci ve kinci Tarih
Kongreleri 'nin bi ldiri lerini ve tartmalarn ayrntl bir biimde ele
almaya zen gsterdim. alma aslnda bir "rnek olay" almasdr ve tarih
kitaplarnn yazmndaki ana etkenleri o yllarda o insanlarn
yaklamlaryla ve siyasal kararlaryla ele almaktadr.
18
BRNC K I S I M
Trk Ulusu Tarih Yazmann Dnsel Kkenleri
-
BATI'NIN ETKS
Tarih yazm incelenirken siyasal iktidarn nitelii mutlaka gz-nnde
bulundurulmaldr. nk bir lkenin siyasal kltr gemiinin tanmlanmasnda
belirleyici rol oynuyor. Byk dnmler, devrimler o lkeye yeni bir k
iml ik kazandrrlar ve bylece betimlemenin ve tanmn unsurlar deiir,
tarih de buna paralel olarak tmyle yeniden yazlmasa bile byk lde
deitirilir. Tarih yazmnda yeni akmlarn oluumu da byk lde siyas dnce
akmlarna paralel bir gelime gstermitir. 1 Osmanl tarih yazmnn 15.
yzyln sonunda bir ykselme gstermesi "byk bir imparatorluk kurma bi
l inc i " ile balantl grlmtr. 2 19. yzyln Fransz tarih yazmnn ana
zellii Fransz Devrimi 'nin youn etkisi altnda ekillenmi oluudur.
Fransa'da tarih yazmna i lham tekil eden siyasal dnce akmlar iinde
en etkin olan da ulusuluktur.
1 Tarihiliin "Altn a" 19. yzyl Avrupas'nn siyasal akmlaryla
beslenmi eitli yntem, aklama ve eilimlerle tanmlanr. "Tarihiler
yneticilere danman, siyasi partilere rehber ve halkn ruhunun
szcleri haline gelmilerdir". Ernst Breisach, Historiography,
Alicimi Medieval and Modern, (Chicago, 1983) s. 261-67. Bu iliki
iin ayrca bkz. T. C. R. Horn, Harry Ritter, "Interdisciplinary
History: A Historiographical Review", The History Teacher, Cilt 19.
No. 3, 1986.
2 Halil nalck, "The Rise of Ottoman Historiography", Historians
of the Middle East, (derleyenler B. Lewis and P M . Holt), (Londra,
1962) s. 152.
21
-
Herder, Ranke, Michelet, Treitschke, Croce gibi nl tarihiler
Avrupa lkelerini ve devletlerini bir zmleme bir imi olarak ele
almaya baladklarnda, tarih yazmnn tarihi de balam ve "historiograf"
olarak adlandrlan bir disiplin niteliini kazanmtr. Osmanl
mparatorlugu'nda da ada anlamda tarih yazm 19. yzyl sonlarnda ulusu
uyanlara paralel olarak benzer bir biimde gelimitir. ada Trkiye de
bu genellemenin dnda tutulamaz. y ^ i ^ v J ^ L a i i H l ^ ^ ^
ton^r^gjggJnMt^ab^anmas aa yukar e zamanldr.
lk alardan beri tarih yazmmda belirleyici olan baz anahtar
kavramlar "zaman", "sreklilik" ve "sabitlik" olmutur. Bu blmde, Trk
resm-tarih yazmm dorudan etkileyen akmlar, bu temel kavramlarn
irdelenmesi erevesinde ele alnacaktr. Gerek A v r u p a gerekse
Osmanl tarih anlaylarnda hangi zelliklerin bu kavramlar erevesinde
ortak ya da farkl olduunu anlamaya almak gerekmektedir. Tarih ders
kitaplarnn yeniden yazld 1930'lardaki resm tarihilik yaklamlarnda
kanlmaz olarak bu farkllklarn ve devamllklarn yansmalar grlmtr.
Osmanl tarih anlay ile A v r u pa'dan uyarlanan baz akmlar artc bir
dzeyde uzlatrl-maya allm ve bu uzlatrma faaliyeti de gelecek
kuaklarn tamamen terk edildiini sand imparatorluk tarihiliini ve
"milliyetilik"ini aslnda, hibir zaman farketmeden tersten
benimsemesine yol amtr.
Trk resm tarih anlayn etkileyen historiograf akmlar zellikle
Fransz ve A l m a n tarihiliinde grlen romantik, idealist,
pozitivist ve tarihselci akmlar olmutur. A l m a n ve Fransz etkisi
"kendi kaderini tayin" hakkna dayanan ezilen kltr esprisi ile
"egemenlik mil let indir" Jakobenizmnin birletii noktada yerini
bulmutur. nk Osmanl milletlerinde imparatorluun patronluu ile
Avrupa'nn smrs birl ikte yryordu. Ayn gte baka bir etken de Osmanl
mparatorluunun tarihe bakdr. Osmanl tarihilii, slm dncesinin nemli
zelliklerini tayan ancak ayn zamanda A v r u -pa'daki zlen
imparatorluklarn ada ulusuluu yorumlayan akmlarindan da
etkilenmitir.
22
Ulusuluktan nceki dnemde Osmanl tarihi k o n u asndan siyas,
yntem asndan ise betimleyici di ve dier disiplinlerle balants
yoktu. Siyaset terimi de doal olarak gelenekle snrlyd. Eski Roma'da
olduu gibi stanbul'da da tarih ancak asker ve diplomatik nedenlerle
gerekli grlyordu.
Bat'da ulusal tarih siyasetle beraber dier sosyal b i l i m
dallarn da iine alyordu ve merkezileme ve kltre! kalknma yolunda
ulusu siyasetlere yardm edebildii srece eitsel ve ahlk zellikleri
de gelitiriyordu. Ayrca ulusal tarih yazm bu lkelerde yeni
yntemlerin ortaya karlmasna, eletirel ve analitik yaklamlarn
yaratlmasna da yardmc olmutur. 19. yzyln ik inc i yarsnda,
okullarda ve niversitelerde tarih eitimi ulusuluun yaylmasyla
orantl olarak artmt. Bir yandan, (coles libres denen okullarda
ulusal gemi kolektif hafzaya intikal ettirilmeye allyordu, 3 dier
yandan da akademik evrelerde tarih bil imsel b ir dis ipl in olarak
bir i lgi alan olmaya balyordu. Baka bir deyile, Avrupa'da tarih
eitimi ulusal k iml ik yaratmak ve glendirmek iin bir ara haline
getirilmitir. Bu adan baktmzda ulusuluk ve tarih yazm birbirleriyle
sk skya balantldr.
Ancak ulusuluun Bat'da tarih yazm zerindeki dier nemli etkisi
elyazmaarmm aratrlmas, bir kaynan nceki kaynakla nasl bir balants
bulunduunun incelenmesi ve di l b i l imi alannda mkemmel yaynlarn
yaplmas sonucunu da dourdu. Gerekten de 19. yzyl tarihileri kltrel
geleneklerin d i l , folklor ve etnik kken gibi nemli elerinden
etrafl bir biimde yararlandlar. Btn b u almalar tarih kaynaklarn
baslp yaynlanmasna yol at."
Ulusal bir olgu olarak tarih yazm lais izim, romantizm ve pozit
ivizm gibi dnce akmlarnn geliimiyle de yakndan
3 "Manuel d'histoire" ve "Ense inem ent de 1'histc. ire/l denli
t c Nationale", Dicli-onaire dts Science Hisloriaue, P U F , 1986.
Srasyla s. 432-6 ve 249-52. Aynca Bkz. Perceptions of History,
International Textbooh Research on Britain, Germany and the United
States, (derleyenler Volker R. Berghalm and Anna Schissier).
(Oxford. 1987), s. 1.
4 "History and Historiography". Encyclopaedia of the Social
Sciences VV11-V111.. (New York, 1957). s. 377.
23