Bijwerkingen van chemotherapie - Mariaziekenhuis Noord-Limburg · 2017-04-06 · de ‘schade’ in door tijdens de rustperiode van de behandeling goed te eten. Eet op ... • Laat

mensen zorgen… voor mensen

Oncologisch begeleidingsteam

Bijwerkingen van chemotherapie

Infobrochure

2 3

Mogelijke bijwerkingen 3

Bijwerkingen die minder vaak voorkomen 10

Veiligheidsmaatregelen 11

Redenen om een arts te verwittigen 12

Inhoud

Geconfronteerd worden met kanker is een ingrijpende gebeurtenis die heel wat stress veroorzaakt en een groot aanpassingsvermogen eist: de onzekerheden, allerlei onderzoeken, het moment waarop de medisch specialist u verteld heeft dat u kanker hebt en met chemotherapie behandeld gaat worden.

Deze infobrochure bevat een aantal tips en informatie die u van de medisch specialist en van uw oncocoach krijgt. Thuis kunt u de informatie nog eens rustig nalezen. Laat u niet overdonderen of afschrikken door de hoeveelheid aan informatie, deze infobrochure is enkel bedoeld als ‘gids’.

4 5

Chemotherapie is de behandeling van kanker door middel van cytostatica. Deze zijn celdodend en hebben invloed op de celdeling van de kankercellen, maar spijtig genoeg ook op gezonde cellen. De gezonde cellen hebben het vermogen om zich te kunnen herstellen. Kankercellen kunnen dat veel minder goed. Het optreden van bijwerkingen is een gevolg van dit proces. De bijwerkingen en de mate waarin, zeggen echter niets over het effect van de behandeling op de ziekte. Niet iedereen krijgt dezelfde bijwerkingen. Het optreden van bijwerkingen is niet te voorspellen.

Verminderde eetlust, smaakverandering, misselijkheid en braken• Misselijkheid en braken kwam vroeger veel voor. De huidige medicatie tegen braken

en misselijkheid (anti-emetica) kunnen deze bijwerkingen goed opvangen. Ondervindt u toch nog last? Meld dit aan de dokter zodat hij (extra) medicatie kan voorschrijven. Neem de anti-emetica in zoals voorgeschreven.

• Dwing uzelf niet bij het eten: stem de grootte van de maaltijd af op uw eetlust. Haal de ‘schade’ in door tijdens de rustperiode van de behandeling goed te eten. Eet op tijdstippen waarop u minder misselijk bent, zelfs als u ’s nachts wakker bent. Maak gebruik van regelmatig kleine maaltijden; een lege maag kan ook een misselijk gevoel geven.

• Drinken is belangrijk: de afvalstoffen die vrijkomen door de behandeling worden uitgescheiden via de nieren. Drink daarom dagelijks 2 liter vocht (tenzij uw arts anders voorschrijft). Te weinig drinken kan het misselijke gevoel vergroten en kan bijdragen tot een vieze smaak in de mond (vaak een metaalsmaak). Drink koffie of thee met melk (is milder). Gekoelde dranken kunnen het gevoel van misselijkheid verminderen.

• Koude maaltijdsalades kunnen een alternatief bieden wanneer u misselijk wordt van de geur van warme gerechten. Zorg voor frisse lucht in de kamer en vermijd etensgeuren die vrijkomen bij het koken.

• Laat uw maag weer langzaam wennen aan vast voedsel wanneer u gebraakt hebt; eet bv. een beschuit of rijstwafel. Spoel regelmatig uw mond: zo voorkomt u een vieze smaak.

• Sommige anti-emetica veroorzaken verstopping (obstipatie). Hiervoor moet u een laxeermiddel innemen (bv. Forlax®).

Laat u niet ontmoedigen, het blijft een beetje zoeken. U kunt altijd terecht bij de diëtiste. Zij kan u helpen zoeken naar andere tips die wel resultaat opleveren indien het niet zo goed lukt.

Mogelijke bijwerkingen

Een controlebezoek aan uw tandarts is aan te raden vóór u start met de behandeling. Laat best geen tandheelkundige behandelingen uitvoeren tijdens de chemo en als dit toch nodig is, bespreek dit met uw medisch specialist en vermeld dan aan uw tandarts dat u met cytostatica

behandeld wordt.

Vermoeidheid / verminderde energieDe ziekte zelf, alsook de afbraakproducten die in uw lichaam circuleren, zorgen ervoor dat u zich vermoeid voelt. Vaak wordt vermoeidheid onderkend, maar het hoort duidelijk bij het ziektebeeld. Probeer een evenwicht te vinden tussen (lichte) activiteit en rust.

Irritatie of ontsteking van het mondslijmvliesHet mondslijmvlies vormt een beschermlaag in de mond en is gevoelig voor cytostatica (chemo). Bacteriën en schimmels die in normale omstandigheden geen last bezorgen, zien kans om door het slijmvlies te dringen en veroorzaken vaak pijnlijke infecties.

• Goede mondhygiëne kan mondslijmvliesproblemen voorkomen. Poets uw tanden met een zachte tandenborstel en een fluoride tandpasta.

• Mondspoeling: om ontsteking te voorkomen, kan u de mond een aantal keer per dag spoelen met een fysiologische zoutoplossing. Die kunt u maken door een ruime koffielepel zout of natriumbicarbonaat (maagzout) op te lossen in 1 liter water. Deze oplossing is niet prikkelend en houdt het mondslijmvlies vochtig.

• Als u toch last krijgt van blaasjes en/of pijnlijke plekjes in de mond of op de tong kunt u dit best zo snel mogelijk melden aan uw medisch specialist of oncocoach. Er wordt dan een mondspoeling voorgeschreven (stomatitiscocktail). Spoel 20 minuten voor het eten met de stomatitiscocktail zodat de werking van de pijnstilling optimaal is. Deze stomatitiscocktail mag u doorslikken.

• Het is belangrijk om uw mond vochtig te houden. Dit kunt u doen door frequent te spoelen of gebruik te maken van kunstspeeksel (te verkrijgen in de apotheek) als u erg veel last heeft van een droge mond.

• Vaseline op de lippen voorkomt kloofjes.

• Tandprothese: zorg ervoor dat uw tandprothese goed past zodat er geen wondjes ontstaan door wrijving. De prothese doet u ‘s nachts best uit.

6 7

Verandering van het ontlastingspatroonNet zoals bij de slijmvliezen van de mond, kan er een ontsteking optreden ter hoogte van de slijmvliezen van de darmen. Meestal uit zich dat in diarree, soms kan obstipatie (verstopping) voorkomen, vooral als u bepaalde pijnmedicatie neemt zoals Durogesic® pleisters of medicatie tegen misselijkheid en braken.

Diarree• Voldoende vocht: drink minstens 2 liter vocht per 24 uur (tenzij uw arts anders

voorschrijft). Drink per dag een aantal koppen bouillon (zout houdt vocht vast) of tomaten-groentesap. Ook sportdranken zoals Aquarius of Isostar zijn geschikt.

• Vermijd gasvormers zoals kool, ui en prei. Wees voorzichtig met suiker en melkproducten.

• Om diarree te behandelen mag u Imodium® (loperamide) nemen, tot 8 tabletten per 24 uur. Neem contact met uw arts wanneer u, ondanks deze medicatie, langer dan 48 uur diarree hebt.

• Verzorg de huid rond de anus met vettige zalf zoals Neo-Cutigenol® of Inotyol®; durf hulp te vragen aan de verpleegkundige indien nodig.

Obstipatie• Voldoende vocht: drink minstens 2 liter vocht per 24 uur (tenzij uw arts anders

voorschrijft).

• Vezelrijke voeding: bruin of volkoren brood, groenten en fruit kan obstipatie helpen voorkomen.

• Om obstipatie te behandelen mag u per dag 1 zakje Forlax® of Movicol® of Laxido® nemen.

• Neem contact met uw arts wanneer u langer dan 4 dagen geen ontlasting hebt gehad.

• Bewegen heeft een gunstig effect op de darmperistaltiek (darmbewegingen).

Sommige cytostatica hebben invloed op de nieren en de blaaswand. Om de nieren en de blaas te beschermen, krijgt u voldoende vocht toegediend via een infuus. Indien u ondanks het infuus onvoldoende watert en indien u 2 kg in lichaamsgewicht toeneemt, krijgt u een vochtafdrijvend geneesmiddel toegediend. Durf hulp te vragen als de infuusstaander u hindert wanneer u naar het toilet wilt gaan.

Invloed op de huidDoor de cytostatica kan de huid uitdrogen of verkleuren. Bij plotse uitslag is het aangeraden uw arts te verwittigen. Bepaalde cytostatica maakt de huid gevoeliger voor de zon.

• Zonnen is afgeraden tot zes à acht weken na de behandeling.

• Gebruik regelmatig een hydraterende lotion om uw huid soepel te houden.

• Bescherm uw huid met een anti-zonnebrandmiddel met een hoge beschermingsfactor.

De huidklachten zijn meestal van tijdelijke aard, maar verdienen daarom niet minder aandacht. Wanneer u er minder goed uitziet, voelt u zich ook minder goed.

Via de Stichting tegen Kanker biedt het ziekenhuis u gratis schoonheidsverzorgingen aan onder de naam ‘Goed verzorgd, beter gevoel’.

Elke patiënt heeft recht op 6 schoonheidsverzorgingen, die tot één jaar na de behandeling benut kunnen worden. De verzorging is zowel voor mannen als voor vrouwen.

Een aangename gelaatsverzorging bestaat uit:• reiniging van het gezicht

• lichte gelaatsmassage

• aanbrengen van een hydraterend masker en een verzorgende dagcrème

U kan ook genieten van een relaxerende handmassage en desgewenst een eenvoudige maquillage.

U mag pas één week na de chemotherapie een huidverzorging laten doen, omdat de huid na de chemotherapie gevoelig is.

Inschrijven voor deze verzorgingen kan via de verpleegkundige en/of oncocoach.

8 9

HaarverliesHet is niet zeker dat uw haren gaan uitvallen; toch is het beter om er rekening mee te houden. Meestal begint het haarverlies 14 tot 16 dagen na de eerste behandeling met chemo. Haarverlies is zowel voor uzelf als voor anderen confronterend. Door het dunner worden of uitvallen van de haren kunt u misschien een verstoord zelfbeeld krijgen. Na de behandeling en soms tijdens de behandeling groeien de haren terug. De structuur van de haren kan veranderen: personen die vroeger sluik haar hadden, kunnen krullen krijgen en omgekeerd.U kleurt uw haar best met natuurlijke middelen, niet met bijtende middelen. Vraag eerst advies aan uw kapper.U kunt ook een kapper raadplegen voordat het haarverlies effectief begint. Er zijn kappers die tijd voor u nemen en u een afspraak geven buiten de gewone uren zodat uw privacy gegarandeerd blijft. De sociale dienst van het ziekenhuis kan u meer informatie geven over adressen van kappers, alsook over de financiële tussenkomst voor een pruik.

Invloed op de werking van het beenmergIn de meeste gevallen hebben cytostatica invloed op het beenmerg. Om de werking van de cytostatica op uw beenmerg na te gaan, wordt voor elke behandeling uw bloed gecontroleerd. Het gevolg van chemo kan drieledig zijn.

Leukopenie (te weinig witte bloedcellen)Witte bloedcellen staan in voor de afweer en helpen infecties tegen te gaan. Het aantal witte bloedcellen zal na de chemobehandeling in dagen tot weken dalen tot op een laagste punt, deze periode noemen we nadir.

Bij te weinig witte bloedcellen is het risico op infectie groter, vooral als dit gepaard gaat met mondslijmvliesontsteking (stomatitis).

Pijn op de plaats van de infectie en koorts zijn symptomen die u best aan de dokter meldt. Hij kan beoordelen of u een mogelijke infectie doormaakt die met antibiotica behandeld moet worden of niet. Een niet-behandelde infectie kan ernstige gevolgen hebben. Neem onmiddellijk contact op met uw huisarts of medisch specialist bij koorts boven 38.5°C of 2 keer 38.2°C (wacht in het weekend niet tot maandag).

Bij bepaalde behandelingen beslist uw medisch specialist of groeifactoren kunnen

U kunt thuis beroep doen op een thuisverpleegkundige of, indien u dat wenst, kan de verpleegkundige u leren om de injectie zelf toe te dienen. De injectie krijgt

u mee naar huis en moet in de ijskast bewaard blijven.

worden toegediend om een tekort aan witte bloedcellen te voorkomen. De groeifactoren stimuleren de aanmaak van witte bloedcellen. Ze worden met een spuit onderhuids toegediend. Om het beste resultaat te behalen, krijgt u de injectie 24 uur na de chemo toegediend. De verpleegkundige van het dagziekenhuis geeft u het uur van de toediening door.

Trombocytopenie (te weinig bloedplaatjes)Bloedplaatjes spelen een rol bij de bloedstolling. Bij een extreem tekort aan bloedplaatjes kunnen spontaan bloedingen ontstaan of blijft een wondje langer bloeden. Soms treden spontane neus- en tandvleesbloedingen op. Sommige mensen krijgen plekjes in de huid (petechiën) die op speldenknoppen lijken. Om bloedplaatjes aan te vullen en bloedingen te stoppen of te voorkomen, is een bloedplaatjestransfusie soms aangewezen.

• Wees voorzichtig en probeer wondjes te voorkomen. Houd de huid soepel en draag handschoenen bij handenarbeid.

• Indien u een bloedend wondje hebt, druk het stevig dicht tot het bloeden stopt.

• De menstruatie kan heviger worden.

• Blauwe plekken kunnen ontstaan zonder dat u zich gestoten hebt.

• Bloed in urine en ontlasting en bloedend tandvlees bij het poetsen van de tanden kunnen wijzen op trombocytopenie.

• Vermeld steeds aan de arts wanneer u medicatie neemt die invloed heeft op de bloedstolling zoals bv. Plavix®, Asafow®, Aspirine®, Marcoumar®, Pradaxa®, Eliquis®, Xarelto®.

Anemie (te weinig rode bloedcellen)Rode bloedcellen brengen de ingeademde zuurstof tot in de weefsels en organen. Zuurstof zorgt ervoor dat de nodige energie geleverd kan worden. Een tekort aan rode bloedcellen wordt anemie genoemd, in de volksmond beter gekend als bloedarmoede.

Volgende symptomen zijn kenmerkend voor anemie:• bleekheid

• vermoeidheid

10 11

• kortademigheid

• hartkloppingen

• snelle pols

• duizeligheid

• zwarte vlekjes voor de ogen

Bij ernstige anemie kan een bloedtransfusie nodig zijn.

Invloed op de menstruatieCytostatica kunnen veranderingen in het patroon van de menstruatie teweeg brengen. Soms worden bloedingen heviger en treden ze vaker op. De arts kan u ‘de pil’ voorschrijven om de bloedingen tegen te gaan. Soms stopt de menstruatie definitief. Het is mogelijk dat u vervroegd in de menopauze komt en last krijgt van opvliegers. Bespreek met de medisch specialist hoe u de overgangsklachten het best kan bestrijden.

Invloed op de vruchtbaarheidIndien u in de vruchtbare periode van uw leven bent, overleg dan met uw medisch specialist welke consequenties de behandeling heeft. Het is afgeraden voor vrouwen om tijdens de behandeling zwanger te worden en voor mannen om een kind te verwekken. Cytostatica kunnen het ongeboren kind schade toebrengen. Overleg daarom het gebruik van anticonceptiemiddelen. Het is raadzaam om de eerste dagen na toediening van chemo ook een condoom te gebruiken omdat er restanten van chemo in sperma of vaginaal vocht aanwezig kunnen zijn. Door uw therapie kan de menstruatie stoppen voor een kortere of langere periode.

Invloed op de seksualiteitKanker en seksualiteit lijken in de eerste instantie een merkwaardige combinatie. Daarenboven heerst er nog een zeker taboe rond kanker en seksualiteit. Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat 80% van de patiënten met kanker behoefte heeft om seksualiteit bespreekbaar te maken.

Bijwerkingen die minder vaak voorkomen

Invloed op het zenuwstelsel Sommige cytostatica kunnen de zenuwuiteinden beschadigen. Hierdoor kan u een tintelend of verdoofd gevoel krijgen in de vingertoppen of tenen. Het kan voorkomen dat u minder goed fijne vingerbewegingen kunt uitvoeren, zoals het dichtknopen van een kledingstuk, of dat schrijven minder vlot gaat.

Invloed op de huidSommige cytostatica kunnen het hand/voetsyndroom veroorzaken. Het hand/voetsyndroom uit zich in een pijnlijke rode verkleuring van handen en voeten. De huid is gezwollen en voelt gespannen aan vanwege vochtophoping. Jeuk en uiteindelijk blaren en infecties kunnen ontstaan. Het is belangrijk dat u bij de eerste tekenen van deze klachten de medisch specialist verwittigt.

NagelreactiesDe uitwerking van de chemo kan een tijdelijke groeistop van de nagels teweeg brengen. De nagelplaat wordt dunner en nagelgroeven ontstaan. In een latere fase verkleuren de nagels en worden ze brokkelig. Pijnlijke infecties kunnen ontstaan.

Bij bepaalde cytostatica (zoals bv Taxotère) waarvan geweten is dat ze een invloed hebben op de nagels, worden ijshandschoenen gebruikt om de nagels te beschermen.

Wanneer u geconfronteerd wordt met kanker komt seks en intimiteit op de achtergrond, na verloop van tijd hoort seksualiteit er weer bij. Dit kan tijd vragen, zeker als er beperkingen op seksueel gebied gekomen zijn. Het kan soms moeilijk zijn voor u en uw partner om er woorden voor te vinden; toch kan het helpen om elkaar te vertellen waar u behoefte aan heeft of waarover u zich onzeker voelt. De sfeer van vertrouwen blijft bestaan of wordt hierdoor juist versterkt, zodat u samen met uw partner naar nieuwe mogelijkheden kunt zoeken.

Vaak moet u zelf over seksualiteit beginnen. Ook al moet u daardoor over een drempel heen, vraag tijdig om hulp. U kunt terecht bij uw medisch specialist, huisarts, psycholoog (seksuoloog) en verpleegkundigen. Praten met vrienden en/of lotgenoten kan ook de nodige ondersteuning geven.

12 13

In het ziekenhuisUit onderzoek blijkt dat afvalproducten van cytostatica, die aanwezig zijn in urine, braaksel, ontlasting, schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid. Vooral verpleegkundigen die door hun beroep veelvuldig in contact komen met cytostatica, lopen daarbij een risico.

Daarom zult u merken dat de verpleegkundigen tijdens de behandeling maatregelen treffen, zoals het dragen van handschoenen en/of soms een mondmasker. Laat u niet afschrikken, het zijn voorzorgsmaatregelen die de verpleegkundige in acht moet nemen.

ThuisChemo kan voor gezonde mensen schadelijk zijn. Daarom is het nodig om uzelf en uw familie te beschermen vanaf dag 1 tot dag 7 na de chemo. Urine, stoelgang, bloed en braaksel kunnen afvalstoffen van de chemo bevatten.

Volgende tips kunnen u helpen in het dagdagelijkse leven thuis.

Veiligheidsmaatregelen

Na het toiletgebruik spoelt u best tweemaal door met een gesloten deksel.

Draag steeds handschoenen bij aanraking met urine, stoelgang, braaksel en bloed.

Ongelukje met urine, stoelgang, braaksel en bloed op kleding of ander linnen: bevuild linnen of kledij kan u best afzonderlijk spoelen in de wasmachine met koud water, daarna wassen op gewoon programma.

Het toilet kan u één keer per dag reinigen met een neutraal schoonmaakmiddel (bv. afwasmiddel of groene zeep).

Mannen urineren het best zittend op het toilet om spatten te voorkomen.

Was zorgvuldig uw handen wanneer u in aanraking bent gekomen met urine, ontlasting en braaksel.

Ongelukje met urine, stoelgang, braaksel, bloed: doe handschoenen aan, neem het grootste gedeelte weg met keukenrol, reinig de rest met veel water. Doe het afval in 2 plastic zakken, sluit ze goed en gooi ze daarna in de vuilbak.

Doe inlegpampers en pampers steeds in 2 plastic zakken, sluit ze goed en gooi ze daarna in de vuilbak.

Invloed op de ogen Raadpleeg uw medisch specialist indien u last hebt van branderige of prikkelende ogen ten gevolge van de chemobehandeling. Hij/zij kan oogdruppeltjes voorschrijven.

Invloed op het gehoorSommige cytostatica kunnen gehoorverlies of oorsuizen veroorzaken.

Invloed op organen: nieren, lever, hart en longen Cytostatica kunnen belastend zijn voor de nieren en de lever. Uzelf zal hier niets van voelen. De medisch specialist controleert de functie van lever en nieren bij iedere raadpleging. Indien nodig zal uw medisch specialist de medicatie aanpassen of tijdelijk uitstellen. Bepaalde cytostatica hebben invloed op hart en longen. Als dat bij u het geval is, zal de medisch specialist u op de hoogte brengen. Hij zal uw hart en longen regelmatig laten controleren.

14 15

Redenen om een arts te verwittigen

Bij volgende klachten neemt u onmiddellijk contact op met uw arts:• Koorts van 38.5°C en hoger of wanneer u twee keer 38.2 °C of hoger meet

• Koude rillingen

• Langdurige bloedneus (langer dan 30 minuten)

• Blauwe plekken, zonder dat u bent gevallen of u hebt gestoten

• Aanhoudend bloeden van een wondje (langer dan 30 minuten)

• Bloed in de ontlasting of urine

• Braken langer dan 24 uur

• Diarree langer 48 uur

• Obstipatie (verstopping) langer dan 4 dagen

• Plotselinge huiduitslag

Wanneer u twijfelt, of zich onzeker voelt over bepaalde klachten, neem dan contact op met

uw oncocoach.

Mariaziekenhuis vzw Maesensveld 1 3900 OverpeltTel. +32 11 826 000 Fax +32 11 826 001 [email protected] www.mariaziekenhuis.be

Versie: 6 juli 2015