Biljana Zhivkoviq NATYRA - e-ucebnici · mbajturit mend, kujdesi, perceptimi e tjera. Kjo kërkohet edhe me rregullën e ... BËJ (punim individual dhe grupor) FJALORI (fjalë të

libër shkollor për klasën IV

Biljana Zhivkoviq

NATYRANATYRA

ARSIMI FILLOR NËNTËVJEÇAR

Botues:

Recensues:

MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËSE REPUBLIKËS SË MAQEDONISËRr. Mito Haxhi-Vasilev Jasmin, p.n.Shkup

Dr. Nikolla Dimitrov - kryetarMeri Xhekova - anëtareNamuk Kuçi - anëtar

Me vendim tënumër 10-1615/1 të datës

10.06.2009, lejohet përdorimi i këtij libri shkollor.

Ministrit të Arsimit dhe Shkencës tëRepublikës së Maqedonisë

Me vendim të Ministrise të Arsimit dhe Shkencëstë R. te Maqedonisë nr. 10-1615/ 1 të datës 19.06.2009, ky liber lejohet ne përdorim.

3

PARATHËNIE

Libri nga Natyra për klasën IV të arsimit fillor nëntëvjeçar është shkruar sipasprogramit mësimor, koncepcionit dhe metodologjisë së re për përgatitjen e libraveshkollorë. Ky libër ka karakter pune dhe i mundëson nxënësit që gradualisht dhe nëmënyrë aktive ta përcjellë mësimin dhe të marrë pjesë në përvetësimin epërmbajtjeve të reja mësimore.

Ai është përpunuar sipas kërkesave metodike-didaktike dhe pedagogjike-psikologjike më bashkëkohore sipas metodësARSIMAKTIV – MËSIM INTERAKTIV.

Libri është ilustruar mjaft pasur me qëllim që ilustrime ta plotësojnë, zgjerojnëdhe thellojnë tekstin. Në dorëshkrim janë dhënë shumë prova që më lehtë tërealizohen përmbajtjet mësimore, por me qëllim që nxënësi jo vetëm të dëgjojë, poredhe të punojë, sepse nëpërmjet punës aktiviteti i nxënësit është mobilizuar tërësishtqë ndihmon në zhvillimin e më tepër proceseve psikologjike siç janë të menduarit, tëmbajturit mend, kujdesi, perceptimi e tjera. Kjo kërkohet edhe me rregullën epërgjithshme pedagogjike ku thuhet: “ÇDO GJË QË E DËGJOVA - E HARROVA,ÇDO GJË QË E PASHË - DO TË PËRKUJTOHEM, E ÇDO GJË QË E KAM BËRË -EDHE TANI MUND TA BËJ!” Detyrat e dhëna në këtë libër janë dhënë si shembull sesi duhet punuar, por jo edhe të shkruhet në të. Të shkruarit do të vijojë në fletoren eklasës.

Ju dëshiroj shumë suksesnë punë dhe në mësim...

SIMBOLET PËR PUNË

DETYRË (nxënësi ta realizojë detyrën e parashtruar)

PËRKUJTOHU (të përkujtohet në mënimin e përparshëmqë të ndërlidhet me përmbajtjen e re mësimore)

PROVA / EKSPERIMENTI (dëshmi

)

individuale dhe gruporetë disa dukurive dhe ndryshimeve në natyrë dhe vetitë ematerialeve

HULUMTIMI (hulumtim individual dhe grupor i natyrëssë gjallë dhe jo të gjallë, vetitë e materialeve etj.)

VËZHGIMI (vëzhgim individual dhe grupori objekteve dhe dukurive në natyrë)

BËJ (punim individual dhe grupor)

FJALORI (fjalë të panjohura)

!

NATYRANATYRA

Natyra ndahet në dhe Por, në natyrë kemi edhe gjëra tëcilat i ka krijuar njeriu.

Vështroje figurën dhe shkruaj çka prej tyre i takon natyrës së gjallë, çka natyrës jo tëgjallë dhe çfarë ka krijuar (bërë) njeriu.

Natyra e gjallë:

Natyra jo e gjallë:

E ka bërë (e ka krijuar) njeriu:

natyrë të gjallë jo të gjallë.

NATYRA

Çdo gjë që na rrethon quhet Ato janë të gjitha bimët, shtazët, njerëzit, uji,ajri, toka dhe Dielli.

natyrë.

7

Bimët, shtazët dhe njerëzit bëjnë pjesë në natyrën e gjallë. Të gjithë ata kanëkarakteristika të përbashkëta: ushqehen, rriten, zhvillohen, shumohen dhe vdesin.Qeniet e gjalla bëjnë pjesë në natyrën e gjallë. Të gjitha atyre u nevojiten kushte tëcaktuara për jetë: ujë, ajër, tokë, diell. Por, nga ana tjetër, ato i takojnë edhe natyrës jotë gjallë.

Domethënë, çdo gjë që ekziston në botë, por njeriu nuk e ka bërë, është natyrë:uji dhe toka, drurët dhe lulet, shtazët dhe shpendët, malet dhe luginat, ajri dhe shiu,por edhe vetë njeriu.

Është shumë e rëndësishme që përkohësisht ose shpesh të qëndrosh në natyrëdhe t'i vrojtosh tokat, ujërat, ajrin, bimët dhe punën e njeriut.

Midis natyrës së gjallë dhe jo të gjallë ekzistojnë shumë dallime të mëdha,megjithatë ekziston edhe varshmëri e madhe.

8

PROCEDURAT NË STUDIMIN E NATYRËS

Në natyrë gjithmonë ndodhin dukuri të ndryshme natyrore. Ato qysh moti e kanëtërhequr vëmendjen e njeriut. Prej kohrave të lashta ai e ka vrojtuar dhe ështëpërpjekur që ta kuptojë - së pari vetëm me vrojtim, kurse më vonë me instrumenteprimitive të cilat me kalimin e kohës gjithnjë e më tepër i ka përsosur.

Në vjeshtë drurëve gjethe-rënëse u bien gjethet, të cilatme kalimin e kohës mendihmën e mikroorganizmavezbërthehen dhe krijojnë tokëpjellore (humus) për bimët.

Shpjegoje lëvizjen e qarku-llimit të ujit në natyrë!

mikroorganizëm, humus

Në natyrë hasim dukuri tëndryshme natyrore. Te disadukuri haset lëvizja e qarku-llimit.

Parashikimi i ndryshimeve tek objektet në natyrë

9

Vështroni provën dhepërpiquni që ta bëni!

Bashkë me arsimtarin bëni provën dhe shopjegoni atë!

Vështroje figurën dhe shkruaj çfarë dotë mësosh me rënien e kokrrës së groshësnë tokë. (A zhvillohet edhe këtu njëra ngalëvizjet e qarkullimit në natyrë?) Shpjegotërë procesin!

Me kalimin e kohës janë zhvilluar një numër i madh i shkencavenatyrore, siç janë: fizika, kimia, biologjia, metodologjia e tjera.Dukuritë natyrore shpesh studiohen me eksperimente.

provë, eksperiment, meteorologj, akull, avull uji,fizikë, kimi, biologji

Në temperaturë të ulët uji kalon nëgjendje të ngurtë - Kjo ndodh në 0gradë Celsius.

Uji vlon në 100 gradë Celsius dhekalon në gjendje të gaztë - .

akull.

avull uji

10

Hulumtimet e thjeshta natyrore-shkencore

SHFRYTËZIMI I SHQISAVE DHE INSTRUMENTEVENË STUDIMIN E NATYRËS

SHQISAT

Qëndro gatitu një minutë dhe shkruaj çfarë ke vërejtur rreth teje gjatë asaj kohedhe me ndihmën e çkahut e njohe mjedisin!

Sytë

bebza e syrit

janë organi më i rëndësishëmshqisort. Ato na mundësojnë që ta shohimbotën rreth nësh. Në mesin e syrit gjendetrrethi i zi - . Nëpër të drita hynnë sy. Rreth bebzës së syrit gjendet pjesae larme e syrit. Ajo është e ndryshme tenjerëzit e ndryshëm.Disa njerëz mbajnë syze.Pse?

Sytë duhet të ruhen nga pluhuri, nga drita e papërshtatshme, nga lëmndimet endryshme me sende të mprehta.

kapaku i sipërmi syrit

pjesa e larme

bebza

pjesa e bardhë

kapaku iposhtëm i syrit

Veshët na shërbejnë për dëgjim. Atogjenden në të dy anët e kokës. Meqënjerëzit midis tyre kuptohen me ndihmën etë folurit, është shumë e rëndësishme qëveshët t’i ruajmë nga lëndimet e ndryshme,e posaçërisht nga zhurma.

Rreth meje pashë:

Mjedisin e njohim me ndihmën e shqisave.

Me sy të lidhura ulu në karrige. Njëri nga nxënësit le të të thërrasësipas emrit. Kur do t’ia qëllosh se kush është ai, ndërroni rolet. Në bazë tëasaj shqise qëlloja se kush të ka thirrur?

shqisa

11

llapa eveshit

kanali idëgjimit

Vështroje figurën dheshkruaj me ndihmën e cilësshqisë e ndjen dhembjen?

Me ndihmën e shqisës për ne caktojmë a është diçka e lëmuar ose eashpër, e ngrohtë ose e ftohtë, e fortë ose e butë.

Lëkura është organi ynë më i madh. Ajo është e trashë rreth 2-3 milimetra. Kafunskion ta mbrojë trupin tuaj nga ndikimet e jashtme dhe nga lëndimet. Lëkurënduhet ta ruajmë dhe ta kultivojmë. Si e kultivon ti lëkurën tënde?

prekje

Në sipërfaqen e gjuhës gjenden. Gjuha është mbuluar

me lytha dhe është e gjatë 10 cm. Megjuhën dallojmë: shijen e ëmbël, të kripur,të hidhur dhe të tharët.

organet për shije

Hunda na shërben që të dallojmëerëra të ndryshme. Eërarat mund të jenëtë këndshme dhe jo të këndshme.

Çfarë bën ti kur do të ndjesh erëjo të këndshme?

Cilat erëra janë më të këndshme?

12

PREJ VËZHGIMIT DERI NË EKSPERIMENT

Çdo hulumtim së pari fillon me vëzhgim. Por, nuk mjafton vetëm vëzhgimi. Qëtë studiohet më mirë një dukuri e caktuar duhet të bëhen matje më të skata dhe tëbëhen eksperimente të caktuara, me çka do të dëshmohen dhe do të sqarohendukuritë.

Shkencëtari italian Galileo Galileu (1564-1642) e ka aplikuarsi mënyrë të studimit në natyrës.eksperimentin

Për vrojtimin dhe studimin e dukurive natyrore shfrytëzohen tëndyshme.

është qelq që shfrytëzohet për zmadhimin e gjësendeve të caktuara që ivëzhgojmë. 4, 6 dhe 10 herë, por më së tepërmi 30herë.

instrumente

LlupaMe atë mund të zmadhojmë për

Vëzhgo nëpërmjet llupës: lëvoren e drurit, insektin ose pëlhurën dhevizatoje teksturën e tyre.

duke parë me sy të gjallë duke parë nën llupë

13

hulumtim

Vizorja na shërben për matjen egjatësisë së gjësendeve.

Me ndihmën e vizores mategjatësinë e lapsit me të cilinshkruan dhe gjatësinë e lapsit tëshokut tënd me të cilin rri ulur nëbankë.

Gjatësia e lapsit:Gjatësia e lapsit të shokut im:Lapsi i kujt është më i gjatë? Për sa?

Peshorja na shërben për matjene masës.

Merr dy gota të njëjta plastike.Në njërën gotë shtir ujë, kurse në tjetrënrërë. Bëje matjen!Çfarë vëren?

!

!

14

Pikatore Pincetë Gërshërë

Pikatorja shërben përtë shtuar (pikuar) njësasi të vogël të lëngut.

Llupa është instrument për vëzhgim të gjësendeve të imëta.Orëndreqësit e shfrytëzojnë atë për t’i vëzhguar pjesët e imëta gjatë ndeqjessë orëve.

15

Mikroskopi shërben për vëzhgimin egjënsendeve shumë të imëta, të paduk-shme me sy të gjallë dhe me llupë.

Pinceta shërben përkapjen precize,respektivish për marrjeose ndarrje të pjesëve tëvogla të cilat nuk mund tëkapen me dorë.

Me gërshërëtprejmë.

Që të shënojmë dhe të tregojmë ndonjë të dhënë së pari duhet t’i grumbullojmëato. Ato mund t’i grumbullojmë në shumë mënyra: me vëzhgim, me pyetje, menumërim, me matje.

Grupi I, II, III, IV - rretho në cilin grup bën pjesë.Kur do t’i mblidhni të dhënat, të njëjtat duhet t’i shkruani. Futjen e të dhënave e bëni në

.tabelë

Hulumtimi i rritjes (lartësia, masa, numri i këpucëve) të nxënësve dhekrahasimi i të dhënave në fillim dhe në fund të vitit shkollor.Ndahuni në grupe. Për çdo nxënës futni të dhënat të cilat kërkohen.

SHËNIMI DHE TREGIMI I TË DHËNAVE

Datanë fund të vitit shkollor

në fillim të vitit shkollor

emri dhe mbiemrilartësia

pesha(masa)

numri ikëpucëve

16

30

40

50

60

70

80

pesha

në fund të vitit shkollor

në fillim të vitit shkollor

Të dhënat e fituara nga tabela futi në diagramin shtyllor.

lartësia

100

110

120

130

140

150

160

17

Sillni përfundim - shpjegimnë fillim të vitit shkollor

në fund të vitit shkollor

Krahasoji të dhënat e tua me të dhënat e shokëve të tunga grupet e tjera.

Shkruaji dallimet.

Në cilin grup kanë ndodhur ndryshimet më të mëdha I, II,III,IV,e në cilin ato më të vogla I, II,III,IV (rrethoje grupin).

numri ikëpucëve

34

35

36

37

38

39

18

KONTROLLOJE DITURINË TËNDE

Natyra

Instrumentet për vëzhgim dhepër studim të dukurive natyrore

Të dhënat i grumbullojmë

i tregojmë

dhe

Në fund sjellim _________________ dhe _________________ të tëdhënave tona me të dhënat e shokëve tanë.

Numëroji shqisat!

Ç’është natyra?

19

MATERIALET DHE ENERGJIANË NATYRË

NATYRA JO E GJALLË ËSHTË E PËRBËRË PREJMATERIALEVE TË NDRYSHME

Natyra jo e gjallë është e përbërë prej materialeve të ndryshme. Materialetmund të jenë në gjendje të ngurtë, të lëngët dhe të gaztë.

Vështroji figurat dhe shkruaj në çfarë gjendje janë materialet në figura (nëgjendje të ngurtë, të lëngët, të gaztë)?

Në shkollë silli rërë, gurë të vegjël dhe copëza shkëmbi.Merrni një shkop dhe provoni ta futni në rërë, në gurë dhe në copëzashkëmbi.

ajri uji shkëmbinj dhe gurë

!Çfarë ndjehet?

Materialet e përmendura a janë njëlloj të forta? PO JO

23

Merr tri gota. Në njërën shtir ujë, në të dytën qumësht, kurse në të tretën vaj.Përshkruaji vetitë e tyre.

Bëj edhe një provë.

ngjyra

shija

era

Të gjitha materialet në gjendje të lëngët a kanë veti të njëjtë?

Të gjitha gjësendet janë bërë prej ndonjë materie. Kur materien do ta përdorim përtë bërë ndonjë send, atë materie e quajmë

Materialet mund të jenë dhe Materialet natyrore gjenden nënatyrë, kurse ato artificiale janë vepër e njeriut.

material.

natyrore artificiale.

24

Nën çdo send shkruaj prej çfarë materiali është bërë dhe materiali aështë natyror ose artificial.

Najloni është material i bërë në mënyrë artificiale nga goma dhe nga pambuku. Kaelasticitet të madh dhe është shumë i fortë. Për shkak të këtyre karakteristikave gjenpërdorim të madh në jetën e përditshme.

Ae di?

Qelqi bëhet nga rëra e shkrirë.

!

25

Plotësoje tabelën me këtë shenjë

Ajri nuk i lejon lëngut të vendosur në termus të ftohet shpejt.

plastikastiropori

hapësira e mbushur me ajër

stiropori

gjendja ematerieve

e ngurtë

e lëngët

tokaajriujiavullii ujit

metaliplastikashku-mësi

guri druri

e gaztë

Edhe uji është material. uji

Edhe ajri është material.

26

KARAKTERISTIKAT E MATERIALEVE NË MJEDIS

Materialet kanë karakteristika të ndryshme. Prej tyre varet se për çkado t’i përdorim. Vështroji figurat vijuese, kurse pastaj plotësoje tabelën meshenjën varësisht nga karakteristikat që i përgjigjen materialit të dhënë.

27

Materialet janë të përbëra prej pjesëve më të vogla përbërëse. Ato janë të ndryshmepër materiale të ndryshme.

karakteristikate materialeve

pambukuletrametail plastelina dyllidruri

e ngurtë

e butë

elastike

jo elastike

e tejdukshme

jo e tejdukshme

lakohet

nuk lakohet

digjet

nuk digjet

qelqi

Merr një copë pambuk, përcillni udhëzimet dhe rrethoni.!* Vendose midis dy gishtërinjëve dhe shtype ............... ....i ngurtë / i butë* Shiko nëpër të ...................................................... i tejdukshëm / jo i tejdukshëm* Lakoje .......................................................................... lakohet / nuk lakohet* Tërhiqe ............................................................................ elastik / jo elastik* Ndize (këtë e bën arsimtari yt) ......................................... digjet / nuk digjet

Më poshtë shkruaji të gjitha karakteristikat e pambukut!

Merre llupën dhe vëzhgoje pambukun. Shkruaj çfarë vëren?

Përpiqu me pincetë të veçosh disa qime të imta.Apate mundësi t’i veçosh?

Pambuku është i përbërë nga qime të vogla të imëta.Këtë njësoj mund të shikosh nëse merr një copë druri dhe e vëzhgon nën mikroskopose llupë. Do të vërshe se edhe druri është i përbërë prej pjesëve më të vogla.

28

Çfarë ndodh me materialet e ndyshme kur do t’i ndezim? Vështroji figurat dhenën to shkruaj çfarë ndodh (digjet ose nuk digjet)?

MATERIALET NDRYSHOHEN NËN NDIKIMIN ENXEHTËSISË DHE SHTYPJES

Nga figurat e sipërme mund të përfundojmë se disa materiale nën ndikimin enxehtësisë ndryshojnë përgjithmonë, e disa jo.

Aështë edhe ky ndryshim i përhershëm? PO JO

1 2 3 4

Shkruaj çfarë ndodh me pambukun kur e ndezim?

Ndryhsimi a është i përhershëm?

Merrni një qiri dhe ndizeni. Këtë provë duhet ta bëjë arsimtari yt.Vëzhgo dhe shkruaj çfarë ndodh me qiriun?

29

Pse monedha nuk mund të kalojë nëpër gozhat e ngulura? Çfarë ndodh me metalinnën ndikimin e nxehtësisë?

Mer një dërrasë dhe monedhë prej 5denarë.

Monedhën vendose në dërrasë.Ngul dy gozhda nga të dy anët esaj sikurse në figurë, ashtu qëmonedha të mund të kalojë nëpërto.Nxehe monedhën derisa nukskuqet.Tash përpiquni sërish. A do tëkalojë monedha nëpër gozhdat engulura.

�

�

�

�

Vështroje figurën dhe shkruaj çfarëndodh në çdo figurë veç e veç.

Me nxehje metalet bymehen.

Këtë provë duhet ta bëjë arsimtari yt. Mos tento vetë!

!1

1

1

2

2

2

3

3

3

30

Materialet e ndyshme nën shtypje sillen në mënyrë të ndryshme. Disa prej tyre janëdhe kthehen në pozitën e mëparshme, të tjerat ndërsa për veprimin

e disa materialeve është e nevojshme shtypje e madhe.

Plotësoje tabelën me këtë shenjë varësisht nga sjellja e materialeve nënndikimin e shtypjes.

elsatike thyhen,

lakohetlehtë

lakohetrëndë

kthehet nëpozitën emëparshme

thyhet

nuk kthehetnë pozitën emëparshme

qelqi guriletra metali qiriushkumsi llastiku drurisfungjeri

31

MATERIALET QË NDIZEN LEHTË

Materialet të cilat mund të ndizen lehtë, gjenden kudo rreth nesh. Këtomateriale mund të jenë në gjendje të lëngët, të ngurtë dhe të gaztë.

Ekzistojnë edhe sende që mund të jenë shumë të rrezikshme, por në të cilat nukekziston kurrfarë paralajmërimi, siç janë letra, druri...

Në prodhimet të cilatpërmbajnë materiale qëndizen lehtë gjendetshenja e cila na tregonqë të jemi të kujdes-shëm.

materiali qëndizet lehtë

mund të eksplodojënëse ekspozohet nëkushte jopërkatëse

RREZIK!!!Materiali piroteknik, petardat, raketat që ndriçojnë, fishekzjarret janë shumë tërrezikshme.Ato mund të shkaktojnë edhe lëndime të rënda.

Duhet të jemi shumë të kujdesshëm, sepse është i nevojshëm një moskujdes i vogëlqë të shpërthejë zjarri.

32

Përbërjet e këtyre përzierjeve janë në gjendje të ngurtë, por në çfarë gjendje ështëpërzierja e fituar?___________________________________________________

2. Përziej “Step” (prashak për lëng) dhe ujë. Çfarë do të ndodhë?_________________________________________________________________Në çfarë gjendje janë përbërësit, e në çfarë gjendje është përzierja?_________________________________________________________________

3. Në një gotë mbush ujë. Shto tri lugë me vaj dhe shkruaj në çfarë gjendje janëpërbërësit, e në çfarë është përzierja dhe çfarë po ndodh?__________________________________________________________________________________________________________________________________

4. Merr tri gota. Të tri gotat mbushi me sasi të njëjtë uji. Në gotën e parë fut një kubëzsheqeri, në të dytën një copë shkumsi, kurse në të tretën një gur. Shkruaj çfarë do tëndodhë. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

AI tret uji të gjitha materiet e ngurta? ______________________________________________________________________________________________________

krijohen me përzierje të materieve të ndryshme në gjendje të ngurtë, tëlëngët dhe të gaztë.

Edhe ajri është përzierje e më tepër gazeve. Njëri nga përbërësit e vet na mundësonqë të jetojmë - ai është kurse një përbërës tjetër e nxjerrim nga organizmiynë - ai është .

Përzierjet

oksigjeni,dioksidi i karbonit

Materiale janë: druri, guri, qelqi, rëra, sheqeri, mielli, shkumsi, uji, sheqeri etj.

Bëji këto përzierje:

oksigjen, dioksid i karbonit

PËRZIERJET

1. Gdhende një shkumës dhe përzihe me sasi të njëjtë të rërës.Përziej sasi të njëjtë sheqeri dhe mielli (nga një lugë të madhe).

!

33

Edhe ujin që e pimë është përzierje dhe përmban minerale të ndryshme. Ujiështë tretësi më i madh në natyrë. Në të treten materialet të cilat mund të jenë nëgjendje të ngurtë, të lëngët dhe të gaztë.

Oksigjeni është i domosdoshëmpër jetë. Pa atë nuk mund të jetojnë asnjeriu, as shtazët. Oksigjeni tretet në ujë.Prandaj peshqit mund të jetojnë në ujë.

Çfarë duhet të vihet nëakuarium që peshqit të kenë oksigjentë mjaftueshëm?_______________________________________________________________________________________

Merr dy gota me ujë. Në njërën fut një copë sapuni, kurse nëtjetrën sapun të lëngshëm. Përzjeji. Cili përbërës do të tretet në ujë, ingurti ose i lëngshmi?_____________________________________________________________________________________________

Uji i detit gjithashtu është përzierje. Ai është i kripur. Prej cilëve përbërës ështëi përbërë? __________________________________________________________________________________________________________________________

Ae di?Pijet e gazuara janë përzierjetë lëngut dhe gazit (dioksidittë karbonit).

!

34

Merr tri gota. Njërën gotë deri në gjysmë mbushe me ujë, të dytënme vaj, kurse të tretën me akool. Në çdonjërën prej tyre derdh nga njëlugë të vogël sheqer. Përzieji dhe vështro çfarë po ndodh.

Uji _______________________________________________________________Vaji ______________________________________________________________Alkooli ___________________________________________________________Amund të treten të gjitha lëngjet? _________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Mbush dy gota për gjysmë me ujë. Në njërën derdh një lugë tëvogël sheqer, kurse në tjetrën dy kubza sheqeri. Për sa minuta do të tretetsheqeri? _________________________________________________

Cili sheqer do të tretet më shpejt?

Në dy gota hidh nga dy kubza sheqeri. Në njërën derdh ujë të ngrohtë, kursenë tjetrën ujë të ftohtë. Çfarë ndodh? Në cilën gotë sheqeri do të tretet më shpejt?___________________________________________________________________________________________________________________________________

min. min.

!

!

35

PËRDORIMI I MATERIALEVE TË NDRYSHME

Gjatë përbunimit të gjësendeve shfrytëzohen materiale të ndryshme varësishtnga vetitë e tyre.

Shkruaj, çfarë materiali është përdorur për ndreqjen e kësaj karrigeje.

Bëni një lodër me erë. Çfarëmateriale ju nevojiten?

Edhe letra është material. Për çka shërben ajo?

1

2

3

4

5

1

2

3

1.___________________

2.___________________

3.___________________

4.___________________

5.___________________

1.________________

2.________________

3.________________

36

Plotësoje tabelën. Për çka përdoren këto materiale?!

Me reciklim të një tonelate të letrës së vjetër mund të shpëtohen 17 trungje druri.

Letra bëhet nga druri i cili imtësohet dhe përzihet me ujë. Kjo përzierje quhet(pulpë).Ajo duke kaluar nëpër presë shndërrohet në letër të hollë.

qull

Letra për herë të parë ishte përpunuar para 2000 viteve në Kinë.

Disa materiale, si letra, qelqi dhe llamarinat mund të reciklohen. Procesi me të cilindisa mbeturina përpunohen dhe me atë përfitohen materiale të cilat sërish mund tëshfrytëzohen, quhet . Që mbeturinat të mund të shfrytëzohen sërish së pariduhet të selektohen. Për këtë qëllim ekzistojnë kontejnerë të posaçëm: për qelq, përletër, për plastikë, për llamarinë. Me këtë mbrohet natyra.

reciklim

Goma përfitohet prej drurit I cili quhet kauçuk.

reciklim, kontejner

materialet për çka përdoret

druri

letra

plastika

qelqi

goma

37

OBJEKTET QË LËVIZIN KANË ENERGJI

Energjia ka aftësi të shkaktojë ndonjë veprim. Që të kryejë punë, patjetër duhet tëharxhohet energji.

Dielli është burim i tërë energjisë në Tokë. Kur hamë, lahemi, mësojmë, madjeedhe kur i lajmë duart na nevojitet energjia. Këtë energji ne e marrim nga ushqimi që ehamë.

Të gjithë organizmat e gjallë lëvizon. Bimët lëvizin kah drita, shtazët kah preja evet, kurse njeriu çdo ditë shkon në punë, në shkollë, në park... Ai gjendet në lëvizje tëpërhershme. Edhe makinat punojnë me atë se lëvizin. Që të bëhet një lëvizje është enevojshme energjia. Organizmat e gjallë energjinë e vet të brendshme e shfrytëzojnëtë cilën e marrin nëpërmjet ushqimit. Për lëvizjen e makinave gjithashtu është enevojshme energjia të cilën ia jep njeriu. Kështu, për shembull, automobilave unevojitet karburanti, makinave - rryma, lodrave - bateritë, mullinjve të erës - era.

E kush e shtyn pllakën e dytë? __________________________________________

Abje edhe pllaka e fundit?_____________________________________________

Aka mbetur ndonjë pllakë që nuk është shtyrë?_____________________________

Merr pllaka të dominos dhe renditi si në figurë. Shtyje pllakën e parë dhevështro se çka do të ndodhë. Çfarë energji shfrytëzon që ta shtyshpllakën e parë? __________________________________________________________________________________________________

Nga kjo shohim se për çdo lëvizje nevojitet energjia.

!

shtyje

38

Merr një lodër që punon me bateri.Lëshoje atë të punojë. Çfarë vëren?_______________________________

_______________________________

Tash të njëtën ndale._______________________________

_______________________________

Çka e lëviz lodrën? Prej nga e merr ajoenergjinë?_______________________

_______________________________

Çfarë vëren?

Vështroje figurën dhe shkruaj se çka lëviz.

39

Çdo ditë njerëzit energjinë e shfrytëzojnë edhe për shumë punë të tjera: përndriçim, për nxehje, për punë të aparateve të amvisërisë ose për makina të mëdha nëfabrika.

Energjia haset në forma të ndryshme edhe atë: si termike, elektrike dhe mekanike.Ajo nuk mund të krijohet as edhe të zhduket, por mund të kalojë prej një lloji në tjetrin.

Çka është e nevojshme që topi të lëvizë?

40

Dallimi kryesor midis verës dhe dimrit është në temperaturën e ajrit. Gjatëverës ditët janë të ngrohta dhe të gjata, kurse gjatë dimrit - të ftohta dhe të shkurta.Gjatësia e ditëve dhe lartësia e temperaturës varen nga energjia e diellit.Ajo në formëtë nxehtësisë dhe të dritës vjen në Tokë.

DIELLI ËSHTË BURIM I DRITËS DHE NXEHTËSISË

Merrni një llambë baterie.Llambën mbështilleni me një copë letre siç është treguar në figurë.!

41

Në pozitën 1 - kur llamba është e drejtuar, drita bie nga lart dhe atëherë ajo është_______________________________, në pozitën 2 - drita bie pjerrtas dhe ajo është_____________________, kurse në pozitën 3 - drita bie shumë pjertas dhe ajo është_____________________.

Nga ky eksperiment pamë se forca e diritës varet nga drejtimi që vinë rrezet edritës. E njëjta kjo ndodh edhe në natyrë. Rrezet e diellit në mëngjes dhe në mbrëmjebien pjerrtas, kurse në drekë drejtpërdrejt e ndriçojnë Tokën. Prandaj, gjatë ditëstemperaturat janë të larta, kurse në mëngjes dhe në mbrëmje më ftohtë. Kjogjithashtu ndodh gjatë verës dhe dimrit. Në verë Dielli lart mbi Tokë dhe rrezet ediellit bien drejtpërdrejt në Tokë. Atëherë është ngrohtë, kurse në dimër rrezet e diellitbien pjerrtas dhe më ftohtë.

ështëështë

është

Bëni eksperiment dhe shkruani në cilën pozitë të llambës së baterisëdrita është më e fortë.

Pa dritën dhe ngrohtësinë e Diellit nuk do të ekzistonte jeta në Tokë.

!

42

Madhësia e hijes është e ndryshme dhevaret nga:

(sa më i madh të jetë trupi edhe hijamë e madhe dhe e kundërta) (fig. 1)

- madhësia e trupit që është ndruçuarështë

-(fig. 2)

nga distanca ndërmjet burimit të dritësdhe trupit që e ndriçojmë

Tash largoje llambën e baterisë nga lodra. Si është tash hija?__________________________________________________________________________________________________________________________________

HIJA

Bëj një provë siç është treguar në figurën lart. Vështroje hijen.Vendose llambën e baterisë më afër lodrës. Çfarë ndodh me hijen?________________________________________________________________________________________________________________

!

Kur Dielli nxeh fort, ne rrimë nënDruri, ombrella dhe disa sende të tjerana bëjnë hije.

Domethënë, nëse në rrugën e dritëskemi ndonjë trup që nuk depërton drita,do të paraqitet hija.

hije.

43

(fig. 2)

(fig. 1)

Dikur, në të kaluarën me ndihmën e hijes është caktuar koha. Njerëzit bëninNë një vend të rrafshët dhe me diell kanë ngulun një shkop, kurse rreth tij kanë

shkruar numra. Në këtë mënyrë e dinin sa është ora.

orëdielli.

Materiali i nevojshëm: kartuç, shkop,gërshërë.Në kartuç vizato një rreth e pastajpreje. Në mes të kartuçit ngul njëshkop. Kartuçin vendose në vendinku tërë ditën është i ndriçuar. Për çdoorë shënoje vendin ku hija gjendetdhe orën që e shënon.

Vështroje figurën dhe shkruajsipas hijes dhe rrezeve të diellit,cila figurë paraqet pasdite veroredhe cila pasdite dimërore.___________________________________________________________________________

- nga distanca e trupit deri te vendi në të cilin shfaqet hija(fig. 3)

Bëj edhe ti një orë dielli.

44

fig. 3)

Kur në të njëjtën kohë bie shi dhe nxeh Dielli, mund të shihet Ylberi formohetsepse drita e diellit nuk është pa ngjyrë siç na duket neve. Ajo është e përbërë prejrrezeve me ngjyra të ndryshme, të cilat kur kalojnë nëpër pikat e shiut formojnëylberin.

Bëj edhe t’i një ylber.

Merr një gotë më të mëdhe me ujë. Kthehu kah Dielli, ujin derdhe dhe vështrojipikat që bien. Do ta shohësh ylberin.

ylberi.

Ylberi ka shtatë ngjyra.Mëso dhe shkruaj cilat janë ato._____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

!

45

KONTROLLOJE DITURINË TËNDE

Në çfarë gjendje mund të jenë materialet?

______________, _______________ dhe ______________.

Numëro disa karakteristika të materialeve!

Me nxehje materialet _______________.

Nën shtypje materialet _______________ ose _______________.

Përzierjet krijohen me

Ç’është energjia?

Burimi më i madh i dritës dhe nxehtësisë në Tokë është

Madhësia e hijes varet nga:

Materialet ndahen në

-

-

-

46

Vizatoje ylberin dhe ngjyrose.

Ylberi ka shtatë ngjyra:

1.________________________

2.________________________

3.________________________

4.________________________

5.________________________

6.________________________

7.________________________

Ylberi formohet _____________________________________________

________________________________________________________

47

PLANETI I TOKËS ËSHTËSISTEM I NDRYSHUESHËM

Planeti në të cilin jetojmë quhet Tokë. Ai është planeti i vetëm (prej gjithsejnëntë planeteve që qarkullojnë rreth Diellit) në të cilin ka jetë.

Dielli

Merkuri

VeneraMarsi

Jupiteri Saturni

Urani NeptuniPlutoni

Toka

51

PËRBËRJA E TOKËS DHE RELIEVI

Sipërfaqja e Tokës është e përbërë prej Ata janë ekspozuarndikimeve të ndryshme të jashtme (ujit, erës, temteraturave të ndryshme - të larta dhetë ulëta). Ndikimet e temperaturës në këtë mënyrë vijnë nga nxehja dhe ftohja eshkëmbinjve, e me këtë edhe te plasaritja e tyre. Në këtë mënyrë shkëmbinjtëthërmohen.

shkëmbinjve.

Shkëmbinjtë mund të thërmohen edhe nga vendbanimet e shtazëve ose të bimëve.

Toka është pjesë e shkriftë, pjellore sipërfaqësore e dheut.

Skraja e shiut e “ha” tokën dhe në atëmënyrë e thërmon, duke i mundësuar ujittë hyjë në tokë.

Cilat shtazë të tjera marrin pjesë nëkrijimin e tokës.

Edhe bimët marrin pjesë në krijimin etokës. dhe janë bimë tëcilat lëshojnë acide dhe me atë i brejnë dhei thërmojnë shkëmbinjtë. Në krijimin etokës marrin pjesë edhe rrinjët e bimëve.

Domethënë, nën ndikimin e forcavetë ndryshme natyrore me kalimin e kohësshkëmbinjtë thërmohen dhe në këtëmënyrë krijohet toka.

Myshku likenet

Me tel mbështill një copë guri. Skajin e telit kape me dërrasë druri. Gurinvendose mbi flakë që të nxehet mirë. Pastaj fute në ujë të ftohtë. Provënpërsërite disa herë. Çfarë ndodh me gurin e nxehur kur do të ftohet krejt?

52

Shkëmbinjtë thërmohen nga fryrja e erërave si dhe nga ujërat: (shirat, përrenjtë,lumenjtë...). Kur uji gradualisht bie mbi shkëmbinj, ai i gropon. Uji shkul pjesë të voglatë shkëmbit të cilat me rrokullisjen e mëtejme thërmohen. Në të njëjtën mënyrë edheshiu dhe përrenjtë i krisin dhe i thërmojnë shkëmbinjtë. Në këtë mënyrë formohetrelievi.

Gjatë dimrit, kur uji shndërrohet në akull, shkëmbinjtë të lagura me ujë pëlcasin.Në këtë mënyrë uji ndikon ndaj relievit në Tokë.

E njëjta ndodh me shishen e qelqit meujë të vendosur në frigorifer.

shi, akull

Gurët e çmueshëm janë raritet. Ekzistojnë rreth 100 lloje gurësh të çmueshëm.Më të çmuara janë diamantët, rubinët, smaragdat, safirët e tjera.

Shkenca e cila i studion shkëmbinjtë quhet .petrologji

Pamja e jashtme e sipërfaqes së tokës quhet Të gjitha rrafshinat dhe malete përbëjnë

reliev.relievin.

53

TOKA ËSHTË PËSHTJELLË ME ATMOSFERË

Ajri është përzierje e shumë gazeve. Ai e pështjell Tokën dhe çdo gjë që ekzistonnë të.

Përfundim:_________________________________________________________

emri i nxënësit koha/sek.Koha më e gjatë pa ajër

Koha mestare e nxënësve pa ajër

Ajrin nuk mund të shohim, por ai gjithmonë është pranë neve dhe e plotësonhapësirën më të vogël. Pa ajër nuk do të ekzistonte jeta në planetin tonë.

Disa nxënës e klasës në të njëjtën kohë le t’i mbullin hundën dhe gojën. Këtë matenime kohë sa nxënësit do të mund të durojnë më gjatë. Sa është koha mesatare për tëcilën mund të durojmë pa ajër? Çfarë përfundoni?

1000 km. Toka atmosfera

Trashësia e atmo-sferës sillet rreth1000 km.

Atmosfera ështëpështjellëse ajrore rreth

Tokës, e përbërë prej gazeve.Ajo e mbron Tokën nganxehja e tepërt dhe nga

rrezatime të ndryshme tëdëmshme

54

Ajri është i përbërë më së tepërmi prej azotit dhe oksigjenit, por përmban edhedioksid karboni, avull uji, pluhur të imët dhe gaze të tjera.

Të gjitha organizmat e gjallë gazet i shfrytëzojnë nga atmosfera. Kështu, përshembull, bimët e shfrytëzojnë për krijimin e ushqimit.

është gaz pa ngjyrë, erë dhe shije i cili është i domososhëm për frymë-marrje.

dioksidin e karbonit

Oksigjeni

Për këtë provë do t’u nevojitet:qiri, kavanoz qelqi, disa insekte.

Qiriun e ndezur mbuloje mekavanoz në të cilin do t’i futniinsektet. (E dimë se kur qiriu digjetai harxhon oksigjen).

Pas një kohe të caktuar qiriu do të shuhet. Pse është kjo kështu?

Çfarë ndodhi me insektet?

Çka përfundoni nga kjo provë?

_________________________________________________________________

_________________________________________________________________

_________________________________________________________________

55

dioksidi i karbonitdhe gaze të tjera

78% 21%azoti

oksigjeni

Çfarë ndodh? ___________________

______________________________

Çka përfundove nga kjo provë? _____

______________________________

______________________________

Edhe në tokë (në dhe) ka ajër.Në një gotë me ujë fut një copë toke të thatë.

Nëse Toka nuk do të ishte e mbështjellë me ajër, në Tokë do të ishte shumë ftohtë qëtë mund të ekzistojë jetë në të.

Në atmosferë ekziston edhe një gaz tjetër shumë i rëndësishëm i cili quhet Azotie mbron Tokën nga rrezatimi i dëmshëm i diellit dhe i kozmosit. Ai gjendet në pjesën esipërme të atmosferës.Shumë nga obligimet tona të përditshme e shkatërrojnë mbështjellësin ozonik dhe nëtë krijohen vrima ozonike. Këto vrima i lëshojnë rrezet e dëmshme në sipërfaqen eTokës, e me këtë shtohen sëmundjet te njerëzit.

azot.

56

UJI NË TOKË

Pjesa më e madhe e sipërfaqes së Tokës është e mbuluar me (rreth 70%).ujë

Veçoritë e ujit:- pa ngjyrë- pa erë- pa shije- ai është tretës- nuk ka formë të përhershme

Uji haset në të gjitha tri gjendjet: dheNë natyrë ai gjendet:- në sipërfaqen e Tokës,- brenda të tokë dhe- në ajër.

të lëngët, të ngurtë të gaztë.

Në një enë qelqi të rezistueshme ndajzjarrit derdh pak tokë të lagët. Enënmbuloje me qelq dhe nxehe. Çfarë vërenpas një kohe të shkurët në qelq?

Uji gjithmonë qarkullon midis Tokës dhe atmosferës.

Përkujtohu dhe plotëso.

UJËRAT

JORRJEDHËSRRJEDHËS

70%ujë

30%tokë

57

UJËRAT NË SIPËRFAQEN E TOKËS

dete oqeane.

Liqenet

_________________________________________________________________

Sipërfaqet e mëdha dhe të gjera të Tokës quhen dhe Uji në detedhe oqeane është i kripur. Në to jetojnë një numër i madh i llojeve të ndryshme tështazëve dhe peshqve.

janë thellime në tokë të cilat janë të mbushura me ujë të ëmbël.Ekzistojnë liqene natyrore dhe artificiale.

Cilat janë liqenet natyrore në vendin tonë.

Cilat liqene artificialenë vendin tonë i di dhe për çka shfrytëzohet uji i tyre?__________________________________________________________________________________________________________________________________

Uji i burimit është i ftohtëdhe i pastër. Varësisht ngapërbërja e tokës nëpër tëcilën uji kalon, ekzistojnëb u r i m e d h e

(të ngrohta).Nga uj i në burime

gradualisht formohendhe

është masë ujore icili rrjedh në shtratin e vetduke hyrë në liqene, dete dheoqeane.

m i n e r a l etermale

pë-rrenj lumenj.

Lumi

Kur bie shi, një pjesë e ujit hyn në tokë dhe rrjedh nëpër të. I njëjti ai ujë dikund dotë dalë në sipërfaqe dhe me atë formohet burimi.

deti liqeni lumi

burim

ujëvarë

grykë lumi

shtrat lumi

58

burim mineral, burim termal

Lumenjtë dheliqenet janëburim i ujittë pijshëm.

Dobia nga lumenjtë dhe liqenet:

Lumenjtë, në tëcilët janë ndërtuarhidrocentrale,shërbejnë përpërfitimin eenergjisë elektrike.

Lumenjtëdhe liqenetjanë të pasurme peshq.

Në glob gjej nga pesë dete, liqene dhe lumenj dhe shkruaji emrat e tyre.

Dete: _____________________________________________________________Liqene: ___________________________________________________________Lumenj:___________________________________________________________

Ekzistojnë sipërfaqe të ndryshme në Tokë të cilat janë të mbuluara me.Ato gjenden në viset ku temperatura janë shumë të ulëta gjatë tërë vitit.

akull tëpërhershëm

Përpiqu që në glob t’i gjesh rajonet në të cilat gjendet akulli ipërhershëm.

glob

!

!

Me shekuj lumenjtë dhe liqenetshërbejnë për transport tënjerëzve dhe mallrave.

Lundrimi veloreështë sport i njohurnë liqene, kurselundrimi me kajakështë sport i njohurnë lumenj.

Lumenjtë janëburim i rëndë-sishëm i ujitpër ujitje.

59

RËNDËSIA E UJIT NË NATYRË

Uji çdo ditë e ndërron relievin e Tokës dhe bën pjesë në njërin nga ndryshimetmë të dobishme natyrore të cilat ndodhin në natyrë. Pa të nuk do të ekzistonte jeta nëTokë. Në vendet ku nuk ka ujë të mjaftueshëm krijohet thatësia.

Merrni dy saksi. Mbillni lule. Njërën saksi ujiteni rregullisht, kurse nëtjetrën mos shtini ujë. Çfarë do të ndodhë?

Uji është i domosdoshëm për jetën e njeriut. Uji i ndotur ndikon negativisht ndajshëndetit të njeriut dhe mund të shkaktojë edhe vdekje.

Gjithashtu, ndotja e lumenjve, liqeneve, deteve dhe oqeaneve shkaktonshkatërrimin e botës së gjallë në to.

60

UJI NË NATYRË QARKULLON

Uji nga oqeanet, liqenet, lumenjtë dhe nga toka avullohet në ajër nën ndikimin engohtësisë diellore.

Avulli i ujit çohet lart dhe gjatë prekjes me shtresat e sipërme të ajrit të cilat janëtë ftohta, ai ftohet, dendësohet (kondensohet) dhe në atë mënyrë krijohen

Gjatë kontaktit me ajrin e ftohtë ai kondensohet dhe shndërrohet në pika uji qëbien në tokë në formë të dhe e lagin atë. Një pjesë e shiut grumbullohet nëpërrenjtë duke formuar lumenj, kurse një pjesë e thith toka.

Ky qarkullim i ujit zhvillohet pandërprerë.

retë.

shiut

Me këtë provë në të vërtetë e tregojmë lëvizjen e ujit. Në mënyrë të njëjtë ai qarkullonnë natyrë.

1.

2.

3.

Vërtetoni këtë me provë.

1. Nxehni ujë në një tenxhere të vogël deri sanuk vlon.

2. Mbi tenxhere mbani një kapak qelqi. Çfarëvëreni, çka ndodh me kapakun e qelqit dhepse kjo është ashtu?____________________________________________________________________

Tash mbylleni tenxheren dhe nxirreni ngazjarri.

3. Pas disa minutave ngreni kapakun.Çfarë vëreni? Çka ndodh?______________________________________________________________________________________________________

avull uji, kondenson, reja

61

Shpejt uji lëviz në organizmat egjallë. Vështroje figurën dhe vazhdo.

Uji nën ndikimin e dritës dielloreavullohet nga bimët dhe _____________________________________________________________________________________________

Toka, ajri dhe uji janë të lidhura në mënyrë reciproke.

Uji shkakton krijimin e dukurive të ndryshme natyrore.

62

re mjegull.

Retë

Mjegulla

smog.Shiu

Breshri

Bora

Bryma

Vesa

RESHJET

Në ajër uji është në gjendje të gaztë si ose si

janë të përbëra prej pikave të imëta të ujit të cilat janë shumë të lehta dhemund të fluturojnë në ajër. Avulli i ujit ftohet dhe tkurret. Në këtë mënyrë krijohen retë.Kur retë do të bashkohen, ato bëhen të rënda dhe atëherë bie shi.

është re që krijohet ulët mbi tokë ose mbi sipërfaqen e ujit. Mjegullakrijohet kur koha është e qetë, kurse në ajër ka shumë lagështi. Mjegulla krijohet mëlehtë dhe qëndron nëpër qytete, sepse në to ka shumë grimca të tymit të cilat ngjitenpër avullin e dendur të ujit. Mjegulla e tillë plot me pluhur dhe tym quhet

- uji i cili avullohet nuk qëndron përgjithmonë lart në ajër. Gjatë ftohjes mëtë vogël ai dendësohet në re prej të cilave bien pika të imëta në formë të shiut.

- kur reja do të gjendet në ajër shumë të ftohtë, gjatë pranverës oseverës, pikat e ujit ngrijnë dhe shndërrohen në kokrra akulli.Ai është breshër.

- avulli i ujit në retë kur është shumë ftohtë, gjatë dimrit menjëherë ngrindhe shndërrohet në kristale të imëta dhe në tokë bien si borë.

paraqet shtresë të hollë të akullit që nganjëherë krijohet kur temeraturabie nën pikën e ngrirjes.

- herët në mëngjes në drurët, në bar ose në sipërfaqen e tokës shpeshherë mund të vërejmë pika të imëta ujore të cilat i quajmë vesë. Vesa krijohet medendësimin e ajrit të lagësht kur ai do të vijë në kontakt me sipërfaqen e ftohtë.

63

reshje, smog

Plotësoje kalaveshin.

VETITËE UJIT

NË NATYRËGJENDET

GJENDJETE UJIT

NËSIPËRFAQEN E

TOKËS

AKULLI IPËRHERSHËM

RESHJET

UJI

64

NDRYSHIMET E SHPEJTA DHE TËNGADALSHME NË SIPËRFAQEN E TOKËS

Çdo ditë ballafaqohemi me ndryshime të llojllojshme të kohës të cilat ndikojnëndaj jetës sonë. Nga koha varët se si do të vishemi, çfarë do të bëjmë, a do të shkojmënë shëtitje ose jo. Ekzistojnë ndryshime të shpejta dhe të ngadalshme të cilatzhvillohen në sipërfaqen e Tokës. Paraqitja e ditës së diellit, shiut, erës, borës,mjegullës, breshrit, ose murmurimave gjatë ditës quhet Këto ndryshime janë të

sepse ndërrohen shpejt.kohë.

shpejta,

Shpejtësia eerës matet meampermetër.

Erëtreguesi etregon drejtimine erës.

Barometri etregon shtypjene ajrit.

Termometri e mattemperaturën eajrit.

Këto instrumente janë vendosur nështëpizat meteorologjike në hapësirë tëhapur. Përveç të dhënave të fituara ngakëto instrumente, meteorologët shfrytë-zojnë edhe të dhëna të cilat i marrinnëpërmjet satelitit.

Për ndryshimet e kohës mësojmënga të cilat imarrim nëpërmjet televizionit, radios dheshtypit të përditshëm.

parashikimet për kohën

Meteorologjia është shkencë për kohën.

satelit

65

SHKUP2 C

SHKUP2 C

SHKUP2 C

SHKUP2 C

SHTIP2 C

GJEVGJELI2 CMANASTIR

2 C

OHËR2 C

TETOVË2 C

E MËRKURË14.01.2009

E ENJTE15.01.2009

E PREMTE16.01.2009

SOTE martë 13.01.2009

Parashikimet për kohën janë posaçërisht të rëndësishme për bujqit, pilotët,marinarët e tjerë.

Me ndihmën e dy termometrave, prej të cilëve njërin do ta lësh në diell kursetjetrin në hije, mate temperaturën në kohë të caktuar dhe të dhënat shkruaji në tabelë.

Temperatura më e ulët në diell është matur në ora _____, kurse temperatura më elartë në ora _____.

Si është dallimi midis temteraturave në diell dhe në hije e matur në ora 14?__________________________________________________________________________________________________________________________________

66

!

temperaturanë hije

temperaturanë diell

koha e matjes(ora)

ora 8

ora 10

ora 12

ora 14

ora 16

ora 18

ora 20

Ndyshime të ngadalshme janë stinët e vitit. Ato karakterizohen me ndryshimespecifike kohore. Thuaja të gjitha ndryshimet kohore varen nga Dielli.

Stinët e vitit paraqiten sepse pjesë të ndryshme të Tokës janë të kthyera nëmënyrë të ndryshme kah Dielli gjatë vitit.

Pjesa e Tokës e cila është e kthyer kah Dielli dhe pranon më tepër dritë dhenxehtësi gjendet në verë. Në anën tjetër të Tokës atëherë është dimër.

Varësisht nga stinët e vitit ndërrohen edhe aktivitetet e njerëzve.Vështroje tabelën dhe shkruaj çka punojnë njerëzit në stinë të ndryshme të vitit.

pranvera

vera

vjeshta

dimri hedh kashtërreth fidanave

niset përnë shkollë

mbledhpemë lëvron

përgatitzairetë

mbledh drupër ngrohje

rrëshqetme sajë

shkon nëdimërim

skijon

ujit kosit korr në pushim

lëvron hedh farë mbjell ujit

67

Në enën me ujë të nxehtë fut njëlugë metali dhe lëre të qëndrojëdisa minuta.

Me kujdes preke lugën. Në çfarë mënyrë ështënxehur luga?

NXEHTËSIA

Nxehtësia është lloj i energjisë

Të gjithë trupat nuk kanë temperaturë të njëjtë as edhe të përhershme.Kur tregojmë për ndonjë gjësend se është i ngohtë ose i ftohtë, ne në të vërtetë ekrahasojmë me diçka tjetër. Nxehtësia matet me ndihmën e termometrit.

Ajo mund të bartet në tri mënyra:- me përciellje- me rrymim dhe- me rrezatim.

Me përciellje

Kur dy trupa me temperaturë të ndryshme do të preken, nxehtësia do të kalojë nëtrupin më të ftohtë, derisa temperaturat e tyre nuk barazohen.

68

Me rrymim

Me rrezatim

Ajri në hapësirë gjithmonërrymon. Ajri i nxehtë shkon lart,kurse i ftohti poshtë.

Lëvizjen e ajrit edhe ti mund tavëresh.

Merr dy qirinj. Ndizi dhe vendosinjërin në pragun e derës së hapur,kurse tjetrin në pjesën e sipërme.

Përcille flakën dhe shpjego çfarë ndodh.

Me rrezet e veta Dielli e ngoh Tokën. Mënyra e tillë e përcielljes së nxehtësisëquhet rrezatim.

Nxehtësia midis dy trupave shpeshherë përcillet në dy ose në të gjitha trimënyrat. Nxehja e ujit në tenxhere bëhet nëatë mënyrë që së pari do të nxehet tenxherja,por me ndihmën e përcielljes dhe rrymimitdo të nxehet edhe uji.

69

TINGULLI

Gjithomë rreth nesh dëgjojmë tinguj të ndryshëm. Ato mund të jenë(murmurimat, shushurima e gjetheve, gurgullima e lumit...), pallja e lopës,lehja e qenit) dhe (zhurma e automobilave, avionëve, muzika...).

Disa tinguj janë të këndshëm, kurse disa mund të jenë të pakëndshëm si dhe tëdëmshëm për njerëzit. Tingujt krijohen me dridhjen e të instrumenteve ose të

te njeriu.Ato përhapen në formë të valëve nëpër ajër dhe në atë mënyrë vijnë deri te

veshët tanë.

natyroreshtazore (

artificiale

telavetejzave të zërit

Gjatë goditjes me lugë, çdo enë do të nxjerrë tinguj të ndryshëm.Mbi ujin e çdo gote gjendet sasi e ndryshme e ajrit. Me goditjen e lugës ajri fillon tëdridhet. Gota e cila është më e zbrazët do të prodhojë ton më të thellë, kurse gota ecila është më e mbushur me ujë do të prodhojë ton më të lartë.

Forca e tingullit matet me decibela.

Bëj një instrument të thjeshtë muzikor duke shfrytëzuar pesë gota tënjëjta qelqi. Në çdonjërën shtir sasi të ndryshme uji sikurse në figurë.!

70

KONTROLLOJE DITURINË TËNDE

Planeti në të cilin jetojmë ne quhet

Prej çka përbëhet sipërfaqja e Tokës?

Ç’është atmosfera?

Prej çka përbëhet ajri?

Në natyrë uji gjendet:

78%

21%

Shkëmbinjtë i thërrmojnë

71

Ndryshime të ngadalshme dhe tëshpejta në sipërfaqen e Tokës

Ndryshimetë shpejta

Ndryshime tëngadalshme

Meteorologjia është

Nxehtësia është

Nxehtësiapërcillet me:

Tingujt mundtë jenë:

72

BOTA E GJALLËNË NATYRË

DALLIMET MIDIS NATYRËS JO TË GJALLË DHE TË GJALLË

Organizmat jo të gjallë: guri, toka, uji - . Ato e përbëjnë natyrën jotë gjallë dhe prej tyre varet e tërë bota e gjallë.

nuk jetojnë

Bimët, shtazët dhe njerëzit dallohen midis veti. Por, janë të njëjtë- të gjithë janë dhe i takojnë . Qeniet e gjalla rriten,

zhvillohen dhe me shumim japin

sipas njëveçorie gjallë botës së gjallë

pasardhës.

Bimët, shtazët dhe njerëzit gjithmonë marrin frymë, ushqehen, pinë ujë dhe inxjerrin materiet e panevojshme.

75

ushqehen

pinë ujë

marri

nfry

më

I nxjerrin materiet

e panevojshme

Por, megjithatë, qeniet e gjalla nuk mund të mbijetojnë pa .natyrën jo të gjallë

Drita e diellit nxehtësia

Ajri

uji.

Toka,

dhe u nevojitet që të rriten dhe të zhvillohen.

u nevojitet për frymëmarrje.

Që të mund të jetojnë u nevojitet

nga ana tjetër, është e domosdoshme dhe u shërben si burim i ushqimit,kurse për disa organizma ajo është mjedis jetësor.

toka

drita dhe

nxehtësia

uji

ajri

natyrë e gjallë, natyrë jo e gjallë

76

DALLIMET MIDIS BIMËVE DHE SHTAZËVE

Por, ato dallohen edhe sipas .aftësisë për lëvizje

Në dhe nëmënyrën e të ushqyerit shumimin.

Dallimi kryesor midisbimëve dhe shtazëveështë sipas pamjes sëjashtme.

77

NGJASHMËRITË DHE DALLIMET MIDIS NJERIUT,BIMËVE DHE SHTAZËVE

Organizmat e gjallë janë të ngjashëm sipas shumë gjërave, por ata gjithashtudallohen.

Bimët marrin frym nëpërmjetporeve të vogla të cilat gjendennë gjethe.Bimët vetë e krijojnë ushqimin nëgjethet e gjelbra me ndihmën edritës së diellit dhe për atë kohëlëshojnë oksigjen.

Shtazët marrin frymë nëpërmjetzgavrave të cilat gjenden në gojë osenë sqep.Shtazët nuk krijojnë ushqim. Ato hanëbimë ose shtazë të tjera dhe pinë ujë.Ato vetë e kërkojnë ushqimin.

Njerëzit marrin frymë nga hunda.Por njerëzit nuk kanë aftësi që vetë tëkrijojnë ushqim. Ata hanë bimë dhe shtazëdhe pinë ujë.

78

Varësisht nga vendi në të cilin jetojnë, shtazët lëvizin në mënyra të ndryshme:me këmbë, me krahë, me pupla.

Nën çdo figurë kush me çka lëviz.

Në tokë dhe në ajër shtazët:zvarriten, fluturojnë, kërcejnë, ecin dhe vrapojnë.

Bimët dallohen nga shtazët dhe njeriu edhe sipas aftësisë për lëvizje. Lëvizja ebimëve është shumë e ngadalshme në krahasim me shtazët dhe njeriun e cila ështëshumë dinamike.

79

marrin frymënëpërmjet

verzave (zgav-ra e hundës)

aktivishtlëvizin

hanëbimë dhe

shtazëujine pinë

lëvizinngadalë

vetë ekrijojnë

ushqimin

nëpërmjetrrënjës e

thithin ujin

marrin frymënëpërmjet

zgavrave tëgojës ose të

sqepit

marrin frymënëpërmjetporeve tëgjetheve.

aktivishtlëvizin e pinë

ujin

hanë bimëdhe shtazë

80

!

NDIKIMI I KUSHTEVE PËR JETËNDAJ BOTËS SË GJALLË

Kushtet për jetë ndikojnë ndaj botës së gjallë. Që të mund të jetojë një shtazë, bimëose njeriu u nevojiten kushte përkatëse.

Bimët vetë e krijojnë ushqimin nga ajri dhe uji në prani të energjisë së diellit.Kushte të domosdoshme për bimën janë: uji, ajri, toka, nxehtësia dhe drita. Uji i

nevojitet bimëve për mbirje, rritje dhe krijimin e ushqimit.

KUSHTET PËR JETË TË BIMËVE

Në dy enë vendo pak pambuk, kurse nga lart disa kokrra gruri. Në njërënenë shtir ujë sa të laget pambuku, kurse tjetrën lëre të thatë. Pas një javeçfarë do të ndodhë?

Që të mësosh se ajri i nevojitet një bime, bëje provën në vijim.

Njërën bimë mbylle me kavanozashtu që të mbetet pa ajër.Vëshgo dhe shkruaj çfarë do tëndodhë?

Merr dy bimë tënjëjta dhe vendosinjërën pranë tjetrësnë vend me dritë.

81

Kjo provë do të shërbejë të kuptosh se nxehtësia dhe drita e Diellitndikojnë te bimët.

Që të kenë sukses më të lehtë, bimët përshtaten ndaj mjedisit jetësor në të cilinjetojnë.

Pisha ka trung të lartë që tëmund të pranojë nxehtësi dhedritë diellore.

Kaktusi është aftësuar për jetënë temperatura të larta. Trungu itij i butë i shërben si rezervuar(depo) për ujë, por në vend tëgjetheve ka therra.

Bimët janë përshtatur edhe në dallimet e temperaturave me rënien e fletëve.

Merr dy bimë të njëjta.Njërën nxirre në terr dhe nëhapësirë të ftohtë. Vëzhgojeatë dhe pas dhjetë ditë shkruajçfarë vëren.

Toka gjithashtu është kusht i domosdoshëm për jetë të bimëve. Përveç qëshërben për të qëndruar në tokë, ato nga toka marrin ujë dhe materie minerale të cilatshërbejnë për krijimin e ushqimit.

Kur e shkulim një bimë, çfarë do të ndodhë?

materie minerale

82

KUSHTET PËR JETË TË SHTAZËVE

Uji, ajri, toka, nxehtësia dhe drita ediellit janë kushte të domosdshme përjetë të shtazëve.

Ku I gjejnë këto shtazë kushtet e domosdoshme për jetesë?

Vështroje figurën dhe shkruajç’është e nevojshme të ketë në njëakuarium që peshqit të kenëoksigjen të mjaftueshëm.

Për një numër të madh shtazështoka paraqet mjedis jetësor. Cilatshtazë jetojnë në tokë?

83

Shtazët nuk kanë aftësi që vetë të krijojnë ushqim i cili është i domosdoshëm përjetë. Ato ushqehen me bimë dhe me shtazë të tjera. Për shkak të pamundësisë për tëkrijuar vetë ushqim, ato përshtaten në kushtet në të cilat jetojnë.

Ato kanë forcë më të madhe për të aftësuar në krahasim me bimët. Ato janë tëafta të përshtaten në ndryshimet e temeraturës. Kur është ftohtë shumë prej tyre idalin pupla të dendura. Disa shtazë dimrin e kalojnë duke fjetur, si për shembullarushat.

Karkalecët e kanë ngjyrën e njëjtësi edhe mjedisi në të cilin jetojnë.Kjo ngjyrë u mundëson që tëmbrohen nga armiku.

Gjarpinjtë, ngjyra e lëkurës e të cilëve ështëe ngjashme me mjedisin në të cilin jetojnë,vështirë mund të vërehen. Gati pa zhurmë uafrohen presë.

84

KUSHTET PËR JETË TË NJERIUT

Edhe njeriu është pjesë e botës së gjallë. Ai lindet, ushqehet, rritet, shumohet,plaket dhe vdes.

Njësoj si edhe bimët dhe shtazët, edhe njeriu i gjen të gjitha kushte e nevojshmepër jetesë në mjedisin e tij. Nga natyra ai e shfrytëzon ajrin, ujin, ushqimin, dritën dhenxehtësinë.Ato janë kushte të domosdoshme për ekzistimin e tij.

Njeriu pa ushqim mund të qëndrojë dyzet ditë.Pa ujë mund të qëndrojë vetëm disa ditë.

Por, për dallim nga bimët dhe shtazët, njeriu ndikon mjaft ndaj mjedisit duke epërshtatur atë për novoja të veta. Njëriu ec i drejtuar, duart i përdor për punë, e kurpunon ai edhe mendon. Prandaj themi se njeriu është

Ai gjithmonë ka jetuar në bashkësi. Kjo i mundësoi atij që më lehtë t’i përballojë(vështirësitë) të cilat i ka hasur në natyrë, të cilat si individ ai asnjëherë nuk do t’i kishtepërballuar. Prandaj themi se njeriu është edhe qenie e shoqërueshme.

qenie mendore.

Ushqim i pasur dhe i llojlljshëm (i domos-doshëm për zhvillim të drejtë të njeriut)

Lojërat dhe marrja me sport (të rëndë-sishme për zhvillimin e trupit të shëndoshë)

Pikniqet dhe qëndrimi në ajër të pastër dhe në diell

85

Cilat kushte janë të domosdoshme për botën e gjallë?

Rakitisi është sëmundje dhe shtrembërim I eshtrave që paraqitet te fëmijët tëcilët nuk ushqehen me ushqim të shumëllojshëm, jetojnë në hapësira me lagështi dhetë errëta dhe nuk rreziten.

Një nga kushtet themelore përjetesë të njerëzve është

Nëse nuk mirëmbahet hingjienae duarve, enëve për ushqim dheushqimit që e hamë, mund të marrimshumë sëmundje ngjitëse.

higjiena.

Uji, ajri, toka, drita, nxehtësia, por edhe ushqimi (bimët dhe kafshët) janë kushtetkryesore për jetesë.

sëmundje ngjitëse

86

USHQIMI ËSHTË BURIM I DOMOSDOSHËM PËR JETË

BIMËT

Sikurse njerëzve, ashtu edhe shtazëve dhe bimëve u nevojitet ushqimi që tëmund të rriten dhe të zhvillohen, por me atë dallim se shtazët dhe njeriu me lëvizjen etyre mund ta gjejnë ushqimin e vet. Për dallim nga ata,

. Prandaj bimët i quajmëbimët e prodhojnë vetë

ushqimin prodhues të ushqimit.

Ujinmaterie minerale

dioksidin e karbonit.dr i tës

nxehtësisë së diellit

materieushqyese - sheqeri.

nga toka, në të cilënjanë tretur ,bima e pranon nëpërmjetrrënjës, kurse trungu e përciellderi te të gjitha pjesët e saj.Gjethet nga ajri e marrin

Nënndik imin e dhe

nga ujidhe dikoksidi i karbonit nëgjethe kri johet

Materiet ushqimore (ushqimi), i cili krijohet në gjethet, përcillet deri te të gjithapjesët e bimës.

Vetëm bimët në natyrë nga uji dhe dioksidi i karbonit me ndihmën e dritës mund tëprodhojnë ushqim.

+ dioksidi i karbonit + uji dhe materiet minerale = sheqeri

nxehtësia dhedrita e diellit

uji dhemateriet minerale

dioksidi ikarbonit

oksigjeni

rrënja

uji

materie minerale

Këtë ushqim, përveç se i shërben vetë bimëve, e hanë edhe njerëzitdhe kafshët.

87

Përveç se prodhojnë ushqim, bimët krijojnë edhe i cili është i domos-doshëm për jetë.

Nëse nuk do të ekzistonin bimët, në Tokë nuk do të mund të jetonin as shtazët, e asnjerëzit. Edhe shtazët, edhe njerëzit hanë bimë ose hanë shtazë të tjera të cilat hanëbimë. Bimët janë baza e jetës.

oksigjen

A

B

CD

E

Shkronjën përkatëse në vizatim shënojederi te rrëfimi i dhënë.ushqim - sheqer i krijuar. . . . . . . . . .____energjia e diellit . . . . . . . . . . . . . . . .____dioksidi i karbonit . . . . . . . . . . . . . . ____oksigjeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ____uji dhe materiet minerale . . . . . . . . ____

! Në vizatim mund të shikoshsi bimët e krijojnë ushqimin.

88

SHTAZËT

Për dallim nga bimët të cilat vetë e prodhojnë ushqimin, shtazët ushqehen meorganizma të tjerë. Sipas mënyrës së të ushqyerit ato ndahen në shtazë që hanë bimë,shtazë që hanë shtazë të tjera dhe shtazë që hanë edhe shtazë edhe bimë.

Shtazët jetojnë në vendbanimet e tyre. Varësisht nga vendbanimi i tyre varetmënyra e lëvizjes së tyre. Aftësia për lëvizje u mundëson atyre që të gjejnë ushqim sidhe të mbrohen nga armiku.

Gjatë dimrit koha është e ftohtë, kurse toka është embuluar me borë. Për shkak të mungesës sëushqimit disa shpendë me shenjat e para të ftohjes,në vjeshtë shtegtojnë në jug.

Insektet futen në tokë ose në lëvoren e drurëve.Barngrënësit i shpenzojnë mbeturinat e bimëve, kurse mishngrënësit gjatë

kohës së ftohtit të madh zbresin në fshatrat e afërt dhe i sulmojnë kafshët që i rritinnjerëzit.

Bota bimore dhe shtazore janë të lidhura midis veti. Nëse në tokë nuk do tëkishte bimë, nuk do të ekzistonin as edhe barngrënësit. E kur nuk do të ekzistoninbarngrënësit, nuk do të ekzistonin as edhe mishngrënësit.

Bimët varen nga shtazët, kurse shtazët nga bimët. Bimët dhe shtazët varenedhe nga njerëzit. Shpjego si?

SHTAZËT

BARNGRËNËSE

GJITHÇKANGRËNËSE

MISHNGRËNËSE

89

Si varen njerëzit nga bimët dhe nga shtazët?

Me ndihmën e diagramit të Venit shkruaji shtazët që i di në vendinpërkatës. Çka do të gjendet në prerjen e tyre?

!

MISHNGRËNËSEBARNGRËNËSE

90

RRITJA DHE SHUMIMI IBIMËVE DHE SHTAZËVE

Vështroje figurën dhepërgjigju cilat shërbimejanë të nevojshme përjetë të një bime si dhe përmbirjen e farës!

Merr një farë groshe dhe vëzhgoje atë. Fara është e thatë dhe e fortë.

Kjo është kështu sepse uji hyn në farë. Faraështë e pështjellë me lëvore, e cila lehtë mundtë hiqet kur farën do ta nxherrësh nga uji. Nënlëvoren fara është e përbërë prej dy pjesëve tënjëjta (gjethëza të farës) të cilat mund t’i ndash.Atëherë do ta shohësh embrionin. Embrioni dotë mbijë nëse farës i sigurohen kushte tëvolitshme.

Kushte për mbirje të farës

Njërën saksi ujite rregullisht me ujë, kursenë tjetrën mos shtir ujë. Vëre dhe shkruajçfarë do të ndodhë pas një jave.

Merr dy saksi dhe në çdo-njërën fut disa kokrra groshe.

Për mbirje nevojitet _____________________.

drita

nxehtësia

ajri

shtazët

toka

uji

embrioni

gjethëzae farës

mbështjellësii farës

!

Merr një gotë me ujë dhe futefarën në të. Pas një kohe nxirredhe përsëri vëzhgoje.Farat e futura në ujë zbuten dhebymehen.

91

Tash merr dy bimë tanimë të mbira.Njërën bimë fillo ta ujisësh, ndërsatjetrën jo. Pas një jave bëje kraha-simin.

Për rritjen e bimës gjithashtu nevojitet ____________________________.

Njërën mbaje në ajër, ndërsa tjetrënujite me ujë dhe mbylle në kavanozpa ajër. Provën e njëjtë mund tabësh me dy bimët tanimë të mbira.Çfarë do të ndodhë pas disa ditëve?

Për mbirje dhe rritje nevojitet ___________________________.

Edhe nxehtësia është kusht për mbirje dhe rritje. Tanimë e di se një farë e cila ujitetdhe është në ajër do të mbijë. Por, a do të ndodhë kjo nëse farën e mbirë e vëmë në tëftohtë në frigorifer. Përpiqu që ta bësh edhe këtë.

Me siguri në shtëpi ose në shkollë keni lule. Vëzhgo dhe shkruaj në cilën anë janëkthyer ato - kah dritarja ose kah muri?

Përsëri merr dy saksidhe në çdonjërën futdisa kokrra groshe.

92

Merrni një bimë (lule) dhe një kuti kartoni. Në kuti bëni një vrimë anësore,e me të njëjtën mbështillni bimën. Lëreni kështu 10 ditë. Pas kohës sëkaluar kutinë nxirreni dhe shkruani çfarë ndodh me bimën.

_____________________________________________________________________________________________________________________________

Çfarë vëren nga prova? ________________________________________________________

Tanimë mësuam se bimët vetë e krijojnë ushqimin, e për ta krijuar i duhet dritëpërkatëse.Prej nga e marrin ujin bimët gjatë krijimit të ushqimit?

Merr një lule të bardhë (kaçë). Bimën fute në gotë me ujë në të cilën do të shtoshme ndihmën e pikatores do të shtjesh 2-3 pika bojë stilografi.

Vëzhgoje disa ditë dhe shkruajçfarë vëren!__________________________________________________________________________________________________________________________________

Nga provat mësove cilat kushte janë të nevojshme për mbirje dhe rritje të një bime.Shkruaji ato. ________________________________________________________________________________________________________________________

!

93

Mbirja fillon kur uji hyn në farë. Atëherë ajo fryhet dhe pëlcet, kurse embrioni fillon tërritet. Në fillim zhvillohet rrënja e cila rritet teposhtë, e pastaj fillon të rritet lart edhekërcelli. Në këtë mënyrë krijohet bima e re, e cila edhe më tej vazhdon të rritet dhe tëzhvillohet duke i shfrytëzuar edhe më tej të gjitha kushtet për jetë. Nëse i ka të gjithakushtet e domosdoshme për jetë, bima do të rritet, do të japë lule, prej lules do të japëfrut dhe farë. Kurse fara do të duhet të presë që t’i krijohen kushtet e nevojshme qësërish të krijojë bimë.

Në cilën stinë të vitet ka më tepër bimë të lulëzuara?

94

SHUMIMI I BIMËVE

Lulet formohen në bimët tanimë të rritura. Pistili dhe thekët janë pjesët kryesoretë luleve. Rreth tyre janë shpërndarë gjethet - të bardha ose në ngjyrë, kurse nën tojanë gjethet e gjelbra.

Në thekët gjendet poleni. Bartja e polenit deri te pistili quhetPluhurimin zakonisht e bëjnë insektet, shpendët ose era. Kur insekti do të fluturojëmbi lule që të ushqehet, poleni do të ngjitet në qimëzat e trupit të tij dhe kështu bartetderi te maja e pistilit, me çka bëhet pluhurimi.

Menjëherë pasi lulja është pluhurosur dhe pllenuar, mund të zhvillohet dheFarat dhe frutat i shpërndan era, uji, shtazët dhe njerëzit. Të futura në tokë, me

të gjitha kushtet e domosdoshme, nga farat do të zhvillohen bimët e reja.

pluhurim.

farafruti.

pistili

thekët

gjethet

gjethëzate gjelbra

mbajtësii lules

!

Merr një lule molle, gërshërë, pincetë, fërfëre dhe llupë. Me kujdespërpiqu që me ndihmën e pincetës dhe më fërfëret ta ndash lulen nëpjesë siç është treguar në figurë. Në atë mënyrë do t’i shohësh pjesët elules. Të gjitha pjesët vështroji me ndihmën e llupës. Përpiqu t’i vizatoshnë fletoren tënde.

95

a) degë molle me sytha të luleveb) degë molle me lulec) pluhurimi (e bëjnë insektet)d) lule e pluhurosure) fillon të krijohet frutif) frut i gjelbërg) frut i gjelbërh) frut i pjekur

Prej sythit të lules deri te fruti i pjekur

Pluhurimin e bën insekti

a b c d

e f g h

96

SHUMIMI I SHTAZËVE

Mënyra e shumimit te shtazët është e ndryshme. Shpendët shumohen me vezë,kafshët shtëpiake siç janë pela, lopa, delja e të tjera pjellin të vegjël. Pllenimi bëhet nëmënyrë natyrore me lidhjen e mashkullit dhe femrës ose me metodën artificiale. Frutizhvillohet në barkun e femrës (nënës). Pas një kohe të caktuar nëna e lind dhekujdeset për të. I vogli thith qumësht.

Shpendët shumohen me vezë. Pulat bëjnë vezë dhe bëjnë fole në të cilat bëjnëme dhjetëra vezë. Në folenë mbi vezët qëndrojnë 21 ditë dhe në këtë mënyrë ato ingrohin. Pas kësaj kohe nga vezët dalin zogjtë.

Në fermat e shpendëve zogjtë dalin në .Ato janë vegla të mëdha në të cilat vendosen shumë vezë në kushte të caktuara

nga të cilat dalin shumë zogj. Zogjtë e dalë më tej vendosen në lokale të mëdha tëndriçuara të cilat gjithmonë ngrohen dhe ku zogjtë ushqehen me ndihmën eushqimoreve artificiale.

inkubatorë

Fluturat dhe bletët dalin nganga të cilat dalin

ose . Më vonë prej tyrebëhen kukulla, kurse prejkukullave transformohen në

.

vezët larvavemje

flutura

Bretkosat shumohen me bërjene , prej të cilave pas njëjave dalin të cilatkanë vetëm këmbë të pasme.Pas disa javëve u rriten edhekëmbët e përparme, kurse bishtii zhduket.

vezëvekokëplotë

97

TË USHQYERIT E SHËNDETSHËM

Përkujtohu nga viti i kaluar!Çfarë na tregon piramida e tëushqyerit?

Çfarë ushqimi duhet të jetëpërfshirë në të ushqyerit tonë?

Ushqimi i rregullt i fëmijëve është mjaft irëndësishëm për rritjen dhe zhvillimin e tyretë drejtë.Çdo ditë në organizmin tonë futim ushqim tëndryshëm. Ushqimi mund të jetë meprejardhje bimore dhe shtazore. Të gjithadrithërat, pemët dhe perimet bëjnë pjesë nëushqimin nga bota bimore. Mishi, peshku,vezët, qumështi dhe të gjitha prodhimet ngaqumështi janë ushqim me prejardhjeshtazore. Për zhvillim të drejtë organizmit inevojitet të gjitha vitaminat, mineralet dheshumë përbërës tjerë ushqimorë të cilët nukjanë vetëm në një lloj të ushqimit. Prandajduhet të ushqehemi me ushqim të llojllojshëm.

Të gjithë njerëzve nuk u nevojitet sasi e njëjtë ushqimi. Sa ushqim na nevojitet varetnga madhësia jonë, mosha, gjinia dhe nga aktivitetet që i kryejmë.

98

Si të ushqehemi drejt?

* Mos ha shpejt!* Përtype mirë ushqimin!* Mos i kapërce kafjallet!* Mos u ngop!* Ha shumë pemë dhe perime!* Konsumo shumë ujë në organizëm!* Pemët dhe perimet laji mirë para se t'i hash!* Ha matur!* Ha më shpesh!

A je ushqyer dje me ushqim të shëndetshëm? Plotëso tabelën për ditën e djeshme dhe

shëno me për ushqim të rregullt e për ushqim jo të rregullt.

mëngjesi zemra dreka zemra darka

Cili është ushqimi yt i preferuar?Abën pjesë ai në ushqimin e shëndetshëm

Ushqimi i zier është shumë më i shëndetshëm se ushqimi i fërguar. Ushqimi ifreskët është i shëndetshëm dhe i përmban vitaminat dhe mineralet e nevojshme sesa ushqimi i konservuar.

Nëpërmjet ushqimit lehtë mund të barten sëmundje ngjitëse. Është mjaft erëndësishme enët me të cilat ushqehemi të jenë të pastra, por gjithashtu edhe duarttona duhet të jenë të pastra.

Ushqimi i cili nuk është i freskët dhe është i prishur mund të jetë shumë irrezikshëm

?

_________________________________________________________________

.

ushqim i konservuar

99

HIGJIENA PERSONALE

.

Higjiena personale është njëri ndër kushtet më kryesore për shëndet të mirë.Higjiena nënkupton mirëmbajtjen e pastërtisë së trupit.

Kudo rreth nesh ka një numër të madh bakteresh dhe mikroorganizmash të imëttë cilët mund të shkaktojnë sëmundje të ndryshme. Prandaj është shumë erëndësishme që për çdo ditë ta mbajmë pastërtinë e duarve, këmbëve, trupit,dhëmbëve dhe t'i pastrojmë flokët dhe thonjtë.

Përveç pastërtisë së trupit është shumë me rëndësi edhe pastërtia e teshave tëtua të cilat duhet t'i ndërrojmë për çdo ditë

Rregullat për mirëmbajtjen e higjienëspersonale:- larja le të bëhet e përditshme,

e shëndoshë dhe e këndshme;- duart laji shpesh gjatë ditës;- këshillohu me stomatologun tënd për

higjienën e gojës;- rregulloje dhomën tënde dhe mos harro

ta ajrosësh rregullisht.

në dushshprehi

baktere, mikroorganizma

100

KONTROLLIMI MJEKËSOR

? ______________________________________________________________________________________________________

E dimë se për mirëmbajtjen e shëndetit tonë është i nevojshëm ushqimi illojllojshëm dhe i shëndetshëm, higjiena, aktiviteti fizik, por gjithashtu edhekontrollimet mjekësore dhe vaksinimet e rregullta.

Në shkollën tënde, si dhe në të gjitha shkollat e tjera bëhen kontrollime tëpërkohshme mjekësore të cilat quhen kontrollime sistematike.

Pse janë të rëndësishme ato

Për shëndetin e njerëzve kujdesen punëtorët shëndetësorë në institucionetshëndetësore: ambulancat dhe spitalet.

Në bëhet kontrollimi i të gjitha organeve të njeriut.Këto kontrollime bëhen në moshë të caktuar dhe ato kanë për qëllim që t'i zbulojnëmangësitë dhe sëmundjet e organizmit siç janë problemet me sytë, puna jo e drejtë ezemrës, çrregullimet e boshtit kurrizor etj. Më lehtë shërohen mangësitë dhesëmundjet e zbuluara më herët.

Për mbrojtjen e shëndetit janë shumë të rëndësishme edhe erregullta. Me vaksinën në gjak barten sasi të vogla baktere të dobësuara nga ndonjësëmundje ngjitëse. Këta mikroorganizma e nxitin organizmin të krijojnë antitruptha tëcilët do të luftojnë kundër mikroorganizmave infektuese. Ata për disa ditë do tëasgjësohen, por krijohen edhe antitruptha të rinj të cilët e mbrojnë organizmin njëkohë të gjatë ose përgjithmonë.

Vaksinat merren nëpërmjet: prerjes sipërfaqësore të lëkurës, me injeksion oseme lugë.

Vaksinat na ndihmojnë që të mbrohemi nga sëmundje të ndryshme siç janë:turbekulozi, fruthi, paraliza e fëmijëve, difteria, tetanusi, gripi etj.

kontrollimet mjekësore

vaksinimet

101

KONTROLLOJE DITURINË TËNDE

Lidhi!

natyra e gjallë

natyra jo e gjallë

* guri* merr frymë* rëra* zhvillohet* ushqehet* hedh materie të panevojshme* nuk merr frymë* pi ujë* nuk pi ujë

Qeniet e gjalla nuk mund të mbijetojnë pa ____________________.

Dallimet ndërmjet bimëve dhe shtazëve

Kushte kryesore për jetë janë

:- _____________________________________- _____________________________________- _____________________________________- _____________________________________

:1. _________________ 4. ________________2. _________________ 5. ________________3. _________________ 6. ________________

102

Vetë e krijojnë ushqimin:

a) bimët b) shtazët c) njeriu

Shkruaj, si e krijojnë bimët ushqimin.

+

+ = sheqer

Shkruaji pjesët e lules.

103

EKOLOGJIA

EKOLOGJIA ËSHTË SHKENCËPËR PLANETIN E TOKËS

Njeriu gjithmonë ka pasur ndikim ndaj natyrës së gjallë. Në të kaluarën ndikimi itij ka qenë mjaft i rëndësishëm, por për çdo ditë ai u bë gjithnjë më i madh. Siç janështuar nevojat për njeriun, gjithashtu ai gjithnjë e më tepër e ka ndryshuar natyrën. Ika prerë pyjet, në tokat pjellore ka ndërtuar qytete, madJe edhe nga deti ka marrëtokë. Në natyrë ka mbetur një pjesë e vogël të cilën njeriu nuk e ka ndryshuar dhe e kaaftësuar për vete.

Njeriu ka krijuar shumë gjera të dobishme. Por me ndryshimin e natyrës ai kabërë edhe shumë gabime siç janë: shkatërrimi i tokës pjellore, asgjësimi i pyjeve,rrallimi i shumë kafshëve dhe shpendëve.

Në këtë mënyrë njerëzit e ndryshojnë mjedisin jetësor dhe kushte për jetë tëorganizmave që jetojnë atje. Në këtë mënyrë bëhet edhe zhdukja e një numri të madhbimësh dhe shtazësh. Këto bimë dhe shtazë quhen

Mjedisin jetësor njerëzit e shkatërrojnë edhe me ndotje të ajrit, ujit, tokës, ngafabrikat, kimikalitë që i shfrytëzojnë në bujqësi, gazet dalëse nga automjetet e tjera.

Që të mbrohet mjedisi jetësor vëmendje gjithnjë më e madhe i kushtohetekologjisë dhe kontrollit ekologjik e cila i mat ndotjet e mjedisit jetësor dhe njëkohë-sisht kërkon mënyrë për mbrojtje të saj të shpejtë dhe efikase.

është pjesë e biologjisë e cila i studion raportet e organizmave të gjallë nëmjedisin jetësor.

Njeriu ka ndikim të madh ndaj natyrës së përgjithshme të gjallë dhe jo të gjallë.Dituritë që dalin nga ekologjia duhet ta pengojnë ndotjen e mjedisit jetësor.Sot detyrë më e rëndësishme e të gjithë neve është ta mbrojmë planetin tonë.Të gjithë ne duhet ta ruajmë natyrën, ndoshta më së tepërmi nga vetë ne, sepse

njeriu është ai i cili e shkatërron më tepër.

lloje të rrezikuara.

Ekologjia

107

MJEDISET JETËSORE

Qeniet e gjalla jetojnë në të ndryshme . Në çdo mjedisjetësor kushte për jetesë ndryshojnë. Dallojmë tri mjedise jetësore:

- ajrore-tokësore (ku bëjnë pjesë shtazët që jetojnë në pyje, livadhe,pemishte...)

- ujore (në lumenj, këneta, liqene, moçale...) dhe- toka si mjedis jetësor.

mjedise jetësore

Mjedisi jetësor është rrethinanë të cilën jeton një bimë,shtazë ose njeriu ku i gjen tëgjitha kushtet e nevojshme përjetë.

Çdo bimë dhe shtazë më mirë rriten në mjedisin e vet jetësor sepse janëpërshtatur kushteve të cilat ndikojnë atje.

Vështroji figurat dhe shkruaj për çdo shtazë në cilin mjedis jetësor jeton.

Shtazët aftësohen në mjedisin jetësor në të cilin jetojnë.

108

Varësisht nga pamja e shtazëve, mund të caktojmë se në cilin mjedis jetojnë.

Kështu, shtazët që jetojnë me mjedisin jetësor, lëvizin me ndihmën e këmbëve dhe

krahëve.

Shkruaj disa shtazë që jetojnë në këtë mjedis

tokë-ajër

.__________________________________________________________________________________________________________________

Shtazët që jetojnë nëlëvizin me ndihmën e

fletëve (krahëve).Shtazët më të përhapura në ujëjanë peshqit.

mjedisinjetësor ujor

Peshqit më të njohur në vendin tonë janë: trofta, bellvica, siluri, mlyshi, krapi etj.

Ekziston një grup i shtazëve i cilijeton . Të tilla janë: lejlekët,çafkat, bretkosat, breshkat e ujit,patat e egra etj. Trupi i tyre ështëaftësuar për jetë në ujë dhe në tokë, epër disa edhe në ajër.

pranë ujit

Çafka ka qafë të gjatë dhe sqep tëmprehtë me të cilin i thumbonpeshqit. Këmbët e gjata nuk lejojnëqë t'i lagen .pendlat

109

Shtazët që jetojnë brenda , aftësohen me trupin e tyre në të. Trupin e kanë tëzgjatur sikurse skraja ose kanë këmbë si lopatëza për ta gërryer tokën.

në tokë

Brenda në tokë jetojnë: milingonat, minjtë, zhapinjtë, gjarpërinjtë etj.

Shtazë më e përhapur brenda në tokë është skraja e shiut.

110

LIDHSHMËRIA MIDIS NATYRËSSË GJALLË DHE JO TË GJALLË

Përkujtohu dhe plotëso!Çka bën pjesë në:natyrën e gjallë _____________________________________________________natyrën jo të gjallë ___________________________________________________

Amund të jetojnë bimët dhe shtazët pa ujë, ajër, tokë, diell, nxehtësi?_________________________________________________________________

Çka u nevojitet bimëve që vetë të krijojnë ushqim? (përkujtohu në faqen 88)__________________________________________________________________________________________________________________________________

Prej gjithë kësaj mund të përfundojmë se uji, ajri, toka, dielli dhe nxehtësia janë tëlidhura me bimët, shtazët dhe njeriun, respektivisht natyra e gjallë është lidhur menatyrën jo të gjallë.

Por, gjithashtu, edhe natyra jo e gjallë është kushtëzuar drejtpërdrejt nga natyra egjallë.

Përkujtohu!

Kush ka merita për krijimin e humusit (tokës pjellore)?_________________________________________________________________

Në krijimin e tokës dhe thërrmimin e shkëmbinjve, përveç ujit, erës dhe nxehtësisë,marrin pjesë edhe ___________________________________________________.

natyra jo e gjallë

natyra e gjallë

uji, ajri,toka, dielli

bimëtshtazëtnjeriu

111

Tanimë thamë se bimët vetë e prodhojnë ushqimin. Prandaj ato i quajmë. Këtë ushqim e hanë shtazët të cilat ushqehen me bimë. Ato janë

, kurse e hanë nëpërmjet barngrënësve.Shtazët, nga ana tjetër, nuk prodhojnë ushqim. Ato vetëm e harxhojnë atë dhe

prandaj ato i quajmë . Edhe njeriu bën pjesë në .

Në këtë mënyrë formohen zinxhirët e të ushqyerit

prodhuesbarngrënësit mishngrënësit

harxhues harxhuesit

.

natyra jo e gjallë

uji ajri toka dielli

natyra e gjallë

bimët shtazët njeriu

barngrënëse mishngrënëse gjithëçkangrënës

vetë ekrijojnë ushqimin

prodhuesit harxhesit

112

Të gjithë zinxhirët e të ushqyerit fillojnë me bimët.

NJERIU I SHFRYTËZON BIMËT DHE SHTAZËTNË TË USHQYERIT E TIJ

Në të ushqyerit e tij njeriu i shfrytëzon bimët dhe shtazët.Bimët mund t'i hajë në gjendje të freskët, të ziera ose të konservuara

Ushqimin me prejardhje shtazore e ha vetëm të përgatitur

Edhe bimët edhe shtazët janë burim i rëndësishëm i ushqimit për njeriun

.

.

.

113

LIDHJET MIDIS ORGANIZMAVE DHEVENDBANIMEVE TË TYRE

Bimët dhe shtazët varen njëra nga tjetra dhe prandaj jetojnë në bashkësi.Në natyrë çdo gjë varet njëra nga tjetra. Natyra e gjallë varet nga ajo jo e gjallë,

bimët nga shtazët, shtazët nga bimët, njerëzit nga natyra e gjallë dhe jo e gjallë.Bimët dhe shtazët jetojnë bashkë dhe bashkë luftojnë për ekzistencë. I

shfrytëzojnë kushtet e njëjta për jetë: dritën, nxehtësinë, ajrin, tokën.Bimët shërbejnë për pastrimin e ajrit dhe si ushqim i disa shtazëve. Por,

gjithashtu, një numër i madh i shtazëve nuk do të mund të shumohet pa praninë eshtazëve.

Edhe shtazët ndikojnë ndaj jetës së bimëve. Me frymëmarrje lëshojnë dioksidkarboni, i cili për bimët është i domosdoshëm për krijimin e ushqimit. Shtazët,gjithashtu, kontribuojnë për pllenimin e bimëve. Shpendët bëjnë mbjelljen e farave.Tanimë kemi mësuar se duke i falënderuar shtazëve krijohet humusi (plehu natyror).

Shtazët nuk mund të jetojnë pa bimët, por edhe jeta e bimëve varet nga shtazët.Jeta e tyre zhvillohet në bashkësinë jetësore, e cila është e varur nga natyra jo e gjallë.

Në çdo bashkësi jetësore kushtet për jetë janë të ndryshme.

114

nxehtësia

toka

ajri

bashkësiajetësore

drita

ven

db

anim

i

uji

bimët

shtazët

KONTROLLOJE DITURINË TËNDE

Ekologjia është ______________________________________________________________________________________________________________________

Mjediset jetësore

Mjedisi jetësor është ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Plotëso

uji ajri toka dielli

bimët shtazët njeriu

115

barngrënëse mishngrënëse gjithëçkangrënës

vetë ekrijojnë ushqimin

FJALORi fjalëve të panjohura

AKULL

AVULL UJI

BAKTERE

BIOLOGJI

BURIM MINERAL

BURIM TERMAL

DIOKSID KARBONI

EKSPERIMENT

FIZIKË

GLOB

HULUMTIM

HUMUS

KIMI

KONDENSIM

KONTEJNER

MATERIE

METEOROLOGJI

MIKROORGANIZMA

NATYRË E GJALLË

Uji në gjendje të ngurtë, në temperaturë nën 0 C.

Uji në gjendje të gaztë, mbi 100 C.

Organizma shumë të vegjël të padukshëm me sy, disa prej tyre shkaktojnësëmundje ngjitëse.

Shkenca e cila i studion organizmat e gjallë në mjedisin e tyre jetësor.

Burimi, uji i të cilit përmban materie të tretura minerale.

Burimi me ujë të nxehtë mineral.

Gazi i cili krijohet gjatë frymëmarrjes dhe djegies.

Lloj i provës.

Shkenca e cila i studion materien dhe energjinë dhe ndikimi i tyre njëri ndaj tjetrit.

Modeli i rruzullit tokësor.

Aktivitet i veçantë i planifikuar dhe i përgatitur për të studiuar dhe për të zbuluarndonjë aktivitet shkencor.

Krijohet me shtresimin e baltës, rërës së imët dhe bimëve të kalbura. Në krijimin etij marrin pjesë edhe shtazët të cilat jetojnë brenda në tokë.

Shkenca për elementet dhe për përzierjen e tyre.

Shndërrimi i sërishëm i avullit të ujit në pika të lëngshme uji.

Sënduk i hapur ose i mbyllur special për mbeturina.

Në tokë ose në ujë të domosdoshme për bimët.

Shkenca e cila merret me ndryshimet në atmosferë dhe me dukuritë kohore.

Organizmat e gjallë të cilët mund të shihen me sy të gjallë.

Pjesa e natyrës e cila përfshin të gjitha qeniet e gjalla (bimët, shtazët, njerëzit).

o

0

116

117

NATYRË JO E GJALLË

OKSIGJEN

PROVË

RE

RECIKLIM

RESHTJE

SATELIT

SËMUNDJE NGJITËSE

SMOG

SHQISA

UJË MINERAL

USHQIM I KONSERVUAR

Pjesa e natyrës e cila përfshin qenet e gjalla (tokën, ujin, ajrin...).

Gazi pa ngjyrë, erë dhe shije, i cili është i domosdoshëm për frymëmarrje dhedjegie.

Studimi i dukurive të caktuara në kushte të krijuara të posaçme.

Avull i dendur uji në ajër.

Përdorimi i sërishëm i mbeturinave.

Shiu, bryma, breshri dhe bota.

Diçka që qarkullon rreth ndonjë planeti. Hëna është satelit natyror. Satelitëtartificialë i kanë bërë shkencëtarët, ata janë me formë dhe madhësi të ndryshmedhe qarkullojnë rreth Tokës.

Sëmundja e cila shpejt dhe lehtë përhapet.

Mjegulla e dendur e padukshme nga tymi dhe avullime të tjera në qytete.

Organet me të cilat organizmat i pranojnë shfaqjet e jashtme (të pamurit, tëdëgjuarit, shijen, erën, prekjen).

Uji i cili përmban minerale, xehe që gjendet në tokë.

Ushqimi i cili është mbrojtur nga prishja me procedurë speciale për paketim.

PËRMBAJTJA

Parathënie ....................................................................................................3

NATYRA ......................................................................................................7Procedurat në studimin e natyrës .............................................................................9Shfrytëzimi i shqisave dhe instrumenteve nëstudimin e natyrës .................................................................................................11Shqisat ...................................................................................................................11Prej vëzhgimit deri në eksperiment ....................................................................13Shënimi dhe tregimi i të dhënave ........................................................................16Kontrolloje diturinë tënde .......................................................................................19

MATERIALET DHE ENERGJIA NË NATYRË ...................................................21Natyra jo e gjallë është e përbërë prej materialeve të ndryshme .............................23Karakteristikat e materialeve në mjedis .................................................................27Materialet ndryshohen nën ndikimin e nxehtësisë, shtypjes .................................29Materialet që ndizen lehtë .....................................................................................32Përzierit ..........................................................................................................33Përdorimi i materialeve të ndryshme .....................................................................36Objektet që lëvizin kanë energji .......................................................................38Dielli është burim i dritës dhe nxehtësisë .............................................................41Hija ...................................................................................................................43Kontrolloje diturinë tënde ......................................................................................46

PLANETI I TOKËS ËSHTË SISTEM I NDRYSHUESHËM ....................................49Përbërja e tokës dhe relievi ...............................................................................52Toka është e pështjellë me atmosferë ..................................................................54Uji në Tokë ..........................................................................................................57Ujërat në sipërfaqen e Tokës .................................................................................58Rëndësia e ujit në natyrë ....................................................................................60Uji në natyrë qarkullon .......................................................................................61Reshjet .........................................................................................................63Ndryshimet e shpejta dhe të ngadalshme në sipërfaqen e Tokës ...........................65Nxehtësia ............................................................................................................68Tingujt ...................................................................................................................70Kontrolloje diturinë tënde ......................................................................................71

BOTA E GJALLË NË NATYRË ..........................................................................73Dallimet midis natyrës jo të gjallë dhe të gjallë .....................................................75Dallimet midis bimëve dhe shtazëve .....................................................................77Ngjashmëritë dhe dallimet midis njeriut, bimëve dhe shtazëve ..............................78Ndikimi i kushteve për jetë ndaj botës së gjallë ...................................................81

Kushtet për jetë të shtazëve ...............................................................................83Kushtet për jetë të njeriut .....................................................................................85Ushqimi është burim i domosdoshëm për jetë ......................................................87

Kushtet për jetë të bimëve ...............................................................................81

118

Bimët .....................................................................................................................87Shtazët ..........................................................................................................89Rritja dhe shumimi i bimëve dhe shtazëve ............................................................91Shumimi i bimëve .................................................................................................95Shumimi i shtazëve ..............................................................................................97Të ushqyerit e shëndetshëm ................................................................................98Higjiena personale ...........................................................................................100Kontrollimi mjekësor ..........................................................................................101Kontrolloje diturinë tënde ...................................................................................102

EKOLOGJIA ..................................................................................................105Ekologjia është shkencë për planetin e Tokës .....................................................107Mjediset jetësore ................................................................................................108Lidhshmëria midis natyrës së gjallë dhe jo të gjallë ..............................................111Njeriu i shfrytëzon bimët dhe shtazët në të ushqyerit e tij .....................................113Lidhjet midis organizmave dhe vendbanimeve të tyre ........................................114Kontrolloje diturinë tënde ....................................................................................115Fjalori i fjalëve të panjohura................................................................................116

119

Biljana Zhivkoviq

të arsimit fillor nëntëvjeçar

Prof. Dr. Gjorgji Pavllovski

Refail Sulejmani

Tome Aleksoski, Solidar Sulejmani

PROSVETNO DELLO ShARr. Dimitria Çupovski 15 - Shkup

EVROPA ‘92 - Koçan

4.200 kopje

N A T Y R Apër klasën IV

Redaktor dhe bashkëpunëtor profesional

Përkthimin dhe lekturën

Formësimin grafik, kopertinën, disejnindhe përpunimin kompjuterik

Përgatiti për shtyp - redaktimi

U shtyp në shtypshkronjën:

Tirazhi

CIP

ISBN

COBISS. MK-ID 79209994

- Katalogizacija vo publikacijaNacionalna i univerzitetska biblioteka „Kliment Ohridski“ -Skopje

373.3016:502(075.2)=163.3

@ivkovi}, BiljanaPRIRODA : u~ebnik za ~etvrto oddelenie: za devetgodi{no

osnovno obrazovanie / Biljana @ivkovi} - Skopje:Ministerstvo za obrazovanie i nauka na Republika Makedonija,2009 107 str.: ilustr. vo boja ; 29 sm

978-608-4575-21-4

Grafiçki Centar Shkup

500