Batman köylerindeki kaya oyma ev geleneği içerisinde ramazan yağız evi

EDİTÖRLER I EDITORSMeryem ACARA ESEREbru BİLGET FATAHA

Gülseren KOYUN

XVI. ORTACAG-TÜRK DÖNEMİ KAZILARIVE SANAT TARİHİ ARASTIRMALARI

SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ18-20 EKİM 2012

PROCEEDINGS OF THE XVlthSYMPOSIUM OF MEDIEVAL-TURKISH ERA

EXCAVATIONS AND ART HISTORY RESEARCHES18-2Qth OCTOBER 2012

CİLT 1SiVAS 2014

• CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ YA YfNLARI; NO: 152

CİLT l

ULUSLARARASI KATILIMLI XVI. ORTAÇAG-TÜRK DÖNEMİKAZILARI VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU

CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ - SİVAS18-20 EKİM 2012

PROCEEDINGS OF THE XVIth INTERNATIONAL SYMPOSIU1VIOFMEDIEVAL-TURKISH ERA EXCAVATIONS AND ART HISTORY

RESEARCHESCUMHURiYET UNIVERSITY - SİVAS

l8-20th OCTOBER 2012

VOLUlVIE 1

SİVAS, 2014

CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ YA YINLAIU NO : 152

07/02/2014 tarih ve 2014/-3mımaralı Cumhuriyet Üniversitesi Yayın Komisyonu Kararı ve19/02/2014 tarih ve 201411-6 numaralı Yönetim Kurulu Kararı ile basımı uygun görülmüştür.

ISBN - 978-605-4561-28-5 (Tk)ISBN - 978-605-4561-29-2 (Le)

Ediförler I EditorsYrd. Doç. Dr. Meryem ACARA ESERYrd. Doç. Dr. Ebru BİLGET FATAHAAras. Gör. Gülseren KOYUN'

SE1\1POZYUM DÜZENLEME KURULU I SYMPOSIUM ORGANIZING COM.MITTEEYrd. Doç. Dr. Turgay YAZARDoc. Dr. Erdal ESERYrcl. Doç. Dr. Meryem ACARA ESERYrd. Doç. Dr. Ebru BİLGET FATAHAÖğr. Gör. Ayşe Başak AKAYAraş. Gör. Gülseren KOYUN

SEMPOZYUM BİLİM KURULU I SYMPOSIUM SCIENTIFIC BOARDProf. Dr. Hakkı ACUNProf. Dr. Erol ALTINSAPANProf. Dr. Rüçhan ARIKProf Dr. Serpil BAÔCIProf. Dr. Ömür BAKIRERProf. Dr. Ali BAŞProf. Dr. Yılmaz CANProf. Dr. Sema DOGANProf. Dr. Aynur DURUKANProf. Dr. Mustafa DENKTAŞProf. Dr. Bozkurt ERSOYProf Dr. Hamza GÜNDOGDUProf. Dr. Recai KARAHANProf. Dr. Hasim KARPUZProf. Dr. ze;nep MERCANGÖZProf. Dr. Selçuk MÜLAYİM

Prof. Dr. Günsel RENDAProf. Dr. Gönül ÖNEYProf. Dr. Yıldız ÖTCKENProf.Dr. Yıldıray ÖZBEKProf. Dr Mehmet ÖZKARCIProf. Dr. Sacit PEKAKProf. Dr. Kadir PEKTAŞProf. Dr. Abdüsselam ULUÇAMProf. Dr. Ali Osman UYSALProf. Dr. Rahmi Hüseyin ÜNALProf. Dr. Filiz YENi~>EHtRUüôLUDoç. Dr. Nilay ÇORA.GAN KAR.AKA yADo~\ Dr. Erdal ESERYrd. Doç. Dr. Meryem ACARA ESERYrd. Doç Dr. Ebru BiLCrET FATAHAYrd. Doç Dr.Turgay YAZAR

Baskı : Cumhuriyet Üniversitesi Matbaası - SİVASSivas Cumhuriyet Üniv., 2014

Kitap İsteme Adresi : Cumhuriyet ÜniversitesiKütüphane ve DokümantasyonDaire Başkanlığı58140 SİVAS

CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİEDEBİYAT FAKÜLTESİ

SANAT TARİHİ BÖLÜMÜ

ULUSLARARASI KATILilVILI XVI. ORT AÇAG-TÜRK DÖNEMİKAZILARI VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU

CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ - SİVAS18-20 EKİM 2012

PROCEEDINGS O:F THE XVlth INTERNATIONAL SYMPOSIUM OFl\ılEDIEV AL-TURKISH ERA EXCAVATIONS AND ART HISTORY

RESEARCHESCUMHURiYET UNIVERSITY - SİVAS

18-20th OCTOBER 2012

Editörler I EditorsYrd. Doç. Dr. Meryem ACARA ESERYrd. Doç. Dr. Ebru BİLGET FAT AHA

Araş. Gör. Gülseren KOYUN

z

SEMPOZYUM DÜZENLEME KURULU I SYl\!lPOSIUl\!I ORGANIZINGCOMMITTEE

Yrd. Doç. Dr. Turgay YAZARDoç. Dr. Erdal ESER

Yrd. Doç. Dr. Meryem ACARA ESERYrd. Doç. Dr. Ebru BİLGET FATAHA

Ôğr. Gör. Ayşe Başak AKAYAraş. Gör. Gülseren KOYUN

Prof. Dr. Hakkı ACUNProf. Dr. Erol ALTINSAP ANProf. Dr. Rüçhan ARIKProf Dr. Serpil BAÔCIProf. Dr. Ömür BAKIRERProf. Dr. Ali BAŞProf. Dr. Yılmaz CANProf. Dr. Sema DOGANProf. Dr. Aynur DURUKANProf. Dr. Mustafa DENKTAŞProf. Dr. Bozkurt ERSOYProf. Dr. Hamza GÜNDOÖDUProf. Dr. Recai KARAHANProf. Dr. Haşim KARPUZProf. Dr. Zeynep MERCANGÖZProf. Dr. Selçuk MÜLAYİM

Prof. Dr. Günsel RENDAProf. Dr. Gönül ÖNEYProf. Dr. Yıldız ÖTÜKENProf.Dr. Yıldıray ÖZBEKProf. Dr Mehmet ÖZKA.RCIProf. Dr. Sacit PEKAKProf. Dr. Kadir PEKTAŞProf. Dr. Abdüsselam ULUÇAMProf. Dr. Ali Osman UYSALProf. Dr. Rahmi Hüseyin ÜNALProf. Dr. Filiz YENİŞEHİRLİOGLUDoç. Dr. Nilay ÇOR.AGAN KARAKAY ADoç. Dr. Erdal ESERYrd. Doç. Dr. Meryem ACARA ESERYrd. Doç Dr. Ebru BİLGET FATAHAYrcl. Doç Dr.Turgay YAZAR

SEMPOZYUM BİLİM KURULU I SYMPOSIUM SCIENTIFIC BOARD

*Yayımlanan yazıların içeriğinden yazarlar sorumludur.**Bildiriler yazarların soyadlarına göre düzenlenmiştir.

Sivas Ticaret ve Sanayi Odası

derm~kir k ı J d I il 0 I, I (il (JU l, c H Ik

Sponsorlarzmzzateşekkür ederiz

İÇİNDEKİLER I CONTENTS

Prof. Dr. Faruk KOCAC1K'm Konuşması ix

Sunuş. xi................................

Hakkı ACUNAn d l 'd k · .,..r "hl Kô ··1" ·a oıu a ı tvamazg» ı opru eı J

Rüçhan ARIKAnadolu Selçuklu Tasvir Sanatı Hakkmda 15

Remzi AYDINHuvand Hatun Camisi'ne Osmanlı Dönemindeki Müdahaleler 35

Gökben AYHANL··1 · .... · ' l t: . G" "lu e Terminotojisinin Sorun arı zenne oruş er 53

Anar AZİZOV ve Aliye Y!LNL4.ZBatman KöylerindekiKaya Oyma Ev Geleneği İçerisinde Ramazan Yağız Evi 65

11. Örcün BARISTA)

Klasik Dönem Kadı Defterlerindeki 16. Yüzyıl Maddi Kültür Varlıklarıyla İlgili Bilgiler .. 81

Ali BAS..Konya-Karapınar-Ereğli Kervan Yolu 91

Mustafa Gürbüz BEYDİZMinyatürlerdeGörülen Osmanlı Gemilerinin Realitesi.. J 11

Z. Kenan BİLİCİMuhayyel Tarihe Bir İtiraz:Uzıuıköprü-Park Çeşmesi ya da Cisr-İ Ergene'nin İnşaKitabesi ılfeselesi ·· ··· ·· ··· ·· 125

Mustafa BULUTServet Seza Kadm Efendi Türbesi 141

Solmaz BUNULDAY HASGÜLERÇağdaş Sanatın Galeri Mekanı İle Sorunlu İlişkisi: 1970 Sonrası 151

Yılmaz BOKTELBursa Molla Arap (Balaban Bey) Camii 19. ve 20. Yüzyıl Onarımları Üzerine Notlar ..... 161

Selman CANOsmanlı Arması 'nın Dog~uş·u ... · · · · · .. · · · · · · · · · · · .. · · · · · · · .. · .. · .. · · · .. · · · · · · · .. · · .. · .. · · · · · · .. · · · 173~1 ' . • •••••••••••• ~ ' •••••••••••

Hülya COŞGUNARAS ŞAHNABelisırma: Direkli Kilise.................................................................................. 181

' ' . ' ' ' ······················Şakir ÇAKAIAKBirgi, Derviş Ağa Darüllıadisi Restorasyonu Hakkında Bir Değerlendirme 199

vii

Halit ÇAL

Kırklar Mezarlığı 2011 Yılı Kazısı 213Nusret ÇAM

Ankara Muhyiddin Mesud (Alaeddin) Camii ve Selçuklu Sartıyı 227Nilay ÇORAGAN KARAKAYA

Kayseri 'nin Yeşilhisar İlçesi Gülbayır (Kestelic] Mevkii 'ndeki Bizans Kaya Yerleşimleri 247Ertan DAŞ

İzmir/Bornova Yakakôy Mezarlığı Kazı ve Temizlik Çalışmaları 263Mustafa DİGLER

Sivas Gök Medrese Ve Şifaiye 'ftiledresesimle Taş İşçiliğinde Kullanılan Motiflerin PlastikAçıdan Değerlendirilmesi 279Remzi DURAN-Ali BAŞ-Ruhi ÖZCAN

Tarihi Köprüler Aracılığıyla Konya 'nın Tarihi Ulaşım Ağı iizerine Değerlendirmeler .... 297A. Şevki DUYA/fAZ

Kentsel Gelişim ve Mimari Örnekler Bağlamında Kırkağaç İlçesi 30.9Osman ERA VŞAR

2011 A/ara Kazısı 329Osman ERA VŞAR -Ayşıl TOKEL YAVUZ

Kuzey Anadolu Yolları ve Yolüstü Kuruluşları Sinop 'tan Güneye İnen Anayol VeBağlantıları 341Gül ERBAY ASL/TÜRK

Çağdaş Türk Seramik Sanatında Enstalasyon Örnekleri ve Estetik Anlayışı 361Süreyya EROGLU -A. Alev DİRER AKHAN

Gelendost Afşar Köyü Camii 379Bozkurt ERSOY--Akın ERSOY-· Harım ÜRER

İzmir'in Türk Dönemine Ait İlk Dini Yapısı: Kadifekale Mescidi 391Erdal ESER

Divriği Kalesi Kazı .sı: 2006-2012 405Nakış KARAMAGARALl-Alp Oğuz TURAN

Eski Ahlat Şehri Kazısı, Çifte (Büyük) Hamam 'ın Geçici Koruma Çalışmaları. 421Emine KARP UZ

Sivas Bakırcılığı ve Bakır Kaplardan Örnekler 43 7Haşim KARPUZ

İç Anadolu Bölgesi Köy Odaları 455

viii

Prof. Dr. Faruk KOCACIK'ın Konusması'

Sayın Konuklar, Değerli Çalışma Arkadaşlarım, Sevgili Öğrenciler ve BasınımızınDeğerli Mensupları,

Özellikle burada sizlerle birlikte olmaktan dolayı çok mutlu olduğumu belirtmek vekatkılarınız için, onurlandırdığınız için teşekkür etmek istiyorum.

Sosyal bilimci olmam nedeniyle birkaç cümle söylememi sanırım değerli konuklarhoşgörü ile karşılar. Toplumların en önemli güç merkezlerinden biri tarihleridir vetoplumlarda milletlerin devamını sağlayan en önemli unsur da tarihsel temelleredayanmaktadır. Hepimiz biliyoruz, tarih ve tarih eğitimi, bireylerde ait olma duygusu ve tarihbilincini oluşturmada da büyük etkendir ve tarih bilincinin oluşmasında arkeoloji ve sanattarihinin ne kadar önemli olduğunu hepimiz biliyoruz. Arkeoloji ve Sanat Tarihi bizi ilkyüzyıllardan bugüne, bugünü de geleceğe uzatan önemli bir köprü görevindedir. Ama bugörevi yaparken de yapıtlarımıza sahip çıkmak, onları bugünkü nesillere ve geleceğinaydınlatılmasında önemli rol alacak gelecekteki kuşaklara aktarmak en önemligörevlerimizden biri olmalıdır.

Gene biliyoruz ki Anadolu medeniyetlerin beşiği, birçok medeniyetin filizlendiği birortamdır. Sivas'uruz da öyle. Adeta bir açık hava müzesidir. Burada da, sizler daha iyibiliyorsunuz, medreselerden camilere, köprülerden hamamlara kadar birçok tarihi eserimiz,anıtlarımız var. Araştırılacak, araştırılan birçok konumuz var. Umuyorum ki bu sempozyumArkeoloji ve Sanat Tarihi dalında bize çok önemli katkılar sağlayacak ve hem bugünüanlamamızda hem de geleceği aydınlatmamızda önemli etkilerde bulunacaktır.

Üniversitemizde 16 fakülte var ve bugüne kadar hep Tıp Fakültesi ile ön plana çıktık.Ama ben istiyorum ki artık Tıp Fakültesi yalnız kalmasın, ona bir kardeş lazım. En güzelkardeş de - sanıyorum en zor teşhis de budur - sanat tarihi, arkeoloji ve güzel sanatlar ileyeni bir bütün olmayı diliyoruz. Bununla ilgili çalışmalar yapıyoruz. Katkılarınız bu hedefteçok önemli olur bu açıdan.

Hepinize tekrar onurlandırdığınız için çok teşekkür ederim. Çok değerli konuklar var,hepsinin adını saymak elbette uzun zaman alır, ama izin verirseniz bir tanesini ayırayım.Hepinizin adına temsilci olarak, 1982 senesinde ilk geldiğimde -30 senedir buradayım- değerliarkadaşım Gazi Üniversitesi rektörü Prof. Dr. Hakkı Acun beraber geldiğimiz kadroda yeralan bir isimdi. Yıllardır da dostluğumuz sürdü. Böyle bir forumda bir arada olmak benim içinbüyük mutluluk. Şahsında hepinize ve kendisine tekrar teşekkür ediyorum.

Sempozyumun hem bilim hayatımıza hem de üniversitemize katkılar sağlamasınıumuyor, en derin sevgi ve saygılarımı sunuyorum.

Prof. Dr. Faruk KOCACIKCumhuriyet Üniversitesi Rektörü

ıx

BATMAN KÖYLERİNDEKİ KA YA OYMA EV GELENEGİ İÇERİSiNDE

RAMAZAN YAGIZ EVİİ

Anar AZİZOV ve Aliye YILMAZ*

Özet

Kayalara oyulan mağara şeklindeki doğal sığınak/arıyla, ilgi çekici kültürel mirası barındıranGüneydoğu Anadolu 'da, Eskiçağdan günümüze değin mekdn çeşitliliği ve zenginliğini koruyarak ulaşan çoksayıdakaya evlerin kullanıldığı bilinmektedir. Ünik ve tipik özellikleriyle belirgin olan bölgedeki söz konusuevlere Batman 'do da rastlandığı gibi, kentin özellikle güneydoğusunda yer a/arı Hasankeyf,' Gercüş ilçeleri veçevre köylerinde, çok fazla örneği barındırdığı anlaşılmaktadır

Çalışma kapsamında incelenen Ramazan Yağız Evi, Bainum 'ın Gercüş ilçesinden kuzeydoğu yönünedoğru ]./ km. uzaklıkta; Siirt sınırı yakınındaki terk edilmiş Dereli Koyü 'nde yer almaktadır. Günümüzde alilhanenin meskun bulunduğu köyün doğal kaya üzerine teraslanan yaklaşık 800 1111 '!ik alandaki evleri arasında,diğerleri ile benzer karakterde olup, daha büyük boyutlu ve erken tarihli olmakla beraber, köyün mevcutyerleşim yerine kurulan ilk sivil yapılarından olması bakımından da ayrı bir ônenı arz eden Ramazan Yağız Evi,yüzyıldan fazla geçmişi ile 1993 yılına kadar kullanılmanın vermiş olduğu mimari unsurları barındırmakla,evrimleşenfarklılığı da kendinde yansıtmaktadır.

Ramazan Yağız Evi 'nin genel ôzellikleriyle ele alınarak, yerleşim dokusu içerisindeki yerininsaptanma/fa çalışılacağı bildiride, söz konusu örnek ışığında ele alınacak olan çevre köylerdeki benzerkarakterde bilinmeyen örneklerle karşılaştırılarak, Gercüş köy evlerinin genel özelliklerine değinilecek; aynca,bölgenin özgün dokusunu koruyabilen anıtsal nitelikli konut mimarisi içerisindeki yeri tartışılacaktır.

Anahtar Kelime: Güneydoğu Anadolu, Batman, Gercüş, Köy, Ev

THE RAMAZAN YAGIZ HOUSE WITH IN THE SCOPE OF THE ROCK-CUT

HOUSE TRADITION

Abstract

It is known that many rock-cut houses, which survive today preserving the spatial diversity andrichness, are still in use in the Southeast Anatolia, which hosts an attractive cultural heritage with its rock-cutcavern shaped natural shelters. While these houses, which are distinguished by their unique and typicalproperties, can be found wit hin the borders ol the Batmanl'rovince, Districts ol Hasankeyf and Gercus, whichare located to the southeast of Batman and their vicinity host many of these houses as well.

The Ramazan Yagiz House, which is examined within the scope of this study, is located 34 kilometersnortheast ofthe Gercus District ol Batman; in the abandoned Dereli Village that is close to the border ol SiirtProvince. While having a character similar to other houses located on the 800 m7 area ol the village that isterraced on natural rock formations, which today hosts only six homes. hut being larger and older than thesehouses, the Ramazan Yagiz House distinguishes itself" by the fact that il is one ol the first civilian buildings builton the current area ol the village, and it reflects this evolving difference with its history o/ more than hundredyears and through the architectural elements acquired while having been in use until 1993.

Within the scope o/this study, which examines the Ramazanr'agiz House with ifs general features anddetermine its position in the settlement area surrounding it, the RamazarıYagiz House is compared with

1 Bu çalışma, Batman Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi destekli, "Batman İli Kültür Envanteri"başlıklı araştırmaya, kısa süren katılımımız sırasında belirlediğimiz, Batman yöresindeki geleneksel köyevlerinin kısa bir özeti niteliğindedir. Araştırmaya davetleri için proje yürütücüsü, Batman Üniversitesi TarihBölümü Başkanı, Yrd. Doç, Dr. Sayın M. Emin Şen'e teşekkür ederiz.*Yrd. Doç, Dr., Batman Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Kültür Varlıklarım Koruma ve Onarım Bölümü.BATMAN. E-posta: azizov [email protected]Öğr. Gör., Barman Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Kültür Varlıklaruu Koruma ve Onanın Bölümü.BATMAN. £-posta: aliye.yilı[email protected]

65

previously uncharted specimens that have the same characteristics, which are examined in the light of thespecimen in question, and general features of the Gercus Village Houses are briefly mentioned as well, also theposition of the Ramazanragiz House within the monumental architecture of the region, which preserved itsauthentic structure, is discussed

Keywords: Southeast Anatolia, Batman, Gere us, Village, House.

GirişTarihi dokunun mutlak öğesi olarak, toplumun kültür ve yaşama biçimini doğrudan

yansıtan geleneksel evler (Kuban,1995, s. 190-191), bulunduğu bölgenin iklim koşulları,malzeme olanakları ve toplum yapısına özgü nitelikleri doğrultusunda gelişirler. Kültüryasaklarından kaçınılarak biçimlenen evlerin (Rapoport, 1969, s. 18) Batman köylerindekierken evresini, kayaların oyulup derinleştirilmesiyle şekil verilen evler oluşturmaktadır. Tarihihenüz detaylı şekilde etüt edilemeyen söz konusu evlerin, Eskiçağdan günümüze değinbarınma amaçlı mesken tipi olarak kullanıldığı bilinmektedir. Bugün dahi köy evlerinin girişve I veya bodrum katlarının bir bölümü olarak kullanılan doğal sığınaklar, üzerine yapılan çokkatlı geleneksel evlerle, özgün bir farklılık oluşturmaktadır'.

Doğal kayalık üzerine kurulan ve arsa parselasyomına uygun, düşey tasarlanan evleriçerisinde, bölgesel özellikten kaynaklanan kalın taş duvarlı ve düz damlı olmanın yanı sıra,kat aralarında dıştan taş merdivenle dama kadar bağlantının sağlandığı yapılar, eyvanlı veavluludurlar. Genellikle, zemin katlan, insan eliyle şekillendirilerek çok işlevli boyutkazandırılan doğal sığınaklar olup, üst katları daha özel ve tanımlanabilir konaklarlabenzerliği ile dikkat çeken söz konusu köy evlerinin, aynı zamanda dışa kapalı ancak, sokakdokusunu da marjinal kullammları ile Mardin merkezli geleneksel konut mimarisinin genelözelliklerini taşıdıkları gözlenmektedir (Alioğlu, 2003, s. 55-107).

I.Güneydoğu Anadolu Konut Mimarisinin Genel Karakteriİçe dönük bir yaşam sunan Güneydoğu evlerinin kuruluşu, ataerkil ailelerin erkek

çocuk üstüne kurulu büyüme geleneğine koşut olarak yapısal ilavelerle gelişmektedir(Alioğlu, 2003, s. 61). Anıtsal konut yapısının taş mimari geleneğini en iyi örnekleriyle

/ korumayı başaran Diyarbakır, Mardin, Şanlıurfa kent merkezleri ve bağlı bulunan çevreyerleşimlerde", topografyaya uygun hakim noktalara konumlanan evler, kimi zaman Mardinyöresinde olduğu gibi kayalıklar üzerinekurulmuştur (Alioğlu, 2003, s. 58-60).

Arazi yapısından dolayı, genelde daralıp genişleyen sokaklar, dar oluşları dolayısıyla,yazlan aşırı sıcaktan korunmayı sağladıkları gibi, gölgeli ve dik konumdaki rampalı yolları,bazen basamaklı dokusuyla merdivene dönüşürler. En iyi açısı güneyden yakalanabilenevlerin Mardin yöresinde, arsa parselasyonuna uygun düşey tasarlanan katları, topografikduruma göre değişiklik göstermekte; birbirinin açısını kapatmayacak şekilde tasarlanan bölgeevlerinin pencereleri de, birbirini göremeyecek şekilde düzenlenmektedir (Alioğlu, 2003, s.99-· l 02).

')

"Mekan çeşitliliği ve zenginliğini koruyarak günümüze ulaşan bu evlerin, Anadolu'nun batısından­güneydoğusuna uzanan geniş coğrafyada uygulanan benzer karakterli örnekleri bilinmektedir; Bkz..Renda, l 985,~~lk~3-l 15; Esmer, 1992, s. 13-19; Dalkılıç ve Aksulu, 2004, s. 313-326; Halifeoğlu ve Dalkılıç, 2006, s. 98; ve

.. Güı~eyd?~u Anadolu Bölgesi'nin diğer küçük illeri olan Bitlis ve Siirt merkez ve yakııı çevrelerinde de, özgünözelliklerini kısmen koruyarak u taşabilen benzer karakteri i örnek ler mevcuttur; bkz. Sayan ve Öztürk, 200 l, s. 3-25; Ozclen, 2002; s. 19-40; ve bşk.

66

Giriş katları üzerine genelde iki veya üç katlı yapılan evlerin inşasında, Diyarbakıryöresine özgü volkanik bazalt taşının yanı sıra, Mardin-Siirt çevresinde lokalleşen san kalkertaşının ana malzeme olarak tercih edilmiş olup, yerel dilde "cas'' olarak isimlendirilen kayalıkkitlenin yakılması ve öğütülmesiyle elde edilen harç türünden istifade edilmektedir (Baş,2010, s. 314).

İklimin karasal oluşunun yanında, yerleşim dokusunun topografyaya uygun, sınırlıalanda gelişmesi, iç; içe bir yapılanma oluşturmuştur ki, sıkışık, dar sokaklar üzerinde,özellikle akraba evleri, kabalnlarlabirleştirilmiştir. Yine iklimin etkisiyle, yazları sıcaktan,kışları soğuktan korunmak amacıyla geniş duvarlardaki pencere açıklıkları, yeterince küçüktutularak, yazları serin; kışlan sıcak mekanlar oluşturulmuştur.

Arazi yapısına uygun plandaki avluların çevresinde sıralanan birimleriyle, çok katlıevlerin ilk yapımdan ulaşan bölümleri zemin katları olup, avlu, eyvan, kiler, mutfak gibi çokfonksiyonlu hizmet birimleriyle bu katta yer alan odalar, zaman içerisinde üst katlara çıkmıştır(Sözen ve Eruzun, 1992, s. 263-284).

Seçkin sınıf konakları harern-sclamlıkh olan evlerden, özellikle Diyarbakır konutmimarisinde sevilerek uygulanan yazlık-kışlık kanatların dışında (Tuncer, 2002, s. 63), hementüm bölge evlerinde, giriş kat birimlerinin çözümleyicisi olan eyvan, bazen su mimarilikurgusuyla, iklim sıcağına karşı serinlik oluşturur. Diyarbakır evlerinin avlu zeminlerindekullanılan gözenekli döşeme taşları da, zeminin uzun süre ıslak kalarak serinliksağlamasından yana tercih edilmiştir (Erginbaş, 1953, s. 7, 9).

Sağır tutulan sokak cephelerine karşın, yüksek duvarla sınırlandırılan içe dönük avlucepheleri, kimisi çıkmalı olan, bölgeye özgü farklı formdaki kemerlerle hareketlendirilirken,yine bölge mimarisine özgü kompozisyonların kullanıldığı, zengin dekorlu saçak ve silmeler,yapılara ayn bir estetik değer katmaktadır.2.Gerciiş (Batman) Köy Evlerinin Genel Özellikleri ve Ramazan Yağız Evi

1990 yılına kadar Mardirı'in ilçesi olan Gercüş, yerleşim dokusu ve geleneksel konutmimarisinin oluşumundaki benzerliği açısından, Mardin merkezli çevre bölgelerle yakınlıkgöstermektedir (Çizim l-2). Aynı coğrafya ve kültürel etkiyle biçimlenen evlerinoluşumundaki etmenler de, yine Mardin'in anıtsal konut mimarisi ile benzer karakterde olup,Diyarbakır ve Şanlıurfa yörelerinden bu bağlamda kısmen farklılık arz etmektedirler.

Hasankeyf-Gercüş-Midyat arasında, zaman zaman kesintiye uğrayarak devam edenkayalık platformun kuşattığı köy yerleşimlerinin, bulundukları coğrafi ağ itibariyle, irtibatlıoldukları ve ev tasarımına kattıkları kaya oyuklarmm, çevre köylere kadar bağlantılı birşekilde uzandıkları gözlenmektedir (Resim 1-2).

İklim, topografya gibi coğrafi etmenlerin yanı sıra, yakın kültür etkisinden doğanbiçimlenmeyle Mardin, Midyat, Savur, Derik, Estel konut mimarisinin ortak özelliklerinitaşıyan Gercüş köy evlerinde", daha genel anlamda, İslami normlar ve geleneklerleyoğurularak klasikleşen Türk konut mimarisinin (Eldem, 1968, s. 11-14), Güneydoğubölgesine özgü ortak şemasını bulabilmek mümkündür (Kuban, 1995, s. 186-198).

4Türk Konut Mimarisinde, geniş yayılma alanı bulan tonoz örtülü sokak geçitleri, terminolojiye, "abbara", "çatıaltı", "kabaltı", "sabat", "tak" gibi farklı yöresel isimlerle geçmiştir; bkz.:Noyan, 2008, s. 79-80; Esmer, 1992, s.! 6; Akpolat, 1999, s. 192- I 94; Akkoyunlu, 1989, s. 25; Saatçi, 2007, s. 64."Alioğlu, 2003, s. 55- 74; Dalkılıç ve Aksulu, 2004, s. 317; Haliteoğlu ve Dalkılıç, 2006, 98- I 09; Yıldız, 2011, s.I 52-220).

67

/

Yığma taş duvar üzerinde yükselen düşey katlı yapı kitlesiyle, sokak cephesinihareketlendiren evler; derin eyvanlı, damlı görünümleriyle, bölgesel konut mimarisinin yapıgeleneğini sürdürürler.

Kayalık üzerine kurulu taş evlerin sokak cephesi sağır tutulurken; sokak bağlantısınınsağlandığı kabaltılar, evlerin diğer mimari elemanları gibi geometrik düzen önemsenmeden,daha ilkel, taşra üslubunda yapılmışlardır (Resim 3-4). Genellikle tek avlunun arkasındasıralanan eyvanla bağlantılı oda dizileri ile avlu yönünde daha belirgin ön cephe, merkezi yapıgeleneğinin sürdürüldüğünü gösterirken, içe dönük yapı ve dıştan dik konumlu taş basamaklımerdivenlerle bağlantının sağlandığı teraslı ve düz damlı evlerin, geleneksel kent evlerininönemli temsilcileri oldukları anlaşılmaktadır.

Çalışma konumuzdaki örneği oluşturan Ramazan Yağız Evi, yaşayan varislerindenedinilen bilgilere göre, yaklaşık 150 yıllık geçmişi ile Gercüş köy evlerinin erken tarihliörnekleri arasındadır (Resim 5). Osmanlı dönemi sonlarında iskan edilen ve yaklaşık 20 yıldırterk edilmiş Dereli Köyü 'rıdeki ev, zaman içerisinde tahribata maruz kalsa da, mevcut halde,genel mimari karakteri itibariyle diğer evlerden daha iyi ve anlaşılabilir durumdadır. Köymerkezinde; kuzeye ilerleyen yamacın üst kesimlerine doğru konumlanan Ramazan YağızEvi'ne, güneybatı köşedeki dar bir açıklıktan, avlu vasıtasıyla girilmektedir. Zemin katüzerine, farkı dönemlerde eklenen üç katlı yapının, giriş katı doğu yönden, kuzeye uzanançıkıntının oluşturduğu "L" şemalı olup, oda dizileri üst katlarda, doğu-batı yönlere doğru "U"şeklinde gelişmektedir (Çizim 1-2).

Kat aralarındaki bağlantının, dıştan, düz dama kadar yükselen taş merdivenlerlesağlandığı evin odaları da, düz tavan örtülüdür. İlk yapımdan ulaşan giriş kattaki odalarıniçyapı karakteri, sonradan eklenen üst kat odalarını da etkilemiştir. Genellikle hem oturmaodası, hem de yatak odası olarak kullanılan yakın ölçülerdeki odaların duvarlarında, kullanımeşyasının cinsine uygun, değişik ölçülerdeki nişlerin yanı sıra, genelde, orta aksta yer alanduvar içi ocaklar mevcuttur (Resim 6- 7).

Diğer köy evlerinin de genel mimari karakterine örnek teşkil edebilecek durumdakiRamazan Yağız Evi, bölgeye özgü geleneksel konutların neredeyse tüm mimari unsurlarınıkendinde bulundurmaktadır.3. Karşılaştırma ve Değerlendirme3.1. Yerlcşim Özellikleri

Geleneksel dokuya sahip yerleşmelerin oluşum sürecindeki temel etkenler iklim, araziyapısı, yerel yapı malzemesi, ulaşım olanakları, kapalı ekonomik sistemin getirdiği üretimilişkileri; kırsal yaşam ve konuta bağlı yaşam kültürüdür(Rapoport, 1969, s. 16). Başka birifadeyle, yörenin kendine özgü coğrafyası, topografya, iklim, yaşam koşulları, yaşayanlann oyöreyle bütünleşmesini sağlayarak, özgün kültürel kalıntılar oluşturur. Toplumun kültüreldeğerlerinden büyük ölçüde etkilenerek biçimlenen konutların aldığı formlar, yine dekomplike bir olgu olup, form oluşumlarının açıklanması da, kolay olmamaktadır (Rapoport,1969, s. 19).

Dış mekan kullanımındaki farklılığı itibariyle yerleşmeler, konutlarla sıkı ilişkideoldukları gibi, konut biçimlenişini de yakından etkilemektedirler.

Çalışma kapsamında incelenen köy evlerinin, yaklaşık 200 yı1lık tarihine istinaden,bugünkü yerleşim dokusunun da, bu dönem itibariyle biçimlendiği ve herhangi birplanlamaya tabi tutulmadan, kendiliğinden geliştiği görülür. Bu yönüyleMardin yöresindeki

68

sivil yapı dokusunun arazi yapısıyla benzerliği görülen köy yerleşimleri, eğimli arazıyekurulmuş olup, sıkışık ve yoğun dokuda gelişim göstermektedirler.3.1.1. Topografya

Sırta doğru kademelenrniş durumdaki evler, üzerinde yer aldıkları yamaca uygunşekillenir ve yönelirler. Yerleşim dokusunun eğimli arazi yüzeyi nedeniyle sınırlı alandagelişmiş olması, enine yayılma yerine, düşeyde, katları kullanan bir tasarımı gerektirmiştir(Alioğlu, 2003, s. 61). Dokuya uygun yapılaşmanın geliştiği bölgede, topografya, ev planını;ev planı ise sokak dokusunu biçimlendirmektedir (Pinon, 1999, s. 173).

Düzgün sınırları olmayan arazi mülkiyeti, evlerin yan yana, dizeler halinde vearalarında mesafe olmayacak şekilde yapılaşmasını gerektirmiştir; ancak, evlerin bitişikdüzende oluşu, eyvanJa sağlanan oda dizilimindeki bütünlüğü etkilememiştir.

Lineer dokudaki evler, Mardin kent merkezi gibi, genellikle eğimli sokaklarınoluşturduğu parsellerle yapılanmaktadır (Sözen, 2001, s. 270). Genelde güneye dönük yapılanevlerin bazen arazi yapısı gereği farklı tepeye de konumlandıkları görülebilmektedir. Konuörneğimizi oluşturan evin bulunduğu Dereli Köyü'rıün yanı sıra, Gercüş ilçesine bağlıbulunan çok sayıda köyde, ayru durumun görülebileceği örneklerle karşılaşılabilir (Resim 8-9). Evlerin konumlanmasında aynca, seçkin sınıf konaklarının daha yüksek noktalarakuruldukları da, gözlenmektedir.

Eğimden yararlanacak şekilde konumlanan yapı yükseklikleri arasında, Mardinmerkezli çevre yerleşimlerde olduğu gibi (Alioğlu, 2003, s. 55-58), yolun iki yanındakiyükseklik de farklı olup, genellikle, kat sayıları ayrıt olan evde bile, kot farkındankaynaklanan yerleşim itibariyle saçak ve zemin kotlarmdaki farklılık göze çarpar.3.1.2. Sokak Dokusu ve Ev-Sokak İlişkileri

Sokak dokusunun en ilgi çekici yanı, belli bir planlamaya tabi tutulmaksızın, arazidurumuna uygun, düzgün olmayan yol ağları meydana getirmesidir. Kendiliğinden gelişensokaklar, rampa ve bazen de basamaklı merdiven şeklinde kıvrılarak ilerlerken, bazıları enineana yollarla kesişmekte; kimisi ise çıkmaza bağlanmaktadır (Resim 1 O- I 1 ).

Kent merkezlerinde olduğu gibi, köy evlerinde sokağı ayıran yüksek avlu duvarlarıörneklerine sık rastlanmasa da, yaşam biçiminin gerekliliği olarak, evin sokağa dönükcepheleri sade I sağır olup.sokak ve ev arasında kurulan içe dönük tasarımın, gelenekselolarak sürdürüldüğü gözlenmektedir.

Mardin kent merkezli sokak dokusu gibi, Gercüş ve çevre köylerde de, gelenekseldoku biçimlenişinin ana mimari elemanları aynıdır. Doğaya egemen bir düzen içerisinde, bellibir planlamaya sahip olmaksızın, dar ve organik dokuda gelişen sokaklarda, içe dönük;sokakla mesafeli ortak karakterli konutlar meydana getirilmiştir. Hatta ev ve sokak arasındakihiyerarşik düzen gereği evler önce avluya, soma sokağa açıldıkları gibi, kimi evler, yüksekduvarlar ve kabaltılarla, sokakla bir bütün oluşturmaktadır (Alioğlu, 2003, s. 35-36).

Evlerin oluşumunda, malzeme ve üslup farklılıkları olsa da, sokak dokusunun, genelanlamda ortak belirleyici olduğu gözlenmektedir. Tarihi dokunun önemli unsurunu oluşturanevler, köy yerleşimlerinde de, mimari yapılaşmanın kent merkezli bölgesel/yerel geleneğinisürdürerek biçimlenmişlerdir. Karasal iklimin etkisiyle iç içe geçmiş, dar ve gölgelisokakların sıcaktan korunma işlevinin yanı sıra, arsa üzerine boşluk kalmayacak şekildekonumlanmış evlerde, iki parsel arasının kabaltılarla değerlendirildiği görülmektedir.

69

3.1.3. Plan Tipolojisi ve Yerleşim DüzeniMardin merkezli şehir dokusunun kuruluş prensibine uygun şekillenen evler (Alioğlu,

2003, s. 55-58), farklı yapım evreleri geçirerek günümüzdeki görünümlerine ulaşmışlardır. İlkevler jeolojik oluşumdan türeyen kayaların, insan eliyle şekillendirilerek işlevselleştirdiğibarınma amaçlı meskenlerden olup, ön kısımlardan eklenen giriş katları, yapılaşmanıngörülmeğe başladığı, yaklaşık 200 yıl öncesirıdendir (Resim l 2- l 3 ).

Kot seviyesi giriş katına denk gelen evlerin bazılarının bodrum katı da mağara olup,evler bunun üzerine aile yapısı büyüdükçe katlar halinde gelişmiştir. İklim ve topografya gibicoğrafi etmenlerin yanı sıra, İslami kültürün de etkisiyle doğan yapı elemanlarının gerekliliği,bazı biçimlenmeleri kaçınılmaz kılmıştır.

Aile sahibinin zevki ve sosyal düzeyine göre büyük boyutlu tutulabilen evlerde,başlangıçta aynı katta yer alan yaşama alanları ve hizmet mekanları, zamanla üst kataçıkmakta veya her kata yayılmaktadır. Kent merkezlerinden farklı olarak, bodrum ve I veyagiriş katlarına kaya mekanlarının da dahil edildiği evlerde, plan alternatifleri sunmak kolayolmamakla beraber, eyvan ve avlu gibi birimlerin belirleyici olduğu tasarımda, bazısıasimetrik şemada gelişen evlerin genelde "U", "I" veya"L" formunda olduğu örneklerlekarşılaşılmaktadır (Çizim 1-2).

Genellikle tek avlunun kuzeyine kurulan söz konusu köy evlerinin planını, avluçevresinde sıralanan çok işlevli binaların değişik şemalardaki zengın çeşitlemeleribelirlemektedir.

Gercüş'te Ailenin dünya görüşü, çeşitlenen yaşam biçimi ve yaşam yoğunluğununyanı sıra, aşiretli toplum yapısının otoritesi sonucu doğan başodalı (selamlıklı) ve mahremiyetönemiyleharemlik veya benzer işlevli kapalı mekanlar konaklarda oluşturulmuştur (Alioğlu,2003, s. 64-67). Gercüş merkezli konut mimarlığının Bitlis 6, Diyarbakır 7 ve Şanlıurfa''yörelerindeki anıtsal konaklarla benzer plan özellikleri sergilediği görülmekle birlikte, aynızamanda kayalık üzerine kurulan ve arazi yapısına uygun gelişen giriş kat tasarımıyla,Anadolu'nun batısından itibaren Nevşehir yöresinde; Göreme", Avanos'" ve çevreyerleşimlerde bulunan geleneksel evlerle ortak özellikler taşıdığı anlaşılmaktadır.

Plan düzeni, odaların avlu çevrelerindeki konumları itibariyle belirlenen evler,kalabalık aileleri barındıracak nitelikte olup, bu evlerde çok işlevli kullanım esnekliğisağlayan ayrıca mekanlar ortaya çıkmıştır. Günümüzde çekirdek ailenin tanımlanabiliroturma, yatma, mutfak gibi eylemlere hizmet ederek özelleşen mekanlar, geleneksel evlerdehala çok fonksiyonludur. Esnek kullanımlı mekanların müştemilatı da, yine ev sahibininsosyal statüsünü açıklamaktadır. Genel kullanım şemasına uyum anlamında ise Türk-İslamaile yapısının mahremiyet anlayışı, ailenin toplumdaki yeri, günlük yaşantıdaki genelleşmişözellikler (Gür, 2000, s. 95), tüm bölge konutunun, tek bir başlık altında toplanabileceğineolanak tanır.

6 .,Sayan ve Oztürk, 200 I, s. 27-28.

7Tuncer, I 999, s. I 7.8 Akkoyunlu, 1989, s. 25."Renda, l 985, s. l 03."Esmer, 1992, s. 13, 58.

70

3.2. Mimari Elemanlar3.2.1. Plan Elemanları3.2.1.L Odalar ve Diğer Hizmet Birimleri

Yaşam tarzının gerekliliğini karşılamak amacıyla düzenlenen odalar, fonksiyonlarınagöre belirlenmektedirler. Kırsal bölgeye özgü tasarlanan mekanlar, dikdörtgen hacimler olup,Anadolu Türk Konut mimarisinden bilinen tüm elemanları kendinde banndırmaktadırlar(Eldem, 1968, s. 14-24).

Kalabalık nüfuzlu aile yapısı gereği odaların fonksiyonları kesin çizgilerle birbirindenayrılmamakta ve gündüzleri yemek yenilen, oturma işlevli odalar, geceleri yüklük kullanılanyatak odasına dönüşmektedir. Anadolu Türk Evinin genel özelliği olarak, çok amaçlıkullanılan odalar, aynı zamanda mahremiyet anlayışı gereği içe dönük eğilim arzetmektedirler (Kuban, 1995, s. 228).

Birbirine yakın ölçülerdeki odalar, genelde dikdörtgen şemada olup, ev ihtiyacınıkarşılayacak kültürel donanıma sahiptir. Duvarların çeşitli yerlerine oluşturulan nişler veduvar içi gömme dolaplar, farklı boyutlarda ve kesitlerdedirler. İhtiyaçları karşılamak üzereaynalık, çiçeklik, lambalık, mumluk, yüklük gibi kullanım amacına uygun isimler alan nişler,aynı zamanda odaların fonksiyonuna dair ipuçları sunmaktadır. Bazı odalarda ise diğerlerinenazaran daha büyük kesitli olup, gusülhane olarak kullanılan kapaklı dolaplar, duvar içerisinesaklanmış durumdadır.

Kent merkezlerindeki anıtsal konutların yazlık ve kışlık kanatları, köy evlerindeodalara indirgeıuniştir (Tuncer, 2002, s. 63). Tavanları çok yüksek olmadığı gibi, duvar içiocakları bulunan ara kattaki odalar, kışlık olarak bilinmekte ve soğuk aylardakullanılmaktadır.

Güneş alması düşünülerek genelde güneye dönük tasarlanan oda biçimlenmelerinde,gelenek ve dini normlar da etkin olmuştur. Evlerin, "haremlik", "selamlık" gibi kesinçizgilerle ayrılmış bölümlerine rastlanmasa da, İslam geleneklerinin esas alınarak, kendiiçinde belli bir düzen geliştiren evlerde, bazı bölümlerin bahsi geçen mekanlara ait işlevyüklendiği anlaşılmaktadır (Alioğlu, 2003, s. 64-69). Çeşitli odaları ve mutfak, kiler vb.hizmet birimleriyle, çekirdek bir ailenin ihtiyacını karşılayabilecek, bağımsız ev niteliğindekiodalar, aile bireyleri sayısına paralel artış gösterse de, yeni eklenen mekanlar, plan şemasındadeğişiklik oluşturmasına karşın, işlevsel. anlamda, eski odaları tekrar eder (Dalkılıç ve Aksulu,2004, s. 318).

Zamanla üst katlara geçilen odalarm ilk yapıldıklarında giriş katlarında; evin diğerhizmet birimleriyle bir arada bulundukları anlaşılmaktadır. Kent konaklarından farklı olarak,köy evlerinde kiler, mutfak görevini de üstlenmiştir. Gencide, giriş kat ve I veya ara katlardayer alan mutfak ve kiler dışındaki diğer hizmet birimlerinden, ahırlar, giriş katta ve avlununuzağında; bazen kaya oyukları içerisinde yer alırken, helalar, daha çok avlunun sokakköşelerine yapılmışlardır.

Girişleri avlu vasıtasıyla sağlanan evlerde, Anadolu Türk Konut mimarisinden farklıolarak, sofa planın belirleyicisi ve merkezi yerine avlu ve eyvan önemli rol oynamaktadır(Eldem, I 968, s. 11-25).

Parselin özelliğine göre konumlanan avlular, giriş katlarındaki biçimlenmeyi debelirlemektedirler. Evlerin en çok kullanılan bölümlerinden olup, ev halkının zamanınınönemli kısmını geçirdiği özel mekanlar olmakla beraber, avlular, bazen eve gelen misafirlerin

71

•

r

ağırlandığı selamlık benzeri mekana dönüşerek, çok fonksiyonlu birim mahiyetini de alırlar(Alioğlu, 2003, s. 74).

Yine Türk Sivil Mimarisinde, Orta Asya'nın İslam öncesi yapılarından beri köklügeleneğe sahip olan eyvarılar", bölge evlerinin de önemli tasanın unsuru olmuştur (Resim 14-15). Anadolu Türk Evinin sofa karşılığı alanı olarak, iklim farkı sebebiyle ortaya çıkaneyvanlar, bölge konutlarının önemli birimleridir (Tuncer, 2002, s. 55). Çok işlevli eyvanlar,odaların yanlara gelişimindeki simetriyi sağladıkları gibi, sıcak yaz aylarının da, dinlenmeyeri olarak kullanılan, genelde beşik tonoz örtülü, yarı açık mekanlardır (Dalkılıç ve Aksulu,2004, s. 320). Bu mekanların kent merkezli anıtsal yapılarında önceleri, Sasani saray geleneğietkili, su öğesiyle birada uygulanan örnekleri, zamanla ortadan kalkar duruma gelmiştir(Kuban, 1995, s. 192-193).

Kent merkezlerindeki anıtsal konaklardan, kır yerleşimlerindeki geleneksel evlerekadar, geniş çaplı uygulama alanı bulan eyvanlar, aynı zamanda cephe çözümünde, üst katodalarının monotonluğunu gideren başlıca elemanlardır.3.2.2. Yapı Elemanları, Yapım Tekniği ve Malzeme

Bölgesel karakterin belirleyici unsuru olarak köy evlerinde kullanılan başlıcamalzeme, moloz taş ve cas harcıdır. Yerel malzeme ve üslupta yapılan evlerin yığma yapımtekniğindeki duvarlarında, ara dolgusu cas harcı olmak üzere, ana malzeme bazen kaba yonutaş olup, avlu zeminleri genelde cas'la sıvalıdır. Oda zeminlerinde de uygulanan cas harcındışında bazen sıkıştmlmış toprak; tavan ve damlarise kavak ağacından ahşap kalasların yataydizilimi üzerine palamut ve benzeri meşe ağaçlarıyla örtülerek, toprakla dolgulanmış vesıvanrnışnr, Ahşap malzemeden kapı, pencere ve dolap doğramaları ile dış kapı kanatlarındafaydalanı lınışt ır.

Tamamı düz damlı evlerde, damdaki toprak sıvanın yağmur sonrası yumuşamasıdolayısıyla, silindirik taşla presleme yöntemi,günümüzde dahi sürdürülmektedir. Kayraktaşının kullanıldığı sınırlı sayıdaki anıtsal konakların dışında, evlerin avlu zeminleri caslakaplı olup, bazı avlularda doğal zemin kullanılmıştır. Yığma sistemde yapılan evlerin ilçemerkezindeki sınırlı konaklarında, iskelet yapım tekniği de uygulanarak, yüzeylerde düzgünkesme taş, aralardaysa dolgu duvar örgü tekniğinden yararlanılmıştır.

Evlerin, yeterince kalın tutulan duvarlarındaki mazgal pencereleri, iklimin etkisidüşünülerek, yazın sıcaktan, kışın soğuktan korunma amaçlı küçük tutulmuştur. Yine sıcaktagölgelik oluşturması için yüksek tutulan avlu duvarları, aynı zamanda ev yaşantısını saklamave koruma işlevini de üstlenıniştir (Büyükmıhçı, 2006, s. 88).

Sade tutulan ev cephelerinden, yan duvarlar bazen sağır tutulurken, genelde ana cephekonumundaki güney cephelerin kitle biçimlenişi, eyvanlarla sağlanmıştır.

Duvarlarda yer alan çeşitli ölçülerdeki nişlerden bazısı simetriye tabi tutulmuş olup,kullanım eşyasının cinsine göre isimlendirilmektedir. Genellikle orta aksa denk gelecekşekilde hesaplanan ocaklı odalarda, aynı zamanda diğerlerine nazaran daha büyük ölçekligömme dolap şeklinde yıkanma birimlerine de rastlanmaktadır. Düz darn (tavan) örtülüodaların dışında, evlerin eyvan ve bazı giriş açıklıkları ile merdiven sahanlıklarında, geneldeyarım yuvarlak veya sivri formlu kemerler kullanılmrştjr.

11Bkz.:Altun,1988,s. 90; Arel,1999, s. 40; Ceşmeli, 2007, s. 35-42.

---------------

72

Yapılara ana girişin sağlandığı avlu kapılan, genellikle tek yöndendir. Kent ve ilçemerkezlerinden farklı olarak sade tutulan kapıların bazılarında, günümüze değin ulaşanmadeni tokmakların korunduğu görülmektedir (Resim 16-17). Evlerin oda kapıları da, dışkapılar gibi kalın ve sürgülüdür. Bazısı devşirme taş bloklu ve taştan düz lentolu kapılarda,sövelerin iç kısımlarındaki yuvalar, kapıyı içten sürgüleyerı kalaslara aittir.

Evlerin mazgal açıklıkla aydmlanan giriş katlarının daha arka bölümünü oluşturankayalık birimler, tepeden oyulan açıklıkla aydınlanırken, üst kat odalarından, ilk yapımevresinden ulaşanların daha küçük ölçekli ve dikdörtgen kesitli; yakın zamanda eklenenbölümlerin ise aynı kesitli ve büyük ölçekli pencerelerden ışık aldıkları görülmektedir.

Kat sayıları aynı olmamakla birlikte, arsa parselasyonuna uygun olarak, evlerinbaşlangıç noktasının kot düzlemi ile bitim noktasında yer alan kot farkı arasınasıkıştırılabildiği kadar yükselen evler (Alioğlu, 2003, s. 61-62), iklimi yağışlı olmadığı içindüz damlı yapılmışlardır. Katlar arasındaki bağlantılar, eyvan arkasında veya yanındakiduvara ek olarak dıştan yapılan taş merdivenlerin, kent merkezli. bazı örneklerinde, içtenkullanılanları da vardır (Dalkılıç ve Aksulu, 2004, s. 324-325). Daha çok ilçe merkezindekisınırlı birkaç ev dışında, bölgenin anıtsal konaklarında çok amaçlı kullanım yeri olan terasınyerini, köy evlerinde dam almıştır.

Örtü konstrüksiyonunda beşik ve çapraz tonozların kullanıldığı kent ve ilçemerkezlerinin aksine, köy evlerinin tamamı düz tavanlıdır.

Merkezde yer alan anıtsal konaklardan farklı olarak köy yerleşimlerindeki evlerde,süsleme unsuruna pek rastlanmaz. Sınırlı sayıda olsa da, bazı evlerin genelde konukodalarında; san kalker taşıyla kaplanan niş kemerleri, pencere lentoları ve sövelerinde; oymave kabartma olarak yapılan, geometrik ve bitkisel kompozisyonlu süslemeler uygulanmıştır(Resim 18).

Barınma amaçlı mekanların ilkel yerleşimlerinden olan bölgedeki kaya meskenlerin,Eskiçağdan beri kullanıldığı bilinmekle beraber, çalışma kapsamında incelenen sivil yapıdokusunun oluştuğu dönemin 19. yüzyılın sonlarına doğru şekillendiği anlaşılmaktadır.Çalışma kapsamında incelenen örnek başta olmak üzere, ister aynı köyde ve isterse de Gercüşilçesine bağlı diğer çevre köylerde yer alan mevcut evlerin, yaklaşık 200 yıl öncesindekurulduğu, özellikle bugün bir kısmı kullanılmakta olan yapıların varislerinden öğrenildiğigibi, mimari özellik ve yapı elemanlarının dönemsel özelliğinden de anlaşılmaktadır. Ne varki, sivil yapıların sınırlı sayıdaki anıtsal örneklerinde rastlanan inşa kitabelerinin köyevlerinde olmadıkları gibi, evlerin günümüze ulaşana kadar geçirdikleri dönemsel eklemelerleözgünlüklerinin bozulmuş olması da, doğru bir tarihleme yapmamızı zorlaştırmaktadır. Yinede, varislerden anlatılan tarihi olaylar ve kent merkezlerinde bulunan tarihi bilinir örneklerinyapım ve mimari elemanlarının biçimsel özelliği, söz konusu inşa dönemine ilişkin genel fikirsunmamıza olanak tanımaktadır. İnceleme konumuz olan evin ara katında, mutfak olarakkullanılan bölümün tavanına kazınmış olan "1911" tarihi de, evin mimari özellikleriylekıyaslandığında, uygun yapım tarihi olabileceğini doğrular nitelikte olup, çevredeki tarihibilinmeyen benzer karakterde diğer yapılara da, analojik örnek teşkil etmektedir.Sonuç

Köy yerleşimlerinin topografik durumu, kayalık kitleler üzerine yapılan taş yapıkurgusuyla, homojen bir dokuoluşturur. Ancak, ne yazık ki, günümüze kadar kullanılmanınvermiş olduğu asli yapıyla uyuşmayan eklemelerden oluşan bozulmaların yanı sıra, çoğu

73

bugün kullanılmaz haldeki evlerin topluca terk edilişi, tarihi bir dokunun silinmesine nedenolmaktadır.

Yapılar genel karakterini günümüze kadar korusa da, eklenen birimler, giriş vepencere açıklıklarında yapılan değişiklikler, cephelerde uygulanan çimento harçlı yenilemelervb. uygulamalar, yapı özgünlüklerini önemli ölçüde tahrip etmektedir. Ayrıca, eski ustalarınbilgi ve deneyimlerinden yoksun kalan boşluğun yanı sıra, günlük yaşam koşullarınındeğişmesi ve caydırıcı maliyetler de, özgün dokuyla uyuşmayan müdahalelerde bulunmayasebep olmaktadır. Halbuki yüzyılların şekillendirdiği yapı geleneği ve stili olarak, Mardinmerkezli anıtsal konakların yakın zamana kadar uç köylerde bile yaşatılmasıyla, bölgeseletkiyle biçimlenen, özgün dokuya uygun özellikteki yapı geleneği sürdürülmekte idi. Buözellikleri en iyi şekilde yansıtan örneklerden birisi olarak, ilk defa tarafımızdan incelenenBatman köy evlerinin, Ramazan Yağız Evi ışığında belgelenmeğe çalışılarak, konutyoğunluğuyla ön plana çıkan bölgenin, sivil yapı dokusunun ilgi uyandıracak durumunadeğinilmeye çalışılmıştır. Ayrıca, bölgesel bazda ve mimari özellikleriyle değerlendirilerek,aynı özellikleri taşıyan diğer yapılarla karşılaştırılması yapılan köy evlerinin, Geleneksel TürkKonut Mimarisinde önemli yer tutan Mardin merkezli taş mimari geleneğinin, kırsal alandakibilinmeyen temsilcileri olduğunun tanıtılmasına da gayret edilmiştir.

Geleneksel yaşamın kısmen sürdürüldüğü köy evleri (kaya oyma evler), aile yapısı veyaşantısının özgün belgesi olmanın yanı sıra, tarihi dokunun kültürel varlık niteliğindekiönemli bölümünü oluşturmaktadır. Halihazırda meskun bulunan sınırlı ev dışında, çoğutümüyle terk edilmiş köylerde, sokak dokusu ve yapı karakteriyle, bölge mimarisinin yerelözelliklerini yaşatmaya çalışan geleneksel Gercüş evlerinin, hiç değilse tescillenecek nitelikteolanlarına yönelik koruma amaçlı projeler üretileceği beklentilerimizdendir.

KAYNAKÇA

Akkoyunlu, Z. (1989).Geleneksel Urfa Evlerinin Mimari Özellikleri. Ankara: KültürBakanlığı Yayınları.

Akpolat, M. (l 999). Kabaltılar. A. Durukan (Ed.). Birecik, Halfeti, Suruç, Bozova İlçeleri veRumkale 'deki Taşınmaz Kültür Varlıkları.is. 192-194). Ankara: Gap İdaresi Yayınları.

Alioğlu, E. Füsun.(2003). Mardin, Şehir Dokusu ve Evler. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve

Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları.

Altun, A (1988). Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları için Bir Özet. İstanbul: Arkeoloji veSanat Yaymları.

Arel, A. (1999). Anadoluda Geleneksel Konut Düzeninde Kültürel Etmenler. A. AktaşYasa(Yay. Haz.).Uluslararasz Dördüncü Türk Kültürü Kongresi: 4-7 Kasun 1997-Ankara­Bildiriler C. I (s. 32-4 l ).Ankara: Ankara Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayın lan.

Baş, G. (201 O). Diyarbakır'daki Geleneksel Konut Mimarisinde Süsleme Anlayışı.Historystudies, 21 l, 310-33 8. Erişim: 25 .12.20 I 2,

http://www.historystudies.net/Makaleler/l l 65214441 16-G%C3%8Clsen ... pdf

Bavdaş, G._t)zden.,_(2002), Tillo 'daki Mimari Eserler Ankara: Kültür Bakanlığı_Yayınlan.

Büyükınıhçı, G.(2006). Kayseri 'de Yaşam ve Konut Kültürü. Kayseri: Erciyes Üniversitesi

74

Yayınları.

Ceşmeli, İ. (2007). Antik Çağdan XJJJ. Yüzyıla Kadar Orta A~ya ve Karahanlı DönemiMimarisi. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Dalkılıç, N. ve I. Aksulu. (2004). Midyat Geleneksel Kent Dokusu ve Evleri Üzerine BirInceleme. Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Dergisi, XIX/3, 313-326.

Gür, Öymen Ş. (2000). Doğu Karadeniz Örneğinde Konut Kültürü. İstanbul: YEM Yayınları.

Eldem, S. Hakkı. (1968), TürkEvi Plan Tipleri. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.

Esmer, M. Ali. (1992). Avanos 'un Eski Türk Evleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Erginbaş, D. (1953). Diyarbakır Evleri. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.

Halifeoğlu, F. Meral ve Dalkılıç, N. (2006). Mardin-Savur Geleneksel Kent Dokusu ve Evleri.Uludağ Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, XIII, 98.

Kuban, D. (1995). Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat

Yayınları.

Noyan, S. (2008). Mardin. Ankara: Mardin Valiliği Yayınları.Pinon, P. (1999), Anadolu ve Balkanlar'daki Osmanlı Kentlerinde Kentsel Dokular TipolojisiÜzerine Bir Deneme. s. 173). Osmanlı Mimarlığının 7. Yüzyılı, Uluslarüstü Bir Miras: 25-27Kasım 1999-Ankara: Bildiriler (s.166-179). İstanbul: YEM Yayınları.

Rapoport, A (1969). The Pueblo and The Hogan: A Cross Cultural Comparison of TwoResponsesto an Environment in Oliver. P. (Ed.). Shelterand Society, London:Barrie&RadcliffRenda, G. (1985). Göreme'de Korunması Gereken Bir Ev. III. Araştırma SonuçlarıToplantısı: 20-24 Mayısl985-Ankara: Bildiriler (s.103-115). Ankara: T.C. Kültür ve TurizmBakanlığı, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü.Saatçi, S. (2007). Kent Dokusu ve Geleneksel Evleriyle Kerkük. İstanbul: Kerkük VakfıYayınları.

Sayan, Y. ve Öztürk Ş. (2001). Bitlis Evleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Sözen, M. ve Eruzun, C. (1992). Anadolu 'da Ev ve İnsan. Emlak Bankası Yayınları.

Sözen, M. (2001). Türklerde Ev Kültürü. İstanbul: Doğan Kitapçılık.

Tuncer, Orhan C. (1999). Diyarbakır Evleri. Ankara: Diyarbakır Büyükşehir BelediyesiYayınları.Tuncer, Orhan C. (2002). Ankara Evleri. Ankara: Ankara Ticaret Odası Kültür ve SanatYayınları.Yıldız, İ. (2011). Savur'daki Tarihi Eserler. İstanbul: Mardin Valiliği, Kültür ve SanatYayınları.

75

Harita 1 Batman İli Haritası (BatmanValiliği)

Harita 2 Gercüş İlçe Haritası (BatmanValiliği)

Resim 2 Gercüş, Öteyaka Köyü, Kayayerleşimi, basamak örneği (Eylül 2012)

76

Resim 3 Gercüş, Yemişli Köyü,Kabaltı Örneği (Nisan 2012)

Resim 4 Gercüş, Çalışkan Köyü,Kabaltı Örneği (Nisan 2012)

-

------l" " ~ ım~•Resim 5 Gercüş, Dereli Köyü, güneyden genel görünüm (Eylül 2012)

--·--Çizim 1 Gercüş, Dereli Köyü, RamazanYağız Evi, giriş kat planı (Eylül 2012)

Çizim 2 Gercüş, Dereli Köyü,Ramazan Yağız Evi, birinci katplanı (Eylül 2012)

77

Resim 6 Gercüş, Çalışkan Köy Evi Odası(Nisan 2012)

Resim 8 Gercüş, Yemişli Köyü,güneydoğudan görünüm (Nisan 2012)

Resim 10 Gercüş, Ulaş Köyü, sokakdokusu (Nisan 2012)

Resim 7 Gercüş, Dereli Köyü,Ramazan Yağız Evi, İkinci Kat Odası

(Eylül 2012)

Resim 9 Gercüş, Ulaş Köyü, güneybatıdangörünüm (Nisan 2012)

"· - -·'""""'-'-·-Resim 11 Gercüş, Yemişli Köyü, sokakdokusu (Nisan 2012)

78

Resim 12 Gercüş, Çalışkan Köyü,Yerleşim Dokusu (Nisan 2012)

Resim 13 Gercüş, Dereli Köyü, RamazanYağız Evi, Giriş Kat (Eylül 2012)

Resim 14 Gercüş, Dereli Köyü, Ramazan Yağız Evi, Eyvan Örneği (Eylül 2012)

Resim 15 Gercüş İlçe Merkezi, Bedrettin Ekmen Evi, (19. yüzyılın Son Çeyreği-20. YüzyılınBaşları), Güney Cephe (Nisan 2012)

79