AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI A. A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU DİLAVƏR MİRZƏKİŞİ oğlu ƏZİMLİ AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ TÜRKİYƏ (XV əsrin II yarısı - XVII əsrin I yarısı)
Welcome message from author
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASIA. A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
DİLAVƏR MİRZƏKİŞİ oğlu ƏZİMLİ
AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ TÜRKİYƏ
(XV əsrin II yarısı - XVII əsrin I yarısı)
Bakı – 2012
AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutuElmi Şurasının qərarı ilə çap olunur
Layihənin rəhbəri, elmi redaktoru və ön sözün müəllifi:
Yaqub MahmudovƏməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı Laureatı,
AMEA-nın müxbir üzvü, Professor
Rəyçilər:Tofiq Nəcəfli
tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Xeyirbəy Qasımovtarix üzrə fəlsəfə doktoru
Əzimli Dilavər. Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Türkiyə (XV əsrin II yarısı - XVII əsrin I yarısı). Bakı, “Təhsil”, 2012, 282 səh
Monoqrafiyada XV əsrin II yarısından XVII əsrin I yarısına qədərki dövrdə Azərbaycanın Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələri və bu ticarət əlaqələri baxımından Osmanlı imperiyası ilə qarşılıqlı münasibətləri araşdırılmışdır. Monoqrafiyada Osmanlı imperiyasının Qərbi Avropa ilə iqtisadi əlaqələrinə də geniş yer verilmişdir. Müəllifin əsas diqqət yetirdiyi məsələlələr sırasına orta əsrlərdə Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə iqtisadi-siyasi əhəmiyyəti, tranzit ticarətindəki rolu, o cümlədən Şərq-Qərb ticarət həcminin müəyyənləşdirilməsi, ticarətin Səfəvi-Osmanlı ziddiyyətlərində oynadığı rol daxildir.
Monoqrafiya tədqiqatçılar, müəllim və tələbələr, eləcə də geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
2
MÜNDƏRİCAT
ÖN SÖZ...................................................................................................3 GİRİŞ.......................................................................................................7
I FƏSİL. MÖVZUNUN MƏNBƏLƏRİ VƏ TƏDQİQ OLUNMA TARİXİ
1.1. Mövzunun mənbələri...................................................................15 1.2. Tədqiqat əsərləri...........................................................................17
II FƏSİL. XV ƏSRİN II YARISINDA AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ
VƏ OSMANLI DÖVLƏTİ
2.1. XV əsrin II yarısında Azərbaycanın iqtisadi həyatı və Azərbaycan-Qərbi Avropa münasibətlərində iqtisadi amilin rolu.........................................................................................................26 2.2. XV əsrin II yarısında Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərində ticarət amili.......................................................................................................41
III FƏSİL. XVI ƏSRİN I YARISINDA AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ
VƏ OSMANLI İMPERİYASI
3.1. «Böyük coğrafi kəşflər» və onun dünya ticarət sisteminə təsiri.....................................................................................................106 3.2. XVI əsrin I yarısında Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və bu əlaqələrin Səfəvi–Osmanlı, Səfəvi-Avropa münasibətlərinə təsiri.....................................................................................................113
3
IV FƏSİL. XVI ƏSRİN II YARISINDA VƏ XVII ƏSRİN I YARISINDA AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA
ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ TÜRKİYƏ
4.1. XVI əsrin II yarısında Avropa dövlətlərinin Şərq sərvətləri uğrunda mübarizəsi və bu mübarizəyə Səfəvi və Osmanlı imperiyalarının təsiri.........................................................................156 4.2. XVI əsrin II yarısında Azərbaycanın İngiltərə ilə ticarət əlaqələri və Səfəvi–Osmanlı münasibətləri....................................169 4.3. XVI əsrin sonlarında–XVII əsrin I yarısında Qərbi Avropa-Azərbaycan qarşılıqlı əlaqələrində ticarətin rolu və Səfəvi-Osmanlı münasibətlərində ticarət amili.........................................193
NƏTİCƏ..............................................................................................230
İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏ VƏ ƏDƏBİYYAT...............236
SUMMARY.........................................................................................277
РЕЗЮМЕ........................................................................................... 290
4
GİRİŞ Orta əsrlərdə Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət
əlaqələrinin öyrənilməsi həmişə aktual olaraq qalır. Həmin vaxtlarda ticarət əlaqələrinin beynəlxalq miqyasda baş vermiş dəyişikliklər fonunda inkişaf etməsi və dövlətlərarası münasibətlərdə Azərbaycanın böyük əhəmiyyətə malik olması bu aktuallığın başlıca səbəblərindəndir. Həmin əlaqələrin öyrənilməsi ümumdünya tarixinin tədqiqi baxımından da mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, həmin dəyişikliklər fonunda yeni dünya nizamının, beynəlxalq bazar sisteminin təşəkkülü prosesləri baş vermiş və tədricən geniş vüsət almışdı. Bu proseslərə Azərbaycan tarix elmində müəyyən qədər toxunulmuş, lakin ona ayrıca tədqiqat mövzusu kimi yanaşılmamışdır. Həmin tarixi dövr bir sıra məqamlar baxımından da diqqəti xüsusilə cəlb edir. Bu məqamlardan ən mühümü isə baş vermiş dəyişikliklərin və Şərq-Qərb ticarətinin Avropa ölkələrinin tərəqqisində böyük sıçrayışlar əmələ gətirməsi idi. Həmin sıçrayışların nəticəsində bəşəriyyət tarixində ilk dəfə olaraq Yer kürəsinin müxtəlif ərazilərinin iqtisadi və siyasi inkişafında müvazinət yarandı və Qərb müəyyən müddətdən sonra öz inkişafında Şərqi geridə qoydu. Özünü büruzə vermiş bu ayrılmalar sonradan Qərbin və Şərqin həyat tərzinə də təsir göstərdi. Təbiidir ki, Qərbin bu cür sıçrayışında onun malik olduğu coğrafi mövqe də müəyyən rol oynadı. Həmin tarixi dövrdə Qərb iqtisadi ehtiyatlar baxımından çox kasıb idi və onun iqtisadi varlığı əslində, Şərqdən asılı idi. Qeyd edək ki, Şərqdən daxil olan məhsullar Qərbdə istehsal mədəniyyətinin inkişafına geniş zəmin yaradırdı. Məhz bunun nəticəsi idi ki, həmin dövrdə Qərb ölkələrinin əksəriyyətinin iqtisadi sistemi təsərrüfat maraqlarına, Şərq ölkələrinin iqtisadi həyatı isə əsasən hərbi, dini, köçəri əyanların maraqlarına xidmət edir və ticarət kapitalına əsaslanırdı. Bu mənada istehsal mədəniyyətinin inkişafı Qərbi Şərqdən irəli çıxaran başlıca amilə çevrildi. Bu isə Qərbin Şərqə qarşı yeni planlar həyata keçirməsinə imkan yaratdı, zəngin sərvətlərə malik olan Şərq ölkələrinin Qərbin müstəmləkələrinə çevilməsinə, onların nəzarət altına alınmasına şərait yaratdı. XV-XVII əsrlərdə dünyanın Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı
5
imperiyaları Avropa dövlətlərinin siyasi və iqtisadi sistemində mühüm rol oynayırdılar. Nəzərdən keçirilən dövrdə Avropa ölkələri «Osmanlı təhlükəsi» qarşısında qalmış, Qərbin iqtisadi və siyasi maraqları üçün böyük əngəllər yaranmışdı. Bu baxımdan həmin dövrdə Ağqoyunlu-Osmanlı-Avropa, Səfəvi-Osmanlı-Avropa iqtisadi və siyasi əlaqələrinin araşdırılması həmişə aktual olaraq qalır. Orta əsrlərdə Osmanlı imperiyasının iqtisadi sistemi, onun Avropa, Afrika və Şərq ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrinə dair geniş tədqiqat işləri aparılmış, sanballı əsərlər yazılmış, nəşr olunmuşdur. Həmin əsərlərdən bir neçəsinə monoqrafiyada toxunulmuşdur. Lakin Azərbaycanın Avropa ilə ticarət əlaqələrinə, bu əlaqələrə Osmanlı imperiyasının təsirinə, Azərbaycan dövlətləri və Osmanlı imperiyası arasında baş vermiş ziddiyyətlərdə daha çox iqtisadi amilin qabarıq roluna indiyədək xüsusi tədqiqat əsəri həsr olunmamışdır. Nəşr olunmuş elmi əsərlərdə iqtisadi münasibətlər ya diplomatik əlaqələr kontekstində, ya Azərbaycanda şəhər həyatının tarixi baxımından işlənilmiş, ya da siyasi tarix məsələlərinə toxunularkən iqtisadi tarix problemlərinə də müəyyən qədər diqqət yetirilmişdir. Bu baxımdan tədqiq olunan "Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Türkiyə (XV əsrin II yarısı-XVII əsrin I yarısı)" adlı monoqrafiya işi tarixşünaslığımızda mövcud olan həmin problemin həlli zərurətinin nəticəsidir. Bu dövrün öyrənilməsi Azərbaycanın iqtisadi əlaqələrinin, onun iqtisadi sisteminin və bunun nəticəsi kimi yaranmış diplomatik münasibətləri öyrənmək baxımından da aktualdır. Orta əsrlərdə istər Avropa ölkələrinin, istərsə də Osmanlı imperiyasının iqtisadi həyatına Azərbaycanın təsir dərəcəsi yüksək idi. Buna görə də həmin dövrdə Azərbaycan-Avropa ticarət əlaqələri ümumilikdə Qərb-Şərq iqtisadi münasibətlərinin əsasını təşkil edirdi. Təqdim olunan monoqrafiya həmin məsələlərin araşdırılması sahəsində ilk təcrübələrdən biri kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Hal-hazırda dünyada baş verən proseslər Azərbaycanı yenidən ön sıraya çıxarmışdır. Azərbaycan Cənubi Qafqazda həm strateji, həm də iqtisadi cəhətdən mühüm rola malikdir. Sanki orta çağlarda yaşanmış hadisələr yenidən «təkrarlanır». Yəni, həmin dövrdə Azərbaycan bəzi dövlətlər üçün siyasi, bəzi dövlətlər üçün isə iqtisadi
6
cəhətdən əhəmiyyət kəsb edirdi. Müasir dünya dövlətləri Azərbaycanla əlaqələr qurarkən onun enerji ehtiyaclarına öz diplomatiyalarında xüsusi diqqət yetirirlər. Hal-hazırda Azərbaycan Respublikası özünün iqtisadi potensialına görə beynəlxalq miqyasda tanınır və dünya ölkələrinin əksəriyyəti ilə geniş ticarət əlaqələrinə malikdir. Azərbaycan Respublikası öz tarixinin elə bir mərhələsindədir ki, tarixi gerçəkliklərin, xüsusilə orta əsrlər tarixinin ayrı-ayrı problemlərinin tədqiqi Vətənin dövlətçilik təməllərinin möhkəmləndirilməsi baxımından labüd və zəruridir.
Yuxarıda göstərilənlər siyasi müstəqilliyini bərpa etmiş dövlətlər, o cümlədən Azərbaycan Respublikası üçün elmi cəhətdən işlənib hazırlanmış sabit iqtisadi sistemin yaradılmasını və möhkəmləndirilməsini şərtləndirir. Bu mənada Azərbaycan Respublikasının xarici ölkələrlə, xüsusilə Qərbi Avropa dövlətləri ilə ticarət əlaqələri tarixinin öyrənilməsi aktuallıq kəsb edir. Bu cür əlaqələrin perspektivini isə yalnız tarixə nəzər salmaqla müəyyənləşdirmək mümkündür. Ticarət əlaqələri tarixinin öyrənilməsi həm də Azərbaycanın diplomatik münasibətlər tarixinin daha dərindən araşdırılmasına əlverişli zəmin yapadır. Bu isə bölgədə həlledici məntəqə rolunu oynayan Azərbaycan Respublikası üçün xüsusilə vacibdir.
Monoqrafiyann xronoloji çərçivəsində əsas diqqət tarixi proseslərin ardıcıllığını izləmək baxımından XV əsrin II yarısı-XVII əsrin I yarısında Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri və Osmanlı imperiyası ilə ticarət əlaqələri və bu əlaqələrin Azərbaycan və Osmanlı imperiyası münasibətlərində oynadığıı rolun öyrənilməsinə yönəldilmişdir.
Tədqiqatın başlıca məqsədi XV əsrin ikinci yarısı–XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələrini və onların Qərbi Avropanın iqtisadi və siyasi həyatında oynadıqları rolu, eyni zamanda həmin imperiyaların Osmanlı imperiyası ilə münasibətlərində başlıca amilə çevrilmiş iqtisadi münasibətləri, bu münasibətlərin Osmanlı-Qərbi Avropa iqtisadi əlaqələrinə həmin imperiyaların təsirini müəyyən etməkdir.
7
Buna görə də araşdırılan problemlə bağlı olan mənbələr və elmi ədəbiyyat təhlil olunmaqla qarşıya aşağıdakı konkret vəzifələr qoyulmuşdur:
- İlkin kapital yığımı dövründə Qərbi Avropanın Şərqlə iqtisadi münasibətlərini nəzərdən keçirmək;
- Nəzərdən keçirilən dövrdə Azərbaycanın dünyanın iqtisadi əlaqələrindəki rolunu müəyyən etmək;
- Osmanlılar Konstantinopolu fəth etdikdən (1453) sonra Qərbi Avropa dövlətlərinin bir-birinə əks olan düşərgələrə bölünməsində Azərbaycan amilinin rolunu göstərmək;
- Okean ticarətinə çıxışı olmayan Qərbi Avropa dövlətlərinin iqtisadi və siyasi, ticari münasibətlərində Azərbaycan amilini nəzərə çatdırmaq;
- Dünya tranzit ticarətində Azərbaycan ərazilərinin rolunu göstərmək;
- Orta əsrlərdə dünya ticarətinin başlıca məntəqələri olmuş Aralıq dənizi və Qara dəniz hövzələrində, Volqa-Xəzər marşrutunda Azərbaycan tacirlərinin rolunu göstərmək;
- Osmanlı imperiyasının Qərbi Avropa bazarları və Levant ölkələrinin ticarət mərkəzlərində oynadığı roluna nəzər yetirmək;
- Qərbi Avropanın həm siyasi, həm də iqtisadi həyatında Azərbaycanın tarixi rolunu diqqətə çatdırmaq;
- Qərbi Avropa dövlətlərinin müstəmləkəçilik siyasətinin tarixini və bu baxımdan onların Azərbaycana münasibətini, bu siyasətin inkişaf xəttini, nəticələrini izləmək.
Monoqrafiya işi yazılarkən qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün tipoloji yanaşma metoduna üstünlük verilmişdir. Ticarət əlaqələrinin təşəkkülündə əsas istiqamətlərin müəyyən edilməsi üçün problemə dair müxtəlif dillərdə yazılmış mənbələr, mövcud elmi ədəbiyyat araşdırılmış, müqayisə edilmiş, təhlillər aparılmış və elmi nəticələr irəli sürülmüşdür.
Tədqiq olunan mövzunun elmi yeniliyi aşağıdakı məsələlərin həlli ilə müəyyənləşir:
- XV əsrin II yarısı – XVII əsrin I yarısında beynəlxalq ticarətdə Azərbaycanın özünəməxsus rolunun müəyyənləşdirilməsi;
8
- Tədqiq olunan dövrdə ipəyin, neftin və duzun dünya ticarətində başlıca əmtəələr olduğunun və bu əmtəələrin Azərbaycanda hasil və istehsal edildiyinin yeni faktlarla sübut edilməsi;
- Azərbaycanın Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələrində Trabzon və Bursa şəhərlərinin ticari əhəmiyyətinin yeni məlumatlar əsasında təsdiq olunması;
- Azərbaycanın «Böyük coğrafi kəşflər»ə qədər tranzit ticarətində önəmli rola malik olduğunun yeni faktlar əsasında müəyyənləşdirilməsi və Osmanlı-Səfəvi siyasi və ideoloji münasibətlərində iqtisadi maraqların başlıca amil kəsb etməsinin əsaslandırılması;
- XV əsrin sonunda – XVI əsrin əvvəllərində baş vermiş «Böyük coğrafi kəşflər»in ardınca Qərbi Avropa dövlətlərinin müstəmləkəçilik ekspansiyası nəticəsində tarixin ümumdünya miqyası almasının, bu prosesdə Azərbaycanın fəal iştirakının yeni materiallar əsasında təsviri;
- «Böyük coğrafi kəşflər»dən sonra Qərbi Avropanın ticarət həyatında Azərbaycanın rolu və Avropa ticarətindən gələn gəlirlərinin mühüm hissəsini itirən Osmanlı imperiyasının Səfəvi dövlətinə qarşı yeritdiyi iqtisadi siyasətin yeni faktlarla əsaslandırılması;
- XV əsrin II yarısında - XVI əsrdə Avrasiyada baş vermiş iqtisadi - ticari proseslərin müqayisəli şəkildə təhlil edilməsi;
- Okean ticarətindən kənarda qalmış Qərbi Avropa dövlətləri ilə Azərbaycan arasındakı ticarət əlaqələrinin xarakterinin müəyyənləşdirilməsi;
- Xəzər dənizi vasitəsi ilə ticarətin Osmanlı-Səfəvi ziddiyyətlərində xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi və Osmanlı imperiyasının Qafqaz bölgəsinə münasibətdə iqtisadi siyasəti;
- Sultanların Osmanlı dövlətini ticarət imperiyasına çevirmək istəyinin və həyata keçirdikləri fəthlərin təsviri;
- Osmanlı imperiyasının Aralıq dənizi, Qara dəniz və Hind okeanı hövzələrində dəniz ticarətini ələ keçirmək cəhdinin təsviri;
- Ağqoyunlu-Osmanlı, Səfəvi-Osmanlı münasibətlərində Şərqi Anadolunun iqtisadi əhəmiyyətinin yeni materiallar əsasında nəzərə çatdırılması;
9
- Osmanlı imperiyasının iqtisadi sahədə güzəşt diplomatiyasının dövlətin həyatına təsirinin müəyyən edilməsi;
- Sultan I Səlimin Səfəvi dövlətinə qarşı tətbiq etdiyi iqtisadi qadağaların Osmalı imperiyasının iqtisadi vəziyyətinə mənfi təsirinin rəqəmlərlə əks etdirilməsi;
- Okean ticarətinə çıxış əldə etmək uğrunda Səfəvilər imperiyasının Qərbi Avropa dövlətlərinin maraqlarından istifadə etməsinin yeni elmi ədəbiyyat əsasında tarixşünaslıqda mövcud olan konsepsiyanın dərinləşdirilməsi, Şah I Abbasın dövründə Səfəvi-Qərbi Avropa ticarətinə dair yeni faktların üzə çıxarılması, Osmanlı imperiyasına qarşı yürüdülən iqtisadi qadağaların təsviri və dövlətin paytaxtının İsfahana köçürulməsində iqtisadi amillərin önə çıxmasının əsaslandırılması;
- Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət və siyasi maraqlar naminə Şah I Abbasın dövründə imperiya ərazisində etnik və dini münasibətlərdə tolerantlığın rəsmi dövlət siyasətinə çevrilməsi.
Monoqrafiva işi mənbə və ədəbiyyat əsasında Azərbaycan tarixinin nəzərdən keçirilən dövrünün tədqiqinə müəyyən elmi yenilik gətirməsi baxımından nəzəri əhəmiyyətə malikdir. Monoqrafiyada təqdim olunan faktiki mənbələrdən və ədəbiyyatdan, sənədlərdən, bu materiallardan alınmış nəticə və ümumiləşdirilmələrdən dərsliklərin və dərs vəsaitlərinin tərtibində, həmçinin Vətən tarixi, Qafqazşünaslıq ixtisasları üzrə bakalavr və magistratura kurslarının tədrisində istifadə oluna bilər. Monoqrafiyfdakı faktiki materiallardan dövlətçiliyin təbligi istiqamətində də istifadə etmək mümkündür. Tədqiqat əsərində ticarət əlaqələrinin təşəkkülü və inkişafında əsas istiqamətlərin müəy-yən olunması üçün problemlə bağlı olan, müxtəlif dillərdə yazılmış mənbələr, mövcud elmi ədəbiyyat araşdırılmış, müqayisə edilmiş və məntiqi nəticələr izhar edilmişdir. Əldə olunmuş məlumatlar Azərbaycanın ərazi məsələlərinə aydınlıq gətirir, geniş iqtisadi, siyasi əlaqə və münasibətlərə malik olmuş Böyük Azərbaycan impreiyası haqqında aydın təsəvvür yaradır. Buna görə də Vətən tarixinin öyrənilməsi, Azərbaycan gəncliyində milli iftixar hissinin möhkəmləndirilməsi, milli dövlətçiliyin inkişaf etdirilməsi, tarixin acı gerçəkliklərinin təkrar olunmaması baxımından da təqdim olunan
10
monoqrafiya işi müsbət rol oynaya bilər.Monoqrafiya giriş, dörd fəsil, nəticə, istifadə olunmuş mənbə və
ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Girişdə mövzunun aktuallığı, onun elmi əhəmiyyəti, tədqiqatın
məqsəd və vəzifələri, həmçinin tədqiqat işinin əməli əhəmiyyəti öz əksinin tapmışdır.
Birinci fəsil – “Mövzunun mənbələri və tədqiq olunma tarixi” adlanır. Burada mövzu ilə bilavasitə bağlı olan mənbələr haqqında mümkün qədər ətraflı məlumat verilmiş, Azərbaycan tarix elmində və xarici ölkələrin tarixşünaslığında mövzu ilə bu və ya digər şəkildə bağlı olan fikirlər nəzərdən keçirilmişdir.
İkinci fəsil – “XV əsrin II yarısında Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Osmanlı dövləti” adlanır. Bu fəsildə XV əsrin II yarısında Azərbaycanın iqtisadi həyatına toxunulmuş, Qərbi Avropa ölkələrinin Azərbaycanla ticarət əlaqlərinin xarakteri müəyyənləşdirilmiş və Azərbaycanın Osmanlı dövləti ilə münasibətlərində ticarətin rolunun əhəmiyyəti əksini tapmışdır.
Üçüncü fəsil – “XVI əsrin I yarısında Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Osmanlı imperiyası” adlanır. Bu fəsildə əsas diqqət XVI əsrin I yarısında Azərbaycanın iqtisadi baxımdan düşdüyü çətin duruma, Azərbaycan-Qərbi Avropa ticarət əlaqələrinə və Azərbaycan-Osmanlı ziddiyyətlərində iqtisadi amilin roluna yönəldilmişdir.
Dördüncü fəsil – “XVI əsrin II yarısında və XVII əsrin I yarısında Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Türkiyə” adlanır. Bu fəsildə XVI əsrin II yarısı-XVII əsrin I yarısında Azərbaycanda yaranan iqtisadi-siyasi durum, Şah I Abbasın hakimiyyətə gəlməsi, Azərbaycanın qüdrətinin bərpa olunması, ticarət əlaqələrinin özündən əvvəlki dövrlərə nisbətən daha da inkişaf etməsi və Osmanlı Türkiyəsi ilə münasibətlər əksini tapmışdır.
Monoqrafiyanın sonunda tədqiqat zamanı əldə edilmiş nəticələrin xülasəsi verilmişdir.
11
Monoqrafiyanın yazılması və çapa hazırlanmasında AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor O.Ə.Əfəndiyev başda olmaqla, “Azərbaycanın orta əsrlər tarixi” şöbəsinin əməkdaşlarının bir sıra qeyd və təklifləri nəzərə alınmışdır. Müəllif onlara, habelə dəyərli məsləhətləri ilə hər zaman ona yardım etmiş AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru, professor Y.M.Mahmudluya, onun rəhbərliyi altında olan Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinin “Qədim Dünya və Orta əsrlər tarixi” kafedrasının əməkdaşlarına öz dərin minnətdarlığını bildirir.
12
I FƏSİL
MÖVZUNUN MƏNBƏLƏRİ VƏ TƏDQİQ OLUNMA TARİXİ
1.1.Mövzunun mənbələri
XV əsrin ikinci yarısı-XVII əsrin birinci yarısında Azərbaycanın Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələri və onun bu əlaqələr kontekstində Osmanlı imperiyası ilə iqtisadi münasibətlərinə dair etibarlı elmi mənbələrin sayı çox azdır. Azərbaycan ərazilərində mövcud olmuş imperiyaların süqutundan sonra həmin imperiyaların arxivlərinin müəyyən səbəblərdən saxlanılmaması onların iqtisadi həyatının öyrənilməsi istiqamətində tarixçilər qarşısında xeyli çətinliklər yaradır. Buna görə də Azərbaycan və İran tarixçiləri həmin dövrlə bağlı olan az saylı ciddi faktlara istinad edir. Bu faktların əksəriyyəti müxtəlif məqsədlərlə, müxtəlif zamanlarda Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının ərazilərinə gəlmiş avropalı «səyyahların» qeydlərindən, gündəliklərindən, əsərlərindən əxz olunmuşdur. Onların Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının ictimai, iqtisadi həyatına dair məlumatlarında təhriflərə də yol verilmiş, subyektiv fikirlər irəli sürülmüşdür. Çünki Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının iqtisadi, ticari potensialı onlarin iqtisadi, siyasi həyatında həyati və strateji bir məsələ idi. Buna görə də Avropa arxivlərində Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının iqtisadiyyatı ilə bağlı olan hesabatlar öz əksini tapmışdır. Bu cür materiallar Osmanlı arxivlərində də vardır. Lakin bizə məlum olan materiallar əsasında da ciddi elmi nəticələrə gəlmək mümkündür. Yəni, həmin dövrdə Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının ərazilərindən Avropaya doğru istiqamətlənmiş ticarət karvanalarının bir ildə etdikləri səfərlər, apardıqları yüklər barədə
13
məlumat əldə etməklə müəyyən rəqəmlər ortaya qoymaq olar. Azərbaycan tarix elmindən fərqli olaraq Türkiyə tarixşünaslığı orta əsrlərin bu dövrü ilə bağlı daha ciddi mənbələrə istinad edir. Çünki Osmanlı arxivləri qorunub saxlanılmışdır. Həmin dövrlə bağlı olan Osmanlı sənədlərində iqtisadi məlumatlar özünün geniş əksini tapmışdır. Bunlar arxiv materialları, rəsmi məktublar və s. sənədlərdir. Onların da əksəriyyəti XVI və XVII əsrlərə aiddir. Adı çəkilən sənədlərdə Osmanlı-Səfəvi münasibətlərinə toxunulmuş, bəzilərində isə iqtisadi münasibətlər də qismən öz əksini tapmışdır. Qeyd edək ki, bu tipli sənəd və materiallar Avropa arxivlərində də mövcuddur. Bizim bütün bu sənəd və materialları nəzərdən keçirmək imkanmız məhduddur. Ona görə də bizdən öncə Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının tarixinin bu dövrünü araşdırmış tarixçilərin əsərlərindəki faktik materiallara və ölkəmizə gəlmiş səyyahların məlumatlarına istinad etdik. Bundan əlavə, Azərbaycan Respublikasının kitabxanalarında həmin dövrlə bağlı olan iqtisadi həyatı əks etdirən mənbələri, elmi ədəbiyyatı diqqətlə nəzərdən keçirdik. Marko Polonun (227; 273; 274), İ.Şiltbergerin (322 a), İ.Barbaronun və A.Kontarinin (170), Afanasi Nikitinin (255), Əbdürrəşid əl-Bakuvinin (6), Y.Streysin (299), F.Kotovun (232), Adam Olearinin (257; 258), J.Taverniyenin (129a), J.Şardenin (370a) qeydlərini, Venesiya səyyahlarının Səfəvi dövləti ərazisinə etdikləri altı «səfəri» əks etdirən əsəri (380), İskəndər bəy Münşinin (386) fəaliyyətini bizə çatdıran mənbələri bunlara misal göstərmək olar. Mənbələr içərisində ingilis səyyah-diplomatlarının «Moskva» şirkətinin Azərbaycan Səfəvilər imperiyası ilə əlaqələrini əks etdirən (155), «Don Juan» adı ilə Avropada məşhurlaşmış Oruc bəy Bayatın məlumatlarını (228), italyan tarixçisi Q.Berşenin çox çətin və bir o qədər də faydalı əməyini əks etdirən, mənbə səciyyəsi daşıyan əsərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Q.Berşenin əsərində (372) Venesiyanın Şərqlə ticarətinə dair məlumatlar da əksini tapmışdır. N.İ.Veselovskinin rəhbərliyi altında Rusiya arxiv sənədləri əsasında nəşr olunmuş üç cildlik (185; 186; 187), Azərbaycanın orta əsrlər üzrə görkəmli tarixçisi sayılan E.M.Şahmalıyevin rəhbərliyi altında çapdan çıxmış, orta əsrlərdə Azərbaycana gəlmiş xarici səyyahların
14
məlumatlarını bizə çatdıran mənbə (279) də bu qəbildəndir. Bu baxımdan ən dəyərli mənbələrdən biri də V.Minorskinin rəhbərliyi altında nəşr olunmuş, səfəvilərin idarəçilik sistemini əks etdirən əsərdir (361). Nəzərdən keçirilən dövrə aid mənbələr sırasında M.A.Polievktovun (272), S.B.Aşurbəylinin (163) mənbəşünaslığa dair elmi məcmuələrdə nəşr olunmuş məqalələri də diqqəti cəlb edir. Bu məcmuələrdə Səfəvi dövlətinin iqtisadi həyatına aid olan, dövlətin xarici ticarətini rəqəmlərlə əks etdirə bilən çox vacib məlumatlar vardır. Bir sıra dəyərli mənbələr də vardır ki, orada Azərbaycanın iqtisadi həyatına dair məlumatlar da yetərincədir. Evliya Çələbinin (5), Davit Pyerin (32) və b. məlumatlarını əks etdirən mənbələr bu sıraya daxildir.
1.2. Tədqqat əsərləri
Ümumdünya tarixinin orta çağlarında mühüm rol oynamış
Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı imperiyaları nəinki bölgənin ictimai-iqtisadi, siyasi, mədəni həyatının, həm də beynəlxalq aləmin mühüm subyektləri olmuşlar. Həmin dövrdə bu imperiyaların bilavasitə iştirakından, təsirindən kənarda heç bir beynəlxalq məsələ həll oluna bilməzdi. Buna görə də həmin imperiyaların tarixinin öyrənilməsinə tədqiqatçılar həmişə səy göstərmişlər və bu istiqamətdə araşdırmalar hal-hazırda da davam edir. XV əsrin ikinci yarısından XVII əsrin birinci yarısına qədərki tarixi gerçəkliklər həm xarici, həm də Azərbaycan tədqiqatçılarının əlaqələrində müəyyən dərəcədə öyrənilmişdir. Bu imperiyalar haqqında bir sıra sanballı monoqrafiyalar yazılmış, məqalələr işıq üzü görmüş və ümumiləşdirilmiş əsərlərdə məlumatlar verilmişdir. Həmin əsərlərdə əsas diqqət bu imperiyaların bir-biri ilə və Qərbi Avropa dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinə yönəlmişdir. Orta əsrlərdə Osmanlı imperiyasının Qərbi Avropa ölkələri ilə iqtisadi əlaqələri Türkiyə tarixşünaslığında lazımi səviyyədə öyrənilmişdir. Vətən tarix elmində isə Azərbaycanın orta əsrlərdə iqtisadi əlaqələrinə dair xüsusi tədqiqat əsəri mövcud deyildir. Bu halın bir sıra səbəbləri vardır. Nəzərdən keçirilən dövrdə
15
Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının iqtisadi əlaqələri barədə lazımi qədər faktların olmaması həmin sahədə araşdırmaların aparılmasında böyük çətinliklər yaradır. Məlumdur ki, Ağqoyunlu sülaləsinin və Səfəvi şahlarının Azərbaycan və İran ərazlərində hakimiyyətləri möhkəm iqtisadi və siyasi təmələ əsaslanırdı. Məhz bunun nəticəsində yalnız Səfəvi imperiyası 230 ildən artıq bir müddət ərzində (1501-1736) fəaliyyət göstərə bildi. Lakin səfəvilərin hakimiyyətindən sonra həmin imperiyanın ərazilərində baş vermiş çoxsaylı müharibələr, siyasi çəkişmələr, döyüşlər bir çox arxivlərin dağıdılmasına səbəb olmuş və yaxud arxivlər davam edən müharibələrdə qalib gəlmiş dövlətlər tərəfindən mənimsənilmişdir. Buna görə də Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin iqtisadi həyatından bəhs edərkən, başlıca olaraq həmin imperiyaların ərazilərində olmuş Avropa, rus səyyahlarının, diplomatlarının məlumatlarına istinadlanmalı oluruq. Bu məlumatların həqiqəti nə dərəcədə əks etdirdiyini dəqiq söyləyə bilmərik. Buna görə də onların məlumatları Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının ictimai-iqtisadi həyatını bütünlüklə əks etdirə bilməz. Vaxtilə həm Qərb dünyasının, həm də Osmanlı imperiyasının varlığında mühüm rol oynamış bu imperiyaların ictimai-iqtisadi həyatı çox zəngin olmuşdur. Bu baxımdan Osmanlı imperiya arxivinin qorunub saxlanması Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının ictimai-iqtisadi həyatını öyrənmək üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buna görə də tədqiqat işində imkan daxilində Azərbaycan tarixçilərinn Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının iqtisadi və siyasi həyatından bəhs edən elmi məqalələrindən, monoqrafiyalarından, Qərbdə və Türkiyədə, İranda nəşr olunmuş tədqiqat əsərlərindən istifadə etmiş, həmin imperiyaların iqtisadi həyatı haqqında aydın təsəvvür yaratmağa çalışmışıq. Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının iqtisadi həyatında isə əsas yeri xarici ticarətin tutduğunu nəzərə alsaq, Qərb arxivlərində həmin imperiyaların iqtisadi həyatı ilə bağlı olan sənədlərin mövcudluğu şübhəsizdir.
Azərbaycan tarix elmindən bəhs edərkən Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyaları tarixinin, xüsusilə onların ictimai-iqtisadi tarixinin ayrı-ayrı məsələlərinin araşdırılmasına İ.P.Petruşevskinin böyük təsirini qeyd etmək lazımdır. Onun Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının
16
tarixinə həsr olunmuş əsərləri Vətən tarixşünaslığında bu sahə ilə maraqlananlar üçün ciddi faktlar mənbəyi olmuşdur. Bu isə öz növbəsində Azərbaycan tarixşünaslığında Ağqoyunlu və Sə3fəvi tarixi ilə bağlı olan elmi məqalələrin və monoqrafiyaların meydana çıxmasına şərait yaratmışdır. Həmin müəlliflər də bu tarixi dövrü araşdıran zaman Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının ticarət əlaqələrinə müəyyən dərəcədə diqqət yetirmişlər. Bu baxımdan Azərbaycan tarixşünaslığında C.M.İbrahimovun (12; 211; 212), O.Ə.Əfəndiyevin (7; 325; 326) araşdırmaları diqqəti cəlb edir. O.Ə.Əfəndiyevin araşdırmalarının mühüm cəhəti ondan ibarətdir ki, o, elmi axtarışlarında Şərq mənbələri ilə yanaşı, Qərb mənbələrinə də geniş yer vermiş və bu istiqamətdə sanballı elmi əsərlər nəşr etdirmişdir. Səfəvi-Osmanlı münasibətlərinə xeyli yer ayırmış O.Ə.Əfəndiyev Azərbaycan tarix elminə, bu imperiyalar arasındakı ticarət əlaqələrinə, xüsusilə Səfəvi-Qərb ticarətinə dair yeni, qiymətli mənbə məlumatları əlavə etmişdir. Problemin öyrənilməsinə yardım edən elmi araşdırmalar arasında digər Azərbaycan tarixçiləri Ə.Ə.Rəhmaninin (281; 282; 283) və M.Heydərovun (192; 193; 194) əsərlərini xüsusi olaraq qiymətləndirmək lazımdır. M.Heydərov Azərbaycanın nəzərdən keçirilən dövrdəki iqtisadi və ictimai həyatına həsr etdiyi əsərlərində ölkənin bölgədəki və beynəlxalq aləmdəki iqtisadi mövqeyinə aydınlıq gətirmişdir. Onun Azərbaycanın orta əsrlər şəhər həyatına dair əsərləri dünyanın orta əsr şəhərlərinin iqtisadi həyatına həsr olunmuş araşdırmalar arasında müstəsna yer tutur. Orta əsrlərdə Azərbaycanın ticarət həyatının araşdırılması sahəsində Y.M.Mahmudovun da xüsusi əməyi vardır. Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının qarşılıqlı əlaqələrini mənbələr, yerli və xarici ədəbiyyat əsasında araşdırmış Y.M.Mahmudov bu iki imperiyanın Qərb ölkələri və Osmanlı imperiyası ilə ticarət əlaqələrinə də geniş yer vermiş, Azərbaycanın Osmanlı imperiyasının və Qərbi Avropa ölkələrinin iqtisadi həyatına mühüm təsir göstərdiyini sübut etmişdir. Y.M.Mahmudovun bu dövrlə bağlı olan bir çox əsərləri Azərbaycan tarix elmini xeyli zənginləşdirmişdir (17; 18; 19; 20; 21; 22; 23; 24; 25; 26; 243; 244; 245). Y.Mahmudovun Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrinə dair xeyli məqaləsi də vardır. O,
17
həmin məqalələrdə Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinə geniş toxunmuş, ipəyin ticarət əlaqələrində əvəzsiz rol oynadığını göstərmişdir. Ölkəmizin səfəvişünas alimlərinin müəllimi sayılan Ə.M.Şahmalıyevin (320; 321; 322) də Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı ticarət əlaqələri barədə qiymətli əsərləri vardır. Bu cəhətdən B.A.Əhmədovun Azərbaycanın İngiltərə ilə ticarət əlaqələri barədə əsərlərini də xüsusi qeyd etmək lazımdır (8; 9; 158; 159; 160). Nəzərdən keçirilən dövrü mənbələr əsasında araşdırmış müəllif İngiltərənin Ost-Hind şirkətinin Şərq ticarətini ələ keçirmək üçün həyata keçirdiyi niyyətləri aşkara çıxarmış və bu şirkətin İran körfəzində işğalçılıq məqsədi güddüyünü göstərmişdir.
O.Ə.Əfəndiyev, M.X.Heydərov və Y.M.Mahmudov tərəfindən zənginləşdirimiş Azərbaycan medievistikasının mühüm məsələləri XX əsrin 70-ci illərindən Vətən tədqiqatçılarının diqqət mərkəzindədir. Bu baxımdan S.M.Onullahinin əməyi xüsusilə diqqətəlayiqdir. Onun "Təbriz şəhərinin tarixi" (31) monoqrafiyasında Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələri çoxsaylı mənbələr əsasında araşdırılmışdır. S.B.Aşurbəylinin (1; 162; 163; 164; 165; 166; 167), Ş.F.Fərzəliyevin (11), A.M.Fərzəliyevin (308), S.Ə.Vəzirovun, A.S.İsayevin (39), Ş.K.Məmmədovanın (27), S.A.Məmmədovun (242) əsərlərində də Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinə dair məlumatlar az deyildir. Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinə dair məlumatlar D.Həsənzadənin (190; 190а), Y.Gözəlovanın (11a), R.Muğanlinckinin (252a), Z.Həsənəliyevin (11b), Ç.Qurbanovanın (238; 239), Ş.M.Mustafayevin (253), E.Mirzəyevanın (28; 248a) və digərlərinin məqalə və monoqrafiyalarında da vardır.
Ağqoyunlu və Səfəfi imperiyaları tarixinin ayrı-ayrı məsələləri daim xarici ölkə tarixçilərinin diqqət mərkəzindədir. Yalnız onu qeyd etmək kifayətdir ki, ötən bir neçə ildə ABŞ-da, Avropa ölkələrində, Rusiyada, İranda və Türkiyədə orta əsrlərlə bağlı olan xeyli ədəbiyyat işıq üzü görmüşdür. Azərbaycanın hüdudlarından kənarda nəşr olunmuş həmin əsərlərdə Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının tarixinə də geniş yer verilmişdir. Bu isə Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının orta əsrlərdə beynəlxalq aləmdə baş vermiş proseslərdə ciddi rol oynadıqları faktı ilə bağlıdır. Dünya dövlətlərinin
18
bir qismi bu impreiyalarla əlaqələrdə siyasi, digər hissəsi isə iqtisadi maraqlar güdürdü. Buna görə də xarici ölkə tarixçiləri orta əsrlər tarixini araşdırarkən həmin imperiyalara münasibətdə də özəl yanaşma tərzini nümayiş etdirirlər. Təbiidir ki, xarici tədqiqatçılar obyektivliyə tam əməl etmirlər, lakin onların əsərlərində Vətən tarixi üçün qiymətli olan materiallar vardır. Bu müəlliflərin əlimiz yetməyən mənbə və sənədlərdəki məlumatlara əsaslanan əsərləri faktiki material baxımından bizə yardımçı olur. Xarici ölkələrin tarixşünaslığında da Avropa ölkələrinin Azərbaycanla ticarət əlaqələri xüsusi tədqiqat obyekti olmamış və həmin problemə qarşılıqlı münasibətlər çərçivəsində toxunulmuşdur. Həmin əsərlərdə başlıca olaraq dünya bazar sisteminin yaradılması prosesi diqqət mərkəzində olmuş, "Avropa və Dünya iqtisadiyyatı"ının təşəkkülündə Şərqin rolu xüsusilə qeyd olunmuşdur. Şərq dünyasında isə Azərbaycanın rolu danılmazdır. Bu cür yanaşma İ.P.Petruşevskinin (267; 268), M.A.Abidovanın (151), V.A.Zarinin (203) əsərlərində öz əksini tapmışdır. Onlar nəzərdən keçirilən dövrdə Qərb və Şərq iqtisadi həyatında baş vermiş uyğunsuzluğun səbəblərini araşdırmağa çalışmışlar. Həmin problemlər fransız alimi F.Brodelin "Maddi sivilizasiya" əsərində daha geniş təhlil edilmişdir. O, bir çox tarixi mərhələlərdə baş vermiş proseslərdə sıx bağlılıq görmüş (180) və bunun nəticəsində dünya bazar sisteminin təşəkkülünü izah etmişdir. Qərb-Şərq münasibətlərinə F.Brodelin sonrakı əsərlərində də (56; 181 ) geniş yer verilmişdir. O, həmin əsərlərdə dünya iqtisadiyyatının inkişafında beynəlxalq bazarın yaranma prosesinə toxunmuş, bu bazarın yaranmasında bir sıra əmtəələrin həlledici rol oynadığını göstərmişdir. Məlum olur ki, nəzərdən keçirilən dövrdə dünya iqtisadiyyatında həlledici rol oynamış başlıca əmtəələr ədviyyat, ipək, duz və neft olmuşdur. Qeyd edək ki, bu sərvətlərin hamısı Azərbaycanda vardı və xarici ölkələrin bazarlarına çıxarılırdı. F.Brodel Avropa-Şərq münasibətlərində Osmanlı imperiyasının roluna xüsusi yanaşmış, Konstantinopolun (İstanbul) osmanlılar tərəfindən fəthindən (1453-cü ildə) sonra dünya iqtisadi sistemində baş vermiş əsaslı dəyişiklikləri göstərmişdir. O, qeyd etmişdir ki, həmin dövrdə Osmanlı imperiyası Qərbin Şərqlə ticarətində bir
19
maneəyə çevrilmiş və Qərb ölkələrinin əlləri Hindistanla quru yolla davam edən ticarətdən üzülmüşdü. F.Brodel belə bir qənaətə də gəlmişdir ki, məhz Konstantinopolun osmanlılar tərəfindən fəthi bəzi Avropa dövlətlərini Hindistana çıxış üçün yeni yollar axtarmağa vadar etmiş və nəticədə "Böyük coğrafi kəşflər" baş vermişdi. O, Levant ticarətinə toxunaraq qeyd etmişdir ki, bu ticarət özünün ənənəvi, üstün əhəmiyyətini "Böyük coğrafi kəşflər"dən sonra bir qədər itirdi, lakin tarixi əhəmiyyətini bir neçə əsr ərzində qoruyub saxladı və Avropanın okean ticarətinə çıxışı olmayan dövlətləri üçün başlıca ticarət, sərvət mənbəyinə çevrildi. Qeyd edək ki, əsrlər boyu Levant ticarəti Azərbaycandan geçən karvan yollarının hesabına da fəaliyyət göstərirdi. Beləliklə, F.Brodel Konstantinopolun fəthi ilə dünya iqtisadi istemində baş vermiş dəyişiklikləri əks etdirmiş və avropadaxili münasibətlərdə bunun mühüm rol oynadığını qeyd etmişdir. Bu baxımdan A.M.Svanidzenin (286), M.X. Svanidzenin (287) Osmanlı imperiyasının iqtisadiyyatına həsr etdikləri əsərləri xüsusilə diqqtəlayiqdir. A.M.Petrovun (264) və A.A.Petrovun (263) Avropa ilə Asiya arasındakı ticarət balansına dair dəyərli əsərləri vardır. Müstəmləkəçilik dövründə Qərb dövlətlərinin iqtisadi həyatı və bu dövlətlərin beynəlxalq ticarəti İ.M.Kulişerin əsərlərində (236; 237) öz əksini tapmışdır. Məlumdur ki, Səfəvi dövlətinin iqtisadi həyatında İran körfəzinin müstəsna əhəmiyyəti var idi. XVI əsrin əvvəllərində yaranmış geosiyasi vəziyyətdən istifadə edən qüdrətli dəniz dövləti Portuqaliya bu körfəzdə möhkəmləndi və təqribən 100 il orada ağalıq etdi. Bu məsələlər A.M.Xazanovun (312), V.L.Bodyanskinin (179) N.N.Tumanoviçin (303) əsərlərində özünün geniş əksini tapmışdır. Y.S.Zevakinin (205; 206) əsərlərində Səfəvi-Avropa və Səfəvi-Osmanlı iqtisadi münasibətlərinə geniş toxunulmuş və müəllif həmin dövrdə Levant ticarətinin beynəlxalq aləm üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini açıqlamışdır. Məlumdur ki, orta əsrlərdə müasir İtaliya ərazisində mövcud olmuş dövlətlər Şərqlə, o cümlədən Azərbaycanla sıx iqtisadi əlaqələrə malik idilər. Azərbaycandan keçən ticarət karvanlarının əksəriyyəti İtaliya ərazisindəki dövlətlərə doğru istiqamətlənirdi. Həmin dövlətlərin iqtisadi və siyasi həyatını Azərbaycandan kənarda təsəvvür etmək
20
qeyri-mümkün idi. Bu baxımdan C.Luççatto (241)-nun və N.P.Sokolovun (298) əsərləri ciddi əhəmiyyət kəsb edir. Orta əsrlərdə dünya ticarət bazarının təşəkkülündə müstəmləkəçilik mühüm rol oynamışdır. Buna görə də müstəmləkəçiliyin tarixi mərhələlərinin öyrənilməsi Qərb və Şərq iqtisadi sisteminin inkişaf xüsusiyyətlərinin də nəzərdən keçirilməsini labüd edir. Bu baxımdan M.O.Mnatsakanyanın (250), S.N.Sıromyatnikovun (300), M.Tomaranın (303), Q.İ.Çıpurinanın (315; 316), V.P.Oltarjevskinin, T.E.Beydinin, Q.A.Voronkovun (259), L.A.Semyonovanın (290) əsərləri də az əhəmiyyət kəsb etmir. Orta əsrlərdə Azərbaycan-Moskva ticarət əlaqələri ölkənin Avropa ilə münasibətlərində müstəsna rol oynayırdı. Baş ticarət yollarının bir xətti də Volqa-Xəzər yolu idi. Hələ qədim zamanlardan müasir Rusiya ərazilərində olan dövlətlərlə Azərbaycan arasındakı ticarət orta əsrlərdə daha da intensivləşdi. Azərbaycanla - Moskva knyazlığı arasında böyük ticarət dövriyyəsi var idi. Azərbaycandan bu ölkəyə xam neft, duz, ipək və digər mallar ixrac olunurdu. Bu məsələlər K.V.Kostrinin (231), M.A.Polievktovun (272), M.V.Fexnerin (309), N.Q.Kukanovanın (235), N.İ.Kostomarovun (230) əsərlərində öz əksini tapmışdır. Osmanlı-Avropa və Osmanlı-Səfəvi iqtisadi əlaqələrinə dair məlumatlara N.A.İvanovun (213), M.S.Meyerin (246) əsərlərində də rast gəlmək mümkündür. Bu baxımdan S.F.Oreşkovanın redaktəsi və digər müəlliflərin iştirakı ilə nəşr olunmuş tədqiqat əsərləri (260) də aktuallıq təşkil edir. Lakin bu istiqamətdə Türkiyə tarixçiləri müstəsna mövqeyə malikdirlər. Onlar Türkiyənin həmin dövrünün iqtisadi həyatını ayrıca tədqiqat obyekti kimi araşdırmışlar. Bu elmi əsərlərdə Osmanlı-Səfəvi-Avropa ticarət əlaqələrinə də geniş yer verilmişdir. Bu baxımdan İ.H.Uzunçarşılının əsərləri xüsusilə fərqlənir. Onun əsərlərində (137; 138; 139; 140) Osmanlı-Səfəvi, Osmanlı-Avropa iqtisadi münasibətlərinə də diqqət yetirilmişdir. Osmanlı-Avropa münasibətlərində Osmanlı sultanlarının iqtisadi sahədə həyata keçirdiyi güzəşt siyasəti Avropa dövlətlərinin bu imperiyaya qarşı birləşməsinə başlıca əngəl olmuşdur. Həmin məsələlər Cahit Doğanın (65) əsərlərində daha incə şəkildə işıqlandırılmışdır. Bu problemlər Ahmet Akgündüzün, Said Öztürkün (40), Sabahaddin Zaimin (150),
21
Halil İnalcıkın (83; 84; 85; 86; 87; 88; 89; 90; 91; 215), Fahri Dalsarın (63), Şerafettin Turanın (133; 134), İsmayil Soysalın (124), Halil Yınanç Mükrimin (111), Neşet Çağatayın (61), Hakı Aydının (78), Mehmet Bulutun (58), Salih Özbaranın (114), Ahmet Tabakoğlunun (129), Zekeriye Kitapçının (101), Öztüna Yılmazın (115; 116; 117; 118), Fahrettin Kırzıoğlunun (100), Orhan Burianın (59), Abdullah Gündoğdunun (76), İmmanuel Vallerştein-Faruk Tabakın (142), Bekir Kütükoğlunun (106), Atasoy Nurlanın (45), Göknur Gögebakanın (73), Sennur Şenelin (128), İlhan Ekinçinin (68) əsərlərində öz əksini tapmışdır.
Osmanlı-Avropa, Osmanlı-Səfəvi iqtisadi münasibətlərinə dair xeyli material xaricdə nəşr olunmuş digər əsərlərdə də vardır. Bu materialların tədqiqi həm Osmanlı, həm də Səfəvi imperiyalarının iqtisadi qüdrəti barədə nəticələri aşkara çıxarır. Təqdim olunan tədqiqat işində həmin əsərlərdən istifadə etməklə bu nəticələr barədə aydınlaşdırmalar aparmağa cəhd etdik. Bu əsərlər ingilis, fransız, italyan, fars dillərindədir və dissertasiyanın sonunda - ədəbiyyat siyahısında təqdim olunmuşdur (328-368; 369-373; 374-386).
22
II FƏSİL
XV ƏSRİN II YARISINDA AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ
OSMANLI DÖVLƏTİ
2.1. XV əsrin II yarısında Azərbaycanın iqtisadi həyatı və Azərbaycan-Qərbi Avropa münasibətlərində
iqtisadi amilin rolu.
Azərbaycan qədim zamanlardan Şərq-Qərb istiqamətində təşəkkül tapmış, inkişaf edən ticarət sisteminin tərkib hissəsi sayılırdı. Qədim dövrdə və orta əsrlərdə Şərq ölkələri ilə Avropa arasında ticarət əlaqələri başlıca olaraq Qara dəniz və Aralıq dənizi sahillərindəki ticarət mərkəzləri vasitəsilə həyata keçirilirdi (22 , 24). Dünyanın ən məşhur ticarət yolları, Çindən Aralıq dənizi sahillərinə yönəlmiş "Böyük ipək yolu" Azərbaycan ərazisindən keçirdi (25, 53-57; 22, 24). Tarixdə mühüm rol oynamış "Böyük ipək yolu" Avropa ilə Asiya arasında ticari, iqtisadi və mədəni əlaqələrin inkişafına əsaslı təkan vermiş, həmin ərazilərdə yerləşən dövlətlərin başlıca gəlir mənbəyinə çevrilmişdi. Bizim e.ə. təxminən, ikinci əsrdə yaranmış bu əlaqələr "Böyük coğrafi kəşflər"in başlanması, dünya ticarətinin dəniz yolları vasitəsilə həyata keçməsi nəticəsində öz əhəmiyyətini bir qədər itirdi. Təsadüfi deyildir ki, müasir dövrdə "Böyük ipək yolu" yeni əsaslarda bərpa edilir. Enerji ehtiyatları ilə zəngin olan, Şərq və Qərb
23
aləminin diqqət mərkəzində qalan bu yola Qərb dövlətləri həm də Şərq dövlətləri ilə hərtərəfli əlaqələrin davam etdirilməsinin mühüm bir vasitəsi kimi yanaşırlar. Qlobal siyasətin həyata keçməsində xüsusi əhəmiyyətə malik olan, əsrlərin sınağından çıxmış bu yol həmin ərazilərdə yerləşən Şərq dövlətlərinin də bir-biri ilə yaxınlaşmasında həlledici rol oynaya bilər. Bu dövlətlərin qovuşma nöqtəsi isə Xəzər dənizidir. Azərbaycan Avropa və Asiya arasında daim qovuşma məntəqəsi olmuş və bu mövqeyini hal-hazırda da qorumaqdadır.
Şərqlə Qərb arasında ticarət əlaqələrinin tarixi çox qədimdir, lakin mənbələrdə bu əlaqələrin əks olunması intensivliyi b.e.ə. ikinci əsrə təsadüf edir. Bu isə qədim Roma ədəbiyyatında məhz həmin dövrdə ticarət əlaqələrində əsas gəlir mənbəyi hesab edilmiş ipəyin adının çəkilməsi ilə bağlıdır. Tədqiqatçılar güman edirlər ki, burada adı çəkilmiş ipək parçalar Çin mənşəlidir. Buna qədər isə Şərqdə toxuculuq sənəti özünün intensiv inkişaf dövrünü keçirirdi. Hələ bizim eradan bir neçə min il əvvəl Şərqin qədim xalqları (türklər, misirlilər, hindlilər, çinlilər) nəinki incə ipək, kağız, yun sapların alınmasında xeyli uğurlar qazanmış, habelə boyanmasında və toxunmuş parçalar üzərində müxtəlif rəsmlərin təsvirlənməsi sahəsində böyük nailiyyətlər əldə etmişdilər. Toxuculuq məhsulları tədricən məhz bu ərazilərdən bütün dünyaya yalılmağa başlamışdı (274, 3-5; 300, 3).
Orta əsrlərə aid olan elmi ədəbiyyat və mənbələr sübut edir ki, Şərqlə Qərb arasında Pamir dağları və Amur çayı ətrafından keçən Böyük Transasiya ticarət yolunda (207, 112), Avropa-Çin əlaqələrində Orta və Ön Asiyanın tacirləri kimi, Azərbaycan tacirləri də əsrlər boyu əvəzsiz rol oynamışlar. Təbiidir ki, bu cür əlaqələr Azərbaycanı qədim və orta əsrlərdə beynəlxalq əlaqələrin və ticarət yollarının kəsişdiyi bölgəyə çevirmişdi (288, c.1, 6). Elə buna görə də Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri dərin iqtisadi köklərə malikdir (245, 33). Azərbaycan ticarət əlaqələrinin həyata keçməsində ən əlverişli məntəqə sayılırdı. Çünki Asiyaya daxil olmaq üçün Qafqaz dağlarından keçən ən faydalı yol Azərbaycan ərazisindən keçirdi. Qədim zamanlardan dünya ticarət əlaqələrində özünəməxsus yer tutmuş Azərbaycana maraq böyük idi. Bu maraq,
24
orta əsrlərdə dünyada baş vermiş dəyişikliklər Azərbaycana gələn səyyahların sayını da artırmışdı. Həmin səyyahlar isə öz qeydlərində Azərbaycanın qədim iqtisadi əlaqələri haqqında qiymətli məlumatlar vermişlər.
XV əsrin II yarısında Azərbaycan Ağqoyunlu imperiyasının güclənməsi elə bir zamana təsadüf etmişdi ki, bu tarixi məqamda Şərqdən mənimsənilmiş bilgilər və təcrübələr hesabına Avropa ölkələrində sürətli dəyişikliklər baş verir, dənizçilik elmi inkişaf edirdi. Avropada tərəqqi elə həddə çatmışdı ki, kompas avropalılar üçün «kəşf» olunmuşdu. Tədqiqatçılar Avropada sürətli dəyişikliklərin baş verməsinin bir sıra amillərlə bağlı olduğunu qeyd edirlər. Onların bir qismi belə hesab edir ki, Avropada istehsal vasitələrinin inkişafı və Qərbi Avropa dövlətlərinin yaşayış tərzinin yüksəlişi həmin sürətli tərəqqinin səbəbləri idi. Araşdırıcıların bir qismi isə Xaç yürüşlərini (1096-1270) bu yüksəlişin səbəbi hesab edir (264, 180-181). Lakin bəzi tədqiqatçıların (məsələn, İ.Herderin) fikrincə, avropalılar hələ Xaç yürüşlərinə qədər ərəblərlə ticarət etmişlər. İ.Herderin fikrincə, XII-XIII əsrlərdə Avropa tacirlərinin Levant ticarətində geniş əməliyyatlar aparmasının səbəbi həmin dövrdə Avropada latın dövlətlərinin dünya iqtisadi və siyasi səhnəsinə çıxması olmuşdur. Bu isə inkişafa güclü təkan vermiş və Avropa həmin əsrlərdə böyük iqtisadi uğurlar qazanmışdı (195, 592-595). Bu yüksəliş, inkişaf prosesi XV əsrə qədər davam etdi. XV əsrin ikinci yarısında isə osmanlıların Şərqi Aralıq dənizində üstünlüyə tam yiyələnmələri Qərbi Avropanın yeni inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşməsində mühüm rol oynadı. Yəni, XV əsrdə baş vermiş həmin dəyişikliklər nəticəsində avropalılar Afrikanı dövr etməklə Hindistana gedib çıxdılar. Azərbaycan tarixində də məhz bu məqamdan etibarən xüsusi bir dövr başlandı. Avropa-Azərbaycan qarşılıqlı əlaqələri müntəzəm hala çevrildi.
Orta əsrlərdə Azərbaycan-Avropa qarşılıqlı əlaqələri xeyli intensivləşdi. Bu, bir tərəfdən Avropada baş vermiş dəyişikliklərlə bağlı idisə, digər tərəfdən Azərbaycanın coğrafi mövqeyi, dünya ticarətində xüsusi tələbata çevrilmiş əmtəələrin (məhsulların) ölkədə qədim zamanlardan hasilatı, istehsalı ilə bağlı idi. Belə bir vəziyyətin
25
yaranmasında Azərbaycanın hələ XV əsrə qədər müəyyən dərəcədə vahid siyasi sistem hüdudlarında olması mühüm rol oynadı. XI-XII yüzilliklərdə Azərbaycanın da daxil olduğu böyük bir ərazi Səlcuqların (1038-1157) hakimiyyəti altında olmuşdur. Səlcuqlar dövründə daxili və beynəlxalq ticarətə ciddi əhəmiyyət verilirdi. Pambıq, yun, ipək və digər yerli məhsullar dünyanın əksər ölkələrində başlıca tələbata çevrilmişdi. Bu məhsulların içərisində isə ipək XIII yüzillikdən XVIII yüzilliyə qədər Avropada dövlətlərarası dəyişikliklərinin və zənginliklərinin başlıca qaynağı olmuşdur. Xam ipək və ipək parçalar beynəlxalq ticarətdə ən nüfuzlu bir mövqe tuturdu. Məlumdur ki, səlib (xaç) yürüşləri nəticəsində Qərblə Şərqi birləşdirən ticarət yolları Suriya, Fələstin və Misir ərazilərindən keçirdi. Lakin XIII əsrin II yarısında səlibçilərin Şərqi Aralıq dənizi hövzəsində öz mövqelərini itirməsi ilə ticarət yolları hissə-hissə Azov dənizinə və Qara dənizə keçməyə başladı (152, 154-155; 88, c.1, 269). Amma buna baxmayaraq, Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələri hələ lazımi səviyyədə deyildi. Həmin əlaqələr müasir Rusiya ərazisində mövcud olmuş dövlətlərin ərazilərinin də qatıldığı Çingiz xan imperiyası dövründə geniş vüsət aldı (288, c.1, 13). Bu dövrdə Ön Asiya ilə Çin arasında karvan ticarəti özünün inkişafında elə bir mərhələyə çatdı ki, nə bundan öncə, nə də sonra belə bir inkişaf səviyyəsi olmamışdır (174, c.6, 189-191).
Monqolların hərbi–siyasi fəallığı dövrünə qədər isə Qərbi Avropa rəsmi dairələri Uzaq Şərqlə o qədər də maraqlanmırdılar. Monqollar tarix səhnəsinə meydana çıxdıqdan sonra avropalı səyyahlar və tacirlər Şərqi Avropanı və Qızıl Orda imperiyasının ərazisini keçərək Çinə gedirdilər (4, 77). Bu dövrdə avropalıların dünyanın böyük ərazilərinə sahib olmuş monqol hökmdarları ilə yaxınlaşmasında digər bir amilin rolu vardı: Avropalılar Misirin müsəlman sultanlarına düşmən münasibət bəsləyirdilər. Həmin dövrün karvan ticarətində Misirin mühüm rolu var idi. Bu bölgə güclü müsəlman sultanlarının nəzarəti altında olduğuna görə, ona sahib olmaq müşkül məsələ idi. Bu maneə aradan qaldırılardısa Avropa tacirləri və missionerləri yalnız Orta (Mərkəzi) Asiyadan keçən karvan yolundan deyil, İran ərazilərindəki limanlardan istifadə
26
etməklə dəniz yolu ilə Hindistana və Çinə çıxa bilərdilər. Həmin dövrdə Avropa ölkələri sürətli inkişaf yoluna çıxmışdılar, lakin mədəni üstünlük hələ müsəlman dünyasına məxsus idi (174, c.6, 191).
Monqolların hökmranlığı dövründə karvan ticarətinin yüksək inkişaf mərhələsində olduğunu məşhur siyasi xadim və tarixçi Fəzlullah Rəşidəddin (1247-1318) də təsdiq edir (307, 5-360). Elə bunun nəticəsi idi ki, İran və Azərbaycan şəhərlərində ictimai münasibətlər monqol hakimiyyəti dövründə ciddi dəyişikliklərə məruz qaldı, fasiləsizlik şəhər həyatının yüksəlişində başlıca təmayülə çevrildi, bu isə istehsalda və ticarət həyatında özünü göstərdi, şəhər əhalisinin, xüsusilə sənətkarların təşkilatlanmasında ciddi rol oynadı (175, 121). Vahid monqol imperiyası dağıldıqdan sonra İran və Azərbaycan ərazilərinin də daxil olduğu Hülakülər (Elxanilər) dövründə də ictimai-iqtisadi həyatda bu proseslər davam edirdi (153, 55–56). Elxanilər dövründə ticarətin inkişafına təkan vermiş amillərdən biri də hökmdar nəzarəti altında olan ərazilərdə dövlət sərmayəsinə əsaslanan Ortaq ticarət şirkətlərinin dövlətin hər tərəfində eyni əsaslara və eyni qanunlara tabe olması şərtilə təsis edilməsi idi. Dövlət xəzinəsindən kredit alan Ortaqlar bütün dörd Ulusda hakim olan, ciddi ticarət müəssisələri idilər (130, 309).
Orta əsrlərdə intensivləşmiş karvan ticarəti dənizçiliyin inkişafına da təsir göstərirdi. Tarixi məlumatlara görə, həmin dövrdə Qara dənizdə gəmiləri olan genuyalılar bir müddətdən sonra Xəzər dənizində də göründülər. Onlar burada müəyyən müddət ərzində ticarətlə məşğul oldular. Genuya tacirlərinin ən çox alıb-satdıqları əmtəə isə əsrlər boyu beynəlxalq ticarətdə əsas yeri tutan Gilan ipəyi idi. Ümumiyyətlə, İran və Azərbaycan ipəyi XIII yüzilliyin ortalarına qədər genuyalılar tərəfindən İtaliyaya daşınırdı. 1300-cü ildən etibarən isə italyan dövlətlərinin ipəktoxuma sənətində işlənən xam ipəyin çoxu artıq İranın və Azərbaycanın Xəzər boyu əyalətlərindən aparılırdı. 1400-cü ilə qədər tərtib olunmuş səyahətnamələrdə Gilan, Şamaxı və Qarabağ Şimali Azərbaycanın ən önəmli ipəkçilik mərkəzləri kimi xatırlanır. Bir qədər də qədimə gedərək göstərmək olar ki, məşhur ərəb tarixçisi əl-İstəxri hələ X yüzillikdə Gilanda olan Lahican məntəqəsindən xam ipəktoxuma mərkəzi kimi bəhs etmişdir
27
(4, 85; 88, c.1, 270). Orta əsrlərdə gəmilərdə daşınan məhsullar arasında neft və duz da üstünlük təşkil edirdi. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda hasil, istehsal olunmuş, daxili və xarici bazarlara çıxarılmış məhsullar müxtəlif çeşiddə olmuşdur. Bu sərvətlərin içərisində qızıl, gümüş və mis də azlıq təşkil etmirdi. Bunlar Azərbaycanda qədim zamanlardan emal olunurdu. Azərbaycanın Naxçıvan ərazisində metal mədənlərinin olması barədə Məhəmməd Naxçıvani (XIV əsr) məlumatlar vermişdir (153, 29).
Müasir dövrdə ticari və siyasi əlaqələrdə mühüm amilə çevrilən xam neftin rolunu həmin dövrdə xam ipək və ədviyyat oynayırdı. Azərbaycanın müxtəlif adda olan zərif ipəyə və ipək məmulatlarına Avropada xüsusi tələbat vardı. Bu baxımdan orta əsrlərin məşhur səyyah və diplomatlarının, o cümlədən Marko Polonun Azərbaycanın iqtisadi həyatına dair məlumatları çox qiymətlidir. Azərbaycanda Marko Polonun diqqətini daha çox cəlb edən gerçəklik ipəyin və ipək məmulatlarının bolluğu olmuşdur. Onun Azərbaycanda ipəkçiliyin inkişafına dair qiymətli məlumatları ölkəmizin ipəkçiliyin ən qədim ocaqlarından, vətənlərindən biri olduğunu sübut edir (274, 19, 20).
Azərbaycanda ipəkçiliyin dərin tarixi köklərə malik olduğunu Alban tarixçisi Musa Kalankatuklu da "Albaniya tarixi" əsərində qeyd etmişdir (13, 16-17). Bunu sübut edən faktlardan biri də bir sıra Azərbaycan şəhərlərinin ipək istehsalında ixtisaslaşması idi. Təbiidir ki, həmin şəhərlərdə ipəkçilik qədim, ənənəvi sənət sahəsi olmasaydı, orta əsrlərdə bu sahədə nəzərəçarpacaq yüksəliş olmazdı. Orta əsrlər boyunca Avropa səyyahlarının və diplomatlarının Azərbaycanda ipəkçilik haqqında maraqlı qeydlərini izlədikcə, xam ipəyin və ipək parçaların Avropa dövlətlərinin daimi diqqət mərkəzində olduğunu görürük. Belə bir münasibət qiymətli Azərbaycan ipəyini ələ keçirmək arzusundan irəli gəlirdi. Orta əsrlərdə Azərbaycanın bütün iri şəhərlərində ipək parçalar istehsal olunurdu. Xam ipək isə əsasən Gilanda, Şirvanda, Qarabağda, Mazandaranda və Azərbaycanın cənub vilayətlərində hasil və emal edilirdi. «Şərbafi», «xalvari», «lejim» adlanan ipək növləri Avropa ölkələrində də şöhrət qazanmışdı (31, 102–104).
Monqol hücumları ipəkçiliyə ciddi ziyan vurdu, lakin onlar 28
Azərbaycanda hakimiyyətdə mönkəmləndikdən sonra bu sahə sürətlə inkişaf etməyə başladı. Hələ X-XIII əsrlərin coğrafiyaşünasları və tarixçiləri toxuculuq sənayesinə nəzər yetirərkən Azərbaycanda şəhərlərin inkişafından bəhs etmiş, burada istehsal olunan müxtəlif növ ipək parçaları və qiymətli sapları qeyd etmişlər (153, 49). Orta əsrlərdə "kənar" adlı Qarabağ ipəyi daha məşhur idi. Bu dövrdə Şamaxıdan, Gəncədən və Tiflisdən Təbrizə iki növ ipək gətirilirdi. Onların bir növü zərif idi, «şərbafi» adlandırılırdı, digəri isə Ərəş mahalının adı ilə "ərvəş ipəyi" kimi tanınmışdı (31, 102, 104). Çox əlverişli coğrafi mövqedə-karvan yolları qovuşuğunda yerləşən Təbriz şəhəri Şərqi və Qərbi Avropa ölkələrinin bir sıra sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri ilə ticarət əlaqələri saxlayırdı. Təbrizdən Kiçik Asiyanın müxtəlif şəhərlərinə və Aralıq dənizi limanlarına al rəngli ipək parçalar ixrac olunurdu.
Azərbaycan və Osmanlı tacirləri Avropa ölkələrindən Təbrizə yun parçalar, mahud və s. gətirirdilər. Təbrizin bazarlarında Şirvan və Gilan ipəyi satılırdı. Xam ipək və ipəkdən hazırlanmış zərif parçalar İsveçə, Polşaya, Danimarkaya ixrac edilirdi. Təbrizdə bir neçə iri bazar var idi. Həmin bazarlar ipək məhsulları ilə zəngin idi. Onlardan ən məşhuru Ağqoyunlu hökmdarı Həsən padişahın inşa etdirdiyi «Qeysəriyyə» bazarı olmuşdur (27, 35).
Azərbaycanda istehsal olunan müxtəlif növ ipək parçalar arasında "ərvəş" ipəyi çox qalın olurdu. İstehsal olunan ipək növləri qiymət baxımından bir-birindən fərqlənirdi. Mənbə məlumatlarına görə, "şərbafi" növ ipək 18, "ərvəş" isə 10 eküyə idi (31, 102-104). Azərbaycanda ipək istehsalının ildən-ilə artmasının nətcəsində bir qədər sonra (yəni, XVII əsrin 30-cu illərində), artıq Şirvanda ildə 3, Qarabağda 2, Gilanda 8, Mazandaranda 2 min bağlama ipək istehsal edilirdi (192, 142). Ümumilikdə Azərbaycanda ipəyin istehsalını və satışını izləmək üçün məşhur alman səyyahı və diplomatı Adam Olearinin məlumatlarını nəzərdən keçirmək kifayətdir. Adam Olearinin məlumatına görə, hər bir ipək bağlamasında 216 funt ipək olurdu. Təbriz daşı ilə bir batman 16 funta bərabər sayılırdı. Bu hesabla hər il Şirvandan 108 min, Qarabağdan 12 min, Gilandan 288 min, Mazandarandan isə 12 min batman ipək əldə edilirdi (257, 791).
29
Azərbaycanda ipəkçilik üzrə geniş tədqiqatlar aparmış mütəxəssislərdən sayılan M.X.Heydərov ölkədə göstərilən rəqəmlərdən daha çox ipək istehsal olunduğunu və satışa çıxarıldığını qeyd etmişdir. O, Adam Olearinin qeyd etdiyi rəqəmlərlə digər məxəzlərdəki rəqəmləri müqayisə edərək bunu sübut etməyə çalışmışdır (192, 48). Bu məlumatları bir daha təsdiq etmək üçün həmin dövrün ilk tədqiqatçılarından olan O.Ə.Əfəndiyevin gəldiyi qənaəti göstərmək xüsusilə əhəmiyyətlilir. O, qeyd edir ki, məlumatlara görə ən iri ipəkçilik mərkəzlərindən biri olmuş Şamaxıda hər il 20 min xərvara yaxın ipək satılırdı. Məhz buna görə də şəhər ipəkçilik mərkəzinə çevrilmişdi. Şamaxı şəhəri bu dövrdə xarici ölkə bazarlarını xam ipək, parça və hazır paltarlarla təmin edirdi. Şirvan Səfəvi imperiyasının tərkibində olarkən beynəlxalq ticarətin mühüm mərkəzlərindən birinə çevrilmiş Şamaxı Şirvan bəylərbəyliyinin baş şəhəri idi. Əcnəbi tacirlər xam ipək almaq üçün Şamaxıya gəlirdilər. Şamaxı ipəyi və məmulatı yüksək keyfiyyəti ilə fərqlənirdi. Bu şəhərdə İngiltərənin "Moskva kompaniyası"nın daimi nümayəndəsi var idi. Həmin nümayəndəyə Şirvan bəylərbəyi Abdulla xan Ustaclu xüsusi himayə göstərirdi. Azərbaycanda şəhərətrafı kəndlərdə də ipək istehsalı xeyli inkişaf etmişdi. Ölkənin Təbriz, Şamaxı, Bakı, Gəncə, Ərdəbil, Naxçıvan, Marağa və s. kimi şəhərlərinin ətraf kəndləri əmtəə münasibətlərinə cəlb edilmişdi. Bu, ölkənin xarici bazara xam ipək göndərən kənd mahallarına da aid edilə bilər (7, 183; 27, 35).
Göstərilən faktlardan məlum olur ki, Azərbaycan həmin dövrdə Yaxın Şərqin ən iri ipəkçilik mərkəzlərindən biri idi (192, 144) və Avropa dövlətlərinin Şərq siyasətində özünəməxsus yer tuturdu. Bu dövlətlər arasında Azərbaycan ipəyinə yiyələnmək uğrunda başlanmış rəqabət tədricən güclənirdi. Orta əsrlərdə Avropada iri dövlətlərin meydana çıxması və zəngin Şərq ölkələrinin iqtisadi bazarını ələ keçirmək uğrunda mübarizə bu rəqabətin səbəbləri idi.
Nəzərdən keçirilən dövrdə Osmanlı sultanları da Asiyadan Qara dənizə və Aralıq dənizi sahillərinə gələn karvan yollarını tamamilə öz nəzarətləri altına almaq, Avropa–Asiya ticarətində vasitəçiliyi ələ keçirmək üçün ipəkçiliyin ocaqlarından sayılan Azərbaycanı, habelə Cənubi Qafqazı, İran ərazisini Osmanlı imperiyasının tərkibinə
30
qatmaq niyyətində idilər (3, c.3, 103).Azərbaycanın Şərq ölkələri içərisində mühüm rol oynamasının
başlıca səbəbi xarici bazar üçün qiymətli olan məhsulların əksəriyyətinin burada cəmlənməsi, istehsal olunması idi. İpəkdən başqa əhəmiyyətli məhsullar, mallar sırasına neft və duz daxil idi. Ədviyyat, ipək, neft və duz həmin dövrün beynəlxaq iqtisadiyyatının ticarətinin əsasını təşkil edirdi. Neftdən əsasən hərbi yürüşlərdə, təbabətdə və sarayların işıqlandırılmasında istifadə olunurdu. Məhz buna görə də orta əsrlərdə neft dövlətin mühüm gəlir mənbələrindən birinə çevrildi. (39, 13-15). Bu dövrdə artıq neftdən istifadə dairəsi genişlənirdi. Neftdən məişət və təsərrüfat ehtiyaclarının ödənilməsində istifadə edilir, ondan müxtəlif dərmanlar hazırlanırdı. Təbiidir ki, neft daha çox hərbi məqsədlərin həyata keçirilməsi vasitəsinə çevrilmişdi. Neftdən hərbi sahədə istifadə üsulları ən çox yunanlara, farslara, ərəblərə, səlcuqlara, monqollara və digər xalqlara məlum idi. Neftdən qalaların mühasirəsi və onların müdafiəsi zamanı istifadə olunurdu. Mənbələrdən məlum olur ki, həmin dövrdə hərbi əməliyyatlarda yanar nefti atmaq vəzifəsini yerinə yetirən xüsusi şəxslər də iştirak edirdilər (153, 29).
Bakı neftinin əhəmiyyətini təsdiq etdən onlarla orta əsr mənbələrini göstərmək mümkündür. M.Kalankatuklu "Albaniya tarixi" əsərində neftdən də bəhs etmişdir (13, 16-17). Onun məlumatlarından bəlli olur ki, Abşeronda neftin və duzun hasilatının qədim tarixi vardır (167, 64). Neftin və duzun çıxarılması, onun uzaq ölkələrə daşınması haqqında orta əsr müəlliflərinin və coğrafiyaşünaslarının əsərlərində dəyərli məlumatlar vardır (169, 20; 248, 49). Məlumatlar onu da bir daha sübut edir ki, Bakı nefti Azərbaycan sərhədlərindən xeyli uzaqlarda tanınırdı. Neftin hasilatı elə həddə çatmışdı ki, onu arabalarla nəinki ölkənin ayrı-ayrı bölgələrinə, habelə xarici ölkələrə aparırdılar (25, 44). Ağ neft ən qiymətli hesab olunurdu. Bu barədə ən dəqiq məlumatı ərəb coğrafiyaşünası əl-İstəxri 930-cu ildə vermiş, Bakıda ağ və tünd-sarı neftin çıxarıldığını qeyd etmişdir (167, 107-108). Orta əsr müəllifləri Bakıdakı neft mənbələrindən, quyularından da dəqiq məlumatlar vermişlər (165, 105,106; 25, 44; 188, 36; 38, 136).
31
XIII əsrdən etibarən Bakıda Qərbi Avropa səyyahları görünməyə başladılar. Həmin səyyahlar neft haqqında qiymətli məlumatlar verirlər. Bu barədə məşhur venesiyalı səyyah Marko Polonun məlumatları xüsusilə diqqətəlayiqdir. 1271-95-ci illərdə Orta (Mərkəzi) Asiya vasitəsilə Çinə səyahəti zamanı Bakı nefti haqqında qeydlər etmiş bu səyyah neftin əhəmiyyətini və xaricə daşınmasını göstərir (227, 56,57; 274, 18). Neft haqqında maraqlı məlumatları Venesiya səyyahları, o cümlədən İosafato Barbaro və Ambrozio Kontarini (XV əsrin II yarısı) də vermişlər (167, 18).
Neft Azərbaycan-Moskva əlaqələrində də başlıca ixrac məhsulu kimi mühüm yer tuturdu. Mənbələrdə Moskva knyazlığına xeyli miqdarda neftin daşındığından bəhs olunur (231, 116–117). İpək və neft Moskva tacirləri vasitəsilə Qərbi Avropa ölkələrinə aparılırdı. Gilan tacirləri Bakı neftini dənizlə Manqışlaq məntəqəsinə çatdırır, oradan isə neft karvan yolu ilə Xivəyə və Buxaraya, habelə Orta (Mərkəzi) Asiyanın digər şəhərlərinə göndərilirdi (7, 216). Bu barədə ən dəiqiq məlumatı «üç dəniz araxasına» səyahət etmiş məşhur Tver səyyahı Afanasi Nikitin vermişdir (3, c.3, 101). A.Nikitinin səyahətnaməsindən məlum olur ki, onun, habelə onunla olan digər tacirlərin əmtəələri qarət olunmuş, ruslar geri qayıtmaq istəmişdi. Lakin Moskva knyazlığına qayıtmaq üçün onların əllərində heç bir vəsait qalmamışdı. Səyyahın məlumatına görə, ruslar pərən-pərən düşmüşdülər. Bəziləri vətənə qayıtmış, borclu olanlar səfil hala düşmüş, digərləri isə Bakıya - işləməyə yollanmışdı. A.Nikitinin səyahətnaməsində deyilir: «Mən isə Dərbəndə, oradan da sönməz alovlar yurduna - Bakıya getdim. XIII əsrə kimi Bakı çox da böyük olmayan şəhər idi. XIII–XV əsrlərdə isə o Xəzər dənizində başlıca liman şəhərinə çevrildi. Bakı yaxınlığında hər gün 200 xərvar neft çıxarılırdı. Çıxarılan neft isə gəmi vasitəsi ilə Bakıdan daşınırdı» (314, 190–246). (Bəzi məlumatlara görə, bir xərvar 25 puda (yəni, 400 kiloqrama bərabərdir (Ərəb–fars sözləri lüğəti. Bakı: 1985, s. 693), digər məlumatlara görə isə bir xərvar 300 kq.–dır. (Персидско–русский словарь. М.: 1960, с.192)). (Qeyd etmək lazımdır ki, bir xalvar–bir eşşək yükünə bərabər də götürülür-D.Ə.). Bu zaman Bakı şəhəri Xəzər dənizində əsas ticarət limanı idi. Afanasi Nikitin hələ
32
Dərbənddə olarkən eşitmişdi ki, Bakıda yerdən «yağ» çıxarırlar, bu yağ uzaqlara – gürcülərin məskunlaşdığı ərazilərə, Osmanlı Türkiyəsinə, İrana, Buxaraya və başqa yerlərə aparılır. Həmin yağı çıxarmaq üçün xeyli insan tələb olunur və yoxsul insanlar hər yerdən Bakıya - pul qazanmağa gəlirlər. Ruslar da o zaman Bakını liman şəhəri kimi tanıyırdılar. A.Nikitin «Xürrəm» adlı bir nəfərin köməyi ilə Suraxanıda işə qəbul edilmiş və neft quyularında işləməli olmuşdu. XV əsrdə Bakıda müxtəlif peşə sahələrinin tərəqqisi və qonşu ölkələrlə aparılan ticarətlə bağlı olaraq gəmiçilik də əvvəlki dövrlərə nisbətən müəyyən inkişaf dövrü keçirirdi. Gəmiçiliyin bu cür inkişafı Bakının liman şəhəri kimi əhəmiyyətini artırırdı (2, c.1, 387; 12, 21).
Həmin dövrdə Bakıda neft hasilatı xeyli inkişaf etmişdi. Suraxanıda, Binəqədidə böyük neft mədənləri fəaliyyət göstərirdi. Hər bir mədəndə isə xeyli sayda işçi çalışırdı. A.Nikitin də həmin mədənlərdə çalışaraq pul qazanmış və bu pul hesabına vətəninə qayıtmışdı.
Bakı nefti, onun şöhrəti haqqında ən dəyərli məlumatları Şamaxıda doğulmuş, XIV əsrin sonunda - XV əsrin əvvəllərində Bakıda yaşamış məşhur Azərbaycan coğrafiyaşünası və böyük sufi (din alimi) şeyxi Əbdürrəşid əl–Bakuvi vermişdir. O, qeyd etmişdir ki, «burada qətran (qır) yataqları var və hər gün iki yüz dəvə yükündən çox neft hasil olunur» (6, 117; 1, 337). Bu barədə xeyli sonralar qeydlər aparmış alman səyyahı Adam Oleari göstərir ki, «orta əsrlərdə Bakının iqtisadi həyatı neftlə sıx bağlı idi» (258, 477). 1572–ci ildə ingilis ticarət şirkətinin Bakıya gəlmiş nümayəndələri də Bakı neftinə böyük maraq göstərmişlər. Bu nümayəndələrdən biri-Ceffri Deket özünün qeydlərində Bakı yaxınlığında külli miqdarda neft hasil olunduğunu göstərir. Deket qeyd edir ki, çıxarılan neft ölkə sərhədlərindən xeyli uzaqlara daşınır. Səyyah daha sonra əlavə edir ki, «çıxarılan qara neftin yaxınlığında xüsusi bir yağ da çıxarılır ki, «ağ neft» adlandırılır. Bu yağ həddindən artıq qiymətlidir, qara neftin xüsusiyyətlərinə malikdir və bizdə «petroleum «(«dağ yağı») adlanır» (155, 219–238).
XVII əsrin I yarısında (1601-ci ildə) Bakıda olmuş Əhməd ər–Razi neft haqqında daha dolğun məlumat verərək qeyd etmişdir ki,
33
Bakı ətrafında (yəni, Abşeronda) bu zaman 500–ə yaxın neft quyusu var idi və bu quyulardan ağ və qara neft çıxarılırdı. 1618-ci ildə Bakıda olmuş digər italyan səyyahı - Petro della Valle də Bakının yaxınlığında hasil olunan qara neftdən bəhs etmiş və göstərmişdir ki, çıxarılan qara neft çox ucuz satılır və şah xəzinəsinə hər il böyük gəlir gətirir. Bu dövrdə Bakıda ağ neftin hasil olunması barədə Osmanlı müəllifi Dal Məhmət Asəf–paşa da qiymətli məlumatlar vermişdir. Bu müəllif göstərir ki, minlərlə yük həcmində çıxarılan bu neftdən əldə olunan gəlir ildə on yük agça edirdi. Məlumdur ki, bir Osmanlı yükü 100000 agçaya bərabər idi. On yük gümüş pul 60000 manat və ya 6000 tümən edirdi (167, 224–225).
Neft haqqında ən qiymətli məlumatları 1647–ci ildə Bakıda olmuş Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi özünün «Səyahətnamə» əsərində vermişdir. Bu müəllif qeyd etmişdir ki, «neft dövlətin əsas gəlir mənbəyidir. Şaha ildə 7000 tümən ağca (gəlir) gətirir. Neft istehsalı ilə məşğul olan adamlar gündüz nefti novdanların içinə axıdaraq, oradan nefti yığıb keçi tuluqlarına doldururlar. Sonra tacirlər nefti alıb, diyar–diyar aparıb satırlar. Neft səkkiz rəngdə olur. Lakin ən yaxşısı sarı neftdir. Qara neft şahın xüsusi malı hesab olunur. Bu nefti Əcəm diyarı, Özbəkistan, Hindistan, İraq, gürcülərin və kürdlərin məskunlaşdığı ərazilər, həmçinin Dağıstan və Osmanlı ölkəsi sərhədlərində yerləşmiş qalalara aparıb ondan işıq kimi istifadə edirlər. İstanbulda sarayda yanan məşəllərin hamısı Bakı nefti ilə yanır. Neftin gecə–gündüz gözətçiləri vardır. Çünki neftə od dəyərsə, sona qədər yanıb sönmək bilməz. Şəhərin yaxınlığında yeddi yerdə neft mədənləri vardır ki, qara və sair rəngdə neft çıxır. Moskvalılar daim Bakıya gəlib duz, neft, zəfəran, ipək alıb Moskvaya aparırlar» (5, 68–70; 163, 1-3). XVI əsrdə və bundan əvvəlki dövrdə çıxarılan neftin miqdarına dair rəqəmlər təqribidir, lakin XVII - XVIII əsrlərdə səyyah və diplomatların quyuların sayı, bu quyulardan hasil olunmuş gündəlik neft və gəlir barədə verdikləri məlumatlar əsasında dəqiq rəqəmlər əldə etmək mümkündür. Neft şah xəzinəsinə böyük gəlir gətirirdi və buna görə də o dövlətin əsas strateji sərvəti sayılırdı. Neft quyularının əksəriyyəti şah xəzinəsinə məxsus idi. Bəzi neft quyuları vəqf kimi dini mərkəzlərə verilmişdi. Məsələn, Bibi–Heybət türbəsinə
34
verilmiş quyunun gəliri xəzinəyə daxil olmurdu (267, 172, 174). Bəzi neft quyuları xüsusi şəxslərin ixtiyarında idi. Neft hasilatı, emalı, istehsalı tarixinin tədqiqi təsdiq edir ki, orta əsrlərdə bu sahənin yüksələn xətlə inkişafı XV–XVI əsrlərə təsadüf etmişdir. XV əsrdə yüksələn xətlə inkişaf etmiş neft sahəsinə artıq XVI əsrin əvvəllərində daha qayğı ilə, maraqla yanaşılırdı. Dövlət neft istehsalının artırılmasına səy göstərirdi. Bu isə səfəvilər dövründə neftə xüsusi münasibət ilə bağlı idi. Həmin dövrdə illik neft hasilatı 25,3 min t. təşkil edirdi. XVI əsrdə İsveçrənin Bazel şəhərindəki ticarət mərkəzinin güclənməsi Bakı neftinin, əsasən onun distillatıının böyük həcmdə satışı sayəsində mümkün olmuşdu. Bakı ticarət mərkəzi ilə Bazel ticarət mərkəzi arasında əlaqələrin intensivləşməsi Bazel Universitetinin təbiət elmləri şöbəsində Bakı nefti haqqında mühazirələrin oxunmasına gətirib çıxarmışdı. XVI əsrdə İsveçrə geoloqları və coğrafiyaşünasları Abşeron yarımadasında olur, neft yataqlarının geologiyasına dair topladıqları məlumatlarla geologiya mühazirələrini zənginləşdirirdilər. Təbiidir ki, bu dövrdə Abşeron neft yataqlarının geologiyası o qədər də dəqiq deyildi, lakin həmin bilgilər o dövr üçün məqbul idi və kitablarda cəmləşdirilərək yayılırdı. Bazel kredit–sələm əməliyyatı iştirakçılarından Bakı neftinə maraq göstərənlərin sayı artırdı. Əsrin sonunda neftə həsr olunmuş yazılı mənbələr yaradıldı. Neft artıq 30–40 m dərinlikdən çıxarılırdı. Neftin illik hasilatı 56,7 min tona qədər artmışdı. Bakı neft hasilatı tarixində XVII əsr neftin elm sahələrinə nüfuz etməsi ilə səciyyəvidir (39, 13–15).
Orta əsrlərdə beynəlxalq iqtisadi sistemdə əsas alqı–satqı vasitələrindən biri də duz idi. Azərbaycanda duz hasilatının, emalının qədim tarixi vardır. Hal-hazırda da duzun Xəzər dənizindən bəsit üsullarla yığılması bunu subut edir. Duz hasilatı əsasən kiçik sahibkarların əlində cəmləşmişdi (180, c.2, 322). Onun daşınması və satışı isə tacirlərin əlində idi. Moskva dövlətinə və Avropaya gedən ticarət karvanlarında duz məhsulları xüsusilə üstünlük təşkil edirdi. Mənbə məlumatlarına görə, Moskva dövlətində duza ehtiyac daha yüksək idi. Bakıdan duzla yüklənmiş karvanlar dəniz yolu ilə Həştərxana çatdırılır, oradan isə Moskvaya aparılırdı. Duz İrana və
35
digər ölkələrə də daşınırdı (5, 69). Dünyanın bir çox ticarət mərkəzlərində Bakıdan gətirilmiş duza rast gəlmək mümkün idi. Həmin mərkəzlərdə Bakını həm liman, həm də yaxşı, mənfəətlə satıla bilən məhsulların olduğu şəhər kimi tanıyırdılar. Bunu bütün orta əsr müəlliflərinin məlumatları təsdiq edir. Həmin müəlliflərin neftlə bağlı olan bütün məlumatlarında Abşeronda duz müəssisələri haqqında da məlumatlar verilir, duzun Xəzər dənizi vasitəsi ilə xaricə daşınması göstərilir. Bu məsələyə xüsusi əhəmiyyət vermiş ingilis səyyahı və diplomatı Artur Eduards Xəzər dənizi, onun sərvətləri haqqında məlumat verərkən qeyd edir: «Hər yay Volqa ilə üzüaşağı Yuxarı Volqa boyundakı bütün yerlərdən 500 iri və xırda gəmi üzür. Onların bəzilərinin su basımı 500 tona bərabərdir. Bu gəmilər duz və nərə balığı gətirmək üçün gedirlər» (155, 235–236). Bu məlumat Xəzərin beynəlxalq ticarət üçün böyük əhəmiyyət daşıdığını göstərir. Bu səyyahın nərə balığı haqqında məlumatı xüsusilə diqqətəlayiqdir. Həmin məlumat Qərb səyyahlarının Xəzərin zəngin balıq ehtiyatlarına malik olması barədə XIII əsrdən müşahidə edilən məlumatlarını təsdiqləyir və orta əsrlərdə Volqa (İdil) çayının Xəzər hövzəsi ölkələri arasında ticarət əlaqələrinin yaradılmasındakı rolunu nəzərə çatdırır (153, 26). Nəzərdən keçirilən dövrdə üzümçülük xüsusilə inkişaf etmişdi. Azərbaycanda mis mədənlərinin istismarı silah istehsalı üçün geniş imkanlar yaradırdı. Bu istehsal sahəsi nəinki daxili, eləcə də xarici bazar üçün fəaliyyət göstərirdi (153, 47). Azərbaycanda təsərrüfat əhəmiyyətli və xarici bazar üçün nəzərdə tutulan məhsullardan biri də zəfəran idi. Ölkənin təsərrüfat sistemində xüsusi rolu olan bu məhsulun becərilməsinin, emalının və satışının qədim tarixi vardır (153, 39–40).
2.2. XV əsrin II yarısında Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Ağqoyunlu-Osmanlı
münasibətlərində ticarət amili.
Orta əsrlərdə Qərbi Avropanın ticarət, sənaye sahələrində və şəhər həyatında əsaslı dəyişikliklər baş verdi. Adriatik və Aralıq
36
dənizlərinin sahillərində meydana gəlmiş zəngin itaylan ticarət respublikaları əzəmətli dövrünə qədəm qoydular. Bu yüksəliş nəticəsində Şimali İtaliya şəhərlərində əmtəə–pul münasibətləri inkişaf etməyə başladı. Bu proses həmin dövrdə beynəlxalq aləmdə öz nüfuzları ilə daha çox seçilən Venesiya və Genuya arasında ticari, siyasi rəqabətə gətirib çıxardı. Həmin rəqabət o zaman Azərbaycan üçün də aktual idi və buna görə də bu məsələyə daim diqqət yetirməli olacağıq. Həmin dövlətlərin xarici ticarətdən gələn hədsiz artıq qazanca yiyələnmək uğrunda apardıqları mübarizə Qafqazda, Xəzər dənizi hövzəsində və Yaxın Şərqdə italyan tacir–missionerlərinin və dəniz quldurlarının peyda olması ilə nəticələndi (288, c.1, 16; 300, 6-7).
Şərqdə baş verən dəyişikliklər isə özünəməxsus cəhətləri ilə Avropadakı proseslərdən fərqlənirdi. Orta əsr Şərqinin bənzərsiz xüsusiyyətlərindən biri ondan ibarət idi ki, Şərqdə yaranan müstəqil dövlətlərdən hər biri fatehlik vəzifəsini öz üzərinə götürür, böyük bir ərazidə hökmranlığa can atırdı. Budaq Qəzvini "Cəvahir əl-Əxbar" əsərində bu barədə haqlı olaraq qeyd edirdi ki, əgər padişah dünyaya sahib olmaq istəyirdisə, o, Şərqdən Qərbə qədər bütün əraziləri ələ keçirməli idi ki, hər hansı bir şəxsin ona qarşı çıxması mümkün olmasın (265, 114). Bu baxımdan Şərqin əzəmətli hökmdarları ticarət yollarının kəsişdiyi Konstantinopola qədər olan ərazilərə sahib olmaq niyyətini güdürdülər. XIII–XIV əsrlərdə Yaxın və Orta Şərqdə baş verən siyasi hadisələr buna güclü təkan verdi. Azərbaycanın ictimai-siyasi, iqtisadi potensialı əsasında meydana çıxmış Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətləri də həmin obyektiv prosesin nəticəsi idi (268, c.1, 153-210).
XV əsrin II yarısında Şərqdə Ağqoyunlu dövlətinin güclənməsi bəzi Qərbi Avropa dövlətlərinin diqqətini özünə cəlb etdi. Bu diqqətin başlıca səbəbi Osmanlı sultanlarının Avropaya doğru genişlənmək planları olmuşdur. «Osmanlı təhlükəsi» Avropa hökmdarlarını daim narahat edirdi. Venesiya rəsmiləri, Habsburq imperatorları, İspaniya və Portuqaliya kralları üçün «Osmanlı təhlükəsi» daha aktual idi. Məhz buna görə də həmin dövrdə Ağqoyunlu sarayı həmin dövlətlərin səfirlərinin ən çox pənah gətirdikləri ümid məkanı idi.
37
Dəniz ticarətindən kənarda qalmış bəzi Avropa dövlətləri isə osmanlılarla normal münasibətlərin tərəfdarı idilər. Onlar bu mövqeyi ilə həm Avropanın dəniz ticarətində hökmranlıq edən Venesiyanı zəzərsizləşdirməyə can atır, həm də Osmanlı ərazilərindən Avropaya yönəlmiş tranzit ticarətinə sahib olmağa çalışırdılar. Biz orta əsrlər boyunca bu mübarizənin şahidi oluruq. Bu baxımdan Ağqoyunlu sarayında olmuş avropalı səyyah-diplomatların gündəlikləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Öz hökmdarlarının tapşırıqlarını yerinə yetirən bu səyyah-diplomatlar Ağqoyunlu imperiyasının iqtisadi potensialı, rolu barədə də məlumatlar toplayırdılar. Ağqoyunlu sarayında uzun müddət məskən salmış bu avropalı diplomatlar (A.Kontarini, K.Zeno, Ramuzio, İ.Barbaro və s.) Ağqoyunlu hökmdarlarını Osmanlı imperiyasına qarşı çıxmağa təhrik edir, qeydlərində Azərbaycan, onun iqtisadi həyatı haqqında qiymətli məlumatlar verirdilər (288, c.1, 18).
Həmin dövrdə beynəlxalq aləmdə baş verən dəyişikliklər Şərqə də öz təsirini göstərirdi. Məlumdur ki, bu dövrdə Qərbdə feodalizmin süqutu prosesi gücləndi, manufaktura istehsalı daha da inkişaf etdi, nəticədə Avropanın iqtisadi və siyasi vəziyyətinə uyğun olaraq Qərb dövlətlərinin xarici siyasətində müstəmləkəçilik, ekspansiya xətti qalib gəldi, kapitalizmin ilkin əlamətləri meydana çıxdı. Okean ticarətinin yaranması isə Qərbi Avropanın inkişafı üçün yeni təkan idi. Okean ticarətinə çıxışı olmayan Avropa dövlətləri ilə bu ticarətə nəzarət edən dövlətlər arasında Şərqə münasibət məsələsində ziddiyyətlər yarandı. Okean ticarətinə nəzarət edən dövlətlər üçün başlıca məqsəd həmin dövrdə tədricən güclənən və hərbi əməliyyatları ilə bütün Avropanı sarsıdan Osmanlı imperiyasının Avropaya doğru irəliləməsinin qarşısını almaq, onu zəiflədib sıradan çıxarmaq idi. Okean ticarətindən kənarda qalmış Avropa dövlətlərinin başlıca məqsədi isə Şərqlə iqtisadi əlaqələri inkişaf etdirmək, özlərinin zəruri ehtiyaclarını ödəmək, gücləndikdən sonra qarşıya qoyulmuş digər strateji planlarını həyata keçirmək idi. Bu baxımdan hər iki düşərgəyə daxil olan Avropa dövlətləri Şərqdə yaranmış dövlətlərlə qarşılıqlı əlaqələrin davam etdirilməsində çox maraqlı idilər. Bir tərəf bu məsələdə əsasən siyasi, digər tərəf isə iqtisadi-siyasi maraqları önə çəkirdi.
38
Orta əsrlərdə Avropa dövlətləri içərisində beynəlxalq ticarətdə öncə apracı mövqe Genuyaya və Venesiyaya məxsus idi. Beynəlxalq ticarətin mərkəzləri hələ XIII–XV əsrlərdən bu dövlətlərin əlində cəmləşmişdi. IV Xaç yürüşündən sonra isə Venesiya Adriatik və Egey dənizlərində mühüm məntəqələri ələ keçirdi. Venesiya gəmiləri Aralıq dənizinə, Atlantik okeanına çıxır, Qara dənizə və yenidən Aralıq dənizinə daxil olurdular (225, 3). Həmin dövrdə Venesiyanın təsərrüfatını xarici ticarətsiz təsəvvür etmək mümkün deyildi. Onun həyatında ticarətin rolu Lorenzo da Mokarinin xatirələrində çox gözəl əks etdirilmişdir: «Burada otlaqlar, çəmənliklər, üzümlüklər, əkin üçün tarlalar yoxdur, bunların əvəzində isə gəmilər şəxsi məqsədlərə xidmət edir, burada hər bir şey, hətta içməli su da pulla alınır» (298, 144–162). İtalyan şəhərlərində başlıca sənətkarlıq sahəsi toxuculuq idi. Bu sahə orta əsrlərdə İtaliyanın kiçik və iri şəhərlərinin iqtisadi inkişafında əvəzsiz rol oynayırdı (241, 333–334). Venesiyalılar çox qədimlərdən müsəlman ölkələri ilə ticarət edirdilər (298, 157). Özünün toxuculuq sənətini İtaliya vilayətlərində az miqdarda bitən pambıqla təmin edə bilməyən Venesiya bu məhsulun ən böyük idxalçısı idi. Öncə pambıq Kipr və Suriya vasitəsi ilə əldə edilirdi. XIV əsrin sonlarında isə bu məhsula tələbat artmağa başladı. Venesiya artıq bu dövrdə Şərqən pambıq gətirmək üçün hər il tutumu iri tonnajlarla ölçülən, çoxsaylı gəmilərdən ibarət olan karvanlar göndərməyə başladı. Buna «pambıq karvan»ı da («Muda dei cotoni») deyirdilər. Hələ XIII əsrdə ipək parçalar istehsalı İtaliyanın başlıca şəhərlərində inkişaf etməyə başlamışdı. Ölkədə yun istehsalı artırdı (241, 295–320). XIII–XIV əsrlərdə italyan tacir və səyyahlarına Mərkəzi İngiltərədən Qahirəyə qədər, Lissabondan Qafqaza kimi böyük bir ərazidə rast gəlmək mümkün idi. Bu zaman daha təcrübəli tacirlər Uzaq Şərqə, Mərakeşin qərb sahillərinə qədər gedib çıxırdılar (241, 333–334). Bütün bu səyahətlər və əlaqələr isə Avropa cəmiyyətində coğrafi bilgiləri dərinləşdirir, Qərbi Avropada Asiyanın, Şərqin öyrənilməsinin əsasını qoyurdu. Bu səyahətlərin əksəriyyəti ya Şimali Qafqazdan, ya da onun cənubundan keçirdi (272, 170–171). Buna görə də həmin səyyahların bəziləri Azərbaycan ərazilərində olur, onun iqtisadi həyatı haqqında məlumatlar verirdilər.
39
Hər bir dövrün münasibətlərinə toxunarkən həmin münasibətlərdə xüsusi yer tutan sahəyə daha çox diqqət yetirmək lazımdır. Çünki ticarətdə mühüm rol oynayan bu sahə həm də qarşılıqlı əlaqələrin xarakterini müəyyən edir. Yəni, alqı–satqı əlaqələrində əsas rol oynayan ticarət obyekti ictimai–iqtisadi əlaqələrdə ticarətin digər sahələrinin də inkişafına təsir edən şərait yaradırdı (225, 6; 176, 23; 285, 22–23). Həmin dövrdə də Qərbi Avropada daha çox ehtiyac duyulan, tələbat olunan məhsul ipək parçalar və xam ipək idi. Burada mühüm məsələlərdən biri də alqı–satqı əməliyyatlarında kimin satıcı, kimin kontragent (müqavilə üzrə müəyyən təəhhüd götürən şəxs və ya idarə) rolunda çıxış etməsi, ölkənin iqtisadi və ictimai vəziyyəti və ticarət sahəsində peşəkarlıq səviyyəsi önəmli rol oynayır (225, 6). Orta əsrlərdə bu sistem öncə italyan və Azərbaycan tacirləri arasındakı münasibətlərdə özünü biruzə vermişdir. Qara dəniz hövzəsinin ölkələri ilə ticarəti öz inhisarında saxlayan Genuya tacirləri bu dənizdən Azov dənizinə, oradan isə Don çayı ilə hərəkət edib Volqa çayına keçmiş və beləliklə, Xəzərsahili ticarət mərkəzlərində Genuya gəmiləri görünməyə başlamışdı. Bu maraqlı tarixi faktı Marko Polonun səyahətnaməsi də təsdiq edir. Onun məlumatları təsdiq edir ki, genuyalıların Xəzərsahili ticarət mərkəzlərindən alıb apardıqları məhsullar əsasən xam ipək və müxtəlif ipək məmulatı idi (17, 6–11). Orta əsr mənbələri sübut edir ki, Azərbaycan şəhərləri içərisində Təbriz şəhəri Yaxın Şərqdə XIII əsrin sonlarından XIV əsrin 40–cı illərinə qədər italyan ticarətinin başlıca mərkəzi olmuşdur. Təbriz şəhəri bu dövrdə bütün Yaxın Şərqdə bir çox əmtəələrin təyinatı üzrə mərkəz sayılırdı (225, 94-95). Təbrizdə sənətkarlığın xeyli inkişaf etməsi bu öncüllüyün başlıca səbəbi idi. Həmin dövrdə Təbrizdə istehsal olunmuş məhsullar yalnız Azərbaycanda və İranda deyil, Yaxın və Orta Şərqdə, Orta (Mərkəzi) Asiyada və Avropa ölkələrində şöhrət qazanmışdı (31, 50). Marko Polo Hülakülər dövləti kimi əzəmətli bir imperiyanın paytaxtı olmuş Təbriz şəhəri haqqında yazmışdır: «Təbriz böyük şəhərdir… Başqa şəhərlər və qalalar da çoxdur… Təbriz əhalisi ticarət və sənətkarlıqla məşğul olur, burada çox bahalı zərxara və ipək parçalar toxunur… Təbriz yaxşı yerdədir; buraya Hindistandan, Bağdaddan, Mosuldan…
40
və bir çox başqa yerlərdən əmtəə gətirirlər; buraya Şərq əmtəələri almaq üçün avropalı tacirlər, xüsusilə genuyalılar gəlirlər… Buradan qiymətli daş–qaş da alınır. Daş–qaş burada boldur. Buraya gələn tacirlər çox böyük qazanc əldə edirlər… Şəhər çoxlu dadlı meyvəsi olan gözəl bağlarla əhatə olunmuşdur» (274, 25–26; 227, 60). Marko Polonun səyahətnaməsindən məlum olur ki, Azərbaycanda bağçılığın qədim tarixi vardır. İtalyan tacirinin bu məlumatını başqa mənbələr də təsdiq edir. Marko Polo orta əsrlərdə Azərbaycanda ənənəvi təsərrüfat sahəsi olmuş atçılıqdan və atların xarici bazara çıxarılmasından bəhs etmişdir (274, 27). O, Təbrizdən çıxan karvan yolları və bu yolların təhlükəsizliyinin təminatı haqqında da məlumatlar vermişdir: «Üzük kimi dövrələnən köçəri yolları iri karvan yolları ilə kəsişir; həmin yollar Avropaya məlum olmayan uzaq ölkələrə gedir. Qoşunlar müharibə günlərində də karvan yollarını qoruyurlar. Tacirlər müharibə edən ölkələrdən keçib gedirlər» (35, 11). Marko Polo venesiyalıların ipək ticarətindəki rolu barədə də qiymətli məlumatlar vermişdir: «Keçmişdə Romaya ipək romalıların tanımadıqları, «serlər»» adlandırılan xalqlardan və Hindistandan gətirilirdi. Bir girvənkə ipək bir girvənkə qızıla satılırdı. Ticarəti get–gedə venesiyalılar öz əllərinə alırdılar» (35, 14).
Venesiyalılar Azərbaycandan qayıdarkən burada istehsal olunmuş parça, qılınc və xəncər tiyələrini də alır, Volqaboyu ərazilərdə satırdılar (35, 34). XIV əsrin 20–30–cu illərində Təbrizdə olmuş avropalıların məlumatları da Təbrizin və ümumiyyətlə, Azərbaycanın beynəlxalq ticarətdə tutduğu mövqeyi müəyyən etmək üçün əhəmiyyətlidir. 1321–ci ildə İtaliyanın Perdenon şəhərindən Təbrizə gəlmiş Odorikin (1286-1331) məlumatları da bu sıradandır. O, göstərir ki, "Təbrizdə yaşayan xristianlar mənə dedilər ki, şahın bu şəhərdən əldə etdiyi gəlir Fransa kralının Fransadan əldə etdiyi gəlirdən çoxdur» (31, 62). 1332–ci ildə Təbrizdə olmuş ingilis səyyahı Mondevilson da Təbrizi «dünyanın ən böyük və əzəmətli şəhəri» adlandırmış, Təbrizdə yalnız ticarətdən əldə edilən gəlirin «ən zəngin bir xristian kralının bütün ölkəsindən aldığı gəlirdən çox olduğunu» bildirmişdir (31, 62).
Orta əsrlərdə beynəlxalq ticarət sistemində ciddi dəyişikliklər 41
baş verdi. Bu isə nəhəng monqol imperiyasının və Hülakülər dövlətinin yaranması ilə bağlı idi. Beynəlxalq ticarətdə aparıcı mövqe Hindistan–Misir və Hindistan–Bağdad yolundan Hindistan–İran–Azərbaycan–Kiçik Asiya yoluna keçdi. Məhz buna görə də Təbriz XIII əsrin sonlarından - XIV əsrin əvvəllərindən karvan yollarının kəsişdiyi həlledici məntəqəyə çevrildi. Misir Məmlük sultanlarının ağır gömrük siyasəti, Avropa və Asiya arasındakı ticarət əlaqələrində Misir şəhərlərinin vasitəçi mövqe tutması italyanları yeni ticarət yolları axtarmağa vadar edirdi. İtalyanların «kəşf» etdikləri bu yol Təbrizdən keçir, Kiçik Asiya limanlarına (Təbriz–Bursa-Kostantinopol) çıxırdı. Bu yol ilə Asiya məhsulları Avropanın müxtəlif şəhərlərinə daşınırdı. Buna görə də XIII əsrin ikinci yarısından avropalıların Azərbaycana və ona qonşu olan dövlətlərə maraqları ciddi şəkildə artdı. Təbrizin ümümdunya ticarətində başlıca mərkəzə çevrilməsində məşhur fateh Əmir Teymurun (1336-1405) hərbi-siyasi fəaliyyətinin həlledici rolu olmuşdur. Bu baxımdan onun 1395-ci ildə Həştərxan, Saray və Azov kimi ticarət mərkəzlərini darmadağın etdirməsi xüsusilə diqqətəlayiqdir. Mənbə məlumatlarından bəlli olur ki, Əmir Teymur Şirvanda Şamaxı, Gilanda Lahican və Rəştdən dəniz yolu ilə Həştərxana nəql edilən xam ipək mənbələrini təkrarən Təbrizə yönəltmək məqsədini güdürdü. Əmir Teymurun Təbrizi təkrarən xam ipək və ipəktoxuma ticarətinin mərkəzinə çevirmək uğrunda fəaliyyəti nəticədə əski Təbriz-Kiçik Asiya yolunun canlanmasına rəvac verdi və Kiçik Asiya da bu fatehin nəzarəti altına düşdü (192, 5–17; 88, c.1, 274) .
Təbiidir ki, XIII əsrdən etibarən baş verən dəyişikliklər Venesiya və Genuya tacirlərinin Azərbaycanda möhkəmlənməsi üçün şərait yaratdı. Həmin əsrin 60–cı illərindən isə Aralıq dənizini Təbrizlə əlaqələndirən ticarət yolunda qızğın ticarətdə üstün mövqe əsasən venesiyalılara məxsus idi. Təbrizdə venesiyalıların karvansaraları vardı. Ticarət faktoriyasını konsul iki müşaviri ilə birgə idarə edirdi və onlar toxunulmazlıq hüququna malik idilər. Venesiyalılardan başqa Təbrizdə Genuya, Piza tacirlərinin və digər italyan şəhərlərinin də faktoriyaları var idi (225, 95–96). XIV əsrin sonlarında Venesiyanın beynəlxalq aləmdə üstünlüyü şübhə
42
doğurmurdu. Venesiya qısa müddət ərzində ticarət imperiyasına çevrildi. Geniş ərazilərə malik olan bu imperiya strateji mövqeyə malik idi, Levant yolu istiqamətində yerləşirdi və mühüm ticarət əhəmiyyəti kəsb edirdi. Venesiya çoxlu yük gəmilərinə, qalerlərə (çoxavarlı gəmilərə), ticarət qalerləri sisteminə malik idi. Şərqdə Venesiyanın şərhədləri Polşa və Macarıstana çatmışdı, Balkanlardan keçib Konstantinopola çıxırdı. Şimal istiqamətində bu imperiyanın sərhədləri Adrianopola (Ədirnə) qədər uzanırdı. Bütün Avropa Venesiyadan asılı vəziyyətdə idi. Çünki Venesiya Aralıq dənizi hövzəsini, Konstantinopol da daxil olmaqla (1453–ə qədər) Qara dəniz hövzəsi ölkələrini illər boyu Qərbin xeyrinə istismar edirdi. Venesiyalıar Afrikaya, Qırmızı dənizə və İran körfəzinə gedən ticarət yollarını öz əllərində saxlayırdılar. Ədviyyatla, dava–dərmanla, ipəklə dolu karvanlar Levant limanlarına yönəlirdi: Qərb tacirləri həmin əmtəələri orada gözləməli olurdular. Bu sahədə vasitəçilik yalnız venesiyalılara məxsus idi (181, c.3, 116–121). Venesiyanın ticarət imperiyası olduğunu sübut edən faktlardan biri də onun ədviyyat bazarında olan çəkisi idi. Ədviyyat isə Avropada qızıldan qiymətli sayılırdı. Ədviyyat məhsulları içərisində istiot və zəncəfil xüsusi yer tuturdu. Məsələn, "Böyük coğrafi kəşflər"ə qədər orta əsrlərdə Qərbi Avropaya ixrac olunmuş ədviyyatın içərisində 83 %-dən 87%-ə qədərini istiot və zəncəfil təşkil edirdi. Buna görə də XIV-XV əsrlərdə istiot və zəncəfilin həcmi və qiyməti daim artırdı. Məsələn, 1382-ci ildən 1408-ci ilə qədər Qərbi Avropada istiotun qiyməti 25%, 1497-ci ildən 1503-ə qədər 41% qalxmışdı. Yalnız İsgəndəriyyədən (Misirdəki Aleksandriya şəhərindən-D.Ə.) istiotun 1382-ci ildə daşınmasının həcmi 153 tona, 1497-ci ildə isə 450 tona qalxmışdı. Bu illər ərzində zəncəfilin həcmi də 21 tondan 279 tona qalxaraq 12 dəfə artmışdı. Bu məhsulların hamısını isə Qərbi Avropaya Venesiya tacirləri daşıyırdılar. E.Aştorun məlumatlarına görə, XV əsrdə Venesiyanın Levantdan idxal etdiyi məhsulların ümumi məbləği hər il 500-600 min dukat təşkil edirdi. Venesiya Levanta böyük həcmdə ixrac da edirdi. XV əsrdə bu ixracın məbləği hər il təqribən 200-300 min dukata çatırdı. İxrac olunan məhsullar içərisində əsas yeri mis, qurğuşun, civə, dəmir, meşə materialları, yun saplar və digər
43
sənətkarlıq məmulatı tuturdu. Venesiyadan ən çox mis ixrac olunurdu. Misin illik ixracı 40-70 min dukat məbləğində idi (1496-cı ildə 74,8 min dukat). Bu isə Venesiyadan ixrac olunan əmtəələrin 20-35%-ni təşkil edirdi. İxrac olünan ərzaq məhsulları içərisində isə mühüm yeri zeytun yağı tuturdu -13-20% (40 min dukat). Venesiya həm də Levanta qızıl pulların ən böyük ixracatçısı idi. Avropa ilə Asiya arasında ticarət dövriyyəsi artdıqca əlvan metalların Asiya ölkələrinə axını da artırdı (264, 183-184). Qərbi Avropa tacirləri Levantda baş verən ticarət əməliyyatlarında əsasən nağd pulla hesablaşırdılar (238, 237; 251, 33). Bu, onunla izah olunur ki, Şərq tacirləri əmtəə mübadiləsində daha çox nagd pula üstünlük verirdilər. Yalnız onu qeyd etmək kifayətdir ki, XV əsrin əvvəllərindən 1498-1500-cü illərədək Venesiyanın Levanta çıxardığı nağd pul hər il 300 min dukata çatırdı. İxracat 1500-cü ildən sonra xeyli azaldı. Bu isə portuqallar tərəfindən okean ticarəti yolunun açılması ilə bağlı idi (264, 185). Azərbaycan tacirlərinin də əsas beynəlxalq ticarət mərkəzi Levant idi. Onların Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələrindəki vasitəçiliyi də venesiyalılara məxsus idi. Şərqdə, o cümlədən Egey dənizi hövzəsində və Konstantinopolda çoxsaylı ticarət məntəqələrinə sahib olan Venesiya Respublikası müstəmləkəçi imperiyaya çevrilmişdi (298).
Venesiyanın ticarətdə hökmran mövqeyi ona böyük üstünlüklər verdi, bu dövləti müəyyən dərəcədə gələcək böhranlardan da qorudu. Məsələn, XVI əsrin I yarısında baş vermiş qlobal dəyişikliklər İtaliya dövlətləri üçün də böhran səciyyəsi daşıyırdı. Tədqiqatçıların fikrincə, Hindistana dəniz yolunun açılması, Aralıq dənizində Osmanlı hərbi-siyasi qüdrətinin artması, Avropanın digər dövlətləri ilə rəqabət, Avropanın mərkəzləşdirilmiş dövlətlərinin ölkələrin daxili istehsalına, ticarətinə himayəçilik sisteminə əsaslanan siyasəti, italyan bazarlarının kasadlığı İtaliyadakı dövlətlərə mənfi təsirini göstərdi. İtalyan dövlətlərində iqtisadi vəziyyətin ağırlaşmasında İtaliya müharibələri (1494-1559) də az rol oynamadı (284, 32). Məhz həmin dövrdə davam edən «İtaliya müharibələri» Fransanın xarici siyasətinin başlıca probleminə çevrilmişdi. Bu müharibələr Fransanın daxili həyatına da mənfi təsir göstərirdi. Məhz bu tarixi hadisə Avropada rəqabət
44
səhnəsini genişləndirdi və baş vermiş rəqabət Fransa ilə Habsburqlar imperiyası arasında Böyük Fransa inqilabına (1789) qədər davam etdi (292, 141). Təbiidir ki, həmin rəqabət ümumavropa ziddiyyətlərin dərinləşməsində ciddi amilə çevrildi. Bu ziddiyyətlər İtaliyanın iqtisadi həyatında ağır izlər qoydu, lakin iqtisadiyyatda yaranmış müşkül vəziyyət İtaliya üçün süquta çevrilmədi. Bu hal işbazları yaranmış iqtisadi böhrandan çıxmaq üçün yeni yollar axtarmağa vadar etdi. Çıxış yollarından biri siyasət, diplomatiya sahəsində idi. Venesiya Respublikası beynəlxalq ticarət məntəqələrində əski rolunu qoruyub saxlamaq üçün «Osmanlı təhlükəsi»nə qarşı Avropada və Asiyada müttəfiqlər axtarmağa başladı. Ağır vəziyyətdən çıxışın digər bir yolu isə iqtisadi sahədə idi. Venesiya iqtisadi sahədə müəyyən üstünlükləri hələ də əlində saxlayırdı. Hətta XVI əsrdə də Venesiya Aralıq dənizində ən böyük ticarət imperiyası idi və bu hövzədə Portuqaliyanın ədviyyat üzərində inhisarının qarşısını alırdı. Venesiya Aralıq dənizinə yönəlmiş portuqal ədviyyat axınına da sahiblik edirdi (284, 32). Konstantinopolun və Qara dəniz sahillərinin Osmanlı türkləri tərəfindən tutulması, Misirdə Məmlük sultanlarının hökmranlığı Avropa ticarəti üçün «İtaliya yolunu» bağlamışdı. Doğrudur, ticarət davam edirdi və təbiidir ki, beynəlxalq həyatı ticarətsiz təsəvvür etmək qeyri-mümkün idi. Lakin Venesiyanın və digər italyan dövlətlərinin ticarətdəki əski sərbəstliyi artıq yox idi. İtaliya şəhərlərindən yalnız Genuya Levant limanları ilə birbaşa əlaqələrə malik idi. Müəyyən dərəcədə Venesiyanın beynəlxalq ticarətdən əldə etdiyi gəlirə də şərik idi. Lakin Avropa dövlətlərinin başçıları anlayırdılar ki, velə vəziyyət uzun müddət davam edə bilməz. Bu isə Konstantinopolun süqutundan sonra onların Hndistana dəniz yolu axtarmasına təkan vermiş ciddi amillərdən biri idi (199, 216). Yeni dəniz yollarının açılması qiymətli Şərq məhsullarının ticarət istiqamətini dəyişmişdi, lakin Suriya və Misir hələ də Qərbi Levant əmtəələri ilə təmin edirdi. Çünki Qərbin bir sıra dövlətləri üçün Levant ticarəti daha məqbul, mənfəətli idi (205, 129). Məhz buna görə də Portuqaliya tacirləri Hindistandan gətirdikləri ədviyyatın bir qismini Levanta ötürürdülər. Levantda isə ticarətə nəzarət Venesiyanın əlində idi (329, 26-41). Beləliklə, beynəlxalq siyasi
45
münasibətlərdə baş vermiş dəyişikliklər Venesiya üçün mühüm idi. Avropadaxili hadisələr də onun taleyinə ciddi təsir göstərirdi.
«Böyük coğrafi kəşflər» nəticəsində Avropanın ictimai, iqtisadi, siyasi, mədəni həyatında böyük dəyişikliklər baş verdi. Avropa dövlətləri yeni güc mənbələri əldə etməyə başladılar. Lakin həmin dövrdən yüksəlişə başlayan dövlətlər arasında Venesiya üçün ən təhlükəlisi Osmanlı imperiyası idi. Venesiya rəhbərləri bu təhlükəni əvvəllər lazımınca qiymətləndirmirdilər. Çünki onlar Osmanlı imperiyasını təhlükəli hesab etmirdilər. Bu isə onunla bağlı idi ki, bu dövlət quruda mühüm ticarət yollarına malik olsa da, dənizlərdə Venesiya üçün təhlükə təşkil etmirdi. Lakin tezliklə Levant dənizlərində Osmanlı gəmiləri göründü. Osmanlı imperiyası quru ərazilərini ələ keçirdi, dənizləri əhatə etdi, əvvəlcədən həmin ərazilərdə öz hakimiyyətinin möhkəmliyini təmin etdi. 1453-cü ildə Konstantinopolun osmanlılar tərəfindən ələ keçirilməsi isə Avropa cəmiyyəti üçün «ildırım zərbəsinə» bənzədi. Dəniz yollarının kəsişdiyi mühüm məntəqə osmanlıların əlinə keçdi. Həmin tarixi məqamda Venesiya onun üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən Konstantinopolun Osmanlı türkləri tərəfindən ələ keçirilməsinə mane ola bilərdimi? Tarixi gerçəklik sübut edir ki, Venesiya bu yöndə ciddi tədbirlər görmək istəmişdi, lakin artıq gec idi. Venesiya rəhbərləri tezliklə mövcud vəziyyətə alışdılar, osmanlılarla razılığa gəlməyi qərara aldılar. Çünki başqa çıxış yolu yox idi. Razılığın başlıca səbəbi isə Venesiyanın beynəlxalq ticarətdə vasitəçiliyi yenə də öz əlində saxlamaq istəyi idi (181, c.3, 134–135). 1454–cü ilin 15 yanvarında Osmanlı sarayına göndərilmiş Venesiya səfiri Bartolomeo Marçelloya Venesiya doju (orta əsrlərdə Venesiyada və Genuyada respublika başçısı) belə söyləmişdi: «Ən böyük arzumuz Osmanlı imperatoru ilə sülhə və dostluğa nail olmaqdır» (181, c.3, 134–135). Təbiidir ki, təminatlı sülh gələcək fəaliyyət üçün başlıca amildir. Venesiya doju da hesab edirdi ki, Osmanlı sultanı Avropa ilə öz imperiyası üçün böyük əhəmiyyət daşıyan mübadiləni qaydaya salmaq istəyirsə, Venesiya özünün vasitəçilik missiyası təklifini təqdim edə bilər. Maddi maraq Venesiyanı belə bir vəziyyətlə razılaşmağa məcbur edirdi. Həmin illərdə isə Osmanlı sultanı imperiyanın ərazilərini
46
Avropaya doğru genişləndirirdi. 1475–ci ildə Krımda Kəfənın osmanlılar tərəfindən tutulması Qara dənizi Genuya və Venesiya ticarətinin üzünə bağladı. 1516-cı və 1517–ci illərdə Suriya və Misirin Osmanlı sultanı tərəfindən fəthi isə Levant ticarətinin qapılarının Avropanın üzünə tamamilə bağlaması demək idi. Osmanlı türklərinin fəthləri Venesiyanı böyük gəlir əldə etdiyi tranzit ticarətindən məhrum etdi. Məhz bu hadisələr nəticəsində bölgədə hökm sürən sabitlik pozuldu və birinci böyük Venesiya–Osmanlı müharibəsi (1463–1479–cu illər) başlandı (181, c.3, 134–135). İqtisadi maraqlar uğrunda başlanmış həmin müharibədə qələbə əldə etmək üçün Venesiya rəhbərləri Osmanlı imperiyası əleyhinə ittifaqın yaradılmasına cəhd etdilər. Bu müharibə Venesiya üçün ciddi əhəmiyyət kəsb edirdi. Çünki bu müharibədə bir ticarət imperiyası kimi onun taleyi həll olunurdu. Venesiya tacirləri Şərqdən aldıqları əmtəələrin yalnız cüzi bir hissəsini İtaliyaya aparırdılar. Onlar Avropanın hər yerinə səpələnərək nadir Şərq məhsullarını bir neçə qat baha qiymətə satıb külli miqdarda mənfəət əldə edirdilər. Şimali Afrika və Cənubi Avropa sahillərindən tutmuş İngiltərəyə, Şimali Almaniyaya və Flandriyaya qədər böyük bir məkanda Venesiya gəmilərinə, Venesiya tacirlərinə rast gəlmək olardı (305, 9; 278, 193). Avropanın təqribən bütün dənizsahili şəhərlərində Venesiyanın ticarət məntəqələri fəaliyyət göstərirdi (289, 110). Venesiya əhalisinin təqribən dörddə bir hissəsi ticarətlə məşğul olurdu. O zaman Venesiya «XIX əsrin əvvəllərindən 70–ci illərinədək Londonun Avropanın həyatında oynadığı rola» malik idi (301, 9). Venesiya Respublikası digər İtaliya şəhərlərinin də xarici ticarətində vasitəçilik edirdi. İtaliya toxuculuq manufakturalarının kəskin ehtiyac hiss etdiyi İspaniya və İngiltərə yununu ölkəyə məhz venesiyalılar gətirirdilər. İtalyan mahudunu, o cümlədən məşhur «Kremona parçalarını» da xarici ölkələrə Venesiya ixrac edirdi. Venesiya təqribən bütün İtaliyanı taxılla və duzla təmin edir, bu xarici ticarət məhsullarının satışını öz inhisarında saxlayırdı. İtaliyada (ümumiyyətlə Avropada) kəskin ehtiyac duyulan və baha satılan həmin məhsulları Venesiya Qara dəniz ticarətindən əldə edirdi. Duz ticarətinə nəzarət məqsədilə «Came ra dell Sale» («Duz ticarəti») adlı xüsusi orqan yaradılmışdı.
47
Konstantinopolun «süqutuna» qədər Venesiya yalnız duz ticarətindən ildə 165.000 dukat gəlir əldə edirdi (241, 392–393; 26, 50–51). Beləliklə, Osmanlı türklərinin Qara dəniz və Aralıq dənizi hövzəsində möhkəmlənməsi Venesiyanın iqtisadi və siaysi hakimiyyətinə sarsıdıcı zərbə idi (341, 18-19). Osmanlı imperiyasının yaranma, təşəkkül və inkişaf tarixinə toxunmuş F.Brodel göstərmişdi ki, bu imperiya XV əsrdə Avropada «xristian dünyasına» qarşı əks qütb kimi dayanmışdı. Beynəlxalq aləmin ən böyük ticarət yollarının mərkəzində yerləşən bu imperiya ciddi gəlir mənbələrinə malik idi (181, c.3, 480-481). 1453–cü ildə Konstantinopolu ələ keçirmiş osmanlılar tezliklə bütün Qara dəniz hövzəsində möhkəmləndilər. 1461–ci ildə onlar Trabzon dövlətinin varlığına son qoydular. Qeyd edək ki, Trabzon Qara dəniz sahili şəhərlər içərisində özünün coğrafi mövqeyinə görə xüsusilə fərqlənirdi. Bu şəhər Qara dənizin cənub sahillərində əsas ticarət məntəqəsi sayılırdı. 1204–cü ildə Trabzon dövləti yaradıldıqdan sonra şəhər Kiçik Asiyada, Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada beynəlxalq ticarətin mərkəzinə çevrilmişdi. Trabzondan başlanan quru karvan yolu Ərzurumdan Azərbaycana, İrana və Orta (Mərkəzi) Asiyaya, oradan isə Hindistana və Çinə uzanırdı. Digər quru yollar və dəniz yolları da öz əhəmiyyətini itirməmişdi. Buna görə də XIII əsrin ikinci yarısından genuyalılar və venesiyalılar Qara dəniz hövzəsinin şəhərlərində, o cümlədən Trabzonda özlərinin ticarət faktoriyalarını yaratdılar. Ticarətin inkişafı sürətləndi (286, 203). Trabzon kimi mühüm məntəqənin fəthi planları uzun müddət Osmanlı sultanlarının diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu planlar elə bir dövrə təsadüf edirdi ki, Osmanlı imperiyasının genişlənən ərazisi və yaranmış beyənlxalq şərait yeni qələbələrin qazanılmasına zəmin yaratmışdı. Bu mənada coğrafi mühit ictimai qüvvənin yaşamasına və fəallaşmasına şərait yaradır (157, 235). XV-XVI əsrlər müsəlman hərb sənətinin əzəmətli dönəmlərindən biri olmuşdur. Eyni zamanda bu dövr islam dünyası üçün həm də faciəvi hesab oluna bilər. İslam dövlətləri arasındakı ziddiyyətlər tezliklə Ön Asiyanın təqribən minillik mədəni üstünlüyünə son qoydu və Qərbi Avropanın mədəni yüksəlişi layihəsi başlandı (174, c.6, 6). Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, «XIV-XVI əsrlərdə Qərbi Avropa öz inkişaf sürətinə görə Şərqi
48
üstələyirdi, lakin bu üstünlük o qədər də hiss olunmurdu» (348, 4). Bu fikirlərin müəllifi məşhur ABŞ tədqiqatçısı Paul Kennedidir. O, Fernan Brodeldən fərqli olaraq göstərir ki, 1500-cü ilə qədər dünyanın heç bir yerində Avropanın mədəni üstünlüyü nəzərə çarpmırdı. Hər iki müəllifin fikirlərinə hörmətlə yanaşaraq qeyd etmək istəyirik ki, əslində XIV-XV əsrlərdə Qərblə Şərq arasında pozulan müvazinət məhz XVI əsrdən başlayaraq Avropanın xeyrinə dəyişdi. Çünki Avropa həyatı üçün mühüm olan "Böyük coğrafi kəşflər" baş verdi. Daha sonra isə Avropa iqtisadi və siyasi sistemində dəyşikliklər məhz bu əsrdən etibarən üstünlük qazandı, həmin dəyişikliklər isə Avropanın Şərqdən fərqli inkişaf yolunu müəyyənləşdirdi. Nəticədə qitənin bir guşəsində - Qərbi Avropada inkişaf etmiş cəmiyyətlər təşəkkül tapdı. XV əsrin sonlarına doğru Osmanlı imperiyası isə özünün ən güclü dönəmini yaşayırdı. 1475–ci ildə onlar Krıma, sonra isə Azova və onun ətrafındakı ərazilərə sahib oldular. 1484–cü ildə özlərinin fəthlərini genişləndirərək Qara dənizi «Osmanlı gölünə» çevirdilər. Osmanlılar bütün körfəzlərdə ciddi nəzarət qurdular, xarici gəmilərin Qara dənizə maneəsiz gəlmələrinin qarşısını aldılar, əcnəbi tacirlərin fəaliyyətinə məhdudiyyətlər tətbiq etdilər. Beləliklə, Şərq və Qərb qlobal qarşıdurmasında yeni bir mərhələ başlandı. Bu mənada Osmanlı türkləri müsəlman Şərqinin öndərləri rolunu öz üzərlərinə götürdülər (344, 57; 203, 67). XV əsr boyunca Osmanlı imperiyasının böyük hərbi, siyasi uğurlarını labüdləşdirən amil yeni siyasi nizam altında baş verən ticari, iqtisadi həyat və buna müvafiq olaraq artan dövlət gəlirləri idi (90, c.1, 90).
Osmanlı imperiyasında ticarətə ciddi dövlət nəzarəti var idi. Hələ Sultan II Məhəmməd Fatehin dövründə duz, sabun, şam mumu ticarəti dövlət inhisarına alındı. Geniş tələbat məhsullarının qiymətləri isə qanunnamə əsasında nizamlandı. Osmanlı imperiyasında hazırlanan qanunnamələr Ağqoyunlu imperiyasının qanunnamələri əsasında hazırlanmışdı. Uzun Həsən nəinki özünün misilsiz hərbi qələbələri, habelə mütərəqqi daxili siyasəti və islahatçılığı ilə də seçilirdi. Onun həyata keçirdiyi islahatlar Ağqoyunlu imperiyasının ərazilərində yaşayan xalqların həyatında dərin və silinməz izlər qoymuşdur. Ağqoyunlu sultanları tərəfindən xeyli qanun işlənib
49
hazırlanmışdı. Bir çox ərəbdilli və farsdilli mənbələrdə bununla bağlı qeyd olunur ki, Ağqoyunlu imperiyasının məşhur rəhbəri Uzun Həsən «Qanunlar külliyyatı»nı hazırlamışdı. Bu qanunlar vasitəsi ilə torpaq vergiləri, köçəri heyvandarlıq, sənətkarlıq və imperiyanın ayrı–ayrı vilayətlərində ticarət məsələləri nizama salınırdı. Lakin həmin külliyyatın mətni hələ də aşkar olunmamışdır. Toplanan vergilər bu külliyyat əsasında müəyyən olunurdu. Ağqoynlu imperyiasınının tərkibində olan Şərqi Anadoluda əhalidən alınan vergilərin növünü, tranzit və daxili ticarətdən alınan vergilərin həcmini müəyyən edən qanunnamə də bu külliyyat əsasında hazırlanmışdı. Həmin qanunlar müsəlman Şərqində «Həsən padişahın qanunları» və ya «Dəstur–Həsən padişah» adlanırdı. Bu qanunlarla tənzim olunan vergilərin normaları sonrakı dövlətlərin zamanında da həyata keçirilirdi. Məsələn, XVI əsrin əvvəlində Ağqoynlu sülaləsini əvəz etmiş səfəvilər Ağqoyunlu qanunlarını qoruyub saxladılar. Şərəf xan Bidlisi bununla bağlı XVI əsrin sonlarında qeyd edirdi ki, «O, (Uzun Həsən–D.Ə.) vergi sahəsində elə üsullar tətbiq etmişdi ki, ondan İraqın, Farsın və Azərbaycanın hakimləri hal-hazırda da istifadə edirlər» (286, 203; 261, 149-185; 252, 8-12). Tədqiqatçılar belə bir fikirdə həmrəydirlər ki, hətta XVIII əsrin əvvəllərində İsfahanda səfəvilərin xəzinəsinə daxil olan vergilərin müəyyən edilməsi əski sistemlə - Uzun Həsənin təyin etdiyi qanunlarla həyata keçirilirdi. Məlumdur ki, XV əsrin 50-ci illərindən sonra Təbrizdən Diyarbəkrə qədər Anadolunun şərq qisminə Ağqoyunlu sultanları nəzarət etmişlər. Sultan Məhəmməd Fatehin Uzun Həsənlə Otluqbelidəki döyüşlərindən sonra osmanlıların əlinə keçmiş yerlərdə adətləri və rəsmi işləri anlamaq üçün İstanbuldan heyətlər göndərilmişdi. Bu heyətlər hər şəhərin adətlərini və ağqoyunlular zamanında orada tətbiq edilmiş qanunların mahiyyətini, xalqın fikirlərini, dünyagörüşünü öyrənərək nəticələr çıxarmışlar. Diyarbəkr, Urfa, Mardin, Ərzincan və Ərzurum kimi böyük şəhərlər üçün tətbiq olunmuş qanunlarda şərqdən gətirilən bütün ipəklərdən alınan vergilərdən, qərbdən gətirilən atlas parçalardan alınan rüsumlardan bəhs olunur. Bu qanunlarda ipək və atlasdan hazırlanmış parçaların tranzit əmtəə kimi daşındığına da işarə olunmuşdur. Ağqoyunlular
50
zamanında tətbiq olunmuş qanunlara görə, ipəyin daşındığı hər şəhərdə bir rüsum alınmış, beləcə onların qərb ölkələrinə aparılmasına icazə verilmişdir. Keçirilən hər şəhərdə ipəyin hər kiloqramından iki ağça alınır, qərbə doğru bu məhsulun qiymətləri tədricən artırdı. Uzun Həsənin Qanunnaməsinə görə, ipəklərdən rüsum pulla alınırdı. Ağçanın yerinə ipək alınması üçün tacirlərin yükləri açılmırdı. 1514–16-cı illərdə isə Şərqi Anadolu Osmanlı imperyası ərazilərinə qatıldı. Osmanlı imperiyası da özünün vergi sistemində Şərqi Anadolu vilayətlərində bu qanunlardan istifadə etməyə başladı. Ümumiyyətlə, Şərqi Anadoluda ictimai-iqtisadi, ticari münasibətləri həmin qanunlardan kənar idarə etmək mümkün deyildi. Məsələn, Uzun Həsənin Türkiyə Respublikasının Başvəkalət arxivində saxlanılan Qanunnaməsi əsasında hazırlanmış Şərqi Anadolu vilayətləri Qanunnaməsində Mardin sancağı ilə bağlı olaraq birbaşa göstərilir ki, bu sancaqda vergilər Həsən padişahın qanunları əsasında müəyyən olunmuşdur. Sultan Süleyman Qanuninin dövründə (1520-1566) Ərzurum vilayətinə dair verilən qanunnamədən (1540) də aydın olur ki, Bayburt və Ərzurum sancaqlarında bu zamana qədər Həsən padişah dövründə müəyyənləşdirilmiş Qanunnamədən istifadə olunurdu. Sultan Süleyman Qanuni tərəfindən verilmiş bu qanunnamədən aydın olur ki, Ərzurum vilayətinin sakinləri onlardan alınan vergilərin həcminə etiraz edərək həmin ərazini tərk etmişdilər. Buna görə də onlardan alınan vergilərdə sadələşdirmələr edilirdi. Bu qanunnamədə ticarətin bütün sahələri əhatə olunur, müxtəlif məhsullar üzrə dəqiq gömrük rüsumları müəyyən edilir, yerli və xarici tacirlər arasında fərqlər qoyulurdu. Qanunnamə Şərqi Anadolunun bütün vilayətləri üzrə alınan vergiləri müəyyən edir və yerli xüsusiyyətləri nəzərə alırdı. Osmanlı sultanları da bu qanunnamələrdən istifadə edir, dövlətin iqtisadi həyatını təkmilləşdirirdilər. Aparılmış islahatlar nəticəsində ayrı–ayrı ticarət məhsullarının gətirilməsi işi də nizama salındı, ticarət sahəsində, vergilərdə güzəştlər tətbiq edildi. Qazı və onun köməkçiləri ərzağın və əhalinin geniş tələbatı sırasında olan məhsulların qiymətlərini müəyyən edirdilər. Bu zaman mövsüm, nəqliyyat xərcləri və tacirlərin gəlirləri nəzərə alınırdı. Tacirlərin gəlirləri 10%-i keçməməli idi. Ölçü,
51
tərəzi qaydalarını, ərzaq məhsullarının qiymətlərini pozmuş tacirlər öz dükanlarının qapısına qulağından mıxlanır və yaxud digər cəzalara məruz qalırdılar (286, 203; 261, 149–185; 252, 8–12; 165; 253, 135; 361, 96; 191, 52; 49, 91-106; 50, 184-197; 44, 321; 10, 118; 63, 126-127; 210, 100-110). Osmanlı sultanları «Ticarət və iqtisadiyyat» adı altında həyata keçirdikləri islahatlarla həm avropalıların siyasi hakimiyyətinə son qoymaq, həm də onların iqtisadi üstünlüklərini heçə endirmək istəyirdilər. Buna görə də Bizans (Trabzon) süqut edəndə (1461) venesiyalıların və genuyalıların malik olduqları güzəştli gömrük rüsumları dərhal ləğv edildi. Gömrük tariflərində dəyişikliklər edildi (145, 84). Fateh II Məhəmmədin (1451-1481) iqtisadi və siyasi sahələrdə hücum siyasəti Qərb hökmdarlarını həm Asiya, həm də Avropa qitəsində eyni dərəcədə narahat edirdi. Bu siyasətin ən böyük zərbəsi isə Venesiyaya dəydi. Venesiya həm Aralıq dənizi hövzəsindəki əraziləri, həm də beynəlxalq ticarətdəki hökmran rolunu itirdi (150, 48). Osmanlı imperiyasında müsəlman və xristian tacirlərə münasibətdə fərqlər tətbiq edildi. Sultanın müsəlman təbəələri apardıqları ticarət əməliyyatları zamanı sahib olduqları əmtəənin 3%-i, müsəlman olmayanlar 4%-i, əcnəbilər isə 5%-i həcmində (83, 158) vergi verməli idilər. Müsəlmana və qeyri-müsəlmana mənsub olmasından asılı olmayaraq «quru yolla gətirilmiş, Trabzonda satılması nəzərdə tutulan əmtəənin hər yüz ağçasından 3 ağça tutulurdu. Əgər əmtəə Trabzonda satılmayıb dənizlə başqa yerə aparılırdısa, hər yüz ağçadan 4 ağça alınırdı. Trabzon limanlarına yüklə daxil olan gəmi yoxlanıldıqdan sonra hər yüz ağçadan 4 ağça ödənilməli idi» (224, 30,31; 74, 298). Qanunnamədə habelə göstərilirdi ki, «əgər gəmi dənizdə baş verən qasırğa zamanı Trabzon limanlarının birinə yaxınlaşırsa və bu zaman gəmi boşaldırılmırsa, qasırğadan sonra yoluna davam edirsə, həmin gəmidən vergi tutulmurdu. Məhsul gəmidən boşaldılırdısa, həmin gəmidən vergi tutulurdu» (224, 30,31; 74, 298). Beləliklə, dəniz vasitəsilə ticarət edənlər əmtəənin dəyərinin 4%-ni, quru yolla ticarət edənlər isə 3%-ni vergi şəklində ödəyirdilər. Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, bu, onunla izah olunur ki, quru ticarətlə əsasən müsəlman tacirlər, dəniz ticarəti ilə isə xristianlar məşğul idilər. Dəniz və ya quru
52
yollarından istifadə etməsindən asılı olmayaraq əcnəbi tacirlər hər yüz ağça üçün 5 ağça ödəməli idilər. Maraqlıdır ki, I Süleyman Qanuninin dövründə Azovda müsəlman və qeyri-müsəlman tacirlər üçün vergi rüsumu eyni idi. 4,2% məbləğ də müəyyən edilmişdi. Bununla da həmin bölgə Osmanlı imperiyasının digər əyalətlərindən fərqlənirdi. Trabzon üçün səciyyəvi xüsusiyyət isə ondan ibarət idi ki, dəniz yolu ilə əmtəə gətirən Osmanlı imperiyası təbəələri quru yola nisbətən 1% artıq gömrük rüsumu ödəyirdilər. Bu dövrdə idxalda və ixracda başlıca yer xam ipəyə məxsus idi. Onu İrandan və Azərbaycandan indiki Gürcüstan yolu ilə gətirir, Azova çatdırırdılar. İpək ticarəti 1258–ci ildə Bağdadın və Suriyanın bir sıra şəhərlərinin monqollar tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra Trabzonda xüsusilə artdı. Trabzon beynəlxalq ipək ticarətində aparıcı mövqeyə çıxdı. Gətirilən xam ipəyin bir hissəsi emal olunur, böyük qismi isə dənizlə Avropaya aparılırdı (224, 30,31; 74, 298). Trabzonun osmanlılar tərəfindən fəthi Avropa ipək ticarətinə ciddi zərbə vurdu. Beynəlxalq ipək ticarətinin səviyyəsi aşağı düşdü (286, 205; 87, c.1, 77–79). Osmanlı sultanlarının siyasəti o zaman Levant bazarları hesabına zənginləşmiş avropalı tacirlər tərəfindən fəlakət kimi qarşılandı.
Xarici və daxili ticarətə mühüm əhəmiyyət verən Osmanlı sultanları bu sahədə mühüm tədbirlər görməyə başladılar. Fateh Sultan Məhəmməd böyük dağıntılara məruz qalmış İstanbul şəhərində ciddi bərpa işlərinə başlamış, imperiyanın ticarət həyatını inkişaf etdirmək üçün şəhərə bir sıra xalqlara mənsub olan tacirləri cəlb etmişdi. Sultan bu tacirləri şəhərin ayrı-ayrı yerlərində məskunlaşdırmışdı. Şəhərin əski zamanlardan Avropa ilə ticarətin mərkəzi mövqeyində olan Qalata qismi Osmanlı fəthindən sonra daha da inkişaf etdi, zəngin bir ticarət bölgəsinə çevrildi. Bu həm də ondan irəli gəlirdi ki, Osmanlı imperiyasının rəsmi dairələri çalışırdılar ki, dövlətin ərazisində ərzaq və ticarət məhsullarının bolluğu təmin olunsun, imperiyanın gəlirləri artımı təmin edilsin. Ticarət Osmanlı imperiyası üçün də böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Osmanlı dövləti yarandığı zamandan etibarən bölgənin ticari həyatında mühüm mövqe qazanmışdı. Xüsusilə böyük ticarət yolları üzərində yerləşməsi Osmanlı dövlətinin bu üstünlüyünün başlıca səbəblərindən idi (313,
53
150; 128, c.10, 736; 54, c.10, 764-770). Osmanlı rəsmi dairələri ticarətin bütün sahələrinə ciddi nəzarət edirdilər. Məsələn, həmin dövrdə ipək ticarəti ilə bağlı olan xüsusi Qanunnamə buraxıldı. Xam ipək üzərinə böyük həcmdə vergi qoyuldu. Satıcı və alıcıdan hər yükün kütləsinə görə 65 ağça haqq alınırdı. Yalnız Trabzonda ipəkdən əldə olunan illik gəlir 47712 ağça idi və sultanın xassəsi sayılırdı. Osmanlı dövlətinin xarici və daxili ticarətə ciddi əhəmiyyət verməsinin əyani sübutu fəthdən sonra İstanbula diqqət və qayğının artırılması idi. İstanbul yalnız ticarət yollarının kəsişdiyi şəhər kimi deyil, həm də iqtisadi, mədəni mərkəz, mühüm ticarət məhsullarının emal olunduğu məkan kimi tanınmağa başlandı (110, c.1, 242). Türk, müsəlman, rumlu (yunan), yəhudi tacirləri bölgələrarası ticarətdə italyanların yerini tutmağa başladılar. Qeyd edək ki, hələ Fateh Məhəmməd (Mehmet) dövründə Qərbi Anadoluda inkişaf etmiş pambıq emalı, Ankarada və Tosyada yun emalı, Bursada və İstanbulda ipək emalı sahəsində mühüm uğurlar əldə olunmuşdu. İstanbulda və Selanikdə hazırlanan çuxalar, Ədirnədə emal olunan dəri məmulatı və digər dəri əşyalar, ayaqqabılar xarici bazara çıxarılırdı. 1479–cu ilə doğru Bursa gömrüyünün il ərzində ipəkdən əldə etdiyi gəlir 15 min dukata yüksəlmişdi. Bu dövrdə ağac, taxta və dəmir ixracında da böyük irəliləyişlər baş verdi (148, 84-85; 65, 5). Osmanlı imperiyasının iqtisadi həyatında baş verən sürətli inkişafının səbəbi onun şərq və qərb iqtisadiyyatını bir–birinə bağlayan ipək və ədviyyat yollarının Aralıq dənizinə çıxdığı ərazilərə hakim olması idi. Qızılın və gümüşün, o cümlədən bəzi strateji məhsulların Osmanlı imperiyası ərazilərindən çıxarılması qadağan edilmişdi. Avropa hökmdarları Osmanlı güdrətini dənizlərdə də hiss edirdilər. Mərmərə dənizi, Qırmızı dəniz və Qara dəniz osmanlıların əlində idi. Osmanlı dövləti Aralıq dənizində, Hind okeanında və Bəsrə körfəzində əhəmiyyətli hakimiyyət əldə etmişdi. Bu dövrdə Osmanlı sultanları Aralıq dənizini Qırmızı dənizlə, Qara dənizi Xəzər dənizi ilə birləşdirmək sahəsində bəzi tədbirlər gördülər. Əcnəbi tacirlər, o cümlədən italyan tacirləri dənizlərdə osmanlı iradəsinə uyğun ticarət etməyə məcbur oldular. Qeyd edək ki, osmanlılardan əvvəl Qara dənizdə Sinop, Aralıq dənizində isə Antalya və Alanya limanlarına
54
sahib olmuş Səlcuqlar imperiyası dəniz imperiyası mövqeyini qazana bilməmişdi. Lakin Aydınoğulları və Məntəşəoğulları bəyliklərinin dənizçilik təcrübəsinin varisi olan Osmanlı imperiyası XVI yüzillikdə dəniz imperiyası mövqeyini qazana bildi. Ona görə də Anadolunun böyük ticari əhəmiyyəti var idi. Əslində, Anadolunun qədim çağlardan etibarən tranzit ticarət bölgəsi olması burada dəniz ticarətinin əhəmiyyətini artırırdı (129, c.3, 17–19; 138, c.2, 199–201).
Osmanlı sultanları Anadolunun məhz tranzit ticarət bölgəsi olmasına böyük önəm verdiklərinə görə gömrük vergilərini 3%-5% məbləğində etmişdilər. Bununla da Osmanlı rəsmi dairələri ticarətin inkişafına təhlükə törədən gömrük rüsumlarının enməsinə təsir edə biləcək bəzi dövlətlər arasında diplomatik vasitələrlə ziddiyyətlər yaradır, onları bir–biri ilə toqquşdurmağa cəhd göstərirdilər. Təbiidir ki, bu tədbirlər Osmanlı imperiyasının ticarət maraqlarından irəli gəlirdi (129, c.3, 20; 105, 12). Bütün bu məsələlər qərb müəlliflərindən birinin qeydlərində öz əksini belə tapmışdı: «Ticarət baxımından Avropanı ən çox narahat edən və əhəmiyyət daşıyan o idi ki, «Ədviyyat yolu» Osmanlı imperiyasının əlinə keçmişdi. Asiyanın ipək parçaları və digər dəyərli məmulatı ədviyyat qədər əhəmiyyətli deyildi. Buna görə də ədviyyatın qiyməti ağlasığmaz dərəcədə yüksəlmişdi. İstanbulun, İsgəndəriyyənin və Venesiyanın zənginliyi bu şəhərlərin ədviyyat ticarəti mərkəzləri olmasında idi. Orta əsr Avropasında ədviyyatın çox mühüm bir mövqeyi vardı» (66, c.2, 143-144). Venesiyalılar XIV-XV əsrlər boyunca ədviyyat bazarını əllərində saxlamış, Avropanı bu məhsulla bütünlüklə təmin etmişdilər. Onlar ədviyyatı əsasən Misirdən alırdılar. Misir həmin dövrdə Məmlük sultanlarının hakimiyyəti altında idi. Məmlüklərlə Osmanlı türkləri arasında islam aləmində birincilik ucbatından soyuq münasibətlər hökm süsürdü. Venesiyalılarla osmanlılar arasında islam dünyasında ticarətə üstünlük uğrunda çəkişmələr olduğundan qarşılıqlı münasibətlər çox kəskin idi. Bu isə ona gətirib çıxarmışdı ki, venesiyalılar bu zidiyyətlərdən istifadə edir, ədviyyatı öz inhisarlarında saxlayırdılar. Həmin dövrdə baş vermiş çoxsaylı müharibələrin başlıca səbəbi ədviyyat bazarlarına nəzarət etmək istəyi olmuşdur. Ədviyyat ticarətinin Avropa üçün əhəmiyyətini nəzərə
55
çatdırmaq üçün bir misal göstərək: «Venesiyada ticarətlə məşğul olan almaniyalı tacirlər 1540-cı ildə ədviyyat əldə etmək üçün Venesiya Respublikasına 18 min altun (altun–qızıl pul) dukat, 1561–1562–ci illərdə isə 40 min altun dukat ödəmişdilər» (295, 408; 66, c.2, 143-144). Ədviyyatın beynəlxalq ticarətdəki mövqeyini bir daha təsəvvür etmək üçün onun müəyyən ərazilər üzrə qiymət fərqinə fikir vermək kifayətdir. Məsələn, Malakka adalarında iki dukata alınan bir kiloqram mixəyin dəyəri Malakkada 14, Kəlküttədə 50, Londonda 213 dukata yüksəlirdi (295, 408; 66, c.2, 143-144). Venesiya Respublikasına ədviyyatla bağlı dəymiş iqtisadi ziyan barədə 1501–ci ildə Cirolamo Priuli özünün gündəlik dəftərinə bunları yazmışdı: «Əziz Marko Polonun şəhəri üçün ədviyyat ticarətinin süqutu yeni doğulmuş bir uşağın bəslənəcək süddən məhrum olması deməkdir» (47, 643 (3). Ədviyyatdan bütün sənətkarlıq sahələrində istifadə olunurdu: silah hazırlanması işindən əczaçılığa və ayaqqabı istehsalına qədər. Buna görə də XV əsr boyunca Qərbi Avropanın aldığı əsas məhsullar ədviyyat və müalicəvi vasitələr (daha doğrusu əczaçılıq məhsulları) olmuşdur. İstiot, zəncəfil, mixək, cövüz boyası, cövüz, darçın, hil və digər ədviyyatlardan Avropada müalicəvi dərmanlar, qızıdırıcı və yeyinti məhsullarını uzun müddət saxlama vasitələri kimi istifadə olunurdu. Orta əsrlərdə istiot ədviyyat məhsulları içərisində ən mühüm yeri tuturdu. Ümumiyyətlə, istiot torpaq alqı-satqılarında, əmtəə mübadiləsində pul (ödəniş vasitəsi, ekvivalent) rolunu oynayırdı. Bu sahəyə nəzarət də birbaşa Osmanlı imperiyasının əlində idi. Xüsusilə Hindistandan və Cənubi Asiyadan daşınan ədviyyat Orta (Mərkəzi) Asiyadan keçir, Anadoludan Avropaya yönəlirdi. Bu, hal-hazırda "ipək yolu" adlandırdığımız ticarət yolu idi (144, 145; 264, 181). Ədviyyat Avropaya bütün ticarət yollarına nəzarət edən osmanlıların icazə verdikləri miqdarda daşınırdı. Bu, tam mənada Avropa iqtisadiyyatına nəzarət demək idi. Hal-hazırda dünya neft bazarında ağalıq edən beynəlxalq şirkətlər dünya ölkələrinin iqtisadi həyatına necə nəzarət edirlərsə, həmin dövrdə beynəlxalq ticarət yollarını ələ keçirmiş Osmanlı türkləri də ədviyyat bazarını ələ keçirməklə Avropa dövlətlərinin iqtisadi həyatına istədikləri məqamda müdaxilə edə bilirdilər. Ədviyyat karvanları Osmanlı
56
türklərinin nəzarət etdikləri limanlara daxil olur və bu limanlardan yeni qiymətlərlə Avropa bazarlarına üz tuturdular. Bununla bağlı olaraq Avropada əmtəələrin qiymətləri artır və buna müvafiq şəkildə pul dəyərdən düşürdü (66, c.2, 140–142). Digər tərəfdən, Osmanlı sultanlarının Avropa ölkələrinə qarşı «xarici ticarət siyasəti» də Avropa ölkələrinin vəziyyətini çətinləşdirirdi. Avropada ədviyyat satışına nəzarət edən Venesiya ilə digər Avropa dövlətləri arasında kəskin ziddiyyətlər yaranmışdı. Bütün bunlar Avropa dövlətlərini vəziyyətdən çıxış yolları axtarmağa vadar etdi. Avropada öncə portuqallar daha çevik tədbirlərə əl atdılar. XV əsr boyunca onlar ədviyyat bazarına daxil olmaq üçün yeni dəniz yolu tapmağa çalışırdılar (295, 408). Həmin çıxış yollarının tapılması isə Avropada ciddi dəyişikliklərə səbəb oldu, müstəmləkəçiliyin yeni formada inkişafına rəvac verdi. Venesiyanın iqtisadi, siyasi, ticari süqutu labüdləşdi. Bəzi tədqiqatçılar Osmanlı imperiyasının artan qüdrətini Venesiyanın süqutunda həlledici amiil kimi qiymətləndirirlər. Lakin bu məsələyə daha geniş toxunmuş F.Brodel göstərirdi ki, XVI əsrin əvvəllərində Venesiyanın süqutu onun Osmanlı imperiyası ilə ixtilafları ilə bağlı deyildi. Məsələn, 1500–cü ildən başlayaraq dünyanın mühüm ticarət mərkəzi məntəqəsi rolunu artıq Antverpen şəhəri alırdı. Venesiyada şəhər iqtisadiyyatını təşkil edən qədim və hakim təşkilat və təsisatlar hələ dağılmamışdı, lakin o, Avropa sərvətlərinin mərkəzi rolunu artıq itirməkdə idi. Bu is tarixdə «Böyük coğrafi kəşflər» adı altında təqdim olunan yeni ticarət yollarının açılması, Atlantik okeanı boyu ticarətin inkişafı və Portuqaliyanın gözlənilməz uğurları ilə bağlı idi (181, c.3, 135–136). Hindistana dəniz yolunun portuqalların əlinə keçməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. 1504–cü ildə Portuqaliya kralı I Manuel ədviyyatın onun inhisarında olduğunu elan etdi, yeni qiymətlər tətbiq olunduqdan sonra Venesiya gəmiləri daim yan aldıqları İsgəndəriyyə və Beyrut limanlarında ədviyyat ala bilmədən geri qayıdırdılar. Sonralar Portuqaliya-Osmanlı münasibətlərinin kəskinləşməsində məhz beynəlxalq ədviyyat bazarında baş vermiş dəyişikliklər əsas rol oynadı. Orta və Uzaq Şərq ticarətinə nəzarəti ələ keçirmək istəyən portuqallarla osmanlıların döyüşləri labüd idi (47, 643 (3)).
57
Osmanlı imperiyasının qüdrətinə baxmayaraq, iqtisadi siyasət sahəsində yol verilmiş bəzi nöqsanlar imperiyanın gələcək inkişafında əngəllər yaratdı. Ərazicə genişlənən imperiyaların yenicə fəth olunmuş torpaqlarda məcburən özlərinin əski idarə üsulunu tətbiq etməsi həmin uğursuzluqların səbəblərindən biri idi. Tədqiqatçıların fikrincə, Osmanlı imperiyasının zəifləməsində və süqutunda məhz bu amil müəyyən rol oynamışdır (143, 152; 366, 221–237). Baş vermiş siyasi dəyişikliklər Osmanlı sultanları qarşısında şərq və qərb arasındakı ticarəti xüsusi olaraq dəyərləndirməyə vadar edirdi. Yeni şəraitdə gerçəkliklərə uyğun gələn «Xarici ticarət siyasətinə» ehtiyac var idi. Məhz buna görə də Osmanlı sultanları «kapitulyasiyanı (təslimetməni, zəbtetməni, razılaşmanı, əhdnaməni)» xarici siyasətin başlıca xəttinə çevirdilər. Tarixi hüquqi mənada «kapitulyasiya» bir dövlət təbəəsinin digər bir dövlət torpaqlarında əldə etdyi hüquqlar deməkdir. X.İnalcıkın fikrincə, Osmanlı sultanları kapitulyasiyalarla ticari və siyasi məqsədlər güdmüşlər. Birincisi, Osmanlı torpaqlarından tranzit olaraq keçən və ölkədən ixrac olunan əmtəələrdən vergi almaq… Bu, Osmanlı imperiyasının iqtisadi mənfəətinə xidmət edirdi. Sultanların ikinci niyyəti isə Osmanlı imperiyasında sabitliyi və xarici ticarətin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə qərb dövlətlərindən bəzilərinə imtiyazlar vermək və bu yola onları bir-birinə qarşı qoymaq olmuşdur. Məsələn, Osmanlı sultanları venesiyalılara qarşı genuyalılara və fransızlara, fransızlara qarşı isə ingilislərə kapitulyasiyalar vermişdilər. Kapitulyasiyaların verildiyi ilk dövrdə əcnəbilər osmanlılar üçün təhlükəli deyildilər. Digər tərəfdən, əcnəbilər yerli əhalidən ayrı - kiçik koloniyalar halında yaşayırdılar. Əcnəbilər yerli əhali ilə yalnız ticari əlaqələr zamanı görüşürdülər. 1352–ci ildə genuyalılara ilk ticari imtiyaz hüququnu vermiş osmanlılar sonralar bu cür imtiyazları digər Avropa dövlətlərinə də vermişdilər. Məsələn, Fransaya (1536), İngiltərəyə (1580), Hollandiyaya (1612), iki Siciliya krallığına (1737), Danimarkaya (1756), Prussiyaya (1761), İspaniyaya (1738) verilmiş ticarət imtiyazları Osmanlı sultanlarının ticarətə verdikləri əhəmyyətin göstəricilərindən idi və ticari-iqtisadi gəlirlər Osmanlı maliyyəsinin gücünün artmasında, dövlətin qüdrətinin yüksəlməsində mühüm rol
58
oynamışdı (62, 156-159; 96, 75). Bu məsələ çox geniş əraziyə malik olan Osmanlı imperiyası üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Osmanlı iqtisadiyyatı əsasən tranzit ticarətindən əldə edilən gəlirlərə istinadlanırdı. 1512–ci ildə yalnız Bursada ipək ticarətindən əldə edilmiş və mərkəzi xəzinəyə keçirilmiş gömrük gəliri 43.000, 1562–ci ildə Şama gətirilmiş ədviyyatdan əldə olunan gömrük haqqı isə 110.000 altun idi. 1527–ci ildə Osmanlı dövlətinin büdcəsi 277 milyon ağça miqdarında idi. Bu məbləğin 7,5 milyon ağçasını Bursadan və Şamdan daxil olmuş gömrük vergiləri təşkil edirdi, bu isə büdcə gəlirlərinin 2,7%-i idi. Həmin göstəricilər tranzit ticarətinin osmanlı maliyyə sistemindəki çəkisini əyani şəkildə əks etdirir. Osmanlı hökmdarlarının ticarətə göstərdikləri qayğının göstəricilərindən biri də onların müxtəlif şəhərlərdə ticarət şəbəkələrinə sərmayə (kapital) qoymaları və həmin şəbəkələri inkişaf etdirmələri idi. Orxan Qazi Bursanı fəth etdiyi zaman gördüyü ilk tədbirlərdən biri böyük, örtülü bazar inşa etdirməsi oldu. Fateh Sultan Məhəmməd İstanbulu fəth etdikdən sonra 118 böyük dükandan və ətrafındakı 984 ticarətxanadan ibarət olan «Kapalıçarşını» inşa etdirdi. Bu əzəmətli bazar hal-hazırda da qalmaqdadır. Balkan yarımadasında Filibe, Saraybosna, Üskür və Selanik kimi Osmanlı şəhərlərinin hamısında böyük, örtülü bazarlar var idi. Övliya Çələbi Sivasdan bəhs edərkən burada 1000 dükanlı, böyük bir örtülü bazarın olduğunu qeyd etmişdir. O, Konyada 1900 dükanın, Kayseridə iki böyük örtülü bazarın olduğunu bildirmişdir. Osmanlı sultanlarının ölkədə ticarəti inkişaf etdirmək üçün gördüyü digər tədbirlərdən biri də tacir və sənətkar təbəqəsini başda İstanbul olmaqla böyük Osmanlı şəhərlərində cəmləşdirməsi olmuşdur. İstanbulun fəthindən sonra varlı tacirlərin Bursadan gəlib İstanbulda yerləşməsi təmin edildi. 1477–ci ildə Kəfədən 267 zəngin tacir ailəsi İstanbula gətirilmişdi (41, 453–454).
Osmanlı qüdrətinin artmasında xarici ticarətdən əldə olunmuş gəlirlərin rolu danılmazdır. Qərb müəlliflərindən olmuş Nevageronun hesablamalarına görə, 1553–cü ildə 7.04.6000 dukat altunu olan bu imperiyanın gəlirlərinin 1.200.000 dukatı gömrük rüsumlarından və ticarətdən əldə edilmişdi. Və bu məbləğ ümumi gəlirlərin 18-%-ni
59
təşkil edirdi. 1362–ci ildən etibarən Osmanlı dövlətinin əhəmiyyətli sayda hərbi qüvvə toplaması və döyüşdən başqa bir işi olmayan «peşəkar ordu»nu saxlaya bilməsi məhz bu zənginlik sayəsində mümkün olmuşdur. Şanlı fəthlərin nəticəsi olan Osmanlı imperiyasının hərbi və iqtisadi qüdrətinin təməlində böyük bir siyasət dururdu. İstanbulun fəthi, Bosfor və Dardanel boğazlarının osmanlı xanədanına daxil olması ilə mühüm ticarət yollarından məhrum olmuş Avropa dövlətləri isə varlıqlarını qorumaq üçün ehtimal olunan iki yoldan birini seçmək zərurəti qarşısında qalmışdılar:
1) Hərbi yolla osmanlıları Avropadan və hətta Anadoludan çıxararaq, dənizlərdə osmanlı hakimiyyətinə son qoymaq, beynəlxalq ticarət yollarını Avropa dövlətləri qarşısında açmaq;
2) İqtisadi yolla Avropa hüdudlarından xaricə çıxmaq və Osmanlı imperiyasının iqtisadi nəzarətindən qurtulmaq. Avropa dövlətləri birinci istiqamətdə bəzi cəhdlər etdilər, lakin uğurlu nəticə hasil olunmadı. Avropa dövlətləri önündə yalnız bir yol qalmışdı: Amerika qitəsinin varlığına güvənmək və Afrikanın cənub istiqamətində «türklərin gözlərinə görünmədən Hindistana yönəlmək». İkinci yolun seçilməsi Avropa dövlətləri üçün labüd, məcburi və həyati bir qərar idi. İqtisadi cəhətdən kasıb olan Avropa bu addımı atmağa məcbur və məhkum idi (96, 142–143).
Aparılmış iqtisadi və siyasi islahatlar nəticəsində XVI əsrin sonunda Osmanlı imperiyası dünyanın ən böyük güc mərkəzinə çevrildi. Osmanlı imperiyası XVI yüzillikdə Qara dəniz hövzəsinə, Aralıq dənizinin böyük bir qisminə və Orta Avropaya qədər geniş bir əraziyə hökm edən əzəmətli imperiya idi, eyni zamanda mühüm quru və dəniz yollarına nəzarət edirdi. Bu imperiya üç qitəni əhatə edirdi (150, c.3, 32–33; 55, 732). Osmanlı imperiyasının iqtisadi həyatına toxunarkən Anadoluda ipəkçiliyin inkişafı məsələlərinə nəzər yetirməmək mümkün deyildir. Anadolu qədim çağlardan ipəyin bol olduğu bölgə kimi tanınmışdır. XIII yüzillikdə (yəni böyük Monqol imperiyası dövründə) Anadolu Şərq-Qərb ticarətində əsas yola çevrildi. Bu zaman Ərzurum, Ərzincan, Sivas yolu ilə Təbrizi Konyaya bağlayan əsas yol aparıcı idi. Sivasla Konya arasında XIII əsrdən indiyədək üç karvansaranın mövcud olması bunu sübut edən
60
əlamətlərdəndir. Bu dövrdə Şərq-Qərb ticarətində başlıca alqı-satqı məmulatları əsasən kübar təbəqənin geyindiyi fransız və italyan parçaları, Çin, İran və Azərbaycan ipəkləri idi. XIII əsrdə Anadolu Avropanı yalnız Şərqə bağlamamış, Şərqi Avropadakı Qızıl Orda ilə Ərəb ölkələri arasındakı şimal-cənub ticarətində də mərkəz rolunu oynamışdır. Anadoluda Cənubun cürbəcür parçaları, ədviyyatı və şəkəri Şimalın kürkü və kölələri ilə mübadilə edilirdi. İtalyan tacirlərinin dəniz yolu ilə daşıdıqları bu məhsulları müsəlman tacirlər quru yolu ilə Antalyadan Konyaya və Sivasa, Hələbdən Kayseriyə, Sivasa, Sinopa və Samsuna daşıyırdılar. Həmin dövrdə Sivas, Aksaray, Konya, Amasya və Ankara kimi Orta Anadolu şəhərləri başlıca ticarət mərkəzlərinə çevrilmişdi. XIV əsrdə əsasən İran və Azərbaycan ərazilərini öz hüdudlarında birləşdirmiş Elxanilər imperiyasının süqutu (1335) və Qərbi Anadoluda osmanlıların siyasi səhnəyə çıxması ilə (1300-1360) siyasətin və ticarətin ağırlıq mərkəzi Qərbi Anadoluya keçdi və bu ticarət yollarının nizamında da dəyişikliklərə səbəb oldu. XIV əsrin sonunda Osmanlı dövlətinin həm siyasi, həm də ticari mərkəzi olmuş Bursa Anadolunun ən mühüm ticarət mərkəzi və Şərq-Qərb ticarəti üçün vacib bir anbara çevrilmişdi. Bursanın beynəlxalq bir bazar mövqeyinə yüksəlməsi XIV yüzilliyin ortalarına təsadüf edir. 1352-ci ildə genuyalılara verilmiş ticarət güzəştləri, 1354-cü ildə Ankaranın osmanlılar tərəfindən fəthi bu yöndə mühüm hərbi, siyasi uğurlar idi. Sultan I Bəyazid öz hakimiyyətini Amasya və Toqat yolu ilə şərqdə Ərzincana qədər genişləndirdi, bu karvan yolunun gəlirinə də sahib oldu. Osmanlıların şərqə doğru uzanan ipək yolunun başlıca mərkəzlərini - Ankaranı (1354, 1362), Osmancıkı (1392), Amasyanı (1392) və Ərzincanı (1401) ələ keçirmələri bu istiqamətdə qazanılmış ən böyük uğurlardan idi. İrandan və Azərbaycandan daxil olan ipək karvanları artıq Trabzondan keçən dəniz yoluna deyil, quru yolla Bursaya yönəlməyə üstünlük verirdilər. Osmanlı sultanı I Bəyazidlə Əmir Teymuru üzü-üzə qoymuş Ankara döyüşü (1402) də Təbrizə gedən ipək yolu üzərindəki nəzarəti ələ keçirmək istəyinin nəticəsi idi. Bu yol üzərindəki Amasya və Toqat şəhərləri XIV əsrdə Bursadan sonra Anadolunun ən önəmli iqtisadi və mədəni mərkəzləri idilər. Bitlis-
61
Diyarbəkr-Mardin xətti ilə Azərbaycandan və İrandan gələn karvanların boşaldığı Hələb şəhəri ipək ticarətində Bursa ilə rəqabət apara biləcək ticarət mərkəzi idi. I Bəyazid 1399-cü ildə Hindistan və Ərəbistan məhsullarının Cənubi Anadoluda cəmləşdiyi başlıca limanlar olan Antalyanı və Alanyanı ələ keçirdi. Bu ticarət Adana və Konya yolu ilə Hələbdən Konstantinopola gedən qədim quru yolu vasitəsilə aparılırdı. Osmanlılar Bursanı cənubla bağlayan həmin yolun tam gəlirinə 1468-ci ildə Qaraman bəyliyi fəth edildikdən sonra sahib olmuşdular. Müsəlman tacirlər artıq Ərəbistandan, İrandan və Azərbaycandan Osmanlı dövlətinin ərazilərinə keçərək Bursaya rahatca gedirdilər. Bursa Şərqi Aralıq dənizi ticarətinin ən önəmli mərkəzi olan Konstantinopolda və Qalatada yerləşmiş Venesiya, Genuya, Florensiya tacirləri üçün şərq əmtəələrini satın almaq, Avropa parçalarını satmaq üçün ən yaxın bazar idi. Bu bazar Azərbaycan və İran tacirləri üçün də əlverişli idi. Onlar Bursada əldə etdikləri nağd pul hesabına körfəzdən gətirilmiş inciləri, Misirdən və Kiprdən gətirilmiş şəkəri, hətta Hindistan ədviyyatını da satın alırdılar. Beləliklə, Anadolu bölgəsi hərbi və siyasi cəhətdən Osmanlı imperiyasının həyat uğrunda mübarizəsində önəmli yer tuturdu, bir çox sənətlər sahəsində də dövlətin ehtiyaclarına tam şəkildə cavab vermək iqtidarında idi. Həmin dövrdə isə sənətkarlıq sahələrindən olan toxuculuq Anadoluda yüksəliş dövrünü keçirirdi. XV–XVII əsrlərdə Anadolunun ipəkçilik üzrə ən böyük mərkəzi rolunu Bursa şəhəri oynayırdı. Bursada ipəkçiliyin qədim ənənələri vardı. XV yüzilliyin başlanğıcında alman səyyahı İ.Şiltberger də buna dair qeydlər etmişdir. R.G. de Klavixo da Bursada ipəkçiliyin inkişafı barədə bəhs etmiş, həmin məntəqəni ipək ticarəti və ipək parçaları üzrə «dünya mərkəzlərindən biri» kimi qiymətləndirmişdi (322 а, 33-41; 89, 127-130; 141, c.10, 771; 75, c.3, 86-94; 346, 21–57). Tanınmış Türkiyə tədqiqatçısı X.İnalcık da bu məsələyə geniş toxunmuşdur. O, qeyd edir ki, XVI əsrin başlanğıcında Bursada ipəktoxuma dəzgahları vardı. 1501–ci ildə Florensiya tacirlərinin təmsilçisi Bursada ipəktoxuma sahəsinin gündəlik 310 kq həcmində xam ipək tələb etdyini göstərir. Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi də ipəkçilikdə Bursanın əhəmiyyətindən bəhs etmiş və burada müxtəlif
62
növ tut ağaclarının yetişdirildiyini göstərmişdir. Türkiyə tarixçisi F.Dalsarın əsərlərində XV–XVII yüzilliklərdə Bursada ipəkçilyin inkişafı barədə məlumatlar daha genişdir. F.Dalsarın araşdırmalarına görə, XVI–XVII yüzilliklərdə bursada 28 cür ipək parça toxunurdu (89, 127-130; 141, c.10, 771; 75, c.3, 86-94; 346, 21–57). X.İnalcık isə yazır ki, XIV yüzillikdə Bursa İrandan və Azərbaycandan Avropaya ixrac edilən dəyərli Astrabad ipəyi hesabına beynəlxalq ticarət mərkəzinə çevrilmişdi. Bursaya hər il 5–6 ipək karvanı gəlirdi. Hər karvan isə orta hesabla 200 yük ipək gətirirdi. Hesablamalar nəticəsində bəlli olur ki, həmin dövrdə Florensiyada bu ticarət sayəsində hər yükdən 70–80 dukat qızıl pul qazanılırdı. Bursa gömrüyündə 1479–cu ilə doğru ipəkdən ildə 15 min dukat qızıl pul əldə edilirdi. Xarici mənbələrdə Bursanın 1487-1638-ci illərdə əldə etdiyi gəlirlər barədə verilən məlumatlar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu həm Osmanlı imperiyasının həyatında Bursanın rolunu, həm də Səfəvilər imperiyasından ixrac olunan ipəyin həcmini əks etdirir. Rəqəmlərdən bəlli olur ki, bu gəlirlər 1487-1512-ci illərdə ən yüksək həddə olmuşdur: 1487-ci ildə-6 milyon ağça, 1508-ci ildə-5.45, 1512-ci ildə-7.35, 1513-cü ildə -7.30, 1521-ci ildə-2.10, 1523-cü ildə -3.00, 1531-ci ildə-3.10, 1540-cı ildə-2.90, 1542-ci ildə-3.80, 1557-ci ildə-4.20, 1558-ci ildə-4.10, 1577-ci ildə-2.38, 1598-ci ildə-4.55, 1606-cı ildə-5.20, 1638-ci ildə isə 3 milyon ağça olmuşdur. Təbiidir ki, 1512-ci ildən sonra gəlirlərin azalmasında Osmanlı-Səfəvi müharibələri və Sultan I Səlimin (1512-1520) səfəvilərə qarşı tətbiq etdiyi ticarət qadağası mənfi rol oynamışdır. Beləliklə, XV əsrin II yarısında Bursa Ərəbistan və Hindistan məhsullarının satıldığı beynəlxalq mərkəzə çevrilmişdi. Məsələn, florensiyalılar Bursada ədviyyatı gümüşlə dəyişməyi, Misirdə və Suriyada onu qızıl pulla almaqdan daha əlverişli hesab edirdilər (87, c.1, 77; 88, c.1, 274-278). Osmanlı imperiyasının digər şəhərlərində də ipəktoxuma çiçəklənmə dövrünü keçirirdi. Bu şəhərlərdən biri də Osmanlı imperiyasının paytaxtı İstanbul idi. İstanbul Bursadan sonra Anadolunun ən böyük ipəktoxuma mərkəzi kimi dövlət xəzinəsinə böyük gəlir gətirirdi (75, c.3, 86-94). Bu barədə Övliya Çələbi də məlumat vermişdir. 1478–ci ilin rəsmi məlumatlarına görə, İstanbulda 3667, Qalatada 260 dükan
63
vardı (87, c.1, 79). Həmin dövrdə Ədirnədə, Manisada, Ərzurumda, Urfada, Mərəşdə, Alaşəhərdə, İzmirdə də ipək parçalar toxunurdu (75, c.3, 86-94). Adı çəkilən şəhərlər içərisində İzmir xüsusilə seçilirdi. Bu şəhər tutduğu mövqeyə görə Anadolunun hər tərəfi ilə münasibətlər qura bilirdi. Səfəvi ipək ticarətinin mərkəzi olan İsfahandan başlayan yol Kaşandan, Qumdan, Tehrandan, Rumdan, Tokatdan, Ankaradan və Afyondan keçərək İzmirə qədər uzanırdı. Sənədlərdən bu yolla irəliləyən karvanlarda bəzən 2000 tay ipək aparıldığı məlum olur. Hətta bir sənəddə göstərilir ki, 1670-ci ildə İzmirdən digər yerlərə yalnız 380.000 kq Səfəvi ipəyi ixrac edilmişdir. İzmirin qonşuluğunda yerləşən Çeşmə və Quş adası da dövlətin ticari həyatında mühüm rol oynayırdı. İpək ticarətinin əsas mərkəzlərindən biri də Hələb şəhəri idi. Buradakı ticari həyat avropalıların Ümid Burnuna səyahətlərindən sonra da tənəzzülə uğramamış, Avropa daxilində baş verən proseslərə uyğun öz mövqeyini qoruyub saxlamışdı (51, 93-96).
Anadolu yalnız karvan yollarının kəsişdiyi ərazi deyildi. O, həm ipəkçilyin mərkəzlərindən biri, həm də Avropa bazarlarına çıxış üçün ən münasib strateji ərazi idi. Məhz bu amillər Ağqoyunlu–Osmanlı, Səfəvi–Osmanlı ziddiyyətlərində başlıca rol oynamışdır (104, c.1, 269).
Okean ticarəti inkişaf etdikcə Anadolunun əhəmiyyəti daha da artırdı. Çünki Levant bazarına yönələn münasib yol buradan keçirdi. Hörmüzün portuqalların əlinə keçməsi səfəvilər üçün dənizə çıxışı bağlamışdı. Suriyaya və Aralıq dənizinə çıxışın yolu isə Anadolu (Kiçik Asiya) yarımadasından keçirdi. Anadolunun Osmanıl imperiyası üçün ciddi əhəmiyyət kəsb etdiyini bilən sultanlar yarımadanı bütünlüklə dövlətin ərazilərinə qatmağı başlıca vəzifə hesab edirdilər. Bu baxımdan Çaldıran (1514) döyüşü Anadolu tarixində bir dönüş məqamıdır. Qazanılmış zəfər nəticəsində Şərqi Anadolu bütünlüklə Osmanlı dövlətinin əlinə keçdi (87, c.1, 90). Həmin dövrdə Osmanlı sultanı I Səlim Yavuzun planı əsasında Anadolunun hal-hazırda Türkiyə Respublikasına aid olan 217.000 kv.km.-lik böyük bir qismi Osmanlı imperiyasına qatıldı (135, c.28, 344-345). Orta əsrlərdə Anadoluya sahib olmaq həm Azərbaycan dövlətləri, həm də Osmanlı dövləti üçün bir neçə problemin eyni
64
zamanda həlli demək idi. Buna görə də Anadolu məsələsi Azərbaycan dövlətlərinin və Osmanlı dövlətinin dövlətçilik məsələlərində ən öndə olanı, ümdəsi idi. Bu məsələyə toxunmuş Türkiyə tarixçisi Faruk Sümer qeyd edir ki, "Ərdəbil şeyxləri şeyxlikdən şahlığa yüksəlmək üçün maddi və mənəvi gücü İranda deyil (Türkiyə tarixçiləri Azərbaycanın tarixi ərazilərini də «İran» adı altında təqdim edirlər. Əslində, Şərqi Anadolu da qədim Azərbaycan ərazisi sayılır-D.Ə.), Anadoluda əldə etmişdilər. Şah İsmayıl sanki bir Anadolu türkü kimi 907 h/t (1501-1502 miladi)-ci illərdə Ərzincanda Anadolu türk kənd və şəhərlərindəki tərəfdarlarını toplamış, İrana daxil olaraq öz dövlətini qurmuşdu"(125, 86). Anadolunun böyük strateji və ticari əhəmiyyətini təsəvvür etmək üçün onu göstərmək kifayətdir ki, 1514-cü ildəki Çaldıran döyüşündən sonra Təbrizə daxil olmuş Sultan I Səlim Anadolunun fəthi başa çatmadığına görə Təbrizi tərk edərkən Azərbaycanda hərbi qüvvə saxlamamışdı (135, c.28, 344-345). Şərq və Cənub siyasətinin tərkib hissəsi kimi Şərqi Anadolu şəhərlərinin alınması ilə osmanlıların bölgədəki nüfuzu artmış, zülqədərlilər Osmanlı hakimiyyətinə tabe edilmiş, dağlıq ərazilərdəki keçidlər ələ keçirilmiş və beləliklə, Misir məmlüklərinin ərazilərinə gedən yol açılmışdı. Şərqi Anadolunun fəthi osmanlılara Anadoludan Qafqaza, Suriyaya, İrana açılan önəmli strateji keçidləri əllərində saxlamaq, həmin ölkələrə hərbi yürüşlər təşkil edərək həyata keçirmək imkanları vermiş, bununla da Azərbaycan və İraq yolunda dayanacaq məntəqəsi yaradılmışdır. Şərqi Anadoludan keçən Təbriz-Hələb və Təbriz-Bursa ipək yolu Osmanlı nəzarəti altına düşmüş, Misir Məmlük torpaqlarının alınması ilə Süveyşə qədər beynəlxalq ticarət yolları Osmanlı imperiyasının əlinə keçmişdi. Beləliklə, bu iki yol üzərində zəngin ticarət və sənətkarlıq şəhərlərinin, xüsusilə o zaman Mesopotamiya ilə İran, Anadolu ilə Hələb arasındakı ticarət yollarının birləşdiyi Diyarbəkrin fəthi Osmanlı xəzinəsinə böyük bir gəlir qaynağı bəxş etdi. Yalnız onu qeyd etmək kifayətdir ki, Diyarbəkr əyalətinin gəliri 1528-ci ildə 25 milyon ağça ilə bütün Balkan ölkələrindən alınan gəlirin səkkizdə birinə qədər yüksəlmişdi (73, c.9, 467; 87, c.1, 91). Bu mənada həmin dövrün tədqiqatçısı Cahit Doğanın qeydlərini xatırlamaq zəruridir. Tədqiqatçı göstərir ki, əldə
65
olunmuş gəlirlər hesabına "imperatorluq o dönəmlərdə o dərəcədə qüvvətli idi ki, osmanlılar xarici dövlətlərlə andlaşmaları təktərəfli olaraq yazır və qarşı tərəfə tərcüməsini oxumaq imkanı vermədən imza etdirirdilər" (66, c.2, 130). Yəni, qarşı tərəf hansı sənədi imzaladığını və üzərinə hansı öhdəliklər götürdüyünü yalnız sənəd imzalandıqdan sonra öyrənə bilərdi.
XV əsrin ortalarından başlayaraq Osmanlı imperiyası Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin həyata keçməsində ən təhlükəli maneəyə çevrildi. XV əsrin sonlarına doğru isə Osmanlı imperiyası qədim zamanlardan Avropaya Şərq məhsullarının keçdiyi Asiya sahəsini tam nəzarət altına aldı. Bu tarixi «İpək Yolu» və «Ədviyyat yolu» idi. Hələ qədim zamanlardan ticarət yollarına nəzarətdən əldə olunan gəlir və yığılan gömrük rüsumları Asiya hökmdarlarının xəzinəsinin mühüm ənənəvi maliyyə qaynaqları sayılırdı. Bu baxımdan Osmanlı sultanlarının, xüsusilə Sultan II Məhəmmədin ağır gömrük siyasəti Ağqoyunlu imperiyasının başlıca gəlir mənbələrindən təcrid edilməsinə gətirib çıxara bilərdi. Bu, problemin bir tərəfi idi. Problemin digər tərəfi isə konkret şəkildə Ağqoyunlu və Osmanlı imperiyaları arasında ticarət ziddiyyətlərinin mövcudluğu ilə bağlıdır. Ağqoyunlu-Osmanlı münasibətlərinin gərginləşməsində ticarət mənafelərinin toqquşmasının mühüm rolu olmuşdur. XV əsrin II yarısında beynəlxalq əhəmiyyətli karvan yolları Ağqoyunlu imperiyasının ərazilərindən keçirdi (30, 119). Bu yollar isə Osmanlı imperiyasının ərazilərindən Aralıq dənizi sahillərinə yönəlirdi. Əgər Təbriz şəhərinə gətirilmiş ipəyin və digər Şərq məhsullarının bir qismi karvanlarla Trabzona və Hələbə göndərilirdisə, digər qismi isə Osmanlı imperiyasının venesiyalı və digər avropalı tacirlərin qızğın ticarət etdikləri toxuculuq və ticarət mərkəzlərinə çatdırılırdı. Azərbaycan, xüsusilə Gilan ipəyi Osmanlı imperiyasının toxuculuq mərkəzlərinin xammalla təmin olunmasında həlledici rol oynayırdı. Yalnız Təbrizdən Osmanlı imperiyasına doğru iki vacib karvan yolu yönəlirdi: Təbriz-Diyarbəkr-Mardin-Mərəş-Qeysəriyyə-Ankara-Əskişəhr-Bursa və Təbriz-Ərzurum-Ərzincan-Toqat-Amasiya-Ankara-Bursa. Toqatdan, Təbriz-Bursa istiqamətindən, Şirvandan, Gəncədən, indiki «Ermənistan» və indiki
66
Gürcüstan ərazilərindən gələn ipək karvanları qovuşur və Bursaya yönəlirdi. Bursaya yönələn hər bir ipək karvanında həmin dövrdə 300-400-ə yaxın yük heyvanı olurdu (216, c.3, 87; 23, 10-14). Məhz buna görə də X.İnalcık göstərir ki, XV əsrin II yarısında Bursa şəhəri Hələb şəhəri kimi Aralıq dənizi hövzəsində ipək ticarətinin həyata keçirilməsində əsas ticarət mərkəzi rolunu oynayırdı. Təbriz ilə Bursa arasındakı ipək yolunun nəzarəti uğrunda gedən mübarizə osmanlılarla ağqoyunlular və osmanlılarla səfəvilər arasında XV-XVI əsrlər boyunca davam etdi. 1472-ci ildə Həsən padişah Osmanlı sultanı II Məhəmmədin himayə etdiyi qeyri-qanuni ticarətə xidmət edən, yeni gömrükxananın təsis edildiyi Toqat şəhərini yerlə yeksan etdi. Bununla belə ipək ixracatı ildən-ilə artırdı. Şərqdə sülhü pozmamaq siyasəti yeritmiş II Bəyazidin dövründə isə Osmanlı imperiyasına ipək idxalı ən yüksək səviyyəyə çatdı. XV-XVI əsrlərdə Ağqoyunlu, sonra isə Səfəvi imperiyaları ərazilərindən Bursaya ipək gətirmiş tacirlərin əksəriyyəti Azərbaycan türkləri və farslar idilər. Həmin tacirlər əsasən Təbriz, Şamaxı, Çuxur-Səəd, Gilan, Qəzvin, Yəzd, Şiraz, İsfahan, Kaşan və Səbzivar şəhərlərindən gəlmişdilər, bəziləri Bursada məskən salır, orada qalırdı. Təbriz kimi Bursa şəhəri də Ağqoyunlu, sonra isə Səfəvi tacir və sərraflarının qərargahına çevrilmişdi (85, 51; 362, 209; 88, c.1, 279, 281). Bursada Azərbaycan ipəyinin əsas alıcıları Avropa tacirləri idilər. Burada Şimali İtaliya şəhərlərinin, xüsusilə Venesiyanın və Florensiyanın ticarət şəbəkələri qızğın fəaliyyət göstərir, ipəyi alır və Avropaya göndərirdilər. Əsasən Azərbaycanın Təbriz, Şamaxı, Şəki, Gəncə şəhərlərindən gətirilən ipək Bursanın bazarlarında avropalı tacirlər arasında rəqabət yaradırdı. İtalyanlar Astrabad ipəyinə xüsusi maraq göstərir və onu "Sette Strava" adlandırırdılar. X.İnalcığın fikrincə, təkcə Təbrizdən Bursaya hərəkət edən hər bir karvanda orta hesabla 200 yük heyvanı olurdu (85, 53). Azərbaycan şəhərləri arasında Şamaxı Bursa ilə daha geniş ticarət əlaqələri ilə fərqlənirdi. Ümumiyyətlə, Şamaxı şəhərinin Azərbaycanın iqtisadi həyatında çox böyük əhəmiyyəti vardı. Bu isə XV əsrin II yarısından etibarən Xəzər dənizinin beynəlxalq ticarətdə rolunun artması ilə bağlı idi. Vəziyyətin bu cür dəyişməsi Bakını Xəzər dənizi hövzəsinin əsas liman şəhərinə çevirdi (Dərbənd bir
67
liman şəhəri kimi bu dövrdə artıq öz əhəmiyyətini itirmişdi). Venesiyalı səyyah Donato da Leze bununla bağlı öz qeydlərində göstərir ki, Bakı şəhəri ticarət əməliyyatlarında mühüm əhəmiyyətə malik idi. Səyyah qeyd edir ki, ədviyyat Hindistandan böyük şəhər olan Şamaxıya daxil olur, buradan isə dörd günlük məsafədə Xəzərin sahillərində yerləşən Bakı şəhərinə doğru yönəlir. Ədviyyat Bakıda gəmilərə yüklənir və Volqa (İtil) çayının sahillərində yerləşən «tatar» şəhəri Həştərxana çatdırılır. Ümumiyytlə, Şirvan XV əsr boyunca iqtisadi və siyasi çiçəklənmə dövrünü yaşamışdır. Şirvanda irəkçilik sahəsi əsasən beynəlxalq ticarətə ünvanlanmışdı. Xam ipək ticarəti Şirvanı Moskva knyazlığı, Osmanlı imperiyası və Qərbi Avropa ilə qarşılıqlı əlaqələrə cəlb etmişdi. Genuya və Venesiya tacirlərinin də Şirvan ipəyinə marağı artdı. Məhz bu amil onların öz gəmilərini Xəzər dənizinə keçirməsində, orada öz faktoriyalarını qurmalarında ciddi rol oynadı. Şirvan ipəyi Dəməşqə, Kaşana və digər şəhərlərə aparılır və həmin sənətkarlıq mərkəzlərində Şirvan ipəyindən qiymətli parçalar toxunurdu. Bu ipəkdən Venesiyada və Lukkada «əla növ məxmər» hazırlayırdılar. Bu barədə Y.Şiltberger ətraflı məlumat vermişdi. Onun məlumatlarından həm də aydın olur ki, Şirvandan başqa Astarada və Şəkidə də xeyli ipək istehsal olunurdu (164, 33; 154, c.1, 155–162; 21, 14; 196, 81–82). Bu zaman Moskva knyazlığı artıq Volqaboyunda fəallaşmışdı. Xam ipəyə ehtiyacı olan Moskva knyazlığı Şirvan baraması ilə maraqlanmaya bilməzdi. Buna görə də Şirvanın sərvətləri Moskva knayazlarını özünə daha çox cəlb edirdi. Həmin dövrdə Şamaxı baraması dünya bazarlarında əhəmiyyətli rol oynayırdı. Moskva knyazları ilə Şirvan arasındakı ticarətdə Həştərxan tacirləri vasitəçi rolunu oynayırdılar. XV əsrdə Şirvanda əsas ticarət mərkəzləri Dərbənd, Bakı və Şamaxı şəhərləri idi. Beləliklə, XV əsrdə Şamaxı Azərbaycanın iqtisadi həyatında müstəsna rol oynayır, Cənubi Qafqazda əsas ticarət mərkəzi hesab edilirdi. Buraya Avropa və Şərq ölkələrinin ticarət sərmayəsinin nümayəndələri gəlirdilər. Şamaxı bazarı cürbəcür məhsullarla zəngin idi. Burada həm yerli əmtəələrə, həm də qonşu ölkələrdən gətirilmiş xarici məhsullara rast gəlmək mümkün idi. Şirvanın ticarət əlaqələrində Moskva knyazlığının xüsusi yeri vardı. Yazılı mənbə məlumatlarına görə, Şirvan Moskva
68
knyazlığı ilə ticarət əlaqələrini XV əsrin II yarısından, yəni Şirvanşah Fərrux Yəssarın hakimiyyəti dövründən (1462–1500) daha da gücləndirməyə başlamışdır. Bu barədə qısa, lakin çox mühüm məlumata XV əsrdə Hindistana qədər gedib çıxmış Tver taciri və səyyahı Afanasi Nikitinin yol xatirələrində rast gəlirik. Bu məlumatlardan ən maraqlısı Moskva knyazlığının səfiri olmuş Marko Rufun İtaliya səfiri A.Kontarini ilə Şamaxıdan keçdikləri zaman etdikləri yol qeydlərində A.Kontarinin məlumatıdır. A.Kontarinin məlumatına görə, onlar Həştərxana daxil olan kimi 300 tacir tərəfindən təşkil olunmuş karvana qoşuldular. Onlar Moskva bazarına at ilxıları və Şərq məhsulları aparırdılar. Bu məhsulların içərisində ən qiymətli Şirvan ipəyi, ipək parçalar, düyü və cürbəcür ədviyyat olmuşdur. Həmin məhsulların hamısını Moskva bazarlarında mübadilə etməyə aparırdılar. Şirvandan aparılan mallar sırasına neft, duz, düyü, bez, qumaş, çit, tumac (dəri növü), dəri, ədviyyat (zəfəran, mixək, zəncəfil, müşk), cürbəcür quru meyvələr, qiymətli daş–qaşlar və sairə daxil idi. Şirvan əmtəələrini başqa məhsullarla dəyişdirilməsi məsələsinə toxunmuş M.Çulkov göstərir ki, «1475–ci ildə venesiyalı səfir A.Kontarini Ağqoyunlu dövlətindən qayıdarkən onunla bir yerdə Xəzər dənizi vasitəsi ilə Həştərxana qayıdan tacirlər aşağıdakı məhsulları aparırdılar: düyü, ipək və ipək pərdələr. Onlar həmin məhsulları Moskva və Həştərxan tacirlərinə satmağa və ya onların əmtəələri ilə dəyişməyə aparırdılar. Həmin vaxtlarda Həştərxanda böyük bir yarmarka var idi. Bu yarmarka sonralar öz ticarət əlaqələrini Şirvana qədər genişləndirə bilmişdi» (164, 33; 154, c.1, 155–162; 21, 14; 196, 81–82). Beləliklə, XV əsr boyunca Şirvanda yüksəliş davamlı olmuşdur. Buna görə də Şamaxıda istehsal olunmuş ipəyin Avropa və Şərq ölkələrinə ixracı sürətlə artırdı. X.İnalcıkın əsərində göstərilir ki, yalnız «Xoca Əbdürrəhim» adlı Şamaxı taciri 1467-ci ildə Bursaya qiyməti 220 min ağça (və ya 5.000 dukat) dəyərində olan 4400 ipək tayı gətirmişdi (29, 103–106; 200, 93; 85, 53; 211, 88). XV əsrin ortalarına doğru Bursada və Osmanlı imperiyasının digər şəhərlərində xam ipəyə (xamnaya) tələbat sürətlə artdı. Bu, bir tərəfdən Şimali İtaliyada ilkin kapitalist münasibətlərinin meydana çıxması, digər tərəfdən isə Bursada və digər şəhərlərdə toxuculuq
69
sahəsinin yüksək sürətlə inkişafı ilə bağlı olmuşdur. Sultan II Məhəmmədin siyasəti Şərqdən gətirilən xam ipəyin Osmanlı əpazilərində emal olunmasına, imperiyanın Avropaya hazır məhsul ixrac edən tərəfə çevrilməsinə səbəb oldu. Bursadan Avropa tacirləri vasitəsilə çıxarılan ipəyə görə yüksək gömrük vergisi alınırdı. Azərbaycan tacirləri Osmanlı imperiyası ərazisində ipək məmulatını Osmanlı tacirlərinə əlverişsiz şərtlərlə satmağa məcbur edilirdilər. Qərb ölkələri ilə bilavasitə əlaqə yarada bilməyən Azərbaycan tacirləri Osmanlı imperiyasında olan bazarlara üz tutur və burada iki qat gömrük rüsumları ödəyirdilər. Həmin rüsumu Toqatda ödəyən azərbaycanlı tacirlər Bursada da yüksək gömrük rüsumuna məruz qalırdılar (85, 52). II Məhəmməd Fatehin tətbiq etdiyi qanunlara görə, xam ipəkdən və ipək parçalardan hər 100 ağçaya 2 ağça hesabı ilə gömrük rüsumu alınırdı (158, 79-80). Beləliklə, bu rüsum həmin məhsulun 4 % - ni təşkil edirdi. Ümumiyyətlə, Bursada ticarət gömrüyündən əldə edilən 3 mln. ağçadan 2 mln. ağçası ipəkdən əldə edilirdi (85, 57). Osmanlı imperiyasının Bursa gömrüyündən əldə etdiyi mənfəəti aşağıdakı rəqəmlər daha aydın göstərir: 1460-cı ildə 180.000 ağça, 1492-ci ildə 661.000 ağça, 1494-cü ildə isə 5500.000 ağça. Bu rəqəmlər Trabzonun süqutundan sonra Qara dəniz ticarətindən məhrum olmuş Ağqoyunlu tacirlərinin Bursaya daha çox axışdığını da sübut edir (23, 14). Digər tərəfdən, bu sənədlərdən Azərbaycan ipəyinin Bursa şəhərinin ticarət həyatında oynadığı böyük rol da əyani şəkildə məlum olur (245, 50). Osmanlı imperiyasının sərt gömrük siyasətini sübut edən dəlillərdən biri də dövlət tərəfindən gömrük rüsumlarının yığılmasının ayrı-ayrı şəxslərə baha qiymətə satılması idi. Bu isə ipək ticarəti sahəsində böyük çətinliklər yaradırdı. Məsələn, 1492-ci ilə aid olan bir sənəddə göstərilir ki, Bursada gömrük yığılması hüququ 3 il müddətinə «İsgəndər Sandıqçıoğlu» adlı bir şəxsə 661 min ağçaya satılmışdı. Bu isə gözlənilən illik gəlirdən 500 ağça baha idi (245, 50).
Beləliklə, XV əsrin ortalarından etibarən ağqoyunlularla osmanlılar arasında dərin ticarət ziddiyyətləri yarandı. Osmanlı sultanlarının iqtisadi siyasəti Ağqoyunlu imperiyasının suqutuna səbəb ola bilərdi. Ağqoyunlu imperiyasının Qərb ölkələri ilə, o
70
cümlədən Venesiya ilə diplomatik əlaqələrinin əsasında dayanan başlıca səbəblərdən biri də bu təhlükə idi. Uzun Həsənin 1472-ci ildə Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə başlaması da əsasən bu təhlükə ilə izah olunmalıdır (23, 14).
Qısa müddətdə bütün Balkan yarımadasına sahib olmuş Osmanlı türkləri üç qitədə-Avropada, Asiyada, Afrikada nəhəng bir imperiya yaratdılar. 1526-cı ildə Osmanlı türkləri macarları məğlubiyyətə uğradaraq, onların ərazilərinin böyük bir qismini ələ keçirdilər. Qeyd edək ki, Osmanlı həmlələrinə qədərki dövrdə macar hökmdarları daim Balkan yarımadasına iddia edir və həmin yarımadada katolik dinini yayırdılar. Balkan yarımadasının türklər tərəfindən fəthi bu bölgə xalqlarının əvvəlki dini inanclarının yaşamasında da müstəsna dərəcədə rol oynadı. 1529-cu ildə Sultan Süleymanın qoşunları Vyana şəhərini mühasirəyə aldılar. Osmanlı türklərinin Vyana ətrafında Avropanın birləşmiş hərbi qüvvələri tərəfindən məğlubiyyətə uğramasına baxmayaraq, «Osmanlı təhlükəsi» Mərkəzi Avropanın üzərində təqribən 150 il də aktual olaraq qaldı (202, 104-105). XV əsrin II yarısından etibarən Avropanın hərbi, siyasi, xarici iqtisadi əlaqələrinin təhlükəsizliyi Qərb hökmdarları üçün ciddi bir problemə çevrilmişdi (214, 68-84). Şimali Serbiyanın (1459), Bosniya və Herseqovinanın (1463-1466), Çernoqoriyanın və Albaniyanın (1470) Osmanlı fəthindən sonra Papa II Piy bildirmişdi: "Mən üfüqdə yaxşı bir şey görmürəm" (203, 116). Avropa qitəsinin Şərq qismində-Moskva dövlətində təqribən 250 il davam etmiş monqol hakimiyyətinə son qoyuldu (1480), İspaniya vilayətləri siyasi cəhətdən birləşərək Pireney yarımadasında-Qrenadada sonuncu ərəb məntəqəsini sıradan çıxardı (1492). Lakin «Osmanlı təhlükəsi» aradan qalxmamışdı. Bunu dəfələrlə ərəb, bərbər həmlələrinə məruz qalmış İspaniyada və Portuqaliyada çox gözəl anlayırdılar.
Tarix elmində belə bir fikir geniş yayılmışdır ki, tarixə Avropa dövlətlərinin "Böyük coğrafi kəşflər"i kimi düşmüş Şərqə doğru yönəlmənin, Qərbi Avropanın ticarət müdaxiləsinin və müstəmləkəçilik ekspansiyasının başlıca səbəbi Hindistana gedən ticarət yollarının Osmanlı türkləri tərəfindən blokadaya alınması
71
olmuşdur. Əslində isə, «Böyük coğrafi kəşflər»in baş verməsində əsas, aparıcı yeri orta əsrlərin son mərhələsində Avropa ölkələrinin inkişafda olan iqtisadi həyatı, qərb hökmdarlarının bu tələbatı ödəmək üçün şərq ticarətinə yiyələnmək istəkləri tuturdu. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, bu məsələdə Avropa ölkələrinin iqtisadi inkişafı başlıca amil idi. Bu inkişaf isə Qərbi Avropada XV əsrin sonlarında «Böyük coğrafi kəşflər»in başvermə zərurətini doğurdu. Bu kəşflər nə üçün məhz həmin zamanda həyati tələbata çevrildi? Qeyd edək ki, Qərbi Avropa ilə Ön Asiya, Hindistan, Çin və digər Asiya ölkələri arasındakı ticarətin təqribən 1500 illik tarixi vardır. Bu ticarət əlaqələri gah artır, gah da azalırdı. Həmin ticarət Xaç yürüşləri zamanı daha böyük həcmə malik oldu. Həmin dövrdə Avropa xalqları Ön Asiyanın maddi mədəniyyəti və müxtəlif Asiya məhsullarıının istehsalı ilə birbaşa tanış oldular. XIV–XV əsrlərdə şərq məhsulları Avropa ticarət əlaqələrində mühüm yer tuturdu. Bu isə həmin məhsulların tərkibi ilə izah olunur. 1453–cü ildə Konstantinopolun və Balkan yarımadasının bir hissəsinin Osmanlı türkləri tərəfindən tutulması Qərbi Avropanın bu ərazilərdə ticarətini, həmin ərazilərdən keçən tranzit ticarətini iflic vəziyyətinə saldı. Qərbi Avropanın Asiya ilə ticarəti üçün yalnız bir istiqamət qalmışdı. Bu yol isə Qırmızı dənizdən və Süveyş körfəzindən keçirdi. Həmin ərazidə isə ərəblər hökmran idilər. Ərəblər yaranmış uğurlu vəziyyətdən istifadə edərək gətirdikləri Asiya məhsullarının qiymətlərini artırırdılar. Həmin dövrdə bu cür vəziyyət yalnız Venesiyaya və Genuyaya sərf edirdi. Bu Şimali İtaliya dövlətlərinin Aralıq dənizinin şərq sahillərində müstəmləkəçilik ekspansiyaları onların şərq ölkələri ilə ticarətini hədsiz dərəcədə genişləndirdi. Bu da italyanlara bütün Qərbi Avropada Asiya ticarəti üzərində inhisar mövqeyini qoruyub saxlamaq imkanı verirdi. XV əsrdə bu ticarətdə Florensiyanın da rolu çox yüksək idi. Bu vəziyyətdə İtaliya tacirləri baha qiymətə aldıqları Asiya məhsullarını sərfəli qiymətə sata bilirdilər. Lakin Avropanın digər dövlətlərinin tacirləri isə bu ticarətdə maneələrlə üzləşir və qiymətləri qaldırmaqda çətinliklər çəkirdilər. Buna görə də Asiya ticarəti onlar üçün əvvəlki səmərəliliyini itirirdi. Bu isə onları Asiyaya daxil olmaq üçün yeni yollar axarmağa vadar edirdi. Həmin məsələ isə beynəlxalq aləmdə
72
baş vermiş əsaslı dəyişikliklərlə həll olundu: Amerikanın «kəşfi» və Asiyaya yeni ticarət yolunun açılması beynəlxalq ticarət münasibətlərinin, əlaqələrinin həcmini də dəyişdirdi. Dünya ticarəti təşəkkül tapmağa başladı. Bu dövrdə mühüm əhəmiyyət kəsb edən məqamlardan biri də «Böyük coğrafi kəşflər»dən sonra ticarət yollarının Aralıq dənizindən Atlantik okeanına keçməsi idi. Artıq şərq məhsulları Hindistandan birbaşa Aralıq dənizinə deyil, Hind okeanı vasitəsi ilə Qərbi Avropanın Atlantik okeanı sahillərinə gətirilirdi. Bundan sonra Genuyanın və Venesiyanın, bütün Şimali İtaliyanın süqutu layihəsi başlandı. «Böyük coğrafi kəşflər» nəticəsində İtaliya və Almaniya ərazilərini iqtisadi böhran bürüdü. Tədqiqatçıların irəli sürdükləri bu fikir tarixi həqiqətə uyğundur, lakin həqiqəti tam əks etdirmir. Çünki «Böyük coğrafi kəşf»lərdən sonra da qitələrarası ticarət yollarının keçdiyi Misir ərazisi 1517-ci ildə Osmanlı türkləri tərəfindən tutuldu (203, 116; 251, 7-8; 252, 32-34). Okean ticarətindən kənarda qalmış bəzi Avropa dövlətləri üçün Levant ticarəti mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu ticarətdə inhisarçılıq isə Venesiyaya məxsus idi. «Böyük coğrafi kəşflər»ə təkan vermiş amillər arasında bu inhisarçılıq və Avropada Portuqaliya kimi dəniz dövlətinin qəflətən güclənməsi idi. Bu amillər ona gətirib çıxardı ki, təxminən 1530–cu ilə doğru Asiya ədviyyatı portuqalların nəzarəti altına keçdi, Lissabon qısa müddətdə dünya ticarətinin mühüm mərkəzinə çevrildi. Nəticədə Portuqaliya təxminən, 100 il ərzində Ost-Hind ticarətini öz nəzarətində saxladı (240, 20; 295, 328). Buna qədər isə Avropanı ədviyyatla təmin edən yeganə ticari qüvvə Venesiya idi. Doğrudur, Konstantinopolun fəthi (145, c.1, 110) (1453) Venesiyanı ağır vəziyyətlə üzləşdirdi, yaranmış vəziyyət onu gerçəkliklə barışmağa vadar etdi (180, c.2, 134). Osmanlı sultanları da bu dövrdə Avropa dövlətlərini bir–birinə qarşı qoymaq, onlar arasındakı iqtisadi ixtilafları gücləndirmək, bununla da Osmanlı dövləti əleyhinə ittifaqı parçalamaqdan ötəri Venesiya ilə müqavilə imzalayaraq qarşı tərəfə ticarət sahəsində xeyli güzəştlər vermək xəttini yeridirdilər. Belə ki, 1454-cü il aprelin 18-də Osmanlı imperiyası ilə Venesiya arasında müqavilə imzalandı (245, 66). Sultanın verdiyi imtiyaz fərmanında Venesiya Bizans imperiyası
73
dövründə malik olduğu güzəştlərdən istifadə edir, Osmanlı bazarlarında azad ticarət imkanlarını saxlayır, imperiyanın ərazilərindən sərbəst giriş və çıxış kimi istifadə edə bilərdi. Bunun müqabilində hər iki istiqamətdə daşınan əmtəələrin dəyərinin 2%-i vergi qismində ödənilirdi. Venesiya hökuməti İstanbulda öz konsulluğunu da aça bilərdi. Sultan verdiyi bu fərmanla yaranmaqda olan Osmanlı əleyhinə ittifaqı parçalamış və Qərbə qarşı gələcək planlarını həyata keçirmək üçün əlverişli bir şərait hazırlamışdı. Əvvəlki güzəştlərini bərpa etmiş Venesiya Respublikası müvəqqəti olaraq Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi plandan əl çəkmiş, Avropa hökmdarlarının Osmanlı dövləti əleyhinə danışıqlarına qatılmamışdı. Beləliklə, dövrün ən güclü dəniz dövləti zərərsizləşdirilmiş, malik olduğu mənfəətləri itirmək istəməyən Venesiya, hətta Avropa dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına qarşı planları barədə qarşı tərəfi xəbərdar etmək öhdəliyini də götürmüşdü (66, c.2, 139-140). Mənbə məlumatlarına görə verilən bu imtiyaz fərmanı Osmanlı imperiyası ilə Venesiya Respublikası arasında ilk fərman deyildi. İki dövlət arasında qarşılıqlı əsaslara söykənən ticarət sərbəstliyi hələ 1416–1418-ci illərin Osmanlı–Venesiya müharibəsindən sonra yoluna qoyulmuşdu. 1419–cu ilin 6 noyabr fərmanına əsasən isə Venesiya tacirlərinə verilmiş ticarət sərbəstlyi Osmanlı tacirlərinə və təəbələrinə də şamil edilmişdi (133, 247–254). 1454-cü il aprelin 18-də Venesiya Respublikasına verilən imtiyaz fərmanı da əvvəlki fərmanların davamı idi. Bu dövrdə sülh müqaviləsi Osmanlı imperiyası üçün digər bir tərəfdən də əhəmiyyətli idi: XV əsrin ortalarında Osmanlı hərbi dəniz qüvvələri Venesiyanın donanmasından geri qalırdı, osmanlılar dənizdə venesiyalılarla döyüşə hazır deyildilər. Buna görə də Sultan II Məhəmməd Egey dənizi və Aralıq dənizi hövzələrindəki gələcək fəthlərində Venesiya dəniz qüvvələrindən istifadə etmək niyyətində idi (244, 66).
Şərq ölkələri, o cümlədən Azərbaycanla ticarət əlaqələrinin inkişaf etməsində maraqlı olan Venesiya Respublikası, XV əsrin 60–cı illərinədək nəinki Qərb dövlətlərinin çağırışlarına cavab vermədi, əksinə Osmanlı imperiyası ilə bağladığı 1454–cü il müqaviləsini 1460–cı ildə yenilətdi (26, 77; 234, c,1, 155). Lakin bu müvəqqəti
74
sabitlik dövrü, Osmanlı sultanının həyata keçirmək istədiyi strateji planın bir hissəsi idi. Sultan II Məhəmməd Venesiya Respublikasını Asiya–Avropa ticarətində vasitəçilikdən məhrum etmək, hətta Venesiya da daxil olmaqla bütün İtaliyanı fəth etmək niyyətlərini güdürdü (48, 53, 59). Osmanlı imperiyasının qüdrəti artdıqca Qərb dövlətləri arasında Osmanlı imperiyası əleyhinə blokun yaradılması barədə danışıqlarda fəallıq artır, osmanlılara qarşı birgə mübarizə cəbhəsinə yeni dövlətlər qoşulurdu.
XV əsrin 60–cı illərinin əvvəllərində Osmanlı imperiyasının Balkan yarımadası və Egey hövzəsində möhkəmlənməsi ilə Osmanlı–Venesiya ziddiyyətləri son həddə çatdı. Venesiyanın Balkan yarımadasındakı mülkləri osmanlıların əlinə keçdi. Osmanlı qoşunları Venesiya Respublikasını Moreyanın sahil məntəqələrindən, ümumiyyətlə, Egey hövzəsindən də sıxışdırıb çıxarmaqda idi. Beləliklə, şərq ticarətində vasitəçilikdən əli üzülən Venesiya Respublikası vaxtı ilə Aralıq dənizi və Egey dənizi hövzələrində ələ keçirdiyi mühüm hərbi–strateji məntəqələri də itirməyə başladı. Bu isə 1463–cü il iyulun 28–də 16 ilə qədər davam etmiş (1463-1479) Venesiya–Osmanlı müharibəsinin başlanması ilə nəticələndi. Venesiya Respublikasının Osmanlı imperiyası əleyhinə müharibəyə başlaması Qərbdə düşmən ittifaqın yaradılmasına yönəlmiş danışıqlarda müəyyən canlanma əmələ gətirdi. Lakin Osmanlı imperiyası əleyhinə yönəlmiş ittifaqda Venesiya həlledici dövlətə çevrilə bilmədi. Bu bir tərəfdən onun şərq ticarətində öz inhisarını qoruyub saxlamaq üçün danışıqlara üstünlük verməsi ilə bağlı idisə, digər tərəfdən osmanlıların yeritdiyi xarici siyasətin başlıca prinsipi olan, Avropa dövlətlərini parçalamağa yönələn «güzəşt və təcridetmə» xətti ilə bağlı idi. Buna görə də həmin dövrdə Osmanlı imperiyası əleyhinə hərbi–siyasi ittifaqın təşkilatçısı kimi Venesiya Respublikası deyil, Roma papaları çıxış etməyə başladılar. Bu isə təsadüfi deyildi. Osmanlıların qərbə doğru irəliləməsi, Balkan yarımadasındakı fəthlər Roma papalarının da mənafeyinə toxunurdu (26, 77, 78-79). Qeyd edək ki, həmin dövrdə italyan dövlətləri içərisində Papalıq özünəməxsusluğu ilə seçilirdi. Papalıq öz hüdudlarında Latsiumu, Markanı və Romanyanı birləşdirirdi. Papalar
75
əsasən tanınmış italyan nəsillərinə mənsub olan şəxslər arasından seçilir və nəcabətlərindən öz hakimiyyətlərinin genişlənməsində istifadə edirdilər (292, 158).
Beləliklə, XV əsrin II yarısında Qərbi Avropa «ikinci Roma» adlandırılan, əski Bizansın və ya «Şərqi Romanın» ərazisində meydana gəlmiş Osimanlı imperiyası ilə üzbəüz qalmışdı. Bu isə Qərb ölkələrində «Roma imperiyasını dirçəltmək» ideyasını doğurmuşdu. Bu ideyanın tərəfdarları bütün Qərbi Avropanı vahid bir ərazidə birləşdirərək, «universal dövlət», «müqəddəs ümumixristian Roma imperiyasını» yaradıb onu Osmanlı imperiyasına qarşı qoymaq istəyirdilər. Həmin ittifaqın əsasını isə Habsburq (Avstriya) imperiyası təşkil etməli idi. Bu plana əsasən Habsburqlar sülaləsinin hökmdarları Avropanın katolik imperatorlarına çevrilməli idilər (277, 407). Buna görə də katolik kilsəsinin başçıları (papalar) «həyəcanlı» çağırışları ilə Avropa dövlətlərini, o cümlədən Balkan xalqlarını «artmaqda olan təhlükəyə» qarşı vahid cəbhədə «səlib yürüşü»nə çağırırdılar (201, 9, 10, 23).
Hələ 1439–cu ildə Florensiyada Şərq və Qərb xristian kilsələri arasında bir müqavilə imzalandı. Papa xristian hökmdarlarını Bizansa yardıma dəvət etdi: «Hamınız xristianlığın Şərq qalasını müdafiə etməyə borclusunuz» (271, 122). Konstantinopolun fəthindən dərhal sonra - 1453–cü il sentyabrın 30–da Roma papası xüsusi fərmanla (bulla) ilə bütün Avropa xalqlarını «kafirlər»ə (türklərə) qarşı «səlib yürüşü»nə çağırdı (271, 122; 140, c.2, 5; 26, 77; 97, 89). Lakin papaların bütün səyləri XV əsrin 50–ci və 60–cı illərinin əvvəlində Avropada osmanlılar əleyhinə ittifaqın yaradılması ilə nəticələnmədi (245, 68). Bu uğursuzluğun bir neçə səbəbi vardı. Əvvəla, Qərb dövlətləri arasında dərin ixtilaflar var idi. I Maksimilianın dövründə «müqəddəs Roma imperiyası» yaratmaq adı altında həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan planın baş tutmaması da bununla bağlı idi. Bu plan Qərbi Avropanın siyasi inkişaf meyllərinə zidd idi. Həmin plan Avropanın ictimai iqtisadi inkişafının qarşısını almaqla, kapitalizmin yaranmasına maneçilik törədə bilərdi. Buna görə də milli mütləqiyyət quruluşuna qədəm qoyan Qərbi Avropa dövlətləri bu planın həyata keçirilməsində ciddi maneəyə çevrildilər. Bundan sonra isə bütün
76
Qərbi Avropanı parçalayan, qitəni barışmaz düşərgələrə bölən və həmin ideyanın qarşısını alan Reformasiya (XVI əsrdə Qərbi Avropada katolik kilsəsinə və Papa hakimiyyətinə qarşı dini mübarizə şəklində cərəyan etmiş feodalizmə qarşı yönəlmiş ictimai–siyasi hərəkat) baş verdi. Məhz 30 illik müharibə (1618-1648) bu hərəkatın son mərhələsi idi. Həmin mərhələni «birinci ümumavropa müharibəsi» adlandırırlar. Təbiidir ki, Habsburqların rəqibləri (daha doğrusu Avropanın Habsburq–katolik imperiyası şəklində birləşdirilməsinin əleyhdarları) belə bir vəziyyətdə Osmanlı imperiyası və onun cənub–şərqi Avropadakı vassalları ilə əlaqə yaratmaq üçün fürsətdən istifadə etdilər (277, 407–408). Yaranmış şəraitdən ustalıqla istifadə edən Osmanlı sultanı da düşmən ittifaqını parçalamq üçün xeyli iş gördü. Osmanlılar əleyhinə ittifaqın baş tutmamasının digər səbəbi Osmanlı fəthlərinə məruz qalmış Balkan slavyanları, yunanlar arasında katolik məzhəbinə olan dərin nifrət hissi idi. Bu uğursuzluğun daha bir səbəbi XV əsrdə Roma papalarının artıq əski nüfuzlarını itirməsində idi (245, 68; 229, 143). Qərbi Avropa dövlətlərinin vahid cəbhədə birləşməsi üçün tarixi zəmin artıq mövcud deyildi. Bu problemlə geniş məşğul olmuş tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Qərbi Avropada baş vermiş dəyişikliklər də ümumdünya proseslərinə əks təsir göstərdi. Bu isə adi məsələ deyildi. Həmin dövrdə avropalıların dənizdə hökmranlıq uğrunda rəqabət aparmasına baxmayaraq, Asiyanın müəyyən qədər inkişaf etmiş dövlətləri qeyri fəallığa məhkum idilər. Bu məsələyə xüsusi olaraq toxunmuş V.Bartold göstərirdi ki, dənizdə avropalıların hökmranlığına qarşı müsəlmanların atdığı addımların iflasa uğraması həmin dövrdə müsəlman dünyasının Avropa ilə müqayisədə geri qalmalarının göstəricisi idi. Bu isə özünü gələcək siyasi mübarizədə əyani şəkildə büruzə verdi (203, 118; 171, 26). Nəticədə şərq ölkələri beynəlxalq ticarət mərkəzlərindən avropalılar tərəfindən sıxışdırılıb çıxarıldılar. Onlar Avropa hökmdarlarının hücumlarına qarşı yalnız vahid cəbhədən müqavimət göstərə bilərdilər. Beynəlxalq ticarət yollarında avropalıların hökmranlıq istəyinə yeni yaranan kapitalist təmayüllərinin boğulması, Qərbi Avropada Habsburq–katolik imperiyasının yaranması son qoya bilərdi. Təbiidir ki, bürokratik kilsə
77
hakimiyyəti dünya bazarının təşəkkülünün qarşısını alaraq, Avropa dövlətləri arasında hərbi texnika, dəniz qüvvələri sahəsində yaranmış rəqabətə son qoya bilərdi. Bu halda dünya tarixi ayrı bir istiqamətdə inkişaf edəcəkdi. Tədqiqatçıların fikrincə, həmin təmayülün həyata keçməməsinin səbəbi yalnız Böyük Britaniyada və Hollandiyada kapitalist münasibətlərinin sürətli inkişafı deyil, həm də Avropada baş vermiş milli parçalanma ilə bağlı idi. XVI əsrdə dini parçalanma bu prosesi tamamladı. Milli, iqtisadi və ideoloji amillər Habsburqların imperiya iddialarının qarşısını aldı. Çində mövcud olmuş imperiya forması buna görə Avropada təşəkkül tapa bilməzdi. Bu mənada «birlik deyil, məhz parçalanma və daimi daxili müharibələr avropalıların Asiyadakı uğurlarına və Osmanlı imperiyasının üzərindəki qələbələrinə şərait yaratdı» (203, 118–119) fikri özünü doğruldur. Lakin buna baxmayaraq Venesiya Respublikasının Osmanlı imperiyası əleyhinə ittifaq yaratmaq çağırışına səs verənlər oldu. Macarıstan bu çağırışa səs vermiş dövlətlərdən biri idi (83, 345). XV-XVI əsrlərdə Avropada baş vermiş hadisələr çəkişən tərəflərin diqqətini Macarıstana da yönəltdi. Macarıstanın qazandığı bir neçə hərbi zəfər Avropa dövlətlərində osmanlı türklərinə qarşı ondan istifadə etmək arzusunu gücləndirdi. Bu zamana qədər Avropa hökmdarları macarları «Avropaya yad» sayır, Macarıstana düşmən münasibət bəsləyirdilər. Təbiidir ki, bunun başlıca səbəblərindən biri avropadaxili ziddiyyətlər və onların «Osmanlı təhlükəsi»nə qarşı birləşə bilməmələri idi. Bununla bağlı macar alimi Benda Kalman özünün «Xristian birliyi və XV əsrdə Osmanlı imperiyası-Macarıstan münasibətləri» adlı məqaləsində həmin dövrə aid olan bir sənədə istinad edərək göstərir ki, Diyet məclisinin üzvü Aenas Silvius bunları yazmışdır: «İngilislərlə fransızları kim toqquşdurub, Araqoniya və Genuya arasında anlaşmanı kim təmin edə biləcək, çexlərlə macarlara qarşı Almaniya hiddətini kim qaydasına qoya biləcək? Venesiya sadəcə olaraq yardım vəd edir, ingilislər və fransızlar bir–birlərindən qorxurlar və onlardan heç biri öz məmləkətini sərbəst tərk etmir, Almaniyanı daxili ixtilaflar bürüməkdədir. Avstriya İsveçə düşməndir, İskoçya (Şotlandiya-D.Ə.), Danimarka, İsveç, Norveç çox uzaqdadırlar və yerlərindən belə tərpənmək istəmirlər. Çexiya kralı
78
Burqundiya hökmdarı ilə müharibə vəziyyətindədir. Macarıstanda və Polşada da vəziyyət ürəkaçan səviyyədə deyildir». B.Kalman daha sonra naməlum bir müəllifin yazdıqlarına istinad edir: «İstanbulun süqutunun ikinci ili tamam oldu. İntiqam yerinə ağlımıza ehtimalmı, yoxsa korluqmu və yaxud dəlilikmi gəlir?» (97, 95, 105). Belə bir vəziyyətə baxmayaraq 1463–cü il sentyabrın 12–də Venesiya ilə Macarıstan arasında osmanlılara qarşı ittifaq bağlandı (26, 79; 140, c.2, 111-112). Bu ittifaq Balkan ölkələrindən Serbiyanı, o cümlədən Bolqarıstanı daha çox qane edirdi. Çünki hələ XIV əsrin əvvəllərində osmanlı türkləri qərbdən və şimaldan Bizans imperiyasını hədələdikləri bir məqamda Serbiya və Bolqarıstan hökmdarları yaranmış vəzyyətdən istifadə edərək Bizans əraziləri hesabına öz sərhədlərini genişləndirmək xəyalında idilər (42, 283–284).
1463–cü il dekabrın 9–da Osmanlı imperiyasına qarşı Venesiya Respublikası, Papalıq və Burqundiya hersoqluğu arasında ittifaq bağlandı (48, 69; 84, c.7, 522). Venesiya Respublikası 1463–cü ildə Albaniya ilə də müqavilə imzaladı. Yaxın və Orta Şərqin siyasi həyatında baş vermiş dəyişiklikləri də izləyən Venesiya Senatı həmin il dekabrın 2–də Osmanlı imperiyasına qarşı Asiyada Qaraman bəyliyi ilə ittifaq yaratmağı qərara aldı (26, 79 (102, 104)). Venesiya Respublikası və Qaraman bəyliyi arasında hələ 1453–cü ildə bir müqavilə bağlanmışdı. Konstantinopolun fəthindən sonra Bosfor və Dardanel boğazlarının Osmanlı imperiyasının əlinə keçməsi ilə Qara dəniz ticarətindən sıxışdırılmış Venesiya həmin müqaviləyə əsasən Qaraman bəyliyinin ərazisi vasitəsilə şərqlə geniş ticarət imtiyazları əldə etmişdi. Y.Mahmudlu Osmanlı imperiyasından narazı olan hər iki dövlət arasında bağlanmış bu müqavilənin siyasi səciyyə daşıdığını göstərir (26, 80). Türkiyə tarixçiləri İ.H.Uzunçarşılı və S.Tansel də Venesiya diplomatı Covanni Moçeniqo və Qaraman əmiri İbrahim bəyin imzaladıqları 1453–cü il müqaviləsini yalnız zahirən ticarət müqaviləsi, əslində isə osmanlılara qarşı bir ittifaq kimi qiymətləndirirlər (137, 124; 121, 283). İtalyan mənbələri bu müqaviləni yalnız ticari sənəd kimi dəyərləndirirlər (26, 80, 104). Təbiidir ki, bu yaxınlaşmada tərəflərin iqtisadi mənafeləri uzlaşdırılırdı, lakin həmin sənədi osmanlılara qarşı ittifaqın
79
yaradılması istiqamətindəki tədbir kimi də qiymətləndirmək mümkündür. Səlib yürüşləri iflasa uğradıqdan sonra (XIV əsrdən etibarən) osmanı türklərinin Balkan yarımadası, Qara dəniz və Aralıq dənizi istiqamətində irəliləyişləri Venesiyanı daha çox narahat edirdi və bu dövlət Osmanlı imperiyasına qarşı yönəlmiş bütün planlarda həvəslə iştirak edirdi. Osmanlı irəliləyişinə qarşı Bizans imperatorları, Balkan ölkələrinin və Macarıstanın xristian hökmdarları, Qərbdən yeni xaç yürüşlərinin təşkil olunması xəyalına düşdülər. Papalıq bu xəyalı ciddi şəkildə müdafiə etdi. Lakin əvvəlki xaç yürüşlərinin acı xatirələri, papaların nüfuzunun aşağı düşməsi, həmin dövrdə Fransanın İngiltərə ilə yüz illik müharibəyə (1337-1453) girişməsi, Fransanın və Hollandiyanın digər Avropa dövlətləri ilə ziddiyyətləri, Şərqdən gələn bu təhlükəyə qarşı vahid bir cəbhənin yaradılmasına mane olmuş və ittifaq alınmamışdı. Konstantinopolun fəthindən sonra Qərbdə bu ideya yenidən aktuallaşmış və yeni bir layihə meydana çıxmışdı. 1457–ci ildə meydana çıxmış bu layihəyə görə Avropa hərbi qüvvələri dənizdən boğazlara hücum etməli, İstanbulu zəbt etməli idilər. Papa II Piy də bu təşəbbüsü müdafiə edirdi (124, 1–2). Bu şəraitdə həmin dövrdə Venesiyanın Qaraman bəyliyi ilə hərbi ittifaq yaratmaq istəyi təbii idi. Amma Venesiya həmin dövrdə osmanlılara qarşı hərbi cəhətdən açıq çıxış etmirdi. Lakin bu o demək deyildi ki, onun belə bir arzusu yox idi. Venesiya rəhbərləri başa düşürdülər ki, Osmanlı imperiyasına qarşı çıxmaq üçün ələ düşən məqamı əldən vermişlər (181, c.3, 134). Benda Kalman da göstərir ki, Venesiya öncə müharibə etməyə qərar vermiş, lakin sonra sülhü daha faydalı hesab etmişdi. Buna görə də Venesiya rəsmiləri heç bir Türk əleyhdarı ilə ittifaqa girməyəcəklərini bəyan etdilər və Osmanlı dövləti əleyhinə çıxanlara yardım da etmədilər (97, 104). Bu həm də onunla izah oluna bilər ki, hər iki dövlət arasında razılaşmaya əsasən ticarət sərbəstliyi hüquqları 1416–1418-ci illərin Osmanlı–Venesiya müharibəsindən sonra nizama salınmışdı (133, 249). Lakin bu razılaşma müvəqqəti səciyyə daşıyırdı. Venesiya rəhbərləri başa düşürdülər ki, Qara dəniz və Aralıq dənizi boyu hücuma keçmiş Osmanlı imperiyası ilə tezliklə qarşıdurma baş verəcəkdir.
Osmanlı dövləti əleyhinə Avropa və Asiya dövlətlərinin ittifaq 80
yaratmalarına Ağqoyunlu hökmdarları da fəal surətdə can atırdılar. Çünki Osmanlı imperiyası Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin xarici siyasətində mühüm yer tuturdu. Qaraqoyunlu dövlətinin süqutundan sonra Şərq bölgəsində Ağqoyunlular üçün ən böyük rəqib olan Osmanlı imperiyasının fəthləri Uzun Həsəni ciddi narahat edirdi (268, c.1, 172). Beynəlxalq ticarət yolları üzərində Osmanlı nəzarəti gücləndikcə ağqoyunluların Avropa ilə ticarət əlaqələri çətinləşirdi. Məhz bu amil onların Avropa dövlətləri ilə osmanlılara qarşı birləşməsində aparıcı rol oynayırdı. Uzun Həsən Osmanlı torpaqlarını da öz ərazilərinə qatmaqla beynəlxalq ticarət yollarına nəzarəti əlinə keçirmək istəyirdi. Osmanlı imperiyası ilə mübarizədə Uzun Həsən digər dövlətlərin də imkanlarından istifadə etməyə çalışırdı (151, 48). İberiya üzərinə uğurlu hərbi yürüşlər etmiş, məhəlli bəyliklərin çoxunun varlığına son qoymuş Uzun Həsən 1467–ci ildə Qaraqoyunlu Cahanşahı, 1468–ci ildə Cahanşahın oğlu Həsənəlini, 1469–cu ildə Teymuri hökmdarı Əbu Səidi məğlub etdi, Xorasana hərbi qüvvə göndərdi, qısa bir zamanda imperiya qurdu. Uzun Həsənin bu yürüşlərindən sonra Ağqoyunlu imperiyasının hüdudları Sivasdan başlamaqla Bəsrəyə və Qafqaza qədər uzanırdı (36, 17, 201, 209; 43, 296 (40)-303 (47); 126, 23–24). Uzun Həsən Misir və Osmanlı ərazilərini də fəth etmək, Şərqdə yenilməz bir imperiya qurmaq arzusunda idi. O, osmanlıları siyasi səhnədən uzaqlaşdırdıqdan sonra imperiyanın ərazilərini daha da genişləndirəcəyini, Balkan yarımadasını da avropalılardan ala biləcəyini düşünürdü. Dərin tarixi düşüncəyə sahib olan Uzun Həsən hələ Şərqi Anadolu siyasətini həyata keçirərkən yaxşı bilirdi ki, bu əraziyə sahib olmadan bütün Anadolu yarımadasına hakim olmaq mümkün deyildir. Onun ən böyük arzusu Türk Cahan Hakimiyyətini gerçəkləşdirmək idi. Onun yazdığı məktub da bunu sübut edir. O, məktubunda «Azərbaycanı, Əcəmi və Ərəb İraqını, Farsı, Kirmanı, Luristanı, Sistanı və Xorasanı ələ keçirdiyini, bundan sonra Allahın izni ilə qərbə qayıtmaq qərarını verdiyini» bildirmişdi (131, 400). Bununla da dünya ticarətinin bütün məntəqələri onun əlinə keçə bilərdi. Beləliklə, Şərqdə baş vermiş hadisələr iki Türk hökmdarını qarşı-qarşıya gətirmişdi. Uzun Həsənin Avropa ilə əlaqələri dərin bir
81
strateji plana əsaslanırdı. Bu məsələyə münasibət bildirən Seyfettin Erşahin göstərir ki, Uzun Həsən bəyin xristianlar ilə olan əlaqələri həm siyasi, həm də iqtisadi əsaslara istinadlanırdı (131, 400; 70, 259). O, hərbi-siyasi məqsədlərini də həyata keçirmək, odlu silahlar tədarük etmək üçün Avropa dövlətləri ilə siyasi münasibətlər qurmuşdu (111, 32). Avropa hökmdarları da Ağqoyunlu imperiyası ilə münasibətlərdə maraqlı idilər. Çünki «Osmanlı təhlükəsi» və rəqibi əzmək ümidi bir çox Avropa dövlətlərinin Azərbaycanla münasibətlər qurmasında xüsusi rol oynamışdır (72, c.6, 899). Avropalılarla Ağqoyunlu imperiyası arasında vasitəçi rolunu Trabzon dövləti oynayırdı. Tezliklə Osmanlı təhlükəsi ilə üzləşəcəyini yəqin etmiş Trabzon Rum imperatoru 1457-ci ildə Osmanlı dövlətinə qarşı müttəfiq aramaq üçün Diyarbəkrə, Uzun Həsənin yanına elçi göndərdi. Qeyd edək ki, bu iki dövlət arasında əlaqələr əvvəldən də yaxşı idi. Uzun Həsən bu dəniz sahili dövləti vasitəsilə Venesiya, Genuya və Roma ilə əlaqələr saxlayırdı. Ağqoyunlu hökmdarları Trabzon Rum imperatorunun ailəsindən qız almış, bu ailə ilə qohum olmuşdular (61, 44-45). Qeyd edək ki, ağqoyunlular Qərb ölkələri ilə hələ Azərbaycanda hakimiyyətə gəlməzdən xeyli öncə əlaqə yaratmışdılar. Bu məsələyə xüsusi diqqət ayıran tarixçi Y.Mahmudlu Ağqoyunlu-Avropa əlaqələrini iki dövrə bölür: Birinci dövrə ilk diplomatik əlaqələr dövrü aiddir. Bu vaxtlarda Ağqoyunlular hələ Azərbaycanda hakimiyyətə gəlməzdən öncə Qərb dövlətləri ilə diplomatik əlaqələr saxlayırdılar. 2) İkinci dövrə isə Ağqoyunlu hakimiyyətinin Avropa ölkələri ilə geniş diplomatik əlaqələri dövrü daxildir. Uzun Həsənin Qaraqoyunlu Cahan Şah (1467) və Teymuri hökmdarı Əbu Səid (1469) üzərindəki qələbələrindən sonra Qərb dövlətləri ilə müntəzəm əlaqələri bu dövrün gerçəkliklərindəndir. Trabzon imperatorları həm osmanlılara qarşı Qərb ölkələri ilə geniş əlaqələr saxlayır, həm də sülalə qohumları olan ağqoyunluların da Avropa dövlətləri ilə əlaqələrində vasitəçilik rolunu oynayırdılar (26, 80-81). Ağqoyunlu-Trabzon münasibətlərində mühüm amillərdən biri də Trabzon imperiyasının tutduğu coğrafi mövqe, bu dövlətin beynəlxalq ticarətdə mühüm mərkəzlərdən biri olması idi. İmperiyanın paytaxtında (Trabzonda) beynəlxalq ticarətdən əldə olunan zəngin sərvət toplanmışdı.
82
Trabzonun meydanlarında hər zaman Avropaya Şərq məhsulları daşıyan karvanlara, Avropa əmtəələri ilə Azərbaycana, İrana, Orta (Mərkəzi) Asiyaya, Uzaq Şərqə yönələn karvanlara rast gəlmək mümkün idi (306, 4). Beləliklə, həmin dövrdə ən iri tranzit ticarəti Avropa ilə Asiya arasında körpü rolunu oynayan Trabzona toplanmışdı (223, 1). O zamankı Trabzonun ticari həyatını alman tarixçisi Fallmerayer belə təsvir edir: "İranın, hətta İraqın qumlu çöllərini aşaraq buraya doğru karvanlar gəlir, bütün dünya üçün vacib olan məhsullar Trabzonda təmərküzləşirdi. Trabzon imperiyası tranzit mərkəz, baş qərargah və dünya ticarətinin mərkəzi nöqtəsi idi" (95, 120-121(117-126)). Şərqdə ağqoyunluların güclənməsi "Osmanlı təhlükə"sindən qorunmağa çalışan Trabzon imperiyası üçün ümidverici gerçəklik idi. Trabzon imperatorlarının ağqoyunlularla ittifaqa can atması məhz bununla izah olunmalıdır. Trabzon ilə ittifaq qurulmasında Uzun Həsənin də marağı var idi. Şübhə yoxdur ki, Uzun Həsənin güddüyü əsas məqsədlərdən biri böyüyən Ağqoyunlu imperiyasının cənubdan və şimaldan təhlükəsizliyni təmin etmək idi. Qara dənizdə mühüm bir məntəqə olan Trabzon dövlətinin görünüşü «qurulmuş və çəkilmiş yaya» bənzəyirdi ki, onun girişi Qara dəniz, arxası isə uca dağlar idi. Təhlükəsizlik baxımından bu dövlətin girişi və çıxışı çox əhəmiyyətli idi. Uzun Həsən çox gözəl anlayırdı ki, Osmanlı imperiyası Trabzon kimi zəif bir imperiyanın üzərinə gec-tez hücuma keçəcək. Qarşılıqlı mənfəətlər Trabzon imperatorunu və Uzun Həsəni bir-birlərinə daha da yaxınlaşdırmış, Kalo İoannes siyasi mənfəət naminə qızı Katerinanı (Dəspinə xatunu) Ağqoyunlu hökmdarına ərə vermək qərarına gəlmişdi. Beləliklə, Sultan II Məhəmmədin iqtidara gəlişindən sonra yaranmış vəziyyətdə ilk dəfə olaraq Trabzon-Ağqoyunlu ittifaqı yaranmış, sonra bu ittifaq osmanlı təhlükəsinə qarşı Qərb-Xristian dünyası ilə əlaqə qurmuşdu (136, 127; 149, 130-136).
Konstantinopolun fəthindən sonra Trabzon imperatorları "Osmanlı təhlükəsi" qarşısında Qərb ölkələri ilə əlaqələri daha da gücləndirmişdilər. Bu məqsədlə Ağqoyunlu imperiyası da həmin münasibətlərə cəlb olunmuşdu. Bu zaman Osmanlı imperiyasına qarşı Avropada qızğın səlib yürüşü təbliğatı aparan Roma papaları III
83
Kalikst (1455-1458), II Piy (1458-1464) və II Pavel (1464-1471) osmanlıların arxasında-Kiçik Asiyada olan bir sıra türk islam dövlətlərini də Osmanlı imperiyasına qarşı qaldırmağa çalışır, bunun üçün ilk növbədə ağqoyunlularla danışıqlar aparırdılar (26, 81). Roma papası bu zaman öz elçisi boloniyalı Lüdoviqi Trabzona göndərərək, Osmanlı imperiyasının arxasında Uzun Həsənin başçılığı altında bir ittifaq yaratmağa çalışırdı (306, 136; 146, 296). II Məhəmmədin Konstantinopolu fəthindən sonra Avropa ölkələri ilə ticarət münasibətləri məhdudlaşmış gürcü knyazları (247, 32; 217, c.1, 263; 368, 258) da Ağqoyunlu-Papa-Trabzon ittifaqına qoşuldular (119, 263; 51, 236). Uzun Həsənin bu ittifaqa böyük əhəmiyyət verdiyini 1460-cı ildə Lüdoviklə Romaya gedən Şərq elçiləri arasına özünün «Məhəmməd» adlı bir elçisini əlavə etməsi də sübut edir. Bizans mənbələrinə görə, yaranmış uğurlu bir dövrdə Katerinanı qəbul etmiş Uzun Həsən imperator Davidin xahişi əsasında Osmanlı sarayına bir elçi göndərmişdi (1459). Həmin elçi vasitəsilə Trabzon sarayının osmanlılara ödədiyi xəracın ləğv edilməsi üçün Fateh Sultan II Məhəmmədə təşəbbüs göstərməsi xahiş olunmuşdu. Elçi Əmir Teymurun ölümündən bəri Ağqoyunlu sarayına göndərilməyən hədiyyələrin də cəm halında verilməsini tələb etmiş, ayrıca olaraq Dəspinə xatuna cehiz olaraq verilmiş Kapadokiya (indiki Qeysəriyyə) bölgəsində osmanlıların heç bir haqq iddiasında olmamasını istəmişdi. Bu tələblər Fateh Sultan II Məhəmmədi bərk qəzəbləndirmişdi. Osmanlı mənbələri Türkiyə tarixçilərinin yazdıqları bu hadisələrdən bəhs etmirlər, lakin həmin tarixçilər bu məqamda yalnız Ə.Tehraninin məlumatına istinad edirlər. Ə.Tehrani göstərir ki, Uzun Həsən İstanbul sarayına elçiləri 1459-cu ilin yazında göndərmişdi (136, 127; 69, c.4, 372; 149, 130-136).
Beləliklə, XV yüzilliyin ortalarında Osmanlı sultanı Fateh II Məhəmməd ilə Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən arasında Anadoluya hakim olmaq uğrunda şiddətli rəqabət başlamış və rəqabətdə başlıca yerlərdən birini də Trabzon imperiyası tutmuşdu. İstanbul fatehinin Asiya torpaqlarında ən güclü və ən təhlükəli rəqibi Uzun Həsən idi. Bu məğrur hökmdar Anadolunun şərq bölgələrini, İranın qərb hissələrini, Azərbaycanı öz hökmü altına almış, geniş
84
imperiya yaratdıqdan sonra özünü «Əmir Teymurun xələfi» hesab etmişdi və türk dünyasının ən böyük hökmdarı saylılırdı. Anadolu uğrunda iki güclü hökmdar arasında çarpışmalar labüd zərurətə çevrilmişdi. Şübhəsizdir ki, Uzun Həsənin başlıca arzularından biri də Qara dəniz sahillərinə qədər genişlənərək həmin əraziləri öz imperiyasının tərkibinə qatmaq idi. Yaranmış situasiyada Uzun Həsən bir tərəfdən Trabzon məsələsində sahib kimi çıxış edir, bu məqsədlə Osmanlı sultanını hədələyirdi. Eyni zamanda, Trabzondan tələb olunan vassallıq əlaməti kimi illik vergidən sultanın imtina etməsini istəyir, digər tərəfdən Osmanlı hökmdarından Əmir Teymur zamanında təyin olunmuş hədiyyələri tələb edir, onu «öz himayəsi altına almaq» istəyirdi (53, 145-149; 306, 136). Osmanlı tarixçisi Xoca Sadəddin Əfəndi çoxcildlik "Tacüt-təvarix" əsərində Uzun Həsənin Osmanlı sultanına qarşı saymazyana hərəkətlərini onun II Məhəmmədin qüvvəsini "yanlış dəyərləndirməsi ilə izah etmişdir" (81, c.3, 46). Bu tarixçinin fikrində müəyyən həqiqət vardır, lakin Uzun Həsənin sultanla kobud davranışının səbəbini onun Osmanlı imperiyasının düşmənlərinin təqribən hamısını öz tərəfinə çəkməsində, sultana qarşı böyük bir ittifaq yaratmasında görmək lazımdır. Uzun Həsənin həm öz gücünə, həm də müttəfqlərinin qüvvəsinə böyük inamı vardı (11, 69).
Bizansla hərbi-siyasi meydanda hesablaşmış Sultan II Məhəmməd Fatehin Trabzon Rum imperiyasını nəzərdən qaçırdığını düşünmək düzgün olmazdı. II Məhəmməd Osmanlı taxtına çıxdığı zaman Trabzon Rum imperatoru Kalo İoannesə «dostluq təminatı» vermişdi. Lakin baş vermiş arzuolunmaz hadisələrdən sonra o, bu «dostluq təminatını» pozdu. Məlumdur ki, Konstantinopolun süqutundan sonra bu şəhərin bir çox sakinləri, adlı-sanlı ailələri Trabzona sığınmışdılar. Məsələn, Paloloqos ailəsinin oraya pənah aparması Trabzondakı Komminos ailəsinin yunanlar arasındakı nüfuzunu artırdı. Trabzon imperiyasının hərbi qüvvələrinin osmanlılar üçün bir təhlükə sayılmamağına baxmayaraq, bütün yunanların, habelə digər xristianların bu imperiyaya ümid bağlaması Fateh Sultan II Məhəmmədi narahat edirdi (122, 243). Bu dövrdə isə osmanlıların Qara dəniz fəthləri davam edirdi: Amasyadan və Sinopdan sonra
85
sırada Trabzon dururdu (71, 163). Osmanlı sultanının Trabzona hücum edəcəyi şübhəsiz idi. Sultan bu hücumun gerçəkləşdirilməsi üçün məqamın yetişməsini gözləyirdi. Tezliklə belə bir məqam yetişdi. Başda ağqoyunlular olmaqla şərqdəki dövlətlərin, gürcü hakimlərinin, candaroğullarının, qaramanoğullarının, Trabzonla birlikdə bir sıra Avropa dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına qarşı beşillik ittifaq müqaviləsini bağlaması Sultan II Məhəmməd Fatehi hərbi fəallıq göstərməyə tələsdirdi. Hərbi fəallığı zəruriləşdirən səbəblərdən biri də Ağqoyunlu imperiyasının tədricən güclənməsi və zəfərlər qazanması idi. Müharibəyə ciddi hazırlaşan Uzun Həsən də belə hesab edirdi ki, Sultan II Məhəmməd Fatehi məğlub etmək iqtidarındadır. Lakin Uzun Həsən onu da yaxşı anlayırdı ki, Osmanlı imperiyası indiyədək məğlub etdiyi dövlətlərdən müqayisə olunmaz dərəcədə güclüdür (123, 173; 95, 121). Avropa dövlətləri baş verən hadisələri ciddi şəkildə izləyirdilər. Xüsusilə, Venesiya və Genuya Trabzon Rum imperiyası ilə sıx əlaqələr saxlayır, bu məntəqənin osmanlıların əlinə keçməməsi üçün bütün tədbirlərə əl atmağa hazır olduqlarını nümayiş etdirirdilər. Ağqoyunlu dövlətinin güclü imperiyaya çevrilməsi və Ağqoyunlu-Osmanlı ziddiyyətləri planlaşdırdıqlarını həyata keçirmək üçün onlara şərait yaradırdı. Öz gücünə arxayın olan Uzun Həsən Sultan II Məhəmməd Fatehin yanına elçilər göndərərkən sultanın qəti etiraz edəcəyini güman etmirdi. Sultanın qəti etirazı və təhdidlə dolu cavabı Trabzon Rum imperatorunu sarsıtdı, lakin Avropa dövlətlərinin bu hadisədən istifadə edərək Uzun Həsəni Osmanlı imperiyasına qarşı daha da qızışdırması üçün şərait yaratdı. Xatırladaq ki, Papanın məkrli nümayəndəsi Lüdovik Uzun Həsəni Avropa-Trabzon ittifaqına cəlb etmək üçün min cür dona girmişdi. Uzun Həsən Fatehdən aldığı son, qəti cavabdan sonra Avropa ilə ittifaqı məqbul hesab etmişdi. Osmanlı tarixçilərinin yazıdığına görə, Uzun Həsən Trabzon imperatoru Davidə etibar etmirdi, qarşı tərəf də Uzun Həsənə güvənmirdi. Bu qarşılıqlı etimadsızlığın nəticəsində onların hər ikisi Avropa hökmdarlarının ardınca getməyə məcbur oldu. Osmanlı tarixçilərinin qeyd etdikləri digər bir məqam ondan ibarətdir ki, Uzun Həsən Osmanlı imperiyası ilə təkbaşına mübarizə etmək istəmirdi. Çünki
86
Ağqoyunlu hökmdarı Osmanlı imperiyasının qüdrətini görürdü. Trabzon imperiyasının hərbi qüvvələrindən bu yöndə istifadə olunması müsbət nəticə verə bilməzdi. Qaraman bəyliyinin və İsfəndiyaroğullarının hərbi yardımı kifayət deyildi. Uzun Həsən bütün bunları təhlil etdikdən sonra Avropa dövlətləri ilə ittifaqı öz mənfəətinə daha uyğun hesab etdi. Ağqoyunlu hökmdarı belə hesab edirdi ki, onlarla ittifaq qurub Osmanlı sultanını devirəcək, sonra isə Trabzon ərazisini ələ keçirəcək. Roma xalqını heyrətə salmış mühüm cəhət Uzun Həsənin Trabzon imperiyasından və gürcü knyazlarından başqa «müqəddəs» xristian mərkəzinə - Romaya da elçi göndərməsi idi (71, 164-166). Osmanlı-Ağqoyunlu münasibətlərinin kəskinləşməsində "Qoyluhisar hadisələri" xüsusi yer tutur. Mühüm strateji mövqeyə malik olan bu qala İstanbuldan Toqata, Ərzuruma və Trabzona yönələn əsas yol üzərində yerləşirdi və nə osmanlılara, nə də ağqoyunlulara tabe deyildi, kiçik bir əmirliyin mərkəzi idi. Həm osmanlılar, həm də ağqoyunlular mühüm strateji məntəqədə yerləşən bu qalanı ələ keçirmək istəyirdilər (53, 150-151). Əslində bu qala «Trabzonun açarı» sayılırdı. Sinopdan sonra Trabzonu ələ keçirməyi qarşısına məqsəd qoymuş Osmanlı sultanı bununla Qara dənizi özünün "daxili dənizi"nə çevirmək, onun bütün qapılarını Avropa ölkələrinin üzünə bağlamaq istəyirdi. Bu məqamda osmanlı tarixçilərinin belə bir fikri ilə razılaşmaq olar ki, Fateh II Məhəmməd ağqoyunlularla döyüşməyi qarşısına məqsəd qoymamışdı. Sultan sadəcə olaraq Trabzonun Osmanlı imperiyası tərkibinə qatılması üçün əlverişli məqamın yetişdiyini hiss etmişdi. O, bilirdi ki, bu məqamda Uzun Həsən ona qarşı çıxış etməyəcək. Lakin Osmanlı sultanı yenə də ehtiyat edirdi. Buna görə də o, Trabzona hərbi yürüşü boyunca Uzun Həsənin arxadan ona hücum edə biləcəyini güman etdiyindən Uzun Həsənin Osmanlı sarayına elçi kimi gəlmiş anası Saray xatunu özü ilə aparmışdı. Əslində bu plan da sultan tərəfindən əvvəlcədən qurulmuşdu. Bu mənada Əbubəkr Tehraninin verdiyi məlumat çox əhəmiyyətlidir. Ə.Tehrani göstərir ki, Sultan II Məhəmməd "sülh üçün Saray xatun gələrsə, Trabzondan vaz keçərəm" demişdi. Bu şərtlə Saray xatunu öz sarayına cəlb etmiş Sultan II Məhəmməd Uzun Həsənə dirsək göstərmişdi (146, 311). Uzun Həsən yaranmış
87
vəziyyətdə Fatehə qarşı çıxış edə bilməmiş və nəticədə Trabzon imperiyasının itkisi ilə barışmalı olmuşdu. Uzun Həsəni bu addımı atmağa vadar etmiş digər bir səbəb də vardı: O, həm də düşmənləri olan Qaraqoyunlu Cahanşahın və Teymuri hökmdarı Əbu Səidin ona arxadan hücum edə biləcəklərindən ehtiyat edirdi. Həmin vəziyyətdən yeganə çıxış yolu kimi Şərqin görkəmli şəxsiyyətlərindən və diplomatlarından sayılan Saray xatun Fatehin sarayına göndərilmişdi ki, o, sultanı bu hərbi yürüşdən çəkindirsin. Fateh Saray xatunu yüksək səviyyədə qarşıladı və onlar bir-birlərinə "ana və oğul" deyə müraciət etdilər, lakin bu diplomatik səfər müsbət nəticə vermədi. Uzun Həsənin tədbirləri siyasi və hərbi məğlubiyyətə uğradı. Osmanlılar Trabzon imperiyasına hücum etdilər, imperator David Komneni taxtdan saldılar, mühüm ərazini tutdular. Beləliklə, Trabzon şəhəri 1461-ci il oktyabrın 26-da süqut etdi (268, c.1, 172; 306, 137-138; 40, 98; 327, 98-107). Fateh Trabzonu süquta uğratdıqdan sonra imperatorla yaxın qohum olan Ağqoyunlu hökmdarının «könlünü ələ almaq» məqsədi ilə Trabzon xəzinəsində olan sərvətin bir qismini ona verdi (11, 71). Lakin Uzun Həsən Anadoluya hakim olmaq istəyindən və Osmanlı sultanı ilə rəqabət aparmaq fikrindən əl çəkmədi. Osmanlı sultanı Anadolunun şərqinə doğru irəliləmək siyasətini davam etdirdi. Qaramanla bağlı baş vermiş hadisələr bunu sübut edir. Trabzonun süqutu nəticəsində ağqoyunlular yalnız müttəfiqlərini və qohumlarını deyil, həmçinin Qara dənizə yeganə çıxış yolunu da itirmişdilər. Qaraman bəyliyinin ərazisi Anadoluda son dərəcə önəmli bir bölgə idi. Fateh Sultan II Məhəmməd və Uzun Həsən orada baş verənlərə biganə qala bilmirdilər. Qaramanoğlular Uzun Həsənin köhnə müttəfiqi idilər. Ağqoyunluların cənub qonşuları olan Misir məmlükləri də Qaraman ilə yaxın əlaqədə olmuşlar (52, 264). Beləliklə, XV əsrin 70-ci illərində Ağqoyunlu - Osmanlı toqquşması labüd zərurətə çevrildi. Sultan II Məhəmmədin Avropada və Asiyada həyata keçirdiyi bir sıra hərbi tədbirlər Ağqoyunlu imperiyasını Qara dəniz və Aralıq dənizinə çıxış yollarından məhrum etmiş, Azərbaycanın Qərb ölkələri ilə ticarət əlaqələrini məhdudlaşdırmış, Avropa-Şərq ticarətini xeyli çətinləşdirmişdi. Qərb ölkələri ilə ipək ticarətinin zəifləməsi Ağqoyunlu imperiyasına ağır iqtisadi zərbə
88
vururdu. Ağqoyunlu-Osmanlı toqquşmasında Türkiyə, Azərbaycan, İran və Avropa tarixçilərinin mövqeləri fərqlidir. Tarixçilərin bir qismi bu qarşıdurmada əsas səbəkar kimi Fatehi, digər qismi isə Uzun Həsəni göstərirlər. Təbiidir ki, qarşıdurmanın gedişində hər iki səbəb özünü büruzə verir və buna görə də bu cür fikirlər meydana çıxır və bəzən də bunun nəticəsində birtərəfli müddəalar irəli sürülür. Trabzonu fəth etmiş Fateh Qara dənizi "daxili dənizə" çevirməklə Ağqoyunlular tərəfindən Osmanlı dövlətinin təhlükəsizliyini təmin etdi. Fatehin Avropaya, xüsusilə italyan dövlətlərinə qarşı xüsusi planları var idi. Ona görə də bu məqamda Osmanlı sultanının ağqoyunlularla açıq qarşıdurmaya girmək istəyi inandırıcı deyildir. Məhz Ağqoyunlu-Osmanlı toqquşması italyan dövlətlərini Fatehin hücumundan xilas etdi. 1481-ci ilin aprel ayından başlayaraq «İtaliya səfərinə» hazırlaşan Fateh bu planı həyata keçirə bilmədi (117, 16-17).
Sultan II Məhəmməd dövründə yaranmış vəziyyət Ağqoyunlu hökmdarlarını daha çox Osmanlı imperiyasına qarşı döyüşməyə vadar edirdi. Uzun Həsən Osmanlı sultanı ilə labüd toqquşmaya hazırlaşmağa başlamışdı (268, c.1, 172; 26, 93). Təbiidir ki, Osmanlı və Ağqoyunlu imperiyalarının toqquşmasında mühüm rol oynamış səbəblərdən başlıcası «Anadolu məsələsi» idi. Anadolunun əldən çıxması Ağqoyunlu imperiyasının dənizlərə çıxışını bağladı, böyük bir ticarət şəbəkəsinə malik olan ərazi itirildi. Dünya okean ticarəti mövcud olmadığından Anadoluya sahib olmaq «beynəlxalq aləmə təsir mexanizmlərini öz əlində saxlamaq» demək idi. Yəni, Anadoluya sahib olmaq «Dünyaya sahib olmaq» demək idi. XV əsrdə, xüsusilə həmin əsrin II yarısında Anadolu ticarət baxımından dünyanın mühüm ərazisi sayılırdı. Tacirlər Anadoluda, Azərbaycanda və Rumelidə emal edilən müxtəlif çeşidli yunu, ipəyi və pambıq parçaları, xüsusilə İstanbul, Selanik və Bosna çuxalarını, Ankara və Kastamon yunlarını, Bursa, Gilan, Şirvan, Qarabağ, Təbriz yun və ipək parçalarını, Qərb və Anadolu pambıq parçalarını Balkan ölkələrinə və Anadoluya aparırdılar. Anadolunun şərq hissəsinə bütünlüklə nəzarət edən ağqoyunlular bu yarımadanın əhəmiyyətini çox gözəl anlayırdılar. Ağqoyunlular bu ərazilərdə baş verən ticarətdən hədsiz gəlir əldə edirdilər. Ağqoynlu imperiyasında
89
qüvvədə olan vergi tarifləri və ona uyğun hazırlanan Qanunnamələr ipək ticarətindən əldə olunan gəlirlərə hesablanmışdı (78, 29,30; 261, 149-185). Həmin dövrdə Avropadan da Anadoluya xeyli əmtəə daşınırdı və bu əmtəələr Anadolu ərazilərinə yayılırdı. Həmin məhsullar buradan müxtəlif ölkələrə aparılırdı. Beləliklə, XV əsrdə - XVI əsrin əvvəllərində Anadolu Dünya ticarətinin mərkəzinə çevrilmişdi. Ona görə də Anadolunun tamamilə itirilməsi Ağqoyunlu imperiyası üçün sarsıdıcı bir zərbə ola bilərdi. Uzun Həsənin Osmanlı imperiyasına qarşı geniş müharibə hazırlığına başlamasında bu amil ciddi rol oynadı. Təbrizdə-Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsənin sarayında Osmanlı imperiyasının Kiçik Asiyanın siyasi səhnəsindən çıxarılması planı hazırlandı (26, 92). Uzun Həsən Osmanlı imperiyasının iştirakı olmadan Avropa ilə birbaşa ticarət əlaqələrinin möhkəmləndirilməsində maraqlı idi. Bəllidir ki, Osmanlı sultanlarının fəthləri və gömrük siyasəti Avropa dövlətləri içərisində daha çox Venesiyanın maraqlarına toxunurdu. Venesiya Respublikası 16 il ərzində (1463-1479) osmanlılarla müharibə etmişdir. Venesiya ilə Uzun Həsənin əlaqələri osmanlılarla düşmən münasibətdə olan iki qonşu müsəlman dövləti - Qaraman əmirliyi və xristian krallığı olan Kipr vasitəsilə həyata keçirilirdi. Uzun Həsənin Venesiya və Roma papası ilə münasibətləri tədricən ardıcıl səciyyə almağa başladı. Nəticədə XV əsrin 70-ci illərində Roma papası IV Sikst (1471-1484) Osmanlı imperiyası əleyhinə ittifaq yarada bildi. Onun tərkibinə Papalıq, Venesiya Respublikası, Neapol krallığı, Macarıstan, Ağqoyunlu imperiyası, Kipr krallığı və Qaraman bəyliyi daxil idi. Qaraman bəyliyinin ərazisi tezliklə osmanlılar tərəfindən işğal olundu. Qeyd etmək lazımdır ki, XV əsrin II yarısında müxtəlif Asiya və Avropa dövlətlərinin Osmanlı imperiyasının əleyhinə ittifaqda birləşməsinə dair elmi ədəbiyyatda bir sıra fikirlər mövcuddur. İ.P.Petruşevski XV əsrin 70-ci illərində Roma papası IV Sikst (1471-1484) başda olmaqla «Güclü liqa» yaradıldığını qeyd etmişdir (268, c.1, 173). Ondan fərqli olaraq C.İbrahimov osmanlılara qarşı ittifaq yaratmaq planının ümumiyyətlə baş tutmadığını göstərmişdir. O, bunu "Osmanlı təhlükəsi"nə qarşı mübarizə aparmış dövlətlər arasında kəskin ziddiyyətlərin olması ilə izah etmişdir (212, 43). Bu problemə
90
daha dərindən toxunmuş Y.M. Mahmudlu həmin dövrü ciddi şəkildə tədqiq edərək qeyd etmişdir ki, XV əsrin II yarısında Osmanlı imperiyasına qarşı Asiya və Avropa dövlətlərinin vahid hərbi-siyasi ittifaqının yaranması tarixi faktdır. Lakin o, qeyd edir ki, bu ittifaq "güclü liqa" deyildi. Bu tarixçilərin elmi nəticələrinə hörmətlə yanaşaraq qeyd edək ki, "Osmanlı təhlükəsi"nə qarşı ittifaqın baş tutmamasının başlıca səbəblərindən biri də Osmanlı sultanı II Məhəmməd Fatehin uğurlu xarici siyasəti idi. Məhz bu xarici siyasət nəticəsində həmin ittifaq "güclü liqa"ya çevrilə bilmədi. Sultan II Məhəmməd Fateh Avropa dövlətləri arasındakı ziddiyyətlərdən istifadə edərək, onların bəzilərinə güzəştlər verərək yarana biləcək ittifaqı parçaladı.
Sultan II Məhəmməd Fateh artıq bütün diqqətini ağqoyunlulara qarşı çevirmişdi. Belə şəraitdə Uzun Həsən Avropa ölkələri ilə əlaqələrini daha da genişləndirdi. Onun başlıca məqsədi isə qüdrətli Osmanlı imperiyasının hərbi qüvvələrini iki cəbhəyə parçalamaq və Avropadan odlu silahlar almaq idi (26, 94). Uzun Həsən bu tədbirləri həyata keirmək məcburiyyəti qarşısında qalmışdı (113, 307). Ağqoyunlu hökmdarı belə bir mühüm hərbi-siyasi vəzifəni yerinə yetirmək məqsədi ilə Venesiya hökuməti, Roma papası və başqa Qərb hakimləri ilə danışıqlar aparmaqdan ötəri həmin dövrdə Təbrizdə olan Venesiya səfiri Lazaro Kvirinonu öz elçisi Murad bəylə birlikdə Avropaya yola saldı. 1471-ci ilin fevralında Venesiyaya çatmış Murad bəy Uzun Həsənin məktubunu Venesiya hökumətinə təqdim etdi. Venesiya hökuməti Ağqoyunlu diplomatını yaxşı qarşıladı, lakin ona dərhal cavab vermədi. Çünki bu zaman Osmanlı imperiyasının bütün hərbi qüvvələrini ağqoyunlulara qarşı çevirmək qərarına gəlmiş Sultan II Məhəmməd Fateh Venesiyanı bitərəfləşdirmək üçün ona qarşı hərbi əməliyyatları müvəqqəti dayandırmış, Venesiya hökumətini sulh danışıqlarına dəvət etmişdi. Venesiya hökuməti də bu danışıqlarda maraqlı idi. Buna görə də birinci elçinin fəaliyyəti ilə kifayətlənməyən Uzun Həsən ikinci elçini də Avropaya göndərdi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Ağqoyunlu-Venesiya danışıqları yalnız Venesiya Respublikası ilə Osmanlı imperiyası arasında İstanbulda aparılan sülh müzakirələri pozulduqda konkret nəticə verdi (26, 94-95, 96).
91
Venesiya daha çox Uzun Həsənin hərbi qüvvələrinə ümid edirdi. Hələ Ağrıboz adasının süqutundan sonra Venesiya rəsmiləri ağqoyunluları canfəşanlıqla hərəkətə gətirməyə çalışmış, lakin buna nail ola bilməmişdilər. Lakin 1472-ci ilə doğru ağqoyunlularla müttəfiqlər arasındakı hərbi-siyasi birlik gerçəkləşdi. Ağqoyunlu hərbi qüvvələri Yusufça Mirzənin rəhbərliyi altında qaramanoğullarına yardım etmək məqsədilə məhz bu məqamda Qaraman bəyliyinin torpaqlarına daxil oldular. Müttəfiq xristian donanması osmanlılar əleyhinə hərəkət etmək üçün hazırlanmağa başlandı. Bütün bunlara baxmayaraq, Fateh Sultan II Məhəmməd ağqoyunlulara dair planlarından əl çəkmədi. Çünki artıq aşkar idi ki, Ağqoyunlular qarşıdakı müharibədə təşəbbüskar mövqedə olacaqlar. Ona görə də bu məqamadək ağqoyunlulara münasibətdə müdafiə mövqeyində olmuş Fateh Sultan II Məhəmməd birdən-birə hücum etmək qərarına gəldi. Onun əsas məqsədi düşmənlər içərisində ən güclüsü sayılan ağqoyunlulara əsaslı zərbə vurmaq, bundan sonra isə digər düşmənlərını sıradan çıxarmaq idi (102, 290). Osmanlı-Ağqoyunlu münasibətlərinin daha da kəskinləşməsində venesiyalı diplomat Katerino Zenonun xüsusi «xidmətləri» olmuşdu. Məlumdur ki, Venesiya hökuməti Osmanlı imperiyası ilə münasibətlərini müəyyənləşdirmədiyinə görə, Ağqoyunlu diplomatına dərhal cavab verməmişdi. Lakin bu münasibətlər müəyyənləşdikdən sonra Venesiya hökuməti Ağqoyunlu diplomatı Murad bəyə qəti cavab verməyə məcbur oldu. Bununla əlaqədar Venesiya Senatının xüsusi yığıncağı keçirildi (359, 140-141). Senat Murad bəylə birlikdə Ağqoyunlu sarayında xidmətə görə 1000 dukat məvacib vermək şərtilə bir nəfər səfir göndərmək barədə məxfi qərar qəbul etdi (26, 96 (6)). Lakin Ağqoyunlu sarayına gediş-gəliş yolları son dərəcə təhlükəli idi. Buna görə də osmanlıların əlinə keçməkdən qorxan diplomatlardan heç biri (Françesko Mikell və Cayomo Medi) Təbrizə yola düşməyə razı olmadı. Nəhayət, Venesiya hökuməti bu diplomatik vəzifəni Katerino Zenoya həvalə etdi. Katerino Zenonun Azərbaycana səfir göndərilməsi təsadüfi deyildi. Şərq aləmi ilə yaxından tanış olan Katerino Zeno həm də Ağqoyunlu sarayı ilə qohum idi (134, 204-205; 26, 96). Bu cəhət Venesiya diplomatına tapşırılmış hərbi-siyasi vəzifənin yerinə yetirilməsinə
92
müsbət təsir göstərə bilərdi. Venesiya hökuməti bu məqsədlə Katerino Zenoya iki yazılı təlimat vermişdi. Göstərilən təlimatlardan birincisi hələ 1471-ci ilin mayın 18-də Senatda müzakirə və təsdiq olunmuşdu (26, 96 (108-111)). Lakin o zaman Venesiya hökuməti Senat üzvü Aloizi Donatonun təklifi ilə öz müttəfiqinin (Ağqoyunlu sarayının) xəbəri olmadan İstanbuldan dəqiq xəbər alınana qədər Katerino Zenonun Azərbaycana göndərilməsini təxirə salmışdı. Məhz bu məqamda Osmanlı türkləri ilə müharibədə Venesiyanın vəziyyəti xeyli ağırlaşdı. 1470-ci ilin yayında Osmanlı türkləri 264 ildən bəri Venesiyanın işğalı altında olan Ağrıboz (Eubel) adasındakı Nerroponta sahib oldular və İtaliyaya gedən yol onların qarşısında açıldı. Venesiya hökuməti Osmanlı qüdrətini sarsıtmaq üçün mühasirə (blokada) üsuluna uyğun əzəmətli bir hərbi plan hazırlamağa başladı. Həmin plana görə, İstanbul mərkəzdə olmaqla bütün Osmanlı əraziləri ələ keçirilməli idi. Şərqdən Ağqoyunlular, şimaldan Böyük Orda, dənizdən Venesiya donanması hücum etməli idi. Bu plana görə, Ağqoyunlu padişahı Uzun Həsənlə danışıqlar aparmaq Venesiyanın ən təcrübəli senyorları-Katerino Zenoya və İosafato Barbaroya tapşırılmışdı (170, 75-76; 380, 115, 139-140). Venesiya hökumətinin 18 may 1471-ci il tarixli məxfi təlimatında Uzun Həsənlə hərbi-siyasi ittifaq bağlamaq və onu tezliklə Osmanlı imperiyasına qarşı müharibəyə qaldırmaq üçün səfir Katerino Zenonun Ağqoyunlu sarayında atacağı təqribən hər bir addım öncədən müəyyən olunurdu. Venesiya diplomatı arzuolunan məqsədlərə nail olmaq üçün bütün imkanlardan istifadə etməli idi. Katerino Zeno hətta Uzun Həsənin həyat yoldaşı-keçmiş Trabzon imperatoru IV İoannın qızı Dəspinə xatunla (Teodora və ya Feodora ilə) sıx əlaqə yaratmalı, Ağqoyunlu imperiyasını osmanlılara qarşı müharibəyə qaldırmaqda onun köməyindən istifadə etməli idi (26, 97; 57 233; 373, 492-493). Ağqoyunlu imperiyasının qüdrətli hökmdarının sarayında işə başlamış təcrübəli venesiyalı diplomat İosafato Barbaronun da fəaliyyətində bu prinsiplərə əməl olunmalı idi. Qeyd edək ki, bu dövrdə beynəlxalq aləmdə mürəkkəb siyasi vəziyyət hökm sürürdü. Həm Avropada, həm də Ön Asiyada beynəlxalq münasibətlər dəyişkən idi. Bu münasibətlər Osmanlı türklərinin siyasi, hərbi fəallığından asılı idi. II Məhəmmədin
93
rəqiblərinin düşərgəsinin daxilində ziddiyyətlər artmaqda idi. Avropanın bir sıra dövlətlərinin Osmanlı türklərinə qarşı öz hərbi qüvvələrini göndərmək istəməməsi məhz bu halın göstəricisi idi. Müttəfiqlərin bir qismi hesab edirdi ki, Osmanlı türkləri üzərində qələbə Venesiyaya qeyri-adi uğurlar gətirə bilər, çünki Venesiyanın Uzun Həsən kimi güclü bir müttəfiqi var idi (170, 76).
Osmanlı imperiyasına qarşı təşəkkül tapmış "hərbi liqa"nın uğursuzluğa düçar olacağı labüd idi. Bunu Venesiya rəhbərləri də başa düşürdülər. Onlar müharibənin bütün ağırlığını ağqoyunluların üzərinə salmaq istəyirdilər. Osmanlı və Ağqoyunlu imperiyaları arasındakı toqquşmanı sürətləndirmək Ağqoyunlu sarayına göndərilmiş bütün diplomatlara verilmiş başlıca tapşırıq idi. Məhz bunun nəticəsində osmanlıları ağqoyunluların gücü ilə məğlub etmək siyasəti yeridən Venesiya Respublikası başçıları Avropadakı digər müttəfiqlərlə əldə olunmuş razılığın əksinə olaraq osmanlılara qarşı ağqoyunlularla eyni zamanda hərbi əməliyyatlara başlamadılar. Sultan II Məhəmməd Fateh isə bundan məharətlə istifadə etdi. O, Ağqoyunlu qoşunlarının Venesiyanın, digər Avropa dövlətlərinin hərbi qüvvələri ilə birləşə biləcəyi və Uzun Həsənin qərbdən göndərilən odlu silahları ələ keçirəcəyəi yeganə hərbi-strateji məntəqə olan Qaramanın fəthini başa çatdırdı (82, 298-316). Beləliklə, Ağqoyunlu imperiyasının Aralıq dənizi sahilində Avropadakı müttəfiqləri ilə birləşmək, odlu silahlar ələ keçirmək imkanı aradan qaldırıldı. Məhz bu məqamdə osmanlılara qarşı gələcək müharibədə qələbə qazanmaq imkanı da əldən çıxdı. Hadisələrin sonrakı inkişafı göstərdi ki, aparılan danışıqlara baxmayaraq, Ağqoyunlu imperiyası Osmanlı türkləri ilə müharibədə yalqız qaldı. Uzun Həsənin bəzi gümanları özünü doğrultdu. Çünki o, Avropa dövlətlərinin verdikləri vədlərə şübhə ilə yanaşırdı. Venesiya səfiri Katerino Zenonun Ağqoyunlu hökmdarının Ərzincandakı hərbi düşərgəsindən İtaliyaya göndərdiyi 27 iyul 1473-cü il tarixli məktubu da bunu sübut edir. Məktubdan aydın olur ki, Uzun Həsən qarşıdakı hərbi əməliyyatlar zamanı Qərb dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına qarşı Avropadan vahid cəbhədə hücuma keçəcəklərinə hələ də arxayın deyildi (372, sən: 11, 131). Lakin buna baxmayaraq Uzun Həsən müttəfiqlik öhdəliklərinə sadiq qaldı.
94
Osmanlıları Qaramandan çıxarmış Ağqoyunlu qoşunları Aralıq dənizi sahilnə çıxdılar. Avropadakı müttəfiqlərlə birləşmək, Qərbdən odlu silahlar, habelə artilleriya mütəxəssisləri-topçular gətirmək üçün əlverişli imkan yarandı. Lakin Uzun Həsənin qərbdəki müttəfiqləri əldə olunmuş razılığın əksinə olaraq Aralıq dənizi sahilinə hərbi qüvvə və odlu silah göndərmədilər. İkiüzlü siyasət yeridən və ağqoyunluların hərbi uğurlarından istifadə edib dinc yolla osmanlılaradan ticarət imtiyazları qoparmaq ümidində olan Venesiya Respublikası müşahidəçi mövqeyində qaldı. Beləliklə, Vətəndən uzaq düşmüş, sayca az olan Ağqoyunlu hərbi qüvvələri müttəfiqlərin xəyanəti nəticəsində ağır vəziyyətə düşdülər. Ağqoyunlular qısa müddət ərzində əldə etdikləri böyük uğurlardan bəhrələnə bilmədilər. Qaraman ərazisi yenidən osmanlıların əlinə keçdi (26, 102-103). Təbiidir ki, Ağqounlu imperiyasının Aralıq dənizi sahilində müttəfiqləri ilə birləşmək planı Fatehi də dərindən narahat edirdi. Buna görə də o, Azərbaycana qoşun yeritmək qərarına gəldi. Avropa dövlətlərinin məkrli diplomatik siyasəti nəticəsində iki türk imperiyası müharibəyə ciddi hazırlaşırdı. Ağqoyunlu hökmdarı Osmanlı imperiyasını sıxışdırıb bütün Anadoludan çıxarmaq, dənizlərə çıxış əldə etmək istəyirdi. Fateh isə özünün arxasında olan güclü Ağqoyunlu imperiyasını sarsıtmaq, yenidən Avropaya hücum etmək qərarında israrlı idi. Ağqoyunlu padişahı öz niyyətini gerçəkləşdirmək üçün səfirlərini yenidən Avropa dövlətlərinin saraylarına göndərməyə başladı. Avropa dövlətləri, o cümlədən Venesiya Respublikası təcrübəli diplomatları vasitəsilə hər iki türk imperiyası arasında olan ziddiyyətləri daha da dərinləşdirdi. Bu diplomatik səylər öz nəticəsini verdi. 1473-cü il avqustun 1-də Malatya yaxınlığında, Fərat çayı sahilində ağqoyunlularla osmanlılar arasında qanlı döyüş baş verdi və ağqoyunlular parlaq qələbə əldə etdilər. Lakin Malatya döyüşündən 10 gün keçdikdən sonra, 1473-cü ilin avqustun 11-də Ərzincanla Ərzurum arasında - Üçağızlı dərəsində, Tərcan düzündə (bəzən bu döyüşü «Tərcan döyüşü» də adlandırırlar), Otluqbeli adlanan yerdə qeyri-bərabər döyüş baş verdi və səkkiz saat davam etmiş həmin döyüşdə ağqoyunlular məğlubiyyətə uğradılar. Bu döyüşdə Osmanlı qoşunları da xeyli
95
tələfat verdilər. Beləliklə, Otluqbeli döyüşü ilə Ağqoyunlu-Osmanlı müharibəsi (1472-1473) sona yetdi. Sultan II Məhəmməd ən təhlükəli rəqibi üzərində gözlənilmədən əldə etdiyi həlledici qələbədən sonra müharibəni davam etdirmədi. O, ağqoyunlularla sülh bağlayaraq İstanbula qayıtdı (82, 368; 26, 111-113). İki türk imreriyaları arasında baş vermiş müharibələr onların həyatına ağır təsir göstərdi. Bu müharibələrdən sonra özünə gələ bilməyən Ağqoyunlu imperiyasını Uzun Həsənin ölümündən sonra daxili münaqişələr bürüdü. Bu da Ağqqoyunlu imperiyasının süqutunda mühüm rol oynadı (331, 135-136). Canlı qüvvə və hərbi sursat cəhətdən ciddi itkilərlə üzləmiş Osmanlı imperiyasının isə Avropa ölkələri ilə bağlı olan hərbi planlarının həyata keçirilməsi yolunda əngəllər yarandı. Sultan II Məhəmməd Fatehin «İtaliya səfəri» baş tutmadı. Beləliklə, italyan dövlətləri Osmanlı hücumundan xilas oldular. Osmanlı-Ağqoyunlu müharibələrində ən çox qazanan Avropa dövlətləri oldular. Baş verən qarşıdurmasının nəticələri sonralar bir çox Şərq xalqlarının həyatına özünün mənfi təsirini göstərdi.
III FƏSİL
XVI ƏSRİN I YARISINDA AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ
OSMANLI İMPERİYASI
3.1 «Böyük coğrafi kəşflər» və onun dünya ticarət sisteminə təsiri
XVI əsrdə beynəlxalq ticarətdə böyük dəyişikliklər baş verdi. 96
Xristofor Kolumbun Amerikanı «kəşf» etməsindən (1492) və Vasko da Qamanın Ümid Burnuna gedib çatmasından (1498) sonra müstəmləkəçilik dövrü başlandı. Bu dövr isə sonrakı dörd əsr boyunca şərq ölkələrinə Qərbi Avropa siyasi hakimiyyətinin tədricən artan təsiri ilə səciyyəvidir. Avropalılar Hindistana yeni dəniz yolunu özləri üçün kəşf etdilər. Qərbi Avropanın ədviyyat bazarına birbaşa çıxışı təmin edildi (236, 126; 311, c.5, 63). Odlu silahlarla möhkəmləndirilmiş Portuqaliya dəniz donanması qısa zamanda Hind okeanı vasitəsilə ticarəti öz nəzarəti altına aldı. Həmin dövrdə bu hövzədə onların qarşılarına çıxacaq ciddi bir dəniz dövləti yox idi. Beləliklə, ümumdünya miqyasında Avropa dövlətlərinin ekspansiyasının əsası qoyuldu. XV əsrin sonu-XVI əsrin əvvəllərində Hindistan Portuqaliyanın müstəmləkəçiliyinin başlıca obyektinə çevrildi (66, 146; 189, c.5, 131; 161, 49). Kompasın tətbiqi bu dövrdə dünyada ən mühüm hadisələrdən biri oldu. Kompas italyanlara Şərqin hesabına XII əsrin sonlarından məlum idi. 1300-cü ildən sonra isə kompasdan istifadə geniş vüsət aldı (275, 112). Kompasın tətbiq edilməsi nəticəsində avropalılar tərəfindən Hindistana dəniz yolunun açılması ilə bərabər Xristofor Kolumb tərəfindən Antil adalarının, bunun ardınca Amerika materikinin «kəşf» edilməsi, ingilis iqtisadçısı Adam Smit tərəfindən bütün yeni tarixin ən mühüm amilləri sayılır. Bu amillərin təsiri altında ticarətin xarakterində əsaslı dəyişikliklər baş verdi: ticarət artıq Aralıq dənizinin, Şimal dənizinin və Baltik dənizinin məhdud hüdudlarından çıxdı, okean səciyyəsi aldı, Atlantik okeanının və Hind okeanının qovuşduğu ərazidə cəmləşdi. Orta əsrlərin məşhur tacirləri sayılan hanzalılar (alman liman şəhərlərinin ittifaqına daxil olanlar), italyanlar bu ticarətdə hakim mövqeyə malik ola bilməzdilər. Atlantik okeanına yaxın olan ərazilərdə yaşayan xalqlar həmin ticarətə yiyələndilər, onun sahibinə çevrildilər. Portuqallar, ispanlar, hollandlar, ingilislər, fransızlar bu xalqlar sırasında idilər. Onlar 300 il ərzində beynəlxalq ticarətə nəzarət etmək uğrunda çəkişdilər (236, 126).
Okean ticarətinin inkişafı yeni müstəmləkəçilyin yayılmasına təkan verdi. Yeni müstəmləkəçilik XVI əsrdən başlandı, dünya bazarının təşəkkülünə səbəb oldu. Dünya ticarətinin inkişafı, Avropa
97
sərmayəsinin təsərrüfat ucqarlarında genişlənməsi üçün şərait yarandı. XVI əsrin sonlarına doğru Yer kürəsinin avropalılara məlum olan hissəsi ekvatordan yuxarı istiqamətdə 6 dəfə artdı (275, 115; 250, 81-82). Müstəmləkəçiliyin müsbət rol oynaması da qeyd olunmalıdır. Bu hadisəyə müsbət və mənfi xüsusiyyətlər məcmusundan yanaşılmalı və etiraf olunmalıdır ki, bu sistem cəmiyyətin tarixi inkişafının müəyyən mərhələsində kapitalizmin obyektiv nəticəsidir (291, 207). Bu baxımdan XVI yüzillik Qərbi Avropada «kapitalizm dövrünün ilk əsri» sayılır (284, 4). Çünki XVI əsr Qərbi Avropa həyatında yeni coğrafi kəşflər və beynəlxalq münasibətlərin təşəkkülü ilə, Avropada, Asiyada, Amerikada böyük ictimai sarsıntılarla səciyyəvi olmuşdur. XVI əsrdə Avropa elmində, texnikasında, gəmiqayırma sənətində və dənizçilikdə xeyli irəliləyişlər baş verdi. XIV əsrdən başlayaraq inkişaf edən xəritəçilik bu əsrdə yeni vüsət aldı. Xəritələr kütləvi şəkildə hazırlanmağa başlandı. Hərbi və sürətli gəmilərlə yelkənli gəmilərin qurulmasında yaxınlaşmalar baş verdi (ensiz və uzun qalerlər). Qalerlər dairəvi şəkil aldı. Yeni okean gəmisi olan karavellalar (birgöyərtəli, hündürbortlu yelkənli gəmilər) meydana çıxdı. Karavellalar dünya tarixində ilk okean gəmiləri oldular (256, 104-105; 275, 112-115). XVI əsrdən inkişaf edən diplomatik əlaqələr yeni istiqamətlərdə davam etməyə başladı. Məhz buna görə də yeni dövrün diplomatiya tarixi XVI əsrin sonlarından başlanır, Birinci Dünya müharibəsinin sonuna-Versal sülhünün (1919) bağlanmasına qədər davam edir. Həmin dövrdən başlayaraq dünya ticarət əlaqələri genişlənməyə başladı. Əmtəə-pul münasibətləri daha da möhkəmləndi. Dünya ticarət yolları, mərkəzləri Aralıq dənizindən və Baltik dənizindən Atlantik okeanına keçir, bu isə italyan və alman ticarətinə dağıdıcı zərbə endirirdi (218, c.1, 167; 221, c.7, 74). 1498-ci ildə Hindistan sahillərində görünmüş Qərbi Avropa gəmilərinin tezliklə Uzaq Şərqə doğru irəliləməsi, onların dənizlərdə Çinə yönələn ticarət yollarını ələ keçirməyə başlaması məhz bu ekspansiyasının nəticəsi idi (226, 132). Beləliklə, beynəlxalq ticarət kapitalizmin üzvi tərkib hissələrindən biri kimi inkişaf etməyə başladı (263, 13). Müstəmləkəçilik dövrünün başlanması ilə XV-XVII əsrlərdə dəniz vasitəsilə yükdaşımalar da sabit səciyyə almağa başladı, bu
98
yükdaşımaların coğrafiyası genişləndi. Bu yükdaşımalar artıq müstəmləkə ticarətinə xidmət edir, ilkin sərmayənin yaranmasında fəal rol oynayır, müstəmləkə sisteminin təşəkkülü prosesinə təkan verirdi (263, 48). Qərbi Avropa ölkələrinin iqtisadi tarixinə baxış beynəlxalq ticarətə nəzarət mərhələlərinin də dövrləşdirməsinə də imkan verir: XVI-XVIII əsrlərin ticarət tarixi mərhələsində öncə hökmran mövqelər portuqallara və ispanlara məxsus idi (təxminən 1600-cı ilə qədər), sonra isə liderliyi hollandlar və ingilislər ələ keçirdilər (XVII-XVIII əsrlər). Holland-ingilis rəqabətində İngiltərə qalib gəldi və XVIII əsrin sonunda «birinci Dünya ticarət imperiyası» adını aldı. XVI əsrdə isə Afrikanın qərb və Hindistanın Malabar, Kambay və Koromandel sahillərindəki kəşflər Qərbi Avropada ilkin olaraq portuqallara məxsus idi. Onlar Seylon, Malakka, Zond (Sumatra, Yava, Çelebes) və Moluka adalarında (bu adaları «ədviyyat adaları» adlandırırdılar), 1563-cü ildə isə Çində Makao adalarında möhkəmləndilər. "50 il ərzində onlara Maderadan Yaponiyaya qədər, 150 dərəcəlik en dairəsində özlərinin faktoriyalarını yaratmaq müəssər oldu" (236, 128). Bu isə onların Avropa ekspansiyasında liderlik mövqeyini təmin etdi. Avropa portuqal və ispan müstəmələkəçiliyi vasitəsilə dünya iqtisadi sisteminin bir hissəsinə çevrildi. Ədviyyat və ətirli maddələrlə, şəkər və pambıqla ticarət portuqalların əlinə keçdi. XVI əsrdə ədviyyat ticarəti bütünlüklə Portuqaliyanın inhisarında elan olundu. Lissabon beynəlxalq ticarətin mərkəzinə çevrildi. Məhz bu şəhər Hindistan-Avropa əlaqələrinin həyata keçirilməsində vasitəçi rolunu oynamağa başladı. Lissabona daşınan Hindistan məhsulları digər ölkələrə aparılırdı. Portuqallar Hind okeanının yeganə hakimi sayılırdılar. Hind okeanında Ərəb tacirlərinin iştirakı sıradan çıxarıldı, İran-Hindistan ticarəti isə onların istehkamlarından yan keçirdi, heç bir gəmi onların icazəsi olmadan Hind okeanında üzə bilməzdi, əks halda həmin gəmilərə «quldur gəmiləri» kimi baxılırdı. Bağlanan bütün müqavilələrdə ticarət yalnız portuqallara məxsus olan sahə kimi qeyd edilirdi (236, 128; 208, 369, 427; 189, c.5, 133). Portuqalların Hindistanda görünmələri və Hind okeanı hövzəsinə nəzarət etmələri Avropada, Yaxın və Orta Şərqdə qüvvələr müvazinətini pozdu. Sahib olduğunu qorumağa və Hindistan ticarətində yeganə hökmran rolunu
99
saxlamağa çalışan Portuqaliya üçün bu ticarətdə öz rəqiblərinin - Misirin (1517-ci ildən sonra Osmanlı imperiyasının) və Qırmızı dəniz vasitəsilə Hindistan məhsulları üzərində inhisar mövqeyini tutan Venesiyanın ticarət fəaliyyətini blokadaya almaq vacib idi. 1520-ci ildən başlayaraq məhz bu plan əsasında Portuqaliya ilə Efiopiya (Həbəşistan) arasında əlaqələr yarandı. Afrikanın bu dövləti ilə əlaqələr quran Portuqaliya onun üzərində öz siyasi və ideoloji hökmranlığını bərqərar etməyə cəhd edir, Efiopiyanın müsəlmanlar tərəfindən fəthinə mane olmaq istəyirdi. Hindistan ticarətindən əldə olunan gəlirin və bu ticarətdə inhisar mövqeyinin əhəmiyyətini dərindən dərk edən portuqallar çalışırdılar ki, hazırladıqları xəritələr gizli qalsın və sahib olduqları Afrika əraziləri barədə məlumatlar Avropada yayılmasın. Dənizçilərə onların səyahətləri və kəşfləri barədə susmaq əmri verilmişdi. Bu barədə təsvirlər salnamələrdən pozulmuş və xəritələr çıxarılmışdı. Xəritələrin hazırlanması məsələsi Portuqaliya kralının səlahiyyətində olduğu elan edilmişdi (312, 138-139). Beləliklə, XVI əsrin ortalarına doğru portuqallar Hind okeanını qövsvari əhatə edən və bir-birindən uzaq məsafələrdə yerləşən hərbi-dəniz bazaları sisteminə istinadlanan böyük müstəmləkə imperiyasını yaratdılar. Portuqaliya müstəmləkəçiliyində xüsusi xidmətləri olmuş D.Albukerki hakimiyyətin illik gərinin bir milyon kruzado olduğunu göstərirdi. XVI əsrdə Portuqaliya müstəmləkəçiliyinin ən yüksək həddə çatmasını tədqiqatçılar bir neçə səbəblə izah edirlər. Əvvəla, bu dövrdə Portuqaliya əlverişli coğrafi məkanda yerləşirdi, sərfəli beynəlxalq siyasi şəraitlə üzləşmişdi. Portuqaliya bu əlverişli şəraitdən istifadə etməklə Atlantik okeanının sahillərində, Aralıq dənizinin ticarət yollarında, Şimali Afrikada və Levantda, Qərbi və Şimal-Qərbi Avropada möhkəmlənmişdi. İkincisi, Portuqaliya həmin dövrdə Avropanı bürümüş daxili çəkişmələrdən kənarda idi. Bu isə ona digər Avropa dövlətlərindən fərqli olaraq öz gücünü dəniz ekspansiyalarına döğru yönəltməyə imkan verirdi. Portuqaliyanın qələbələrini şərtləndirən səbəblərdən biri də Asiya və Afrikanın iri dövlətlərinin daxili müharibələrdə və münaqirşələrdə çəkişməsi oldu. Həmin dövlətlər ağır siyasi vəziyyətdə idilər. Buna görə də onlar müstəmləkəçilərə qarşı birgə müharibə apara bilmədilər.
100
Tədqiqatçıların fikrincə, Portuqaliyanın qələbələrini sürətləndirən mühüm amillərdən biri də Asiya, Afrika və Cənubi Amerika xalqlarının, dövlətlərinin daxilən möhkəm birliyə malik olmaması idi. Bu isə portuqallara üç materikdə tezliklə möhkəmlənməyə şərait yaradan əsas səbəblərdən idi. Yaranmış əlverişli şəraitdən bəhrələnən portuqallar tayfalar, irqlər, dinlər arasındakı fərqlərdən, çəkişmələrdən məharətlə istifadə edir, onları bir-birinə qarşı qoyur və onların üzərində öz nəzarətlərini qururdular (312, 143-144). O da məlumdur ki, Hindistana ilkin ekspedisiyalarda portuqallarla birlikdə italyan və alman tacirləri də iştirak edirdisə, bir müddətdən sonra onlar bu yarımadadan, ticarət əməliyyatlarından uzaqlaşdırıldılar. Daha sonralar isə öncə bütün portuqalların üzünə açıq olan ticarət tədricən Portuqaliya kralının əlində cəmləşməyə başladı, yəni inhisara alındı (istiot ticarətinin artıq birbaşa kralın inhisarında olduğu elan edilmişdi). Lakin "Portuqaliyanın dəniz işğalları" uzun çəkmədi. Çünki Portuqaliya Avropa dövlətləri içərisində müstəmləkəçilik fəaliyyətinə lazımi səviyyədə hazırlıqlı deyildi. Tədqiqatçılar Portuqaliyanın fəaliyyətini «dəniz quldurlarının yüksək sürət götürməsi» ilə müqayisə edirlər. Portuqallarla bağlı hindlilər belə deyirdilər: "Tanrının insanlara rəhmi gəlib ki, portuqallar pələnglər və şirlər kimi az olublar, əks halda onlar bütün insan nəsillərini məhv edərdilər" (236, 128).
XVI əsrdə «coğrafi kəşflər» adı altında baş verən yeni hadisələr Avropaya qiymətli metalların axınını təmin etmiş, Qərb dövlətləri arasında Yeni Dünya sistemində nüfuz qazanmaq uğrunda mübarizə başlanmışdı. Bu zamana qədər isə Hindistan məhsulları ərəb gəmiləri ilə Qırmızı dənizə, Bəsrə körfəzi vasitəsi ilə Suriya limanlarına və ya İsgəndəriyyəyə gətirilir, buradan Venesiya gəmiləri ilə Avropaya daşınırdı (41, 457, 461). Hindistandan daşınan ədviyyat məhsullarına nəzarət edən portuqallar Bəsrə körfəzinə də yiyələnmək üçün bir sıra tədbirlərə əl atdılar. Cahit Doğan bu hadisəyə əsaslanaraq müqayisəli təhlil aparmışdır. Həmin tədqiqatçı qeyd edir ki, Hindistandan əldə edilən ədviyyat, civit, xam ipək və s. məhsullar Hələb yolu ilə daşındığı təqdirdə 1.465.000 filori ödəmək lazım olduğu halda, bu əmtəələr Ümid Burnu yolu ilə nəql edilərkən həmin məbləğ 511 min
101
filori olurdu. Qalan 954 min filorilik fərq isə imperiyanın (Osmanlı-D.Ə.) gömrük və vergi qiymətləri olmuşdur. Onu da nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, bu qiymətlər bir və ya bir neçə gəminin bir səfərinə aiddir. Buna görə də portuqalların Uzaq Şərq ticarətini inhisara almaqla Hindistan məhsullarını bu yolla Avropaya daşımaları qısa zamanda Aralıq dənizi ticarətinin böhrana sürüklənməsinə səbəb olmuşdu. Böhranın təsir qüdrətini sübut etmək üçün bir faktı göstərmək kifayətdir: 1504-cü ildə İsgəndəriyyəyə və Beyruta gedən Venesiya gəmiləri ədviyyat ala bilməmişdilər. Hind okeanında Portuqaliya hakimiyyəti tədricən artmış və bu artıma görə də Anadolu və Suriya vasitəsilə aparılan Aralıq dənizi ticarəti də əhəmiyyətini itirməyə, Osmanlı imperiyasının gəlirləri isə azalmağa başlamışdı (66, 146-147). Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, Yavuz Sultan Səlimin Misirə və Azərbaycana hərbi yürüşlərini zəruriləşdirən səbəblər bunlar idi. Misiri fəth etməklə Şərqi Afrika sahillərini öz əlində saxlamaq istəyən Sultan Səlim Səfəvi dövlətinin ərazilərinə sahib olmiaqla Hörmüzə və Bəsrəyə yiyələnmək və bununla da portuqalların Hind okeanında ağalığına son qoymaq istəyirdi. Portuqallar da Misirə yiyələnməklə bu ərazilərdə gedən ticarəti bütünlüklə öz əllərində saxlamağa çalışırdılar. Aralıq dənizində mübarizə aparan osmanlılar okean ticarət yolunun əhəmiyyətini yaxşı anlayırdılar. Buna görə də hələ II Bəyazid Portuqaliyanın Qırmızı dənizdə və Hind okeanında hakimiyyətini sarsıtmaq üçün mübarizə edən Misir Məmlük sultanı Qansunu dəstəkləmiş, Süveyşdə osmanlı ustalarının nəzarəti ilə otuz qaler düzəldilməsi üçün lazımi materiallarla birgə 300 dəmir top, 150 dirək, 3000 kürək, zəruri miqdarda yelkən və s. ilə bərabər səkkiz gəmi yollamışdı. Bu ləvazimatların aparılmasına və gəmilərin hazırlanmasına Kamal Rəis rəhbər təyin edilmişdi (41, 458-459). 1509-cu ildə Qansu Quri (1500-1516) Qırmızı dənizdə portuqallarla döyüşmək üçün lazımi donanma materiallarını və odlu silahı Osmanlı imperiyasından istəmişdi. Osmanlı imperiyası da 1511-ci ildə 400 top, 300 tüfəng, 30000 ox, 40000 kantar barıt və bir qədər də mis göndərməklə Misir məmlüklərini portuqallara qarşı mübarizədə dəstəkləmişdi. Bu yardımlarla birgə gəmi həzırlamaq üçün əsgərlər də göndərilmişdi (46, 795-798). Misirin Osmanlı sultanı tərəfindən
102
fəthinin Osmanlı-Portuqaliya münasibətlərinə təsirini göstərmək üçün oraya göndərilmiş Salman Rəisin raportlarına diqqət yetirmək kifayətdir. Salman Rəis Misirin fəthindən sonra - 1525-ci ildə yazdığı raportda sultanın diqqətini Qırmızı dənizə və Hind okeanına çıxışın, bu dənizlərdə portuqallarla rəqabətə girməyin, ticarət yollarında bəhrələnməyin faydalarına yönəltmiş və bu məqsədlərə nail olmaq üçün güclü bir donanma qurulmasının vacibliyini qeyd etmişdi (41, 458-459).
3.2. XVI əsrin I yarısında Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və bu əlaqələrin
Səfəvi–Osmanlı, Səfəvi-Avropa münasibətlərinə təsiri.
XVI əsrin əvvəllərində Portuqaliyanın okean ticarətini inhisara almaq cəhdləri Osmanlı imperiyasının ticari maraqlarına zərbə endirdi, onun ticarət hökmranlığında ciddi təhlükəyə çevrildi. Digər tərəfdən, Portuqaliyanın Hörmüzdə möhkəmlənmək istəyi XVI əsrin əvvəllərində Asiyada Ağqoyunlu imperiyasını əvəzləmiş qüdrətli Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının (1501-1736) maraqları ilə toqquşurdu. Məlumdur ki, portuqaliyalılar Hörmüzdə görünərkən həmin məntəqə Azərbaycan Səfəvilər imperiyasından vassal asılılığında idi (179, 31). Bu asılılıqdan qurtulmağa çalışan Hörmüz şeyxi ilkin mərhələdə portuqallarla danışıqlara başladı. Danışıqlar yolu ilə bu məntəqəyə sahib olmaq istəyən azsaylı portuqallar Hörmüzün əzəmətli qoşunları qarşısında fövqəladə bir qorxu və həyəcan hissi keçirirdilər. Lakin aparılan danışıqlar bir nəticə vermədi və tərəflər arasında qanlı bir döyüş başlandı. Nəticədə Hörmüzü müdafiə edənlərin çoxu öldürüldü və bu məntəqə portuqaliyalılara təslim edildi (1507-ci ilin oktyabrında). Hörmüz qoşunları və dəniz təchizatı Albukerkinin qüvvələrindən üstün idi, lakin Hörmüz adasının portuqaliyalılar tərəfindən tutulması onların toplara və odlu silahlara malik olması sayəsində mümkün olmuşdu. Tərəflər arasında bağlanmış müqavilə portuqallara Hörmüzdə geniş fəaliyyət imkanları yaratdı. Həmin müqaviləyə görə, Hörmüz şeyxi Portuqaliya kralına
103
xərac verməli və ona tabe olmalı idi. Hörmüz şeyxi Portuqaliya kralına 5 min əşrəfi məbləğində müharibə cəriməsi (kontribusiya) və həmçinin hər il 15 min əşrəfi məbləğində xərac verməyi öhdəsinə götürürdü. Hörmüzə gətirilən Portuqaliya məhsulları vergilərdən və gömrük rüsumlarından azad olunurdular. Hörmüz gəmiləri Portuqaliya tərəfinin icazəsi olmadan ticarət edə bilməzdilər. Hörmüz şeyxi Portuqaliya əmirlərının yaşayışı üçün xüsusi yer ayırmalı idi. Hörmüzdə portuqaliyalılar tərəfindən alınan məhsulların vergisi və dəyəri Hörmüz əhalisi və təbəələri üçün də eynilə, müəyyən edilmiş miqdarda olmalı idi. Hörmüzdən başqa yerlərə göndərilən əmtəələrdən də vergi alınmalı idi. Bunun müqabilində Portuqaliya kralı məntəqənin idarəçilik məsələsində Hörmüz şeyxinin şərtlərini qəbul etdi, Hörmüzün müdafiə işlərində ona yardım etməyi öhdəsinə götürdü. Hörmüz sularında gəmiçilik azad hesab edilirdi (40, 230-231; 304, 35; 367, 110-128). Hörmüzün beynəlxalq ticarətdə tutduğu mövqeyi nəzərə alsaq, portuqalların əldə etdikləri nəticə həddən artıq uğurlu idi. Hörmüz boğazı İran körfəzində mühüm strateji mövqeyə malik olan ərazi idi. Adətən Hörmüz haqqında danışarkən deyirdilər ki, burada "yeddi iqlimdən gələn tacirlər" vardır (304, 29-32). Hörmüzün sərvəti barədə vaxtilə venesiyalı Marko Polo (XIII əsr) (227, 211) və Tver taciri Afanasi Nikitin də bəhs etmişlər (255, 55, 63-64). Hörmüz barədə portuqallar belə deyirdilər: "Əgər Dünya bir üzük olsaydı, Hörmüz onun almazı ola bilərdi" (304, 32). Hindistan və Çin ticarətini Avropa ilə əlaqələndirən Hörmüzün əhəmiyyəti o dərəcədə böyük idi ki, avropalılar bu ticarətdə vasitəçilik uğrunda daim mübarizə aparırdılar. Hələ 1306-cı ildə genuyalılar Hörmüzdə gəmilər hazırlamağa cəhd etmişdilər (304, 32). Beləliklə, mühüm bir ticarət mərkəzi portuqalların əlinə keçdi. Hörmüz portuqallırın Hindistana yönələn okean yolunda başlıca məntəqə rolunu oynamalı idi. Bu məntəqəyə sahib olmuş portuqallar Hindistan və səfəvilər arasında gedən bütün okean ticarətini ələ keçirmək və səfəviləri bu ticarətdə bütünlüklə özlərindən asılı hala salmaq istəyirdlər. Həmin ticarət öz həcminə görə çox böyük idi. O, səfəvilərə hədsiz dərəcədə gəlir gətirirdi. Başlıca əmtəə isə ədviyyat idi. Səfəviləri Hindistan tacirləri ədviyyatla təmin edirdilər. Portuqaliya Hörmüzü ələ
104
keçirdikdən sonra hind tacirlərinin Səfəvi dövləti ərazilərinə gətirdikləri ədviyyatın həcmi kəskin şəkildə azaldı. Həmin ədviyyata sahib olan portuqallar isə bu məhsulu okean yolu ilə Qərbi Avropya daşıyır, baha qiymətə satırdılar. Hörmüzü ələ keçirdikdən sonra Hindistanla səfəvilər arasında gedən okean ticarətini inhisara almış portuqallar səfəvilərə özlərinin ticarət şərtlərini qəbul etdirməyə başladılar. Məhz buna görə də səfəvilərlə portuqallar arasında ciddi ticarət ziddiyyətləri yarandı. Bu isə tez-tez hərbi toqquşmalara gətirib çıxarırdı. Bu cür toqquşmalar zamanı portuqallar səfəvilərin Hörmüzə çıxışını bağlayır, bununla səfəvilərin Hindistanla okean ticarəti kəsilirdi. Bu tədbir nəticəsində Azərbaycan Səfəvi imperiyasına böyük ziyanlar dəyirdi. Beləliklə, Portuqaliya ilə Səfəvi imperiyası arasındakı münasibətlər düşmənçilik səciyyəsi daşıyırdı (321, 117-118).
Avropadan şərqə doğru yeni dəniz yolunun açılması Misirin, Osmanlı imperiyasının və Venesiyanın ticarətinə xeyli təsir etdi, lakin portuqalların dəniz ticarətini, əlaqələrini lazımi səviyyədə idarə edə bilməməsi tezliklə öz nəticələrini verdi (304, 33; 203, 134). Bunun nəticəsində Venesiyanın ədviyyat bazarındakı ticarəti portuqallar tərəfindən qısa müddət ərzində ziyan çəkdi. Ədənin Osmanlı türkləri tərəfindən tutulması isə portuqalların dəniz ticarətinin, əlaqələrinin zəif olduğunun aşkar göstəricisi idi. Bu hal özünü digər sahədə də göstərirdi: Həmin dövrdə beynəlxalq ticarətdə mühüm əmtəə sayılan istiot hər iki yolda (okean yolu ilə və quru yolla, köhnə yolla) eyni qiymətdə idi. 1550-1570-ci illər arasında Avropaya hər iki yoldan təxminən eyni həcmdə istiot və digər ədviyyat məhsulları daxil olurdu. Yalnız Osmanlı imperiyası ilə İspaniya arasında baş vermiş müharibələr zamanı Aralıq dənizində ədviyyat ticarəti dayandırıldı. Lakin XVI əsrin sonlarına doğru bu hövzədə ədviyyat ticarəti yenidən çiçəklənməyə başladı. XVII əsrdə Avropada ədviyyat ticarətini öz inhisarlarına almış hollandlar Venesiyanı bu bazardan tamamilə sıxışdırıb çıxardılar və ədviyyat bazarında Venesiyanın üstünlüyünə son qoydular (203, 134).
Beynəlxalq aləmdə baş verən bu hadisə Azərbaycana da öz təsirini göstərdi. Azərbaycanın beynəlxalq ticarətdə çəkisi yenidən
105
artdı. Konstantinopolun süqutundan sonra Azərbaycanın Avropa ilə zəifləmiş ticarət əlaqələri XVI əsrin əvvəllərində canlanaraq davamlı hal almağa başladı. Şərqə yeni dəniz yolunun açılmasından sonra beynəlxalq aləm iki düşərgəyə bölünmüşdü: Okean ticarəti portuqalların və ispanların əlində cəmləşmişdi, ona görə də Avropanın digər dövlətləri Levant ticarətinə xüsüsu əhəmiyyət verir, Azərbaycanla qarşılıqlı əlaqələr yaradaraq, onun əraziləri vasitəsilə Hindistana çıxmağa çalışırdılar. Həmin dövlətlər üçün iqtisadi maraq ön sırada idi. Çünki kapitalizmin inkişafının ilkin mərhələsində mühüm rol oynayan manufakturalar Azərbaycanda, İranda olan xam ipəyə möhtac idilər. Bu baxımdan XVI əsrin əvvəllərinə dair Azərbaycanın və İranın Avropa həyatına təsirini dəyərləndirməmiş V.V.Bartoldun fikirləri ilə razılaşmayan E.S.Zevakinin elmi nəticəsi təqdirəlayiqdir. Vaxtillə V.V.Bartold yazmışdı: "İran dünya ticarətində yalnız ikinci dərəcəli rol oynaya bilərdi. Çünki karvan ticarəti başlıca yeri tutmurdu. İranla dəniz ticarəti isə avropalılara Hindistanla ticarət əlaqələrini tamamlamaq üçün lazım idi. Bu ticarət isə o qədər də gəlirli deyildi. Avropalılar xüsusilə Şah I Abbasın dövründə İrana özlərinin siyasi məqsədlərini gerçəkləşdirmək üçün diqqət yetirməyə başladılar. Həmin dövrdə bəzi Avropa dövlətləri İrana ən təhlükəli düşmən saydıqları Osmanlı imperiyasına qarşı müttəfiq tapmaq niyyəti ilə yanaşırdılar. İqtisadi maraq bundan sonra gəlirdi ki, onlar ticarətdən istifadə etməklə bundan bəhrələnməyə çalışırdılar"(172, 112). Lakin bu müəllif digər bir kitabında bu cür müddəa irəli sürmüşdür: «Dünya ticarət yolunun istiqamətinin dəyişməsinə baxmayaraq, İranla ticarət bu dövrdə avropalılar üçün müəyyən əhəmiyyət kəsb edirdi. Avropalı tacirlər İrana başlıca olaraq Gilan ipəyi və qiymətli daş-qaş almaq üçün gəlirdilər» (173, 104-105; 206, 129). Göründüyü kimi, bir sıra Avropa dövlətləri üçün iqtisadi maraq daha önəmli idi və həmin dövrdə xarici bazarlarda Gilan ipəyi xüsusi qiymətə malik idi. Bəlli olur ki, V.V.Bartoldun əsərində bu sahədə problem məsələyə geniş aspektdən yanaşılmamasıdır: XV əsrin sonlarından etibarən, beynəlxalq aləmdə baş vermiş dəyişikliklərə uyğun olaraq Azərbaycan bir sıra Avropa dövlətləri üçün həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən mühüm əhəmiyyət kəsb
106
edirdi. Bu baxımdan E.S.Zevakinin V.V.Bartoldun «XVII əsrdə Avropa üçün İran və Azərbaycan ticarətinin ikinci dərəcəli olması» haqqındakı müddəalarının Şefer tərəfindən sənədlərlə tədqiq olunmasını göstərməsi maraqlıdır. Əslində, E.S.Zevakin Şeferə istinad etməklə müəyyən məsələlərə aydınlıq gətirməyə çalışır. Şeferin məlumatlarından aydın olur ki, nəzərdən keçirilən dövrdə Fransa, Hollandiya və İngiltərə İranla ticarətə Hindistan ticarətini tamamlamaq vasitəsi kimi yanaşırdılar. Bununla bağlı E.S.Zevakin qeyd edir ki, V.V.Bartoldun "XVI-XVII əsrlərdə İran-Avropa əlaqələrində başlıca məqsəd Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə idi" müddəası ilə razılaşmaq qeyri-mümkündür. Bu müəllif onu da qeyd edir ki, əgər XVI əsr üçün bu müddəanı qəbul etmək mümkündürsə, XVII əsr üçün ön planda yalnız iqtisadi amil ola bilər. O, daha sonra qeyd edir ki, "doğrudur, Hindistana yeni dəniz yolunun açılmasından sonra İranın Asiya bazarlarında mərkəz rolunu oynaya bilməməsinə baxmayaraq, bu ölkə Avropa tacirləri üçün iqtisadi əhəmiyyətini itirməmişdi. Avropalı tacirlər qiymətli İran və Azərbaycan ipəyinin idxalında maraqlı idilər" (206, 129-130). XVII əsrdə Aralıq dənizi artıq beynəlxalq ticarətin mərkəzi mövqeyini itirmişdi; yeni dəniz yolunun açılması ilə Şərq məhsulları yeni yollarla daşınmağa başlandı və Suriyanın, Misirin dənizsahili şəhərləri qərbi başlıca olaraq Levant əmtəələri ilə təchiz edirdilər. Bütün bunlara baxmayaraq, bu tənəzzül qeyd edilən səviyyədə deyildi; yalnız XVII əsrin ortalarında Hindistan məhsullarının Hələbə və Qahirəyə axını dayandırıldı, lakin Smirna və Hələb limanları hələ də İran və Azərbaycan əmtəələri üçün başlıca bazarlar idilər. Buna görə də E.S.Zevakin Massona istinad edərək yazır ki, "XVII əsrin ortalarında Smirnada, Konstantinopolda (İstanbulda-D.Ə.) və İsgəndəriyyədə ingilis şirkətlərinin fəaliyyəti Hindistanla ticarətdən az əhəmiyyətli deyildi. Levantdakı ticarət isə hollandlar üçün Hindistanla ticarətə bərabər idi" (206, 129-130). Bu isə sübut edir ki, İranla və Azərbaycanla iqtisadi əlaqələr bəzi Avropa dövlətləri üçün ümdə məsələ idi. Bu dövlətlər sırasına İngiltərə, Hollandiya və Fransa daxil idilər. Digər Avropa dövlətləri üçün isə Azərbaycan Osmanlı imperiyasına qarşı siyasi məqsədlər baxımından daha vacib idi. Bu dövlətlərin sırasına Portuqaliya krallığı, İspaniya,
107
Papalıq, Habsburqlar imperiyası daxil idilər.Beləliklə, XV əsrin sonlarında-XVI əsrin əvvəllərində okean
ticarətinin yaranması beynəlxalq əlaqələrdə Azərbaycanı həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən önə çıxardı. Okean ticarətindən kənarda qalmış Avropa dövlətləri Azərbaycanla əlaqələr hesabına özlərinin iqtisadi maraqlarını təmin etməyə, Hindistana çıxışa nail olmağa, okean ticarətində ilkin olaraq inhisarçılığı ələ keçirmiş Avropa dövlətləri isə Azərbaycanla siyasi əlaqələr qurub onunla birgə özlərinin ən güclü rəqibi olan Osmanlı imperiyasına qarşı çıxış etməyə çalışırdılırar. Azərbaycanın maraqları da onların maraqları ilə üst-üstə düşürdü. XVI əsrin əvvəllərində Portuqaliyanın Hind okeanında ekspansiyası Asiya miqyaslı ticarətin quruluşuna ciddi təsir göstərə bilmədi. Hətta XV əsrin sonlarında Afrikanı əhatə etməklə Hindistana gedən ticarət yolunun avropalılara məlum olması Osmanlı ərazilərindən keçməklə Levanta istiqamətlənən tranzit ticarətinin əhəmiyyətini azalda bilmədi. Hindistana dəniz yolunun avropalılar tərəfindən mənimsənilməsi az sonra müsəlman dövlətlərinin maraqlarına ciddi təsir göstərdi. Məhz həmin dövrdən etibarən özündə lazımi qüvvə olduğunu hiss edən Avropa kapitalizmi İslam dünyasını özünün fəal müsətəmləkəçilik ekspansiyasına, təşəkkül tapan kapitalist dünya sisteminin ucqarına çevirdi. Bu təhlükəni Osmanlı imperiyasının hakim dairələri hiss edirdilər. Lakin onlar həmin təhlükənin gələcəyini, müsəlman dövlətləri üçün meydana çıxaracağı tarixi nəticələri irəlicədən dərk edə bilmədilər. Sonrakı tarixi hadisələr sübut edir ki, Osmanlı sultanları yeni siyasi məqsədlərini məhz bu dövrdən müəyyən etməyə başladılar. Bu siyasətin mərkəzində isə cənub dənizlərinə çıxışı əldə etmək, Osmanlı imperiyasını nəinki dünya quru ticarət yollarına nəzarət edən, eyni zamanda dəniz imperiyasına çevirmək məqsədləri dayanırdı. Sultanların əsas məqsədi okean sahillərindəki bütün liamanlara sahib olmaq, həmin limanları Avropa dövlətlərinin işğallarından qorumaq və nəticədə beynəlxalq ticarətdə dövrün mövcud vəziyyətini saxlamaq idi. Bu nəhəng planın həyata keçirilməsi yolunda Osmanlı hökmdarlarının qarşısında iki ciddi maneə dayanmışdı: 1) İran körfəzinə çıxışı əldə saxlayan gənc Azərbaycan Səfəvilər imperiyası; 2) Qırmızı dənizdə
108
və Hind okeanının ərəb sahillərindəki limanlara nəzarət edən, lakin tənəzzül etməkdə olan Misir məmlükləri dövləti. Beləliklə, orta əsrlər müsəlman dünyasının üç nəhəng imperiyasının maraqları bir–biri ilə toqquşurdu. Bu mənada Türkiyə tarixçisi X. İnalcıkın qənaəti çox obyektivdir. O, qeyd edir ki, Osmanlı fəthlərinin şərqə doğru istiqamətini məhz ticarət yolları müəyyənləşdirdi (204, 134; 253, 29; 85, 51). Belə bir şəraitdə, XVI əsrin əvvəllərində yaranmış Azərbaycan Səfəvilər imperiyası o qədər də asan bir durumla üzləşməmişdi. Azərbaycanda mərkəzləşdirilmiş imperiyanın yaradılması istiqamətində ciddi tədbirlər Şah I İsmayılın dövründə (1501-1524) görüldü. Böyük bir siyasi-ideoloji sistemin təməli üzərində yeni dövlət qurmuş Şah I İsmayıl Ağqoyunlu imperiyası hakimlərinin apardıqları daxili və xarici siyasətinə qarşı ümumxalq narazılığından istifadə edərək onun varlığına son qoymuş və 1499-1508-ci illər ərzində Azərbaycanı, təqribən bütün İranı, indiki «Ermənistan» və indiki «Gürcüstan» ərazilərini, Ərəb İraqını əhatə edən güclü bir imperiya yaratmışdı (26, 129-130; 268, c.1, 201-210, 225-235; 7, 39-59; 359, 158-159; 352, 1025a; 345, 179-206). Səfəvilər elə bir dövrdə hakimiyyətə gəlmişdilər ki, artıq beynəlxalq aləmdə ciddi, əsaslı dəyişikliklər baş vermiş, avropalılar Hindistana yeni yol açmaqla tarixə ümumdünya səciyyə vermiş, Yeni Dünya nizamı təşəkkül tapmağa başlamışdı. Avropada baş vermiş hadisələr həm dövlətçiliyə, həm də beynəlxalq aləmə münasibətdə bu bölgədəki dövlətləri iki fərqli düşərgəyə parçalamışdı. Avropanın bir sıra dövlətlərinin şərq siyasətində XVI əsrdə ən qüdrətli dövrünə daxil olmuş Osmanlı imperiyası ciddi maneəyə çevrilmişdi. Buna görə də Avropa dövlətləri ona qarşı şərqdə güclü bir müttəfiq tapmağa can atırdılar. Çünki XVI əsrdə Osmanlı imperiyası Avropa dövlətlərinin ekspansiyasına və onların dünya iqtisadi ehtiyatlarına nəzarət vasitələri məcmusuna qarşı çıxa bilən yeganə qüvvə idi (215, c.5, 73). XVI əsrin əvvəllərində əsasən Azərbaycan və İran ərazilərini özündə birləşdirən güclü Səfəvilər imperiyası bu baxımdan Avropanın bir sıra dövlətləri üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin strateji planlarına bələd olan Avropa hökmdarları artıq yəqin etmişdilər ki, iqtisadi və siyasi maraqları toqquşan bu iki türk
109
imperiyası tezliklə üz-üzə gələcəklər. Qərb rəsmiləri belə qənaətdə idilər ki, bu dövlətlərin arasındakı münasibətləri sadəcə olaraq kəskinləşdirmək lazımdır. Məlumdur ki, Səfəvilər imperiyasının siyasi xətti öncə şərqdə möhkəmlənməyə, sonra isə qərbə doğru genişlənməyə xidmət edirdi (132, 419). Avropada «milli mənafelərə xidmət edən» mütləq monraxiya tipli dövlətlər isə yaranmış vəziyyətdən bəhrələnmək, Osmanlı imperiyasının gücündən istifadə edərək Avropadakı rəqiblərini sıradan çıxarmaq istəyirdilər. Onlar habelə, Azərbaycan və İran ərazilərindən istifadə etməklə Hindistana çıxaraq qısa yolla zəngin olan şərq ölkələrinin məhsullarını Avropaya daşımağa cəhd edirdilər.
XV əsrin sonlarında Hindistana dəniz yolunun açılması Avropanın bu ticarətə birbaşa çıxışı olmayan digər dövlətlərini yeni yollar axtarmağa məcbur etdi. Bu, Şərqi Avropanı keçməklə Ağ dənizdən başlayan, Şimali Dvina çayını, Volqa çayını və Xəzər dənizini keçməklə Azərbaycandan İrana, oradan isə Hindistana gedən ticarət yolu idi. Hömin dövrdə böyük həcmdə ipəyin istehsal olunduğu Azərbaycan və İran beynəlxalq ticarətdə mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. XVI əsrin əvvəllərində Azərbaycanın iri şəhərlərində qızğın ticarət gedir və bu şəhərlərdə xarici ölkələrdən gəlmiş tacirlər məskən salırdılar. Bu dövrdə yaranmış vəziyyətlə əlaqədar Şamaxı bölgəsi beynəlxalq ticarətdə xüsusi çəkiyə malik idi. Bakıda və Şamaxıda xeyli sayda Hindistan taciri yaşayırdı. Bu Hindistan-Avropa ticarət əlaqələrində Azərbaycanın mühüm rolunun bariz nümunəsidir. Hindistandan gəlmiş tacirlər Azərbaycan şəhərlərində karvansaralara malik idilər və ölkədə geniş ticarət şəbəkəsi yaratmışdılar. Bakı şəhərinin qədim hissəsində-İçəri şəhərdə yerləşən, XV-XVI əsrlərə aid olan Multanı karvansarası bunu sübut edən abidədir. Bu karvansara Hindistanın Multan şəhərindən gəlmiş tacirlərinin fəaliyyəti ilə bağlı olmuşdur. Şamaxıya və Bakıya gələn hind tacirləri ədviyyatdan başqa, Azərbaycana Kəşmir parçalarını da gətirirdilər. «Tirmə» adlanan bu parçalar qızıl pula satılırdı və ona böyük tələbat var idi. Bakı və Şamaxı şəhərlərindən bəhs edərkən həmin dövrdə Xəzər dənizinin əhəmiyyətindən danışmaq vacibdir. Xəzər dənizi hələ XV əsrin II yarısında beynəlxalq ticarətdə mühüm əhəmiyyət kəsb
110
edirdi. Dərbəndin bir liman kimi əhəmiyyəti azaldığından, Bakı Xəzər dənizinin əsas liman şəhərinə çevrildi. XV əsrin sonunda Azərbaycanda olmuş venesiyalı səyyah Donato da Leze Bakının ticarət əhəmiyyətindən qeyd edirdi: «Hindistandan gətirilən ədviyyat Şamaxıya, oradan da Bakıya daxil olur. Şəhərdə qızğın ticarət gedir. Əmtəələr gəmilərə yüklənir və Həştərxana yola salınır» (164, 92-96). Bakıdan aparılan əsas əmtəə məhsulları xam ipək, neft və duz idi. Bu məhsullar Şimali İrana, Orta (Mərkəzi) Asiyaya, Hindistana, Həştərxan vasitəsi ilə Moskva knyazlığına, oradan isə Avropa ölkələrinə aparılırdı. XVI əsrdə beynəlxalq tranzit ticarətində Azərbaycanın Ərəş şəhərinin çəkisi xüsusilə artdı. Mənbə məlumatlarına görə bu şəhərdə 800-ə yaxın dükan və xeyli karvansara var idi. Ərəş şəhəri Gəncə istiqamətində-Xaldan yaxınlığında yerləşirdi və Şamaxıdan oraya dəvə ilə dörd günlük yol qət etmək lazım idi. Bu şəhər XVI əsrin ticarət münasibətlərində Şamaxını geridə qoyurdu. Ərəşə xeyli əcnəbi tacir gəlirdi. Onların üçərisində Osmanlı türkləri, suriyalılar və hindlilər daha çox idi. Hindistan tacirləri buraya boya məhsulları və ədviyyat gətirirdilər (164, 92-96). Səfəvilərin hakimiyyəti dövründə beynəlxalq ticarətdə Azərbaycanın baş şəhəri olan Təbriz şəhərinin çəkisi xüsusilə artmışdı. Təbriz şəhəri yalnız Azərbaycanda deyil, Yaxın və Orta Şərqdə mühüm ticarət mərkəzlərindən biri hesab olunurdu. Səyahət və ticarət məqsədilə Təbrizə gəlmiş avropalılar onu «ticarət şəhəri" adlandırırdılar. Həmin dövrdə Şirvan və qiymətli Gilan ipəyi əsasən Təbriz vasitəsi ilə digər ölkələrə, o cümlədən Avropaya aparılırdı. Moskva dövləti vasitəsilə Avropa ölkələri ilə ticarət, Təbrizin də iqtisadi həyatında mühüm rol oynayırdı. Qeyd edək ki, həmin dövrdə Avropa manufakturalarının xammala, xüsusilə ipəyə, pambığa, dəriyə böyük ehtiyacı var idi. Bu məhsulların satış bazarı Təbrizdə cəmləşmişdi. Təbriz həmin dövrdə də Şərqin ən böyük toxuculuq şəhəri olmuşdur. Bu barədə XVI əsrin I yarısında Səfəvilər dövlətinin ərazisində olmuş venesiyalı tacir M.Membre də öz «Səyahətnamə»sində geniş məlumat verir. O, göstərir ki, səfəvilər dövründə Təbrizdə sənətkarlıq sahələri içərisində toxuculuq özünün yüksək inkişaf mərhələsinə çatmışdı. Qərb ölkələri üçün Moskva dövləti vasitəsi ilə Asiya ilə ticarət daha əlverişli idi.
111
Onlar Volqa çayı və Xəzər dənizi vasitəsilə ticarətdə Təbriz-Ərdəbil-lənkəran-Bakı yolundan istifadə edirdilər. XVI-XVII əsrlərdə Şimal dəniz yolu-Xəzər dənizi vasitəsilə İran-Hindistan ticarət yolu daha mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bunun nəticəsində okean ticarətindən kənarda qalmış Avropa tacirlərinin şimaldan Şirvan yolu ilə Təbrizə axını üçün şərait yarandı (31, 136-143; 16, 116; 162, 64-67). Azərbaycanın Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələrində Moskva tacirləri də mühüm rol oynayırdılar. Moskva tacirləri Qərbi Avropaya xam ipək, ipək parçalar, Hindistandan daxil olan ədviyyatı daşıyır, ölkədən Azərbaycan neftini də aparırdılar. XVI əsrə dair «Ticarət kitabları»nda bu barədə məlumatlar vardır. Həmin kitablara əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, neft Moskva tacirləri vasitəsilə Şirvandan Qərbi Avropaya daşınırdı. Şamaxıya Xəzər dənizi vasitəsilə gələn Moskva tacirləri Muğan düzünü keçib Cavad şəhərinə daxil olur, oradan da Ərdəbilə gedirdilər. Onlar Ərdəbildən iki istiqamətdə hərəkət edirdilər. Bu yollardan biri Təbrizə yönəlirdi. Digər yol isə Cənub-Şərq istiqamətində - Qəzvinə və Kaşana gedirdi. Həmin dövrdə bu şəhərlərdə qızğın ticarət gedirdi. Qəzvində və Kaşanda müxtəlif növ ipək parçalar, ədviyyat, mirvarı və qiymətli daş-qaşlar olurdu. Kaşan həm də böyük sənətkarlıq mərkəzi idi. Bu şəhər hələ qədim dövrlərdən gil və mis məmulatı, ipək toxuculuğu sahəsinə görə fərqlənirdi. Təbrizə daxil olan Moskva tacirləri oradan Osmanlı imperiyası ərazilərinə də gedirdilər. Onlar Azərbaycan və İran əraziləri vasitəsilə Hörmüzə də gedib çıxırdılar. Moskva tacirlərinin və səyyahlarının məlumatlarında da Hörmüzün ticari əhəmiyyəti barədə qiymətli materiallara rast gəlmək mümkündür. Hörmüz illər boyunca Hindistanın Avropa və Yaxın Şərq ilə ticarətində xüsusi rol oynamışdır. Bununla belə qeyd etmək lazımdır ki, XVI əsrdə Moskva tacirlərinin fəaliyyəti əsasən Şamaxıda, Təbrizdə, Qəzvində, Kaşanda və digər şimal şəhərlərində cəmləşmişdi (309, 26-27). XVI əsrdə dünyada təşəkkül tapan yeni münasibətlər sistemində Azərbaycanın xüsusi yeri vardı. Lakin ölkə çətin bir geosiyasi vəziyyətlə üzləşmişdi. Aralıq dənizi və Qara dəniz ticarəti bütünlüklə Osmanlı türklərinin əlinə keçmiş, Hörmüzdə isə səfəvilər həmin dövrdə Hind okenanında bütün ticarəti öz əlində
112
cəmləşdirməyə çalışan portuqallarla üz-üzə qalmışdı. Birbaşa dəniz və okean ticarətindən məhrum olmuş Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının Qərbi Avropa ölkələri ilə əlverişli şərtlərlə ticarət əlaqələri aparması üçün yalnız Moskva dövləti ərazisi qalmışdı. Bu yol isə o qədər də etibarlı deyildi. XVI əsrdə tədricən güclənən Osmanlı imperiyası Həştərxan şəhərini ələ keçirməklə bu yola da nəzarət etmək istəyirdi.
Beləliklə, XVI əsrin beynəlxalq siyasət və ticarət sistemində Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının xüsusi yeri var idi. Həmin dövrdə bu imperiya beynəlxalq proseslərin mühüm subyektlərindən olmuşdur. Lakin malik olduğu önəmli strateji və iqtisadi mövqeyə baxmayaraq, yaranmış geosiyasi vəziyyət bu imperiyanı Avropa ölkələri ilə birbaşa qarşılıqlı əlaqələrdən məhrum etmişdi. Buna görə də Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının banisi Şah I İsmayıl ilkin mərhələdə dövlətin qüdrətini artırmaq üçün babası Uzun Həsən kimi bütün Anadolu yarımadasına sahib olmaq, Qara dəniz və Aralıq dənizi ticarətini öz əlinə keçirmək istəyirdi. Digər tərəfdən, o, Bəhreyn adalarında möhkəmlənmək, İran körfəzi istiqamətində Hind okeanı ticarətini öz nəzarətində saxlamaq məqsədini güdürdü. Bu baxımdan «Anadolu siyasəti» səfəvilər üçün də ilkin sırada dayanırdı. Çünki Anadolu bölgəsi hələ də dünyaya nəzarət imkanlarının cəmləşdiyi bir məkan idi. Ümumiyyətlə, səfəvilər sülaləsi siyasi hakimiyyətə gəldiyi gündən Anadoluya xüsusi diqqət ayırmış, ciddi fəaliyyət nəticəsində bu bölgə əhalisinin əksəriyyətini öz təsiri dairəsində saxlamışdı (104, c.1, 269; 80, 97-116). Anadoluya yiyələnmək Şah I İsmayıl üçün gələcək strateji planların gerçəkləşdirməsinin ilk mərhələsi olmalı idi. Onun əsas məqsədi vahid bir ərazidə böyük bir imperiya yaratmaq və Avropa ilə üz-üzə dayanmaq idi. Bu məsələyə geniş yer ayırmış İ.P.Petruşevsiki qeyd edirdi ki, "əgər Şeyx Heydər öz qarşısında Azərbaycanı birləşdirmək məqsədini qoymuşdusa, qonşu ölkələrdə və vilayətlərdə müridlərinin fəal çıxışlarına arxayın olan İsmayıl qarşısına daha böyük bir məqsəd qoymuşdu. Buna görə də o, 1501-ci ildə mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan dövlətini yaratdıqdan sonra öz tərəfdarlarının arzularını gerçəkləşdirmək üçün Azərbaycandan kənarda olan bir sıra ölkələri
113
öz dövlətinin tərkibinə birləşdirməklə şiə imperiyası yaratmaq məqsədi güdürdü" (268, c.1, 228). Bütün Qafqaz, Anadolu və Afrika qitəsindəki bir sıra ölkələr bu sıraya daxil idi. Bunlardan biri də Misir məmlüklərinin dövləti idi. Bu dövlət Hind okeanı ticarətində xüsusi mövqeyə malik olduğuna görə Səfəvilər imperiyasının planında xüsusi yer tuturdu. Tutduğu geostrateji mövqeyə görə hələ XV əsrin II yarısında Uzun Həsən də bu dövlətə xüsusi əhəmiyyət verirdi. O zaman (1470) Osmanlı imperiyası ilə toqquşma olacağını anlayan və bunun üçün Venesiya ilə münasibətlər qurmuş Uzun Həsən Avropa ölkələrinin Kipr ətrafında dolaşan donanması ilə əlaqə yaratmaq üçün Misiri və Suriyanı fəth edərək Aralıq dənizi sahillərinə qədər irəliləmək məqsədini güdürdü. Bu arzu ağqoyunluların 1472-1473-cü illərdə uğradıqları müvəffəqiyyətsizliklərə görə həyata keçmədi. Lakin Misir məmlükləri Uzun Həsənin oraya hərbi yürüş edəcəyindən daim ehtiyat edirdilər. 1478-ci ildə Uzun Həsənin ölümü Misir sultanını bu narahatçılıqdan xilas etdi (80, 97-116). Ağqoyunlulardan sonra Azərbaycanda hakimiyyətə gəlmiş səfəvilər Misir məmlükləri ilə normal münasibətlər qurdular, lakin Səfəvi şahları həmin ərazilərə çıxışı özlərinin strateji məqsədlərindən biri hesab edirdilər. Təbiidir ki, güclü, mərkəzləşdirilmiş Səfəvilər imperiyasının planları Osmanlı sultanlarına da məlum idi. Kiçik Asiyada tədricən artan Səfəvi ardıcıllarının fəaliyyəti Osmanlı sarayı üçün ciddi bir təhlükə idi. Osmanlı sultanı II Bəyazidin dövründə qüdrətli Səfəvi imperiyasına qarşı birbaşa çıxmaq mümkün deyildi, lakin rəqibin qüdrətini sarsıtmaq üçün Osmanlı sarayında kompleks tədbirlər planı işlənib hazırlanmışdı. Bu planlar sırasına hərbi, siyasi, iqtisadi və mədəni təsir tədbirləri daxil idi (104, c.1, 276). Osmanlı sultanları Qafqaz bölgəsini ələ keçirmək, Xəzər dənizinə çıxmaq, Moskva dövlətinin cənuba, Səfəvi imperiyasının isə şimala (Qafqaza) və şərqə (qərbi Türküstana) doğru yayılmasına mane olmaq, Şeybanilər dövləti (1500-1598) ilə siyasi və hərbi ittifaq qurmaq, Moskva dövlətindən və Səfəvi imperiyasından gələn təhlükəni aradan qaldırmaq, imperiyanın təhlükəsizliyini qorumaq məqsədlərini güdürdülər. Onları narahat edən problemlərdən biri də Azərbaycan Səfəvilər
114
imperiyasının Moskva dövləti əraziləri ilə Qərbi Avropa ölkələriylə ticarət əlaqələri idi. Çətin vəziyyətdə bu marşruta üstünlük verən Səfəvi şahları həmin istiqamətdə yeritdikləri ticarət siyasəti ilə Osmanlı imperiyasının iqtisadiyyatına ciddi ziyan vururdular. Osmanlılar heç cür razılaşa bilmirdilər ki, "İpək yolu"na nəzarət bütünlüklə səfəvilərin əlinə keçsin. Çünki artıq şərq ölkələrindən gələn ticarət məhsulları Osmanlı imperiyasının vasitəçiliyi ilə Avropa ölkələrinə deyil, Qafqazdan keçərək Moskva dövlətinin vasitəçiliyi ilə Avropaya ötürülürdü. Bu isə Osmanlı-Səfəvi ziddiyyətlərini kəskinləşdirən amillərdən biri idi. XVI-XVIII əsrlərdə Osmanlı-Səfəvi münasibətlərinin xarakterini müəyyən edən amillər arasında geosiyası, iqtisadi və dini amillər eyni dərəcədə özünü göstərmiş və iki imperiyanın arasında ziddiyyətlərin baş verməsində önəmli yer tutmuşdur (109, c.1, 502-503; 353, 437-439 (3-5)). Bütün bunlar isə XVI əsr boyunca Azərbaycanda, indiki Ermənistan və indiki Gürcüstan ərazilərində böyük və kiçik fasilələrlə Azərbaycan Səfəvilər imperiyası ilə Osmanlı imperiyası arasında uzunmüddətli müharibələrin baş verməsinə səbəb oldu. Dini şüarlar altında aparılan bu müharibələr siyasi və iqtisadi səbəblərdən törəmişdi. Çünki Osmanlı sultanları Qafqaza və Azərbaycana sahib olmaq, buradan keçən ticarət yollarına və ipəyin istehsal olunduğu mərkəzlərə yiyələnmək istəyirdilər (266, 239). Osmanlılar şərq-qərb ticarətinə nəzarət edə bilmək üçün üç ticarət bölgəsinə xüsusi önəm verirdilər. Bu bölgələrdən ikisi dəniz, digəri isə quru ticarəti ilə bağlı idi. Dəniz ticarət bölgələrindən birincisi ölkənin qərb bölgələrində qalan Egey dənizi və Adriatik dənizi sahilləri boyunca uzanan və Avropaya açılan bölgə idi. F.Braudelin təhlilində xüsusi əhəmiyyət verilmiş buğda ticarəti bu bölgədə önəmli yer tutmaqda idı. İkinci bölgə isə Aralıq dənizinin şərq sahilləri ilə Hind okeanı tərəfdəki ticarəti əhatə etməkdə idi. Bu ticarət yolu İstanbuldan başlanır Şimali Afrikadakı limanlardan Ciddəyə, oradan da Hindistan sahillərinə və Malakkaya qədər uzanırdı. Bu bölgə ticarətində toxuculuq və ədviyyat məhsulları ilə birgə digər dəyərli əmtəələr də daşınırdı. Üçüncü bölgə isə dövlətin həyatında mühüm rol oynayan İstanbuldan başlanır, Orta və Şərqi Anadoluya, oradan Suriyaya (Hələbə) və
115
Azərbaycana, İrana qədər uzanır, «Şərq-Qərb karvan yolu» adlandırılırdı. Bu bölgədə də daşınan əmtəələr içərisində toxuculuq məhsulları, ədviyyat ticarəti və o dövrdə ticarətdə mühüm əhəmiyyət daşıyan müxtəlif məhsullar üstünlük təşkil edirdi (58, c.3, 210-211). Həmin ticarət yollarına əhəmiyyət verən Osmanlı sultanları İslam dünyasının yeganə hökmranı olmaq istəyirdilər. Bu məsələyə münasibət bildirmiş və tədqiqatlar nəticəsində mühüm nəticəyə gəlmiş Robert Mantran qeyd edir ki, Osmanlı sultanları İslam dünyasının yeganə siyasi, sonra isə dini başçısı olmaq istədilər və Bəsrə körfəzindən, Qırmızı dənizdən Aralıq dənizinə uzanan karvan yollarının sahibi vəziyyətinə gələrək Avropa ilə Asiya arasındakı ticarətin başlıca yolunu ələ keçirdilər (107, 1435). Osmanlı imperiyasının İslam dünyasının siyasi, sonra isə dini başçısı olmaq istəyi də səfəvilərin arzusu ilə toqquşurdu. Qızılbaşlıq (sufilik) təlimini dövlət səviyyəsində qanuniləşdirmiş səfəvilər İslam cəmiyyətində İslam peyğəmbəri(s.ə.s)-nin vəfatından sonra pozulmuş və imam Əli(ə)-nin dövründə bərpa olunmuş müvazinəti bərpa etmək istəyi ilə «İslam dünyasının varisləri» kimi çıxış etmək iddiasında idilər. Səfəvilərin qədim Azərbaycan və İran torpaqlarında dövlətə sahib olmalarını da buraya əlavə etsək, onların Osmanlı imperiyası üçün ciddi təhlükə təşkil etdyini təsəvvür etmək çətin deyildir. Osmanlı sultanları və Səfəvi şahları «dünya imperatoru» adına iddialı idilər. Tarixi ədəbiyyatda «Dünya imperiyası»na baxış məsələsində fikirlər haçalanır. Avropa tarixçiləri «Dünya imperiyası» kimi Romanı qəbul etlikləri halda, Ərəb tarixçiləri «Dünya imperiyası» kimi İran və Azərbaycan ərazilərində olmuş imperiyaları qəbul edirlər. Onların fikrincə, bu ərazilərdə olmuş imperiyalar hərbi, siyasi, iqtisadi, mədəni sahələrdə daha çox irəliləmişdilər. Məhz buna görə də uşaqlıqdan yüksək təfəkkür sahibi olmuş Şah I İsmayıl özünü «türk və müsəlman dünyasının varisi» hesab edir, Osmanlı dövlətinin ərazilərinə də «öz torpaqları» kimi yanaşır və həmin torpaqları səfəvilərin ərazilərinə qatmaq, qərblə şərq arasında yeganə güc mərkəzinə çevirilmək, gələcəkdə Avropaya qarşı mühüm bir strateji planla çıxış etmək istəyirdi. Bu isə həmin illərdə dünyaya nəzarət vasitələrini ələ keçirmək istəyən Osmanlı sultanlarının
116
planları ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Onu da qeyd edək ki, əslində Osmanlı imperiyası «İslam dünyasının varisi» kimi çıxış edirdi. Bu məsələ Osmanlı sultanı I Səlimin İslamın müqəddəs şəhəri Məkkəni fəth etdikdən sonra onun «İslam dünyasının xəlifəsi» elan olunması ilə daha da ciddiləşdi (302, 39; 267, 70). Sultan I Səlimin Məmlük sultanı Tuman bəyə yazdığı məktubunda özünün Böyük İsgəndər kimi həm şərqin, həm də qərbin hökmdarı olmaq istəyində olduğunu ifadə etməsini buna misal göstərmək kifayətdir (114, 82). Konstantinopolu fəth etmiş osmanlılar Bizans imperiyasının da varisi kimi çıxış edirdilər. Bu isə qohumluq baxımından Bizansa əlaqələri çatan Səfəvi şahının iddiaları ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Osmanlı sultanı səfəvilərə qarşı müharibəni «islama dönük çıxanlara qarşı mübarizə» kimi təqdim edir, əhalidə səfəvilərə qarşı pis əhvali-ruhiyyə aşılamağa çalışırdı. Həyata keçirmək istədiyi planla Osmanlı sultanı ilk növbədə səfəvilərlə müttəfiq ola biləcək müsəlman dövlətlərini zərərsizləşdirmək istəyirdi. Bütün bu amillərlə yanaşı, 1516-1574-cü illər arasında osmanlıların Qırmızı dənizdə möhkəmlənmək istəyi hesabına, Osmanlı imperiyasının hərbi quruluşunda ciddi dəyişikliklər baş verdi: hücum xəttinin ağırlıq mərkəzi Suriyadan tutmuş Yəmənə və İraqdan başlayaraq Əlcəzairə qədər Ərəb ölkələrinə keçdi (302, 39). Misir Məmlük sultanlığının Osmanlı sultanı tərəfindən fəth edilməsi Hind okeanında başlayan Portuqaliya işğalı üçün ciddi təhlükə oldu. Çünki Portuqaliya Suriyanı və Misiri ələ keçirməklə Levant ticarətini də bütünlüklə öz nəzarəti altına almaq istəyirdi. Məmlük sultanlığını ələ keçirməklə Osmanlı sultanı Qırmızı dənizdə portuqallara qarşı hərbi əməliyyatlar aparmaq üçün yeni imkanlar əldə etdi. Məhz bunun nəticəsi idi ki, osmanlılar 1538-ci ildə Hindistana hərbi ekspedisiya göndərdilər, lakin bu səfər uğursuz oldu. Misir məmlüklərini aradan qaldırmaqla Misirə, oradan isə Qırmızı dənizə çıxmış osmanlılar portuqallarla Hind okeanında hökmranlıq uğrunda yalnız vuruşdular və uğursuzluğa düçar oldular. Osmanlılar şərq sularında da «Portuqaliya maneəsini» aşa bilmədilər. Portuqaliya gəmiçiliyinin Atlantik okeanının sərt şərtlərinə, Osmanlı gəmiçiliyinin isə Hind okeanının sakit sularına görə təşəkkül etməsi bunun ən önəmli səbəbi idi. Top
117
və dənizçilikdə müasir texnologiyaya sahib olan portuqallar Osmanlı gəmiçiliyini Hind okeanından uzaqlaşdırdılar (260, 36; 68, 567; 119, 89). Osmanlı ordularını Suriyaya və Misirə qarşı siyasi və hərbi əməliyyatlara vadar etmiş səbəblərdən biri də Ərəb ölkələri ilə Anadolu bölgəsi arasında mövcud olan ticari əməliyyatlar idi. Hələbdən və Şamdan ədviyyat, saqqız və digər ticarət məmulatları Konya və Kütahya vasitəsilə karvanlarla Bursaya gətirilirdi. Venesiyalı tacirlərin burada ədviyyat aldıqları da məlumdur. Misir Məmlük donanması üçün gərəkli materiallar Osmanlı tacirləri tərəfindən Antalyadan aparılırdı (114, 83; 342, 109-110). Meşə materialı, dəmir və başqa materiallar öncə İskəndəriyyə limanına gətirilir, oradan Nil çayı vasitəsilə Qahirəyə və sonra isə dəvələrlə Süveyşə və Tura daşınırdı. 1507-ci ildə florensiyalı bir tacir Valensiyadakı təmsilçisinə göndərdiyi bir məktubunda meşə materialı ilə yüklənmiş 20 gəminin Osmanlı imperiyası sahillərinə getdiyini bildirmişdi. Çaldıran (1514) döyüşündən sonra Şərqi Anadolunu bütünlüklə Osmanlı imperiyası ərazilərinə qatmış Sultan Səlim 1516 və 1517-ci illərdəki hərbi səfərlərində Misiri fəth etməklə Hind okeanına açılan Qırmızı dənizə çıxdı (114, 83; 340, 55-76; 371, c.1, 219).
XVI əsrin əvvəllərində yaranmış geosiyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq Osmanlı imperiyasının xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri də Asiya qitəsi oldu. Bu, həm də "Böyük ipək yolu" ilə aparılan ticarəti nəzarət altına almaq istəyi ilə bağlı idi. Osmanlı imperiyası bu yoldan rəqiblərinə siyasi təzyiq vasitəsi kimi istifadə etməyə çalışırdı (260, 37). Bu baxımdan Osmanlı və Səfəvi imperiyalarının "İpək yolu" üzərində yerləşmələri də onların normal münasibətlərinə əngəllər yaradırdı (109, c.1, 502). Beləliklə, XVI əsrin əvvəllərində meydana gəlmiş Azərbaycan Səfəvilər imperiyası ağır, çətin bir vəziyyətlə üzləşdi. Hind okeanı və Anadolu üzrə strateji planlarını həyata keçirmək istəyən Şah I İsmayıl iki istiqamətdə döyüşlər aparmaq fikrində deyildi. Çünki həm Portuqaliya, həm də Osmanlı imperiyaları özlərinin ən qüdrətli dönəmlərini yaşayırdılar. Məhz buna görə də Şah I İsmayıl Portuqaliyanın Hörmüzdə möhkəmlənməsinə mane ola bilmədi:
118
Hörmüz portuqallar tərəfindən işğal edildi və portuqallar orada hərbi qala qurdular (347, 183-184; 363, 334). Lakin Səfəvi dövlətinin banisi portuqalların Bəhreyn adalarında tamamilə möhkəmlənməsinə imkan vermədi. Şah I İsmayıl onları hərbi əməliyyata başlamaqla hədəldi, Bəhreyn adasını Şah I İsmayılın dəniz qüvvələri tutdular, buna görə də portuqalların Bəhreyn adasını istila etmək planları iflasa uğradı. Məhz buna görə də Hörmüz əmiri də vaxtilə müəyyən edilmiş xəracı Albukerkinin buraya göndərdiyi qardaşı oğluna (Pedru Albukerkiyə-D.Ə) vermədi. Hind okeanında Osmanlı imperiyası ilə toqquşan Portuqaliya Səfəvi dövləti ilə ziddiyyətlərin dərinləşdirilməsində maraqlı deyildi. Portuqaliya üçün qüdrətli Səfəvi imperiyasının mövcudluğu isə əslində sərfəli idi. Yəni, bu dövlət Osmanlı imperiyasına qarşı Portuqaliyanın güclü müttəfiqi ola bilərdi. Beləliklə, Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizə əzmi Şah I İsmayılı Portuqaliya ilə yaxınlaşdıran başlıca səbəb idi. Yəni, Şah I İsmayıl Portuqaliya ilə əlaqələrə bir Avropa dövlətinin köməyi, hökmranlığı ilə Osmanlı imperiyası əleyhinə mübarizəyə hazırlaşmaq, silahlanmaq istəyinə görə diqqət yetirmişdi (179, 32; 40, 235, 236). Digər tərəfdən, Portuqaliya ilə əlaqələri nizama salmaq istəyən Şah I İsmayıl onun Hörmüzdə möhkəmlənməsi nəticəsində zəifləmiş İran körfəzi ticarətini qaydaya salmağa çalışırdı. Çünki Səfəvi imperiyasının Hind okeanı hövzəsindəki ölkələrlə ticarət əlaqələrinin məhdudlaşdırılması Hörmüz-Təbriz-Şamaxı-Xəzər-Volqa ticarət yolu vasitəsi ilə Moskva dövləti, Avropa ölkələri ilə saxlanılan iqtisadi əlaqələrə ağır zərbə vurdu. Bu, Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrini daha da zəiflətdi. Çünki Azərbaycan tacirləri Hörmüzü Aralıq dənizi, Qara dəniz və Volqaboyu ilə əlaqələndirən karvan yolları vasitəsi ilə ədviyyat ticarətində vasitəçilikdən böyük mənfəət əldə etdilər. XVI əsrin əvvəllərində Osmanlı fəthləri və Portuqaliya işğalları nəticəsində Səfəvi imperiyası əslində iqtisadi mühasirəyə salınmışdı. Bu mühasirəni yarmaq üçün eyni zamanda iki istiqamətdə müharibə aparmaq qeyri-mümkün idi. Buna görə də Şah I İsmayıl Çaldıran döyüşü ərəfəsində Osmanlı imperiyasına qarşı Portuqaliya ilə hərbi ittifaq bağlamağa və İran körfəzi vasitəsilə bu dövlətdən odlu silahlar, artilleriya mütəxəssisləri almağa da cəhd
119
göstərdi (26, 149, 150). 1514-cü ildə Hindistanda Portuqaliyanın vitse-kralı olmuş Albukerki ilə aparılmış danışıqlar nəticəsində Hörmüzdə mühüm maddələri əks etdirən müttəfiqlik müqaviləsi imzalandı. Bu müqavilə ilə «İran körfəzinin açarı» hesab edilən Hörmüzün işğalından sonra portuqaliyalılar orada öz mövqelərini möhkəmləndirdilər, İran körfəzinin digər məntəqələrində nüfuzlarını genişləndirmək fikrinə düşdülər. Bunun nəticəsində onlar Geamburun (indiki Bəndər Abbas-D.Ə.) limanını işğal etdilər, orada İran körfəzinin Bəhreyn və Qətif kimi məntəqələrində ticarətxanalar tikdirməyə başladılar. Hörmüzün əhəmiyyəti və mövqeyi o dərəcədə yüksək idi ki, Albukerki bütün İran körfəzində və Hörmüzdə öz mövqelərini tamamilə möhkəmləndirmək üçün Şah I İsmayılla «dostluq əlaqələrini hifz etmək» qərarına gəldi. Bu məqsədlə o, öz nümayəndə heyətini qiymətli hədiyyələrlə Səfəvi sarayına göndərdi. Onlara belə bir göstəriş verilmişdi:" Mənim adımdan Şah İsmayıla deyəcəksiniz ki, mən onun əzəmətli məqamı, şöhrəti xatirinə və saysız-hesabsız səylərinə görə bu elçilər heyətini onun görüşünə göndərirəm. Şah İsmayılın osmanlılarla müharibəyə aid olan təklifi haqqında: Portuqaliya dövləti bir qədər hərbi gəmi, əsgər və artilleriya göndərməklə ona kömək edir və bizim məzhəb firqəmizdən olub sizin sarayınızda yaşayan məsihilər (xristianlar-D.Ə.) bizim vasitəçilərimiz olacaqlar. Portuqaliya yolu ilə onların vasitəsilə Rum sarayından da istifadə etmək mümkündür" (40, 238-239). Bu elçi heyəti ilə Albukerki tərəfindən Şah I İsmayıla qiymətli hədiyyələrdən əlavə 3 at, 6 tüfəng, 2 top, 4 mancanaq və çoxlu sayda başqa vəsait göndərilirdi. Portuqaliyanın səfəvilərə bu münasibəti onun səfəvilərlə əlaqələrə nə dərəcədə əhəmiyyət verdiyini nümayiş etdirir (40, 238-239). Lakin bu müqavilənin Səfəvi imperiyası üçün heç bir gerçək nəticəsi olmadı. Çünki vitse-kralın əsas məqsədi səfəvilərə yardım etmək deyildi. Onun səyləri Osmanlı imperiyası ilə toqquşmaq istəməyən Səfəvi şahının portuqallara ərazi güzəştlərinə getmə ehtimalına yönəlmişdi. Həmin səylər öz bəhrəsini verdi. Şah I İsmayıl portuqallar tərəfindən göstəriləcək yardım müqabilində Hörmüzü müvəqqəti olaraq onlara güzəştə getdi. İran körfəzində portuqalların yüzillik hökmranlığı dövründə Hörmüz onların inzibati-
120
siyasi, ticari və hərbi bazasına çevrildi. Hörmüz işğal olunduqdan 15-20 il sonra onlar artıq məntəqənin bütün təsərrüfat həyatında ağalıq etməyə başladılar. Müstəmləkəçilər Hörmüzdə vergi yığımını da öz əllərinə aldılar. Səfəvi taxtında şahların əvəzlənməsi İran körfəzində mühüm dəyişikliklərə səbəb olmadı. 1524-cü ildə taxta çıxmış Şah I Təhmasib yarım əsrlik hakimiyyəti dövründə (1524-1576) portuqallara qarşı mübarizəni təşkil edə bilmədi. Bu dövrdə Osmanlı sultanının Səfəvi imperiyası ərazilərinə hərbi yürüşləri də portuqalların İran körfəzində ağalıq etmələrinə münbit şərait yaradırdı. Buna görə də XVI əsrin ikinci rübündə onlar Ərəb dənizində heç kəslə hesablaşmadan hökmranlıq edirdilər. Portuqallar burada özlərinin təsir dairəsini genişləndirdilər (304, 36-38).
Hind okeanı və ona bağlı olan dənizlər XVI əsrə qədər müsəlmanların nəzarəti altında olmaqla «müsəlman dənizi» adlandırılmışdır. Başda ərəblər olmaqla, müsəlman gəmiləri bu dənizlərdə dolaşır, müxtəlif əmtəələr daşıyırdılar. XVI əsrdə isə Portuqaliya böyük bir dəniz dövlətinə çevrildi. Onun başlıca məqsədi Hind okeanına sahib olmaq, Asiya məhsullarını Avropaya daşımaq, həmin əmtəələri Lissabondan bütün Avropaya paylamaq idi. Lakin onlar Osmanlı imperiyasının digər müsəlman dövlətlərinə nisbətən ciddi dəniz qüdrətinə malik olduğunu gördükdə özlərini itirdilər. Tarixi məlumatlar sübut edir ki, portuqaliyalılar yaxaladıqları müsəlman gəmilərinin bütün heyətini işgəncə verməklə öldürür, müsəlmanların Hind okeanına çıxmasını əngəlləməyə çalışırdılar. Məlumdur ki, Asiya ölkələrindən aparılan məhsullar Avropada 20 qat bahasına satılırdı. Portuqallar Hind okeanını nəzarətə aldıqdan sonra osmanlıların əlində yalnız bir quru ticarət yolu qaldı. Bu yol isə Səfəvi dövlətinin ərazisindən keçirdi. Beləliklə, osmanlıların dəniz yolu ilə Asiyanın uzaq ölkələrindən əmtəələr gətirmək üçün tranzit vasitəçiliyindən faydalanmaq işi çətinləşdi. Venesiya və Genuya ticarəti də ciddi sarsıntılara məruz qaldı (118, 94-95). Bu məqama qədər isə Osmanlı imperiyası dünya ticarətində yeganə aparıcı dövlət idi. F.Braudel bu dövrlərlə bağlı Osmanlı imperiyasını «dünya iqtisadi sisteminə təsir edən dövlət» kimi dəyərləndirir. Vallerşteyn isə onu «dünya imperiyası» kimi təqdim edir. Onu bu
121
nəticəyə gətirən həmin dövrdə dünya iqtisadi sistemində Osmanlı imperiyasının roludur (58, c.3, 210). Bu məsələnin əsasında Osmanlı iqtisadi sisteminin başlıca olaraq tranzit ticarətinə əsaslanması dayanırdı. Doğrudan da həmin dövrdə Osmanlı imperiyasının ərazilərini dəvə karvanları olmadan təsəvvür etmək mümkün deyildi. İki və ya bir hörgüclü dəvələrdən ibarət olan karvanların fəaliyyət dairəsi Cəbəllütariq boğazından Hindistana və Şimali Çinə, Ərəbistandan Kiçik Asiyaya, Həştərxana və Kazana qədər olan əraziləri əhatə edirdi. Osmanlı iqtisadiyyatının hərəkət məkanı təsvir edilən bu ərazilərlə birbaşa bağlı idi və hətta bu ərazilərin mərkəzi bölgəsi sayılırdı (181, c.3, 488-489). Beləliklə, osmanlıların ən parlaq dövrü kimi qəbul edilən dövrdə (XV-XVI yüzilliklərdə) onun qüdrəti sadəcə olaraq fəthlərdən, ərazi genişlənməsindən deyil, eyni zamanda beynəlxalq ticarət bölgələrinə nəzarət etmələrindən, bu bölgələrdən keçən ticarət karvanlarından topladıqları vergilərdən asılı idi və bu qüdrətin əldə edilməsində yuxarıda sadalanan amillər önəmli rol oynamışdı. Aralıq dənizindən Hind okeanına qədər uzanan ticarət bölgəsinin əhəmiyyəti osmanlılar tərəfindən ciddi qəbul edilirdi. Buna görə də Osmanlı sultanları həmin bölgələrdə ticarəti nəzarətdə saxlamaq üçün dəniz qüvvələrini də gücləndirməyə önəm vermişlər (58, c.3, 210). Beləliklə, beynəlxalq ticarətə nəzarət, beynəlxalq ticarət yollarında baş vermiş dəyişikliklər Osmanlı-Portuqaliya-Səfəvi ziddiyyətlərini daha da dərinləşdirmiş və onlar arasında müharibələrə gətirib çıxarmışdı.
XVI əsrin əvvəllərindən etibarən Ümid Burnu yolu ilə gətirilməyə başlanan «Portuqaliya istiotunun» Yaxın Şərq limanları və Venesiya vasitəsi ilə Avropaya daşındığını bilirik (370, 399). Bu baxımdan F.Braudelin fikirləri XVI əsr boyunca baş vermiş hadisələrə tam aydınlıq gətirir. Avropa arxiv sənədlərinə istinad etmiş F.Braudel göstərir ki, "XVI əsrdə Osmanlı imperiyasının bazarına zərbə endirmək üçün özünün agentlərini İstanbula, Romaya, İsgəndəriyyəyə, Beyruta göndərmiş, onlara müşahidələr aparmağı tapşırmış portuqalların əsas məqsədi həmin mərkəzlərdə satılan və alınan əmtəələrin qiymətini öyrənmək və vergi haqlarını müəyyən etmək idi. Onlara Venesiyanın daşıdığı ədviyyat haqqında statistik
122
məlumatlar toplamağı xüsusi olaraq tapşırmışdılar. Məhz bu statistik rəqəmlər əsasında Osmanlı imperiyası ilə rəqabət planı yaradılmışdı» (369, 447; 370, 399-400). F.Braudel bu mənada göstərir ki, "əmtəələrin daşındığı XVI əsr boyunca davam etmiş əsaslı amil yalnız yolların qısalığı və ya nəqliyyat məsrəflərinin azlığı və ya çoxluğu deyildir. Bu xüsusda əsas yeri tutan məsələlərə ədviyyat ticarətinin və nəqliyyatının hər iki yol üzərində təşkilatlanma işləri və ticarət üsulları, ədviyyat məhsulları müqabilində pulların miqdarı və satıla bilinəcək əşyaların hansı miqdarda tədarük edilməsi, istiotun tərkibi, ehtiyatlar və nəhayət, Avropadakı siyasi hadisələr və müharibələrə müvafiq olaraq bu işlərlə məşğul olan kapitalist istehsalına qədəm qoyan təşkilatların maliyyə vəziyyəti və digər amillər daxildir" (369, 447; 370, 399-400). Aralıq dənizi ticarətinin iflasa uğramasında məhz bu amillər ciddi rol oynamışdır. Bütün bu araşdırmalardan sonra F.Braudelin Osmanlı imperiyasından keçən şərq ticarət məhsullarının aqibəti haqqında gəldiyi nəticə budur: Aralıq dənizindən keçən ticarət yollarının tamamilə boşalması XVII əsr boyunca Hollandiya və İngiltərə Hindistan yarımadasını əhatə edən dənizlərə hakim olduqdan sonra, həmin dövlətlər tərəfindən ədviyyatın istehsal və istehlak məntəqələrinin portuqaliyalılardan daha artıq bir şəkildə nəzarət altına alınması və bu dövrdə Aralıq dənizində baş vermiş böyük maliyyə böhranına qarşı həmin millətlərin Hindistan bazarlarında tələb olunduğu qədər bol gümüş pullar ödəmə sürəti ilə alıcı vəziyyətinə gəlməsi nəticəsində mümkün olmuşdur. F.Braudel Hollandiyanın və İngiltərənin başqa tip gəmilərlə və digər əsaslara söykənən üsullarla öncə buğdanı, sonra isə qalayı, qurğuşunu, dəmiri, barıtı, topu satmaq üçün həmin əsrin sonunda Aralıq dənizinə gəlmələrini, Osmanlı imperiyasından imtiyazlar (capitulation-D.Ə.) almağa başlamalarını, 1581-ci ildə Yaxın Şərq şirkətinin qurulmasını və Aralıq dənizindəki Venesiya ticarətinin başa çatmasını Aralıq dənizi hövzəsində Osmanlı imperiyasının iqtisadi böhranının nəticəsi kimi göstərir (369, 447; 370, 399-400). Hind okeanında baş vermiş dəyişikliklər bizim də tədqiqat obyektlərimizdən biridir. Çünki bu dəyişikliklər Avropa-Azərbaycan və Səfəvi-Osmanlı ziddiyyətlərində müstəsna rol
123
oynamışdır. Okean ticarətindən kənarda qalmış Avropa dövlətlərində manufakturaların inkişafı ipəyə olan ehtiyacı tədricən artırırdı. Buna görə də Avropanın həmin dövlətləri Azərbaycanla sıx əlaqələrdə maraqlı idilər. Ümumiyyətlə, XVI əsrdən başlayaraq Azərbaycan Avropanın bir sıra ölkələrinin iqtisadi və siyasi həyatına ciddi təsir göstərirdi. Bu baxımdan, Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən xüsusi çəkisi vardı. Ona görə də bir sıra Avropa dövlətləri özünün inkişafında müəyyən dərəcədə Azərbaycana borcludur. Çünki Azərbaycan ipəyi Avropanın bir sıra dövlətlərində manufakturaların inkişafında əvəzsiz rol oynamış, kapitalizmin inkişafında xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Lakin bu əlaqələr Azərbaycana asan başa gəlməmiş, Osmanlı-Səfəvi münasibətlərində özünü büruzə vermişdir. Səfəvi-Osmanlı ziddiyyətlərində Osmanlı imperiyasının maraqları az rol oynamırdı. Aralıq dənizindən Hind okeanına çıxmağa, Portuqaliyanı bu hövzədən sıxışdırıb çıxarmağa çalışan Osmanlı sultanları, habelə Azərbaycan ərazilərinə sahib olmaq, "İpək yolu" ticarətinə nəzarəti tam şəkildə ələ almaq, Azərbaycanın ipək bazarını ələ keçirmək istəyirdilər. Beləliklə, XVI-XVII yüzilliklərdə Osmanlı imperiyasının həyatı hər şeydən öncə Aralıq dənizi, Orta Avropa (107, 1433) və Asiya ilə sıx bağlı olmuşdur. Səfəvi və Osmanlı imperiyaları arasında XVI əsrin II onilliyindən başlayan müharibələr hər iki dövlətin beynəlxalq münasibətlərində əsas amil idi. Onların rəqabətində başlıca meyl isə Avropa-Asiya ticarətindəki ənənəvi karvan yollarına sahib olmaq istəyi idi (260, 37). Aralıq dənizində Avropa ölkələrinin iqtisadi maraqlarının güclənməsi Osmanlı imperiyasının tənəzzülündə müəyyən rol oynamışdır. Çünki yaranmış geosiyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq bu dövlətlərin bəzilərinə Osmanlı sultanları tərəfindən güzəştlər verilmiş, onlar isə bundan istifadə edərək Osmanlı iqtisadi sisteminə nüfuz etmiş, bu bazarda mövqe qazanmışdılar. Avropa «birliyini» bir-birinə qarşı qoymaq üçün Osmanlı sultanlarının tətbiq etdikləri bu siyasət dövlətin zəifləməsində də xeyli rol oynadı. Şərqi Aralıq dənizi ticarətinin varlığı, inkişafı Osmanlı imperiyasında və Avropada baş vermiş siyasi hadisələrin axarı, qərb dövlətlərinin iqtisadi inkişafı ilə
124
bağlı olmuşdur. Bu ticarətin varlığı və inkişafı Osmanlı imperiyasının Aralıq dənizindəki üstünlüyünə tədricən son qoymuşdu. Osmanlı torpaqlarına tədricən artan əmtəə ixracı isə həmin qərb dövlətlərinin dəniz ticarətinin və sənayesinin inkişafı ilə bağlı idi. Yəni bu ticarətdə avropalıların mənafeyinə xidmət etmiş önəmli amillərdən biri də osmanlıların öz imkanları ilə istehsal və yaxud tədarük edə bilmədikləri sənaye məhsullarına olan ehtiyacları idi. Digər tərəfdən, siyasi şərtlərin Osmanlı imperiyası əleyhinə olduğu dövrdə İngiltərə, Hollandiya və Fransa beynəlxalq aləmdə baş verən proseslərə uyğun olaraq məhz Osmanlı dövlətinin daxili bazarına girişmələri sayəsində siyasi yüksəliş dövrünə qədəm qoymuşdular. Bu əsrdə Osmanlı imperiyasının torpaqları şərq ilə qərb arasında əvəzolunmaz əmtəələrin paylaşdırıldığı bölgə rolunu oynayırdı. Azərbaycandan, İrandan, Qafqazdan və Hindistandan Osmanlı ticarət limanlarına xeyli miqdarda gətirilən məhsullar, qərbdən gətirilən əmtəələrlə dəyişdirilirdi. Bu ticarət Osmanlı imperiyası üçün əvəzolunmaz bir gəlir mənbəyi idi (108, 685). Məhz bu gəlir mənbəyi Osmanlı sultanlarını yeni strateji planlar həyata keçirməyə məcbur edirdi. Bu baxımdan XVI yüzillikdə I Səlimin və I Süleymanın hakimiyyətləri dövründə Osmanlı sultanlarının Yaxın Şərqdəki Ərəb ölkələrini öz torpaqlarına qataraq dövlətin ərazisini genişləndirdiklərini unutmaq olmaz: Suriya, Fələstin, Misir, İraq və Ərəbistan fəth olunmuş yeni ölkələr idilər (107, 1434). Bundan başqa, XVI əsrin əvvəllərindən osmanlılarla müharibə vəziyyətində olan Səfəvi dövlətinin bir sıra əraziləri də (Anadolunun cənub-şərq əraziləri) Osmanlı imperiyasına birləşdirildi. Şah I İsmayılın Səfəvi dövlətinin sərhədlərini Kiçik Asiyaya doğru genişləndirmək planı süquta uğradı. Səfəvilərlə Avropa və Asiya dövlətlərinin Osmanlı dövlətinin əleyhinə ittifaq yaratmaq cəhdləri də baş tutmadı. Əksinə, Şah I İsmayılın Misir Məmlük sultanlığı ilə «isti münasibətlərini» bəhanə edən I Səlim məmlüklərə qarşı hərbi müdaxiləyə başladı. Lakin bu müharibənin başlıca məqsədi Qırmızı dənizdə nəzarəti ələ alıb oraya fasiləsiz olaraq ədviyyat və digər Hindistan məhsullarının daşınmasını təmin etmək idi (260, 37-38). Eyni zamanda, I Səlim Səfəvi orduları üzərində Çaldıranda əldə etdiyi qələbə nəticəsində
125
Təbrizi ələ keçirdi və onun Azərbaycana yolu açıldı. Doğrudur, tezliklə o, Təbrizi tərk etdi, lakin bütün Şərqi Anadolunu Osmanlı imperiyası ərazilərinə qatdı və bununla da Şərqdən gələn əsas ticarət yolu üzərində nəzarəti gücləndirdi. 1534-də Bağdad, 1546-cı ildə isə Bəsrə Osmanlı dövlətinə qatıldı və İraq Sultan I Süleymanın hakimiyyəti altına düşdü. Beləliklə, osmanlılar bir tərəfdən Aralıq dənizindəki bütün islam limanlarına, digər tərəfdən Qırmızı dənizə, Bəsrə körfəzinə açılan «qapılara» sahib oldular, Qara dənizdən və səfəvilərin şimalından gələn karvan yollarını da öz nəzarətləri altına aldılar. Bizans imperiyasının dağılmasından bəri yalnız bir dövlət Hind okenanından Aralıq dənizinə yönələn bütün yollar üzərində nəzarət qurmuşdu (107, 1433-1434). Qırmızı dəniz vasitəsi ilə Hind okeanı ticarətinə çıxış əldə etmiş Osmanlı sultanı Hörmüzə sahib olmaqla İran körfəzindəki ticarətə də yiyələnmək istəyirdi. Baş verən "Böyük coğrafi kəşflər" Osmanlı sultanlarını buna doğru sürükləyirdi. Bu baxımdan XVI yüzillikdə Hind okeanı ilə Şərqi Aralıq dənizi hövzəsindəki ölkələr Avropanın iqtisadi tarixi çərçivəsinə cəlb olunmuş, «kəşflərin» sonunda Qırmızı dəniz, Bəsrə körfəzi yolları ilə Avropaya gedən ədviyyatın ayrı-ayrı yollardan daxil olması nəticəsində Venesiyada və digər Qərb ölkələrində iqtisadi böhran üçün şərait yaranmışdı. «Portuqaliyalılar Hindistana çıxdıqdan sonra ədviyyat artıq Şərqi Aralıq dənizi limanlarına gətirilmirdi», bununla «Venesiya iqtisadi tənəzzülə uğradı» kimi müddəalar yeni dəlillərin yardımı ilə meydana çıxmış bəzi araşdırmalarda öz əksini tapmışdır. Ədviyyat məhsullarının ayrı-ayrı yollarla daşınmasına baxmayaraq, XVI yüzillikdə də davam etdiyi, lakin həmin əsrin sonlarında hollandların, sonra isə ingilislərin Hind okeanında görünmələrindən sonra Şərqi Aralıq dənizinin Hind okeanı hövzəsinin məhsullarından məhrum olduğu sübut edilmişdir. ABŞ tarixçi F.C.Lane XVI əsrin 60-cı illərində Portuqaliyanın Papalıq nəzdindəki elçisi Lourenço Pires de Tavornenin raportlarına istinadlanaraq Venesiya Respublikasına Levant yolu ilə gətirilən ədviyyatın artdığını bildirərək Aralıq dənizinin Şərq qismində ticarətin canlandığını sübut etmişdir. Fransa tarixçisi F.Braudel isə bu canlanmanın daha öncə baş verdiyini göstərərək, Osmanlı
126
hakimiyyətindəki Misir, Suriya və İraq kimi Ərəb ölkələrində gedən ticarət fəaliyyətini ilkin qaynaqlara əsasən işıqlandırımışdır. Danimarkalı tədqiqatçı Niels Steensgard isə özünün araşdırmalarında bu fikri irəli sürür:"Asiyaya gedən dəniz yolunun kəşf olunmasının ənənəvi qitələrarası ticarət yolları üzərində meydana gətirdiyi sarsıdıcı təsirlər yalnız yüz il keçdikdən sonra hiss edilmişdir. XVI əsrin əvvəllərində baş vermiş durğunluqdan sonra Orta Şərq boyunca uzanan ticarət yolları əski əhəmiyyətini yenidən qazandı və XVI yüzilliyin sonunda qitələrarası karvan ticarəti bunun tarixi nəticəsi olaraq özünün yüksək nöqtəsinə çatdı. Karvan ticarətinə qəti zərbə şimal-qərbi Avropanın ticarət şirkətləri - 1595-ci ildən sonra Hollandiyanın Vorkompagnieen, 1600-cü ildən East India Company və 1602-ci ildən de Dutch United East India Company (VOC)-nin yaranmasından öncə dəyməmişdir" (114, 68,69). Bu istiqamətdə daha dərin araşdırmalar aparmış, portuqal və italyan dillərində olan qaynaqlara əsaslanaraq Orta Şərqin Osmanlı ərazilərindən keçən Asiya-Avropa ticarətini XVI yüzillik çevrəsində çox ətraflı surətdə işıqlandırılmış və bu baxımdan Osmanlı imperiyasının cənub siyasətini və bunun iqtisadi tarixindəki yerini aydınlıqla göstərmiş araşdırıcı - Portuqaliya tarixçisi V.Magalhaes Godinyo olmuşdur. Bu tarixçi "Kəşflər və dünya iqtisadiyyatı" adlı ikicildlik əsərində portuqal salnaməçiləri Marino Sanudo və Piriulinin statistik məlumatlarından bəhrələnərək Osmanlı tarixinə və həmin dövrdə Aralıq dənizində gedən ticarətə müəyyən aydınlıq gətirmişdir (114, 68,69). Beləliklə, həm yerli, həm də əcnəbi mütəxəssislərin əsərlərində XVI əsrdə Aralıq dənizi limanlarında ticarətin azalmadığı göstərilir. Belə bir sual meydana çıxır: avropalılar tərəfindən Hindistana dəniz yolunun açılması bu ticarətə mühüm təsir etmişdirmi? Problemin ciddi şəkildə araşdırılması sübut edir ki, bu bazara ciddi zərbə dəymədi, lakin ona təsirsiz də ötüşmədi. Əvvəla, ədviyyat Avropaya iki istiqamətdən daşınmağa başlandı. İkincisi, beynəlxalq münasibətlər sistemində baş vermiş proseslər Aralıq dənizi limanlarında ticarətin inkişafına təkan verdi. Çünki Avropa dövlətləri iki yerə parçalanmışdı. Kapitalizmin ilkin rüşeymlərinin yarandığı bəzi Avropa milli dövlətləri öz sənayelərinin xammala
127
olan tələbatını ödəmək üçün Aralıq dənizi sahillərinə üz tutmuşdular. Osmanlı sultanlarının bu istiqamətdə həmin dövlətlərə verdiyi ticarət güzəştləri də həmin ticarətin inkişafında rol oynayırdı. Digər tərəfdən, Portuqaliya da Hindistandan daşıdığı ədviyyatın böyük bir qismini Aralıq dənizi sahillərinə göndərirdi. XVI əsr Portuqaliya-Osmanlı-Səfəvi münasibətlərində həlledici mərhələ idi. Avropada baş verən siyasi hadisələri də buraya əlavə etsək, XVI əsrdə beynəlxalq münasibətlər sistemində gedən prosesləri həmin dövlətlərin iştirakı olmadan təsəvvür etmək mümkün deyildir. XVI əsr boyunca beynəlxalq ticarətə nəzarət uğrunda Hind okeanında Osmanlı-Portuqaliya müharibələrini, Asiya istiqamətində isə Osmanlı-Səfəvi qarşıdurmasını izləyirik. İqtisadiyyatı tranzit ticarətinə əsaslanan Osmanlı imperiyası üçün hər iki istiqamət önəmli idi. Bu mənada Osmanlı dövlətinə qarşı Səfəvi və Portuqaliya maraqları üst-üstə düşürdü. Hörmüzün portuqallar tərəfindən işğal edilməsi və səfəvilərin Moskva dövləti ərazisi vasitəsilə Avropa ilə ticarət əlaqələri saxlaması Osmanlı iqtisadi maraqlarına ağır zərbə idi. Bir daha qeyd edək ki, Hörmüzün portuqallar tərəfindən işğalı beynəlxalq ticarət sistemində ciddi dəyişikliklərlə müşayiət olunurdu. Strateji baxımdan çox mühüm əhəmiyyət daşıyan Hörmüzü ələ keçirib orada əsgərlərini yerləşdirmiş Albukerki Qırmızı dəniz istiqamətində baş verən ticarətə əsaslı zərbə vurmuşdu. Hindistan məhsulları Lissabona daşınmağa başlanmışdı. Qahirə tam iqtisadi sıxıntı halında idi. Venesiya Respublikasının ticarəti lflic olmuşdu. Misirin fəthinin osmanlılar üçün əhəmiyyətini təsəvvür etmək məqsədilə aşağıdakı rəqəmlərə müraciət edək. 1527-1528-ci illərdə Osmanlı büdcəsinə dair bir mənbədə imperiyanın 477.431.168 ağça olan ümumi gəlirinin 116.538.994 ağçası Misirin payına düşürdü. Misir Məmlük torpaqlarına varis çıxmış Osmanlı sultanları Qırmızı dənizdə və Hind okeanında güclü bir donanma yaratmaq niyyətində idilər. İstanbul Başvəkalət arxivində 1530-1531-ci illərə aid olan bir mühasibat dəftərində Süveyşdə liman inşa edilməsi üçün xəzinədən 1.996.732 ağça ayrılması qeyd olunmuşdur (114, 79-95). Bütün bunlar sübut edir ki, Hindistana dəniz younun kəşf edilməsi, Aralıq dənizində
128
Şərq ticarətinə ciddi zərbə vura bilməmiş, Aralıq dənizi limanlarında qiymətli əmtəələrin həcmi uzun zaman azalmamışdır. Əmtəələrin Avropaya daşınmasında üstünlük tədricən Osmanlı və Venesiya gəmilərindən Qərbi Avropa tacirlərinə məxsus olan gəmilərə keçdiyindən XVIII əsrdə Qərbin tam üstünlüyü artıq gerçəkliyə çevrildi (67, c.1, 390).
XVI əsr osmanlıların Afrikadakı fəaliyyəti baxımından da ən önəmli dövrdür (98, c.1, 423). Osmanlıların Yavuz Səlimin 1517-də Misiri fəth etməsi ilə başlanan Afrika hakimiyyəti sonralar Həbəşistan və Sudan da daxil olmaqla bütün Şimali Afrikanın (əski "xilafət ölkələri"nin) Osmanlı hakimiyyətini qəbul etməsi ilə ən yüksək bir səviyyəyə çatdı, bu hakimiyyət XX əsrin əvvəllərinə qədər davam etdi (101, c.1, 413). Fəaliyyətlərini digər istiqamətdə davam etdirən Osmanlı sultanları Don və Volqa çaylarının bir-birinə 50 km. yaxınlaşdıqları yerdə bir kanal açmaqla Qara dənizlə Xəzər dənizini birləşdirmək istəmişdilər. Sultan I Süleymanın bu sahədəki əməlləri daha önəmli idi. Beləliklə, Qara dənizdən Azov dənizinə, oradan da Don çayına daxil olacaq Osmanlı gəmiləri, Volqa çayı vasitəsilə Xəzər dənizinə çıxa bilərdi. Bu kanalın inşası başa çatdıqda 950 km-lik Azov-Həştərxan çay yolunun açılması planlaşdırılırdı. Bu kanalla Osmanlı imperiyası və Azərbaycan bir-birinə bağlana bilərdi. Bununla da Moskva dövləti vasitəsilə Avropa ilə ticarət aparan səfəvilərin ticarət bazarı osmanlıların əlinə keçə bilərdi. Bu, siyasi və hərbi baxımdan önəmli olduğu qədər iqtisadi baxımdan da çox əhəmiyyətli bir layihə idi. Süleyman Qanuni sağlığında ikən bu layihə gerçəkləşmədi. Osmanlı taxtında onu əvəz edən II Səlim həmin layihəni yenidən həyata keçirmək istədi və 1569-cu ildə buna təşəbbüs göstərdi. Osmanlı donanması Qasım paşanın başçılıgı altında səfərə çıxdı, lakin müsbət nəticə əldə olunmadı. (Bu layihə SSRİ imperiyası zamanında, 1952-ci ildə gerçəkləşdi) (150, c.3, 33). XVI əsrin ortalarına doğru osmanlılar İran körfəzində fəallaşdılar. 1534-cü ildə səfəvilərdən Bağdadı alan osmanlılar daha sonra Qatara və Bəsrəyə sahib oldular. Bu, bütün Ərəbistan yarımadasını, o cümlədən İran körfəzinin qərb və cənub-qərb sahillərinin Osmanlı imperiyasına qatmaq planının ilkin addımları idi.
129
Dünya ticarət sistemində öz nüfuzunu saxlamağa çalışan və bu ticarətdən əldə edilən gəlirlərdən məhrum olmaq istəməyən Osmanlı sultanları XVI əsrdə Afrika istiqamətində Hind okeanı ticarətinə mane olmağa çalışır, Hörmüz ticarətini əldə saxlamağa cəhdlər göstərir, Avropa və Azərbaycan-İran istiqamətində müharibələr aparırdı. Cənubdan şimala qədər bütün Şərqi Afrika sahillərinə sahib olmaq Ümid burnu yolunu kəsməyə xidmət edirdisə, Osmanlı sultanının Misir yürüşünün əhəmiyyəti daha yüksək idi. Qırmızı dəniz və Bəsrə yolu ilə gətirilən «Şərq məhsulları» XVI əsrin sonlarına qədər Qahirədə və Hələbdə öz müştərisini gözləyirdi (66, 147-148). Osmanlı xarici siyasətinin mühüm istiqamətlərindən biri də Şərqi Anadolu idi. Səfəvi şahları Anadolunu özlərinin tarixi ərazisi saymış, həmin əraziyə varislik iddialarını irəli sürmüş və dünyanın ən mühüm gəlir mərkəzlərindən birinə çevrilən bu məntəqəyə sahib olmağa, Aralıq dənizinə və Qara dənizə çıxmağa can atmışlar. Yaranmış əlverişli geosiyasi vəziyyətdən istifadə edən Səfəvi şahları bütün Anadolu ərazilərində siyasi təbliğat aparırdılar. Səfəvilər Osmanlı imperiyasına qarşı bütün hərbi-siyasi ittifaqlarda mərkəzi mövqe tuturdular. Türkiyə tarixçisi T.Y.Öztuna həmin dövrün tarixini tədqiq edərək belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, "Osmanlı cahan dövlətini yalnız başqa bir türk dövləti devirə bilərdi" (115, c.4, 167). Səfəvilərin Anadoluya dair geniş strateji planlarını anlayan Osmanlı sultanları bu güclü rəqibin varlığını «imperiya üçün ciddi daxili təhlükə» hesab edirdilər. Buna görə də Sultan I Səlim səfəvilərə qarşı yürüş zamanı arxadan (Avropadan) təhlükəsizliyini təmin etmək üçün 1513-cü ildə Qərb dövlətləri, o cümlədən Venesiya Respublikası və Macarıstanla bağlanmış bütün sülh müqavilələrini yeniləşdirdi və Misir sultanı ilə sülh müqaviləsi bağladı (26, 154; 64, c.2, 6). Lakin həmin dövrdə Osmanlı sultanı Misir sultanını səfəvilərə qarşı ittifaqa cəlb edə bilmədi. Məmlük sultanı səfəvilərin təklifinə də biganə qaldı. Çünki iki güclü rəqibin bir-birini zəiflətməsi Məmlük sultanlığının xeyrinə idi. Misir Məmlük sultanları islam dünyasında birinciliyi saxlamaq üçün eyni dərəcədə həm Osmanlı, həm də Səfəvi imperiyasının güclənməsini istəmirdilər (213, 5-10, 23-42). Osmanlı sultanı I Səlim səfəvilərlə
130
müharibə ərəfəsində Anadoluda, həmçinin Rumelidə rəqib dövlətin tərəfdarı olan əhaliyə divan tutdu: təqribən 40 min nəfər qızılbaş qətlə yetirildi (268, c.1, 240; 325, 112; 64, c.2, 7; 354, 13-17; 381, 10-30). Beləliklə, Sultan I Səlim Səfəvi imperiyası ilə həlledici toqquşma ərəfəsində Şah I İsmayılın Avropa dövlətlərini arxadan Osmanlı imperiyasına qarşı qaldırmaq və Anadoludakı xalq üsyanlarından istifadə etməkdən ibarət olan hərbi planını poza bildi və qarşıdakı müharibədə ilk qələbə imkanı əldə etdi (26, 154). İki dövlət arasındakı ziddiyyətlərin mühüm səbəbi isə osmanlıların Azərbaycan ipəyini ələ keçirmək istəyi idi. Anadolunun toxuculuq emalatxanaları başlıca olaraq Azərbaycan və İran ərazilərindən daxil olan xammal hesabına işləyirdi. Azərbaycan və İranla olan ipək ticarəti Osmanlı imperiyasını zənginləşdirən başlıca qaynaqlardan biri idi. XVI əsrin əvvəllərinə doğru yalnız Bursada 1000 dəzgah civarında ipək toxunurdu (86, 164). Anadoluda toxunan ipək parçalara bazarlarda xüsusi tələbat vardı və bu məhsullar əsasən Avropa bazarlarına çıxarılırdı (139, 250). Bursa ipək parçaları Polşada, Avstriyada və Venesiyada xüsusilə arzulanan məhsul idi (150, c.3, 41). 1501-ci ildə Florensiya tacirlərinin təmsilçisi, vəkil Françesko Maringhi Bursa ipək emalatxanalarının gündəlük 310 kq xam ipək tələb etdiyini bildirirdi. O, göstərirdi ki, hər il Azərbaycan və İran ərazilərindən Bursaya xeyli ipək karvanı gəlir. İl ərzində altı ipək karvanının gəldiyini təxmin etsək, onda daxil olan xam ipəyin həcminin 1.200 tay olduğu qənaətinə gələrik. Bu, 120 ton xam ipək deməkdir. XVI əsrin əvvəllərində Azərbaycan və İran ərazilərindən Bursaya daxil olan xam ipəyin yarısından dörddə üçünə qədəri İtaliyaya aparılırdı. F.Maringhinin məktublarından bəlli olur ki, italyanlar bu karvanları Bursada səbirsizliklə gözləyirlər. Bursada xarici tacirlər arasında şiddətli rəqabət vardı. Florensiyalıların Bursada 1501-ci ildə satın aldıqları 60 tay ipək, Genuya və yəhudi tacirlərinin aldıqlarından iki dəfə artıq idi. İtaliyada bir fardello (=79,821 kq) ipək yetmiş-səksən dukatlıq bir gəlir gətirirdi. XVI əsrin əvvəllərində Bursada 1000 dəzgah beş fardello xam ipəyi emal edirdi. Buna görə də ipəyin qiyməti sürətlə artırdı. Müqayisə üçün göstərək ki, 1467-ci ildə hər fardelloya ipək əlli ağçadan 1488-ci ildə
131
yetmiş ağçaya, 1494-cü ildə səksən iki ağçaya çıxmışdır. Müqayisə üçün bir daha xatırladaq ki, orta böyüklükdə olan bir karvan 200 fardello xam ipək gətirirdi. İpəkdən əldə olunan gəlirin həcmini müəyyən etmək üçün XVI əsrin əvvəllərində Bursanın bir ipək karvanından əldə etdiyi gömrük gəlirlərinə nəzər salaq. Bu gəlirlər 1487-ci ildə 40.000 dukat, 1508-ci ildə 33.000 dukat, 1512-ci ildə 43.000 dukat, 1521-ci ildə 13.000 dukat, 1523-cü ildə 17.000 dukat, 1557-ci ildə 24.000 dukat təşkil etmişdir. Bursa haqqında dərin məlumatlar verən osmanlı səyyahı Övliya Çələbi Bursanı ipək və rəngarəng parçalar toxunan şəhər kimi təqdim etmiş, onun beynəlxalq aləmdə ipəyə və qiymətli parçalara görə tanındığını qeyd etimişdir. İstanbul Osmanlı imperiyasının paytaxtına çevrildikdən sonra da Bursa şəhəri imperiyanın başlıca ticarət mərkəzlərindən biri kimi mövqeyini daha 100 il qoruyub saxlamışdır. Bu dövrdə Hələb şəhəri də önəmli bir ipək ticarəti mərkəzi idi və Bursa ilə rəqabət aparırdı. Azərbaycan və İran ərazilərindən gətirilən ipək Hələbə ya Ərzurum yolu və Fərat vadisi boyunca, ya da daha çox Van, Bitlis, Diyarbəkr və Birecik yolu ilə daxil olurdu. Osmanlılar 1516-1517-ci illərdə Hələbi fəth edərkən bu yolun nəzarətini ələ keçirdilər. Həmin vaxtdan etibarən Azərbaycan və İran ipəyinin avropalılara bütün məlum çıxış nöqtələri artıq osmanlıların əllərinə keçdi. Məhz buna görə də qazanılmış uğurlarla kifayətlənməyən Osmanlı sultanları XVI yüzilliyin sonlarında Şirvan və Gilan ərazilərindəki ipək toxuma mərkəzlərini də öz imperiyasına qatmağa çalışırdılar. Bu plan baş tutarsa, Bursanın nüfuzu daha da arta bilərdi. XVI əsrdə Bursa xarici, xüsusilə italyan parçaları ilə uğurlu rəqabət apara bilmişdir. Sənədlərdən bəlli olur ki, yalnız 1513-cü ildə bir karvanda ən azı 220 min altun dəyərində 400 yük (24600 kq) ipək daxil olmuşdu. Səfəvi dövləti ərazilərindən gəlmiş tacirlərin əksəriyyətini bu dövrdə də Gilandan, Şirvandan, Təbrizdən və Naxçıvandan olan müsəlman tacirlər təşkil edirdi. XVI əsr boyunca Bursa istiqamətində fəaliyyət göstərmiş tacirlərin içərisində ermənilərin adı hallanmır. Ümumiyyətlə, həmin əsrdə onlar ticarətdə azlıqda idilər. Azərbaycan tacirləri italyan və Osmanlı tacirləri qarşısında xüsusi nüfuz qazanmışdılar. Həmin tacirlər arasında bu işə böyük sərmayə
132
qoyanlar çox idi. Səfəvi bəzirganlarının başqalarına aid olan ipəkləri də əmanət olaraq gətirib satdıqları haqqında məlumatlar vardır. F.Maringhi göstərirdi ki, Bursada italyan firmalarını təmsil edən nümayəndələr və yəhudilər Səfəvi dövləti ərazilərindən gələn karvanları səbirsizliklə gözləyirdilər. Səfəvi imperiyasının ərazilərindən gələn karvanlar gecikəndə Bursada ipəyin qiymətləri kəskin şəkildə qalxırdı. Hər bir karvan gələn kimi isə ipəyi dərhal alıb İtaliyaya göndərməyə çalışan italyan şirkətləri arasında güclü rəqabət yaranırdı. Bursada Səfəvi və Avropa tacirləri arasında osmanlı tacirləri vasitəçilik edirdilər. Avropalılar özlərinin şərqdə, o cümlədən Səfəvi dövləti ərazilərində və Orta (Mərkəzi) Asiyada çox yüksək qiymətləndirilən incə yun parçalarını Bursada Səfəvi ipəyi ilə ya dəyişir, yaxud nağd pulla alırdılar. Bursa tacirlərinin Avropanın yun parçalarını, Səfəvi ipəyini və ya Hindistandan gətirilən istiotu, digər ədviyyatı, boyaları, yaxud Anadolunun parçalarını Balkan ölkələrinə, Dunay və Qara dəniz limanlarına apardıqları həmin limanların gömrük dəftərlərində əks olunmuşdur. Həmin dəftərlərdə tacirlərin etnik mənsubiyyətləri də göstərilmişdir. Bu dəftərlərdən bəlli olur ki, müsəlman tacirlərin Avropaya getmədikləri barədə yazılanlar özünü doğrultmur. Əslində, Avropaya gedən tacirlərin böyük əksəriyyəti müsəlmanlar olmuşlar. Bu məlumatlar XVI əsr boyunca izlənir (75, c.3, 89; 45, 772; 90, c.1, 188-189; 89, 130-131; 88, c.1, 279-280).
Mənbə məlumatlarından aydın olur ki, Anadolunun iqtisadi həyatında Azərbaycan tacirlərinin əvəzolunmaz xidmətləri olmuşdur. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Səfəvi imperiyasını çökdürməyi qarşısına məqsəd qoymuş Sultan I Səlim rəqibinə zərər verə biləcək hər bir tədbirə əl atırdı. Bu tədbirlərdən biri də iqtisadi blokada idi. XV-XVI yüzilliklərdə Azərbaycanın ən önəmli gəlir qaynağı olan ipək Avropaya aşağıdakı yollarla daşınırdı: 1) Bursaya və İstanbula qədər davam edən quru yolunu sonradan ya dəniz yolu əvəz edir, ya da quru yol Balkan yarımdasını əhatə etməklə Adriatik dənizinə çıxırdı; 2) Hələbə qədər davam edən quru yol Suriyaya gedir, oradan İsgəndəriyyəyə çıxır, dəniz yolu ilə davam edirdi; 3) İzmir şəhərinə qədər davam edən quru ticarət yolu daha sonra dənizlə davam
133
etdirilirdi; 4) Xəzər dənizi vasitəsilə Həştərxana gedən yol. Bu yolla daşınan məhsullar ya Rəştdə, ya da Niyazabadda yüklənirdi. Həmin məhsullar Volqa (İtil) çayı vasitəsi ilə Moskvaya çatdırılır, oradan da quru yolla Mərkəzi Avropaya və ya Baltik, ya da Ağ dəniz vasitəsi ilə Hollandiyaya və İngiltərəyə aparılırdı; 5) İran ərazilərindən başlanan quru yol İsfahandan keçir, Bəndər-Abbasa çıxır, oradan da dəniz yolu ilə davam etdirilirdi. Bu dövrdə Levant yolu Səfəvi ipəyinin ixracında başlıca vasitə idi. Bu həm də onunla izah olunur ki, Levant ticarəti bir neçə yolu özündə birləşdirirdi (Bursa, Hələb və İzmir). Beləliklə, müxtəlif yollarla Qərbi Avropaya çoxlu miqdarda Azərbaycan və İran ipəyi daşınırdı. Onun miqdarını dəqiq müəyyən etmək çətindir. Buna çətinlik yaradan səbəblərdən biri Səfəvi dövləti iqtisadiyyatına dair məlumatların az olmasıdır. Səfəvilərin arxivi darmadığın edildiyinə görə bu yöndə tədqiqatçıların işi xeyli çətinləşmişdir. Qərbi Avropa səyyah və diplomatlarının məlumatları isə Səfəvi dövlətinin iqtisadi həyatını tam əks etdirmir (365, 61-79). XVI əsrdə ticarət yolları içərisində isə başlıca yer Təbriz-Bursa yoluna məxsus idi. Azərbaycan və İran ipəyi Təbriz-Bursa karvan yolu ilə Aralıq dənizi vasitəsilə Avropaya göndərilirdi. Sultan I Səlim Azərbaycan və İran ipəyinə qadağa qoymuş, bu tədbirlə Səfəvi dövlətini iqtisadi baxımdan çökdürmək fikrinə düşmüşdü. Bunun üçün o, ipək ticarətini və tacirlərin Azərbaycana və İrana gedişini qadağan etmişdi (104, c.1, 276). Sultan I Səlim Azərbaycanın Avropaya ipək ixracatının qarşısını tamamilə almaq üçün Misir məmlüklərinin nəzarəti altında olan Ərəb ölkələrini də bu qadağa siyasətinə qatmışdı. Şəxsiyyətindən asılı olmayaraq Azərbaycanla ipək ticarəti edən hər bir tacirin əmtəələri müsadirə olunurdu. Onun bu qərarı Misir məmlükləri ilə osmanlılar arasında ziddiyyətlərə səbəb oldu. Həmin dövrdə tətbiq olunmuş qadağa çox sərt qərar idi. Sultanın bu qərarı osmanlı ictimaiyyətində qəbul olunmurdu. Osmanlı tarixçiləri bununla bağlı yazmışlar ki, Sultan I Səlim başa düşürdü ki, bu qərar qeyri-hüquqi səciyyə daşıyır. Ona görə də müsadirə olunan əmtəələr siyahıya alınır və anbarlara yığılırdı. Əmtəə sahiblərinə həmin məhsulların qaytarılacağı barədə vədlər verilirdi. Beləliklə, Osmanlı sultanının əsas məqsədi əmtələrin
134
müsadirə olunması deyil, düşmən saydığı səfəviləri əsas gəlir mənbəyindən məhur etmək idi. Osmanlı torpaqlarında yaxalanan Səfəvi tacirləri Rumeliyə sürgün edilir, orada nəzarət altına alınırdılar. 1518-ci ildə isə Osmanlı torpaqlarında xam ipək satışı tamamilə qadağan edildi. Bu əmri pozan Osmanlı təbəələrinin satdıqları əmtəələrdən əldə olunmuş gəlirlər xəzinə üçün müsadirə olunmağa başlandı. Səfəvi dövlətinə qarşı tətbiq edilmiş bu qadağa Osmanlı imperiyasının iqtisadi sisteminə də müəyyən zərbə vurmuşdu. Yəni, bu qadağa yalnız Səfəvi tacirlərinə deyil, osmanlı və italyan tacirlərinə də ciddi ziyan vurdu. Bursada ipək satan tanınmış firmalar birdən-birə sıradan çıxmış, ipək toxuculuq sənəti də böyük əngəllərlə üzləşmişdi. Qadağa nəticəsində Bursada işsizlik artmışdı. Nəticədə iqtisadi sahədə geriləmə baş vermişdi. Sultan I Səlimin qadağa siyasəti italyan sənətkarlığına da xeyli zərbə vurmuşdu. İtaliyada təlaş əhvali-ruhiyyəsi yaranmışdı. Genuyalılar artıq Astrabad-Xəzər dənizi-Həştərxan ticarət yolunun canlandırılması haqqında düşünməyə başladılar. Osmanlı imperiyasının qüdrətinin artdığı bir dövrdə həmin tədbirə əl atmış Sultan I Səlim səfəvilərə qarşı tətbiq edilən iqtisadi blokadanın Anadolunun iqtisadi həyatına bu dərəcədə təsir edəcəyini güman etmirdi. Osmanlı taxtına yenicə əyləşən I Süleymanın səfəvilərə qarşı tətbiq edilən "İbrişim yasağı" adlanan ipək ticarəti qadağasını aradan qaldırmağı bu tədbirlərin gerçəkliklərə zidd olduğunu bir daha göstərdi. I Süleymanın dövründə bu qadağadan zərər çəkmiş tacirlərə dəyən ziyanın əvəzi ödənilmiş, ticarət sərbəstləşdirilmişdir. Sultan I Səlim dövründə osmanlı tacirlərinin səfəvilərə mis, dəmir, qızıl, gümüş, odlu silah satmaları da qadağan edilmişdi. Türkiyə tədqiqatçısı F.Dalsar «İbrişim yasağı»-nın Osmanlı imperiyasının iqtisadi həyatına mənfi təsiri barədə qeyd edir ki, Sultan I Səlimin Bursada tətbiq etdiyi bu qadağanın məmləkət üçün bir neçə təsiri olmuşdur. Həmin tədbirlərdən başlıcası odur ki, şərq ölkələrindən gəlməkdə olan ipək axını birdən-birə dayanmış, o zamana qədər Bursadakı ipəktoxuma dəzgahları bu yoldan aldıqları xam ipəyi almadıqlarından böhran keçirmişlər. Buna görə də ipəyin qiyməti qalxmış, ipək ticarəti gizli şəkildə həyata keçirilmiş, Osmanlı
135
ərazilərində ipək qaçaqmalçılığı inkişaf etmişdi. Osmanlı imperiyasında ipəktoxuma sənəti böhranla üzləşdiyi bir zamanda, ölkəyə Avropa ipəyi daxil olmağa başlamış və yerli toxumalarla rəqabət etməyə, onları sıxışdırmağa başlamışdı (88, c.1, 281-282; 99, 85-86; 64, c.2, 61; 126, 23; 63, 131-133). Səfəvi şahları isə xarici aləmlə əlaqələri itirməmək üçün Volqa-Xəsər yoluna daha çox üstünlük verməyə başladılar. Doğrudur, Sultan I Süleymanın dövründə Səfəvi dövləti ilə ticarət əlaqələri istiqamətində müsbət işlər görüldü, lakin ticarətin əvvəlki mövqeyi bərpa oluna bilmədi. Bu ticarət əlaqələrinə dövlətlərarası düşmənçilik ciddi mane olurdu. Bu düşmənçilik nəticəsində 1513-1620-ci illər arasında Azərbaycan və İran ipək ticarəti Bursa yolunda ciddi surətdə aşağı düşdü və Osmanlı xəzinəsi xeyli zəiflədi. Bu tarixi məqamda xeyli miqdarda Səfəvi ipəyi Xəzər dənizi ilə Həştəxan limanına, oradan isə Qərbə yayılmağa başladı (355, 59). Səfəvi potensialının imperiyanın iqtisadi cəhətdən inkişafında rolunu qiymətləndirən I Süleyman Sultan Səlimdən fərqli olaraq rəqib dövlətə qarşı daha mülayim siyasət yeritməyi qərara aldı. I Süleymanın taxta çıxdığı vaxtda Osmanlı imperiyası iki cəbhədən birini seçmək zərurəti qarşısında idi. Eyni zamanda, həm Qərblə, həm də səfəvilərlə döyüşmək asan deyildi. Beynəlxalq aləmdə baş verən hadisələr, dəyişən şərtlər Sultan I Süleymanın diqqətini Qərbə yönəltdi (99, 86). XVI-XVII əsrlərin Osmanlı-Səfəvi qarşıdurması yalnız regional deyil, habelə beynəlxalq aləmdə baş verən iqtisadi, siyasi dəyişikliklərin nəticəsi idi. Bu qarşıdurma dini şüarlar altında, iqtisadi, siyasi, ideoloji sahələrdə baş vermişdir. Həmin iki müsəlman, türk dövlətinin rəqabəti, həm Misir Məmlük sultanları, həm də Qərbin xristian hökmdarları tərəfindən diqqətlə izlənirdi (112, 503-504). Məhz buna görə də Osmanlı-Səfəvi münasibətlərini Avropada baş verən hadisələrdən kənarda təsəvvür etmək qeyri-mümkündür. Məlumdur ki, ticarət yollarında baş verən dəyişikliklər Avropanın siyasi vəziyyətinə də təsir etmişdi. Bu siyasi vəziyyətin dəyişməsi Avropada sonsuz müharibələrə səbəb olmuş və Qərb dövlətlərinin xarici siyasətinə özünəməxsus çalarlar bəxş etmişdir. Bu zamandan etibarən Avropanın Aralıq dənizindəki, Baltik dənizindəki və
136
Atlantik okeanı sahillərindəki ticarət mərkəzlərinə yaxın olan dövlətləri beynəlxalq münasibətlərdə başlıca rol oynamağa başladılar. Portuqaliya, İspaniya, Hollandiya, Fransa və İngiltərə bu dövlətlər sırasına daxil idilər (218, c.1, 167). XVI əsrin əvvəllərindən həmin yüzilliyin ilk onilliklərinə qədər ispanlar Mərkəzi və Cənubi Amerikanın nisbətən inkişaf etmiş bütün ərazilərini işğal etdilər. Portuqallar isə Afrika sahillərində olduğu kimi, Asiya sahillərində də zəncirvarı şəkildə qalalar qurub ticarət faktoriyaları (mərkəzləri) yaratdılar (203, 133). İspan zadəganları müharibələri və hərbi qənimətlərin əldə olunmasını özlərinin başlıca məqsədləri sayırdılar. Böyük Karlın imperiyasının xarabalıqları altından dirçəlmiş Fransa monarxiyası da təbiətinə görə ispan mütləqiyyətinə bənzəyirdi, lakin onları fərqləndirən cəhətlər var idi. İspanlara məxsus olan mənbələr Fransa monarxiyasının və zadəganlığının əlində yox idi. Fransa nə Amerika qızıl ehtiyatlarına, nə Potosi mədənlərinə, nə də varlı holland tacirlərinə malik idi (292, 145-146; 177, 22). Ona görə də XVI əsrin əvvəllərində Fransa Şərqə qarşı müstəmləkəçilik ekspansiyasında ciddi rol oynaya bilmədi. Bu illərdə Osmanlı imperiyasından aldığı "güzəştlərə" (1535 və 1581-ci illər) əsasən Fransaya yalnız Levant ölkələrində möhkəmlənmək qismət oldu (206, 137). Həmin dövrdə Qərbi Avropada İngiltərənin vəziyyəti isə tamam fərqli idi. Bu ölkə XVI əsrin birinci yarısında kiçik bir ərazidə - Avropa siyasətində ikinci dərəcəli rol oynayırdı (284, 147). XVI əsrin ortalarına qədər İngiltərə ticarət mərkəzlərindən kənarda yerləşirdi və yalnız həmin yüzilliyin ortalarından başlayaraq canlanmağa başladı (206, 132). Müəyyən dövrdə qərarlaşmış siyasi sabitlik isə ingilis xarici siyasətində realizmin başlanğıcı idi ki, İngiltərə xarici siyasəti sonrakı əsrlərdə də bu cəhəti ilə fərqlənirdi. Bu, onunla izah olunur ki, İngiltərədə zadəganlığın böyük hissəsi kənd təsərrüfatı sahibkarına çevrilir, yun və digər kənd təsərrüfatı məhsullarını əvvəlcə Flandriyaya ixrac edir, XV əsrdən isə bu məhsullarla daxildə sənətkarlığın inkişafını təmin edirdi (292, 147). Qeyd edək ki, ingilis ticarəti sənətkarlıqla (başlıca olaraq mahud istehsalı ilə), eyni zamanda kənd təsərrüfatı ilə sıx bağlı idi (206, 132-133). Qərbi Avropa dövlətləri içərisində Avstriyanın siyasəti
137
daha mürəkkəb səciyyə daşıyırdı. XVI əsrin sonlarına qədər Avstriya «alman xalqından ibarət müqəddəs Roma imperiyası"nı təmsil edən, müəyyən mənada geniş əraziyə malik olan dövlət idi. XVI əsrin əvvəllərində mürəkkəb dövlət quruluşuna malik olan Avstriya çoxmillətli mütləq monarxiyaya çevrilməyə başladı. Bu halın başlıca səbəbi Qərbi Avropa dövlətlərini, "bütün xristian dünyası"nı cənub-şərqdən hədələyən «Osmanlı təhlükəsi» idi. Bu təhlükə Çexiyanı və Macarıstanı Avstriyaya birləşməyə məcbur etdi, Avstriyanın bütün diqqətini cənub-şərqə yönəltdi. XVI əsrin mürəkkəb beynəlxalq münasibətləri şəraitində İspaniya ilə birgə Osmanlı tüklərinin Aralıq dənizinin qərb qismində görünmələrinə qarşı Habsburqların apardıqları siyasət onların qüvvələrinin parçalanması ilə nəticələndi və Qərbi Avropada hökmranlıq uğrunda mübarizənin gərgin vaxtında Avstriyanın diqqəti şərqə yönəldi. XVI əsrin əvvəllərində «Osmanlı təhlükəsi» Avropa hökmdarlarını daha güclü şəkildə qayğılandırdı. I Süleymanın hakimiyyət illəri (1520-1566) Osmanlı imperiyasının ən qüdrətli çağları idi. 1526-cı ildə çex-macar qoşunlarının Mohaç ətrafında darmadağın edilməsi, osmanlıların Vyana divarları yanında peyda olması (1529), Macarıstanın böyük hissəsinin onlar tərəfindən tutulması-cənub-şərqi Avropa dövlətlərini Avstriya ətrafında birləşməyə məcbur etdi. Qərbin hakim dairələri həm də ondan ehtiyat edirdilər ki, Avropa zəhmətkeşləri kəndli müharibələrinin yatırılmasından sonra Osmanlı türklərinin gəlişini bir qədər bundan əvvəl xalq üsyanlarında iştirak etmiş utopistlərin söylədikləri «Allahın Avropa knyazlarına göndərdiyi cəza» kimi qəbul edir və bu gəlişi alqışlayırdılar (292, 145-150). Beləliklə, XV əsrin sonunda - XVI əsrin əvvəllərində Avropanın siyasi səhnəsində baş verənlər bizə həmin dövr haqqında təsəvvür yaratmağa kömək edir. Osmanlı-Avropa-Səfəvi münasibətlərində məhz bu hadisələr ciddi rol oynamışdır. Hələ XVI əsrin əvvəlləri idi və dünyada baş verən yeni siyasi, iqtisadi dəyişikliklərə uyğun olaraq yeni proseslər başlanmışdı. Yeni proseslərə uyğun xarici siyasət yeridə bilən Avropa dövlətləri həmin proseslərdən uğurla çıxdılar (66, 148-149). Həmin dövrdə Osmanlı imperiyasının qüdrətinin artması Avropanın bir sıra dövlətlərinin, xüsusilə Fransanın maraqlarına tamamilə uyğun
138
idi. Fransa bu hesabla ənənəvi düşməninə sarsıdıcı zərbələr endirə bilərdi (292, 156).
Avropanın bu vəziyyətini dərindən dərk edən I Süleyman Osmanlı imperiyasının iki cəbhədən birində döyüşməsini vacib hesab etdi. Məhz səfəvilərə qarşı onun mülayim siyasət yürütməsində iqtisadi amil az rol oynamadığı kimi, bu amil də ciddi rol oynadı. Buna görə də I Süleyman Avropa səfərlərinə başlamazdan öncə səfəvilərlə dostluq münasibətləri qurmaq niyyətinə düşdü, Səfəvi tacirlərini sərbəst buraxdı, onlara dəyən on milyon ağçaya yaxın zərəri ödəyib irəliyə daha bir addım atdı, özünün taxta çıxması münasibəti ilə Səfəvi şahına bir məktub göndərdi, ona Qərbin «kafirlərinə" qarşı dostluq və işbirliyi təklif etdi. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə, bu təklif Şah I İsmayıl tərəfindən qəbul edilsəydi, həm osmanlılar, həm də səfəvilər tərəfindən çoxlu itkilərlə müşayiət olunan müharibələrin qarşısı alına bilərdi. I Süleyman Şah I İsmayıla göndərdiyi məktubda padişahlara məxsus olan ləqəb və ünvanları qeyd edir, «Nitekim, hər dövün bir xəlifəsi vardır və onun vəzifəsi İslamı müdafiə etmək, kafirlərə qarşı cihad etməkdir» sözlərindən sonra Səfəvi səltənətinin davamlı olması üçün dualar edirdi. Lakin bu təklif Şah I İsmayıl tərəfindən müsbət qarşılanmadı. Şah I İsmayıl hətta Sultan I Səlimin vəfatından sonra taxta çıxmış I Süleymanı təbrik etməmişdi. Səfəvi şahı onu yalnız iki ildən sonra, osmanlılar Belqradı (1521) və Rodosu (1522) fəth etdikdən sonra təbrik etdi (99, 86- 88). Qeyd etmək lazımdır ki, Sultan I Səlimin dövründə Səfəvi-Osmanlı ziddiyyətləri xeyli dərinləşmişdi. Çaldıran döyüşü zamanı və bu hadisədən sonra Sultan I Səlimin yol verdiyi qeyri-etik hərəkətlər Osmanlı-Səfəvi ziddiyyətlərinin daha da dərinləşməsinə səbəb olmuşdu. Eyni zamanda, barışıq məsələsi səfəvilərin starteji planlarına uyğun gəlmirdi və yaranmış iqtisadi çətinliyə görə I İsmayıl osmanlıları cəzalandırmaq niyyətində idi. Çaldıranda baş vermiş uğursuzluğa baxmayaraq, Şah I İsmayıl Aralıq dənizinə qədər bütün əraziləri səfəvilərin hakimiyyətinə qatmaq, onu Şərqdə yeganə imperiyaya çevirmək istəyirdi. Məlumdur ki, Sultan I Səlimin işğalları Avropa ölkələrinə nisbətən Səfəvi imperiyasının vəziyyətini daha çox ağırlaşdırmışdı. Tezliklə Suriyanı və Misiri ələ keçirən
139
Osmanlı sultanı Səfəvi imperiyasına daha bir ağır zərbə vurdu. Trabzonu (1461) və Kəfənı (1475) ələ keçirməklə Azərbaycan və İran tacirlərini Qara dəniz ticarətindən məhrum etmiş Osmanlı sultanı II Məhəmmədin siyasətini davam etdirərək Suriya, Livan və Fələstin ərazilərini fəth etməklə (1516) Səfəvi tacirlərinin Aralıq dənizi sahillərinə çıxış yolunu da öz nəzarəti altına saldı. Bununla da səfəvilərin Qara dəniz və Aralıq dənizi vasitəsilə Qərbi Avropa ölkələri ilə qədim tarixə malik olan ənənəvi ticarət əlaqələrinə sonuncu, ağır zərbə endirildi. Səfəvilər imperiyası XVI əsrin əvvəllərində Qərb ölkələrinin müstəmləkəçilik siyasətinin də ilk zərbəsinə sinə gərməli oldu. Portuqaliyanın Hind okeanında möhkəmlənməsiylə Səfəvi imperiyasının dəniz yolu ilə Hindistan, Seylon, cənub-şərqi Asiya ölkələri və şərqi Afrika ilə ticarət əlaqələri də təqribən kəsildi. Bununla da Azərbaycan tacirlərinin Hindistanla Moskva dövləti və Avropa ölkələri arasında ədviyyat ticarətində vasitəçilikdən əlləri üzülmüşdü (289, 159). Bu mənada Sultan I Süleymanın Şah I İsmayıla «birgə mübarizə» haqqındakı müraciəti daha çox özünün bir istiqamətdə təhlükəsizliyini təmin etmək istəyindən irəli gəlmişdi. Çünki I Süleyman çox gözəl bilirdi ki, Şah I İsmayıl ağqoyunluların varisi kimi çıxış edir, Anadoluda Osmanlı hakimiyyəti altına keçmiş torpaqlara varislik iddialarını irəli sürür. Sultanı narahat edən ən böyük problemlərdən biri də Sultan I Səlimin vəfatından sonra da qızılbaşların Anadoluda fəaliyyəti idi. Sultan I Süleymanın Macarıstana hərbi yürüşü zamanı Səfəvi qızılbaş rəhbərlərinin Anadoluda təşkil etdikləri çoxsaylı üsyanlar zəncirvari partlayışları xatırladırdı. Təbiidir ki, Səfəvi şahının məqsədi Osmanlı imperiyasını daxildən parçalamaq, Anadolunu bütünlüklə Səfəvilər imperiyasına birləşdirmək idi. Bununla da I Süleymanın şərqə (səfəvilərə) qarşı hərbi yürüşə başlamaq niyyəti gerçəkləşirdi. Lakin 1525-ci ilin sonlarında qərarlaşdırdığı Azərbaycan-İran hərbi yürüşünü dayandırmağa məcbur oldu. Çünki Macarıstan, Avstriya və Almaniya üzərinə yürüşlər etmək istəyən I Süleyman həm bu dövlətlərin Osmanlı imperiyasına qarşı hərbi ittifaqını pozmaq istəyir, həm də onların səfəvilərlə yarana biləcək hərbi-siyasi əməkdaşlığını pozmağa çalışırdı (99, 92; 140, c.2, 449).
140
Bu addımlar üçün real şərait də yaranmışdı. Çünki Avropada Fransa-Almaniya ziddiyyətləri hədsiz dərəcədə kəskin idi. Onlar ararsında İtaliya şəhərlərinə sahib olmaq uğrunda mübarizə gedirdi. Yaranmış vəziyyətdə Fransa da Osmanlı qüdrətindən Almaniyaya qarşı istifadə etməyə çalışırdı. 1525-ci ilin 6 dekabrında İstanbula - Sultan I Süleymanın sarayına ilk Fransa elçisi gəldi. Almanlarla osmanlılar arasında rəqabət obyektinə çevrilmiş Macarıstana almanların hərbi yürüşə hazırlığı haqqında xəbərlər də gəlmişdi. Bu xəbəri Osmanlı sarayına fransız elçiləri gətirmişdilər (64, c.2, 112; 100, 127). Osmanlı imperiyası ilə Fransa arasında münasibətlər öncə Sultan I Süleyman zamanında quruldu. Bu vaxt Almaniyada vəziyyət daha da ağırlaşdı. Martin Lüterin fəaliyyəti almanlar arasında dini parçalanma yaratmışdı. Osmanlı sultanının da dəstəklədiyi M. Lüterin fəaliyyəti sayəsində dini baxımdan iki hissəyə parçalanmış Avropanın siyasi cəhətdən də parçalanması üçün şərait yaranmışdı (66, 154-155; 349, 449).
XVI əsrin əvvəllərində Osmanlı sultanının sistemli xarici siyasəti və onun bəzi qərb dövlətlərinə güclü güzəştlər etməsi sayə-sində Osmanlı imperiyası beynəlxalq aləmdə lider dövlət səviyyəsinə yüksəldi. Yaranmış əlverişli vəziyyətdən istifadə etmək istəyən Osmanlı sultanının iki cəbhədə eyni vaxtda müharibə aparmaq istəməməsi təbii idi. Buraya Portuqaliya ilə münasibətləri də əlavə etsək, vəziyyət dərhal aydınlaşır. Çünki bu dövrdə Sultan I Süleyman gözlərini Hind okeanına da dikmişdi (105, 1434). 1522-ci ildə xristianlığın Şərqi Aralıq dənizindəki qalası olan Rodosun fəthindən sonra məqsədinin «altun əldə etmək, zəngin olmaq deyil, zəfər və şan qazanmaq, əbədi bir şöhrətə sahib olmaq» olduğunu və imperiyanı genişləndirmək üçün döyüşdüyünü elan etmiş I Süleymanın (114, 93-94) tezliklə Asiya istiqamətində hərbi yürüşə çıxacağı aşkar idi. Onun ən çox çəkindiyi hərbi-siyasi qüvvə Səfəvilər imperiyası idi. Çaldıran döyüşündə (23. VIII. 1514) ağır zərbə almış Səfəvi dövləti Şah I İsmayılın ölümündən (1524) sonra daha da zəifləmişdi, imperiyada iqtisadi tənəzzül dərinləşməkdə idi. Qara dəniz, Aralıq dənizi, İran körfəzi və Hind okeanı vasitəsilə xarici ticarət əlaqələrinin kəskin surətdə pisləşməsi imperiyanın
141
iqtisadi vəziyyətinə çox mənfi təsir göstərirdi. Şah I İsmayılın hakimiyyətə gəlmiş azyaşlı oğlu Təhmasib Mirzənin (1524-1576) təcrübəsizliyi də dövlət işlərinə mənfi təsirini göstərirdi. Qızılbaş tayfa başçıları hakimiyyətdə möhkəmlənmək uğrunda silahlı mübarizəyə qalxdılar. Səfəvilər imperiyası təqribən on ilə qədər davam edən (1524-1534) vətəndaş müharibəsi dövrünə qədəm qoydu (326, 69-74; 268, c.1, 263-264). Lakin buna baxmayaraq, Sultan I Süleyman bu imperiyadan, onun ideoloji qüdrətindən və Anadoludakı tərəfdarlarından ciddi surətdə ehtiyatlanırdı. Osmanlılar səfəviləri Şərqi Anadoludan tamamilə uzaqlaşdırmaqda qərarlı idilər. Onlar Bəsrə körfəzi ilə Xəzər dənizi arasındakı əraziləri də ələ keçirmək istəyirdilər. Yenidən üz-üzə gəlmiş Osmanlı və Səfəvi dövlətlərinin çəkişmələri dini-məzhəb qarşıdurması deyildi. Hər iki hökmdar sahib olduğu siyasi və strateji mövqeləri qorumaq, İslam-türk aləmində böyük, güclü, şəriksiz bir səltənət qurmaq istəyirdi. Onlar üz tutduqları məzhəb sayəsində isə tərəfdar və dəstək qazanırdılar (99, 91-100; 349, 444-448). Osmanlı imperiyası Avsrtiya ilə "əbədi sülh" müqaviləsi (22. VI. 1533) bağladıqdan 4 ay sonra -1533-cü il oktyabrın 21-də Səfəvi imperyasına qarşı hərbi əməliyyat-lara başladı. Bu əməliyyatlarda əsas məqsəd iki dövlət (Osmanlı və Səfəvi) arasındakı sərhəd münaqişəsindən istifadə edərək əvvəlcə Bağdad da daxil olmaqla Ərəb İraqını ələ keçirmək, İran körfəzinə yol açmaq, bundan sonra isə hərbi əməliyyatı davam etdirib Səfəvilər imperiyasını qəti məğlubiyyətə uğratmaq idi. Lakin 1533-1535-ci illər müharibəsi zamanı Osmanlı sultanı Səfəvi ordusunu, rəqibin dövlət müstəqilliyini aradan qaldıra bilmədi. Osmanlı imperiyası canlı qüvvə və hərbi texnika cəhətdən ağır itikilərə məruz qaldı. Təqribən 50 il davam etmiş Səfəvi–Osmanlı müharibələri osmanlıların bütün Avropada fəthlərinin daha da genişlənməsinin qarşısını ala bildi. Osmanlı sultanı I Süleyman öz hakimiyyəti illərində xarici ölkələrə qarşı 13 dəfə hərbi yürüşə çıxmışdısa, Səfəvi imperiyasına qarşı aparılmış üç hərbi əməliyyat qalan 10 müharibədən daha uzun çəkmişdi. Bu müharibələr həm də Qərbi Avropa dövlətlərinin Şərqlə, o cümlədən Yaxın və Orta Şərq ölkələri ilə əlaqədar müstəmləkəçilik planlarının həyata keçirilməsi
142
üçün əlverişli şərait yaradırdı. Təsadüfi deyildir ki, həmin müharibələr Portuqaliyanın İran körfəzində daha da möhkəmlənməsinə imkan verdi. 1547-1554-cü illərdə isə Osmanlı sultanının Portuqaliyanı İran körfəzindən sıxışdırıb çıxarmaq üçün apardığı hərbi dəniz əməliyyatları da istənilən nəticəni vermədi (26, 174, 180). Ən başlıcası isə ondan ibarət idi ki, bu müharibələr hər iki imperiyanın həyatında sonralar öz mənfi nəticələrini üzə çıxardı. Yəni, həm Osmanlı, həm də Səfəvi imperiyalarının iqtisadi həyatı Qərbi Avropa iqtisadiyyatından asılı vəziyyətə düşdü. Şərqin ən böyük imperiyalarının iqtisadi sistemi dağıldı və bu iqtisadi tənəzzül hər iki türk dövlətinin zəifləməsində müstəsna rol oynadı.
143
IV FƏSİL
XVI ƏSRİN II YARISINDA VƏ XVII ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ AZƏRBAYCANIN QƏRBİ AVROPA
ÖLKƏLƏRİ İLƏ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİ VƏ TÜRKİYƏ
144
4.1. XVI əsrin II yarısında Avropa dövlətlərinin Şərq sərvətləri uğrunda mübarizəsi və bu mübarizəyə Səfəvi və Osmanlı
imperiyalarınnın təsiri.
145
XVI əsrin II yarısında Azərbaycanın geosiyasi vəziyyət hələ də ağır idi. Lakin Səfəvi–Osmanlı münasibətlərində müsbət dəyişikliklər baş vermiş və 1555-ci il mayın 29-da Amasyada iki imperiya arasında sülh müqaviləsi imzalanmışdı. Bu sülh müqaviləsinə əsasən Səfəvi şahı İraq və Şərqi Anadolu kimi dəyərli ərazilərini itirməsi ilə barışdı. Gürcü knyazılıqları da Səfəvi və Osmanlı dövlətləri arasında bölüşdürülürdü. İmereti (Açıkbaş), Minqreli (Dadiyan), Gurieli (Guria) knyazlıqları bundan sonra Osmanlı imperiyasına keçirdi. Kartli, Kaxeti və Mesxiya knyazlıqları Səfəvi dövləti tərkibində qalırdı. İndiki Batum-Axıska bölgəsi də osmanlılara keçirdi. Beləliklə, indiki Gürcüstan və indiki «Ermənistan»ın qərb əraziləri Osmanlı imperiyasının təsir dairəsinə, indiki Gürcüstanın şərq və indiki «Ermənistan»ın qalan hissələri Səfəvilər imperiyasının təsir dairəsinə düşürdü (116, c.6, 170-172; 26, 180; 64, c.2, 294-295; 140, c.2, 349-350; 197, 42). XVI əsrin II yarısı beynəlxalq ticarət sistemində də dəyişikliklərlə müşayiət olundu. Belə ki, Aralıq dənizi inhisarının aradan qaldırılması və ticarətin okeanlara yayılması ilə əlaqədar olaraq bu vaxta qədər dünyanın ən güclü ticarət imperyası sayılmış Venesiya artıq öz nüfuzunu itirdi. Onun ticarət dairəsi məhdudlaşdı. Lakin buna baxmayaraq, Venesiya ticarəti osmanlılar üçün hələ də mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bunun səbəbi isə onda idi ki, Osmanlı imperiyası Avropa-Asiya ticarətində venesiyalıların vasitəçiliyinə son qoymaqda maraqlı deyildi. Çünki XVI əsrdə və XVII əsrin birinci yarısında Venesiyanın iqtisadi cəhətdən çiçəklənməsində və beynəlxalq aləmdə nüfuzunun yüksəlməsində mühüm rol oynamış bu vasitəçilik Osmanlı imperiyasının da xəzinəsinə külli miqdarda mənfəət gətirirdi. Osmanlı sultanları venesiyalıların qarşılıqlı yardımı hesabına böyük həcmdə gömrük rüsumları əldə edirdilər. Avropada o qədər də sevilməyən türklər venesiyalıların vasitəçiliyindən istifadə edir, Avropaya türk və digər Şərq məhsullarını çıxarır, Avropa sənayesinin mühüm əhəmiyyət kəsb edən əmtəələrini (silah, mahud, bər-bəzək əşyaları və s.) alırdılar (322, 119). XVI əsrin II yarısında Avropa həyatında baş verən sürətli dəyişikliklər qitənin inkişafında iri sıçrayışlarla müşayiət olunurdu. Lakin Avropanın XVI əsr
146
boyunca xeyli uğur qazanmasına, ümumidünya tarixində rolunu artırmasına, bir çox qitələrə əl uzatmasına baxmayaraq, Asiya hələ də ən böyük, güclü, zəngin və mühüm qitə mövqeyini mühafizə edirdi. Bu dövrdə Azərbaycan Səfəvilər və Osmanlı imperiyaları dünyanın iki güclü subyekti idi. Bu imperiyalar arasında baş verən müharibələr, onların iqtisadi və siyasi həyatına zərbələr vurmuşdusa da, yüksəliş hələ də davam edirdi. Osmanlı imperiyası Anadolunu və Ərəbistanı demək olar ki, tam ələ keçirmişdi. Afrika qitəsinin ən böyük hissəsi də osmanlıların əlində idi. Azərbaycan Səfəvilər imperiyası indiki Gürcüstanın Qara dəniz sahillərini itirsə də, bütün Qafqazı əlində saxlayırdı. Osmanlı imperiyası Qafqazı Səfəvi imperiyasından qoparmağa çalışırdı. Bu dövrdə səfəvilər Osmanlı imperiyası tərəfindən Ərəbistandan tamamən çıxarılmışdılar (118, 133-141).
147
Avropada ilkin müstəmləkə işğalları Habsburqlar evi ətrafında qruplaşmış qüvvələrin mövqeyini möhkəmləndirdi. XVI əsrdə bu evə İspaniyadan başqa Avstriya, Hollandiya, Neapol krallığı, Milan hersoqluğu, Almaniya imperiyası, Çexiya və digər ərazilər daxil idi. V Karl özünün ayrı-ayrı yerlərdə olan ərazilərini "vahid ümumxristian imperiyasına" çevirməyə cəhd edirdi (203, 130-131; 276, 323). Habsburqların iddiaları bu dövrdə Qərbi Avropada milli dövlət yaratmağı qarşılarına məqsəd qoymuş dövlətlərin maraqları və Avropada kapitalizmin yaranması üçün ilkin ictimai–iqtisadi şərtlərin inkişafı ilə tərs mütənasib idi. XVI əsrin birinci yarısından başlayaraq Fransada mövcud olan mütləq monarxiya və geniş yayılan kilsə islahatları (XVI əsrdə Qərbi Avropada katolik kilsəsinə və Papa hakimiyyətinə, feodalizmə qarşı dini mübarizə şəklində cərəyan edən ictimai–siyasi hərəkat) Habsburqların Avropada hökmranlığına qarşı başlıca maneə idi. Fransa həyatı üçün də səciyyəvi xüsusiyyət ondan ibarət idi ki, qonşu İspaniyaya nisbətən bu ölkə XVI əsr boyunca yüksəliş dövrünü yaşayırdı. Həmin dövrdə isə İspaniyada iqtisadi, bunun ardınca isə siyasi böhran baş verdi. XI Lüdovikin dövründə təşkkül tapmaqda olan Fransa mütləqiyyəti XVI əsr boyunca və XVII əsrdə iqtisadi və siyasi çiçəklənmə dövrünü yaşayırdı. Habsburqların "ümumxristian imperiyası" yaratmaq planı qarşısında duran ikinci maneə isə Aralıq dənizində «Osmanlı təhlükəsi» və Balkan yarımadasında osmanlıların hücumu, onların Macarıstana və Avstriyaya yürüşləri idi. Bu isə avropadaxili mübarizə ilə çox yaxşı uzlaşırdı. Bir sıra Avropa dövlətlərində mövcud rejimlər də bu mübarizəni daha da şiddətləndirirdi. Tədqiqatlar sübut edir ki, XVI əsrin II yarısında Avropa dövlətləri içərisində İspaniya mütləqiyyətinin həm Avropada, həm də müstəmləkələrdə və beynəlxalq münasibətlərdə siyasəti açıq şəkildə feodal irticasını əks etdirirdi. Bu isə avropadaxili münasibətələrə ciddi təsir göstərirdi. Məhz bunun nəticəsində də İspaniya monarxiyasının siyasətinə qarşı müxalifət təşəkkül tapdı və kapitalist dəyişiklikləri daha sürətlə Hollandiyada və İngiltərədə baş verdi. Hollandiyada «burjua inqilabı» adlanan ilk «üsyan» baş verdi və ölkə İspaniya kralının hakimiyyətindən xilas oldu (203, 132-133;
148
198, 64-81). Hollandiyanın ardınca İspaniya ilə mübarizəyə İngiltərə qoşuldu. Buna görə də İspaniyanın Avropada hökmranlıq uğrunda mübarizəsi məğlubiyyətlə nəticələndi. Bundan sonra Hollandiyanın, İngiltərənin İspaniyanın və Portuqaliyanın inhisarında olan ticarət yolları, müstəmləkə əraziləri uğrunda mübarizəsi başlandı. XVI əsrin sonlarında Avropada ərazi dəyişiklikləri ilə birlikdə, iqtisadi proseslər də başa çatdı. Nəticədə XVII əsrin birinci yarısında iqtisadi fəallığın mərkəzi birmənalı şəkildə İtaliya və Almaniyadan Hollandiya və Böyük Britaniyaya keçdi (203, 132-139; 219, 222). Ticarət dövləti kimi İngiltərə Avropa dövlətləri içərisində siyasi səhnəyə digərlərindən daha gec çıxdı. Ada dövləti olduğuna və tutduğu mövqeyə görə İngiltərə sanki beynəlxalq ticarətdə mühüm rol oynamağa məhkum olunmuşdu. Lakin bu dövlət dənizdəki üstünlüyündən istifadə edib fəal ticarət apara bilmir, hanza və italyan tacirlərinin xidmətlərindən istifadə edirdi. Venesiyalılar, genuyalılar və florensiyalılar ingilis aristokratiyası üçün qiymətli Şərq məhsullarını gətirirdilər. İngilislər əcnəbi himayəsindən xilas olmağa çalışır, həmin ölkələrlə birbaşa əlaqələr yaratmağa cəhd edirdilər. Norveçdə ingilis tacirləri peyda olan kimi, hanzalılar onları güc vasitəsi ilə qovur və məhsullarını əllərindən alırdılar. İngilis gəmiləri Aralıq dənizində görünən zaman, genuyalılar onları dənizin dibinə batırırdılar. İngiltərə iqtisadi cəhətdən əcnəbi hökmranlığından xilas olmağın yolunu ingilis mahudunun istehsalını artırmaqda görürdü və onun ixracı ilə bağlı olaraq ilk addım atdı. Bu zamana qədər isə yun İngiltərədən əcnəbilər tərəfindən aparılırdı. Bu zamandan etibarən, İngiltərədə istehsal olunan mahudun ixracı ilə ingilis «Merchant Adventurers» şirkəti məşğul olmağa başladı. Bu şirkət özünün faktoriyasını Brüqqedə, XVI əsrdə Antverpendə yaratdı. Nəticədə ingilislər Antverpendə fəal ticarətlə məşğul olmağa başladılar. Ciddi dəyişikliklər isə XVI əsrin II yarısında-Yelizavetanın hakimiyyəti illərində başladı. Bu dövrdə italyan bankları İngiltərədən yoxa çıxdılar. Belə bir çevriliş əmtəə ticarətində də baş verdi. İngiltərənin Venesiya qalerlərində (çoxavarlı gəmilərdə) ticarət etmələrinə son qoyuldu. İngilislər artıq italyanların vasitəçiliyi olmadan ticarət etməyi bacarırdılar. Hindistana Avropadan yeni dəniz yolunun
149
açılması ilə əlaqədar Şərqin məhsullarını onlar venesiyalılardan deyil, Lissabondan, Antverpendən əldə edirdilər. Kiçik Asiya, Azərbaycan və İran məhsulları üçün onlar Aralıq dənizinə öz gəmilərini göndərirdilər. İngilislər Venesiyada və digər italyan şəhərlərində öz konsulluqlarını təsis edir və italyanlarla əvvəllər onların şəxsi mülkiyyəti hesab olunmuş və digər dövlətlər üçün bağlı olmuş dənizlərdə mübarizəyə girişirdilər. Hanza ilə münasibətlərdə də bu cür dəyişiklik baş verdi. Hanzalıların İngiltərədə malik olduqları imtiyazlar aradan qaldırıldı. 1598-ci ildə isə Londonda hanzalılara məxsus «Stalhof» bağlandı, alman tacirlərinə İngiltərəni iki həftəyə tərk etmək tapşırığı verildi. Yelizaveta İspaniya və Portuqaliyanın «dünyanı öz aralarında bölüşdürmələri» haqqında bağladıqları müqaviləni tanımaqdan imtina etdi. İngiltərə artıq müstəmləkələr uğrunda İspaniyanın və Portuqaliyanın rəqibi kimi meydana çıxdı. İngilislər Hindistana başqa bir yolla çıxış əldə etməyə çalışırdılar. Onlar ticarəti inkişaf etdirmək üçün bütün istiqamətlərdə (Şimali Amerika və Hindistan, Moskva dövləti və Aralıq dənizi) fəaliyyəti genişləndirdilər (236, 139-140). İngiltərə dövlətinə müəyyən qədər geniş yer ayırmağımız səbəbsiz deyildir. Çünki XVI əsrin II yarısında gələcək «dünya ticarət imperiyası şəbəkəsinin» ilkin əsaslarını yaradan İngiltərə dövləti həm Osmanlı imperiyası, həm də Azərbaycan Səfəvilər dövləti ilə iqtisadi və siyasi əlaqələr saxlayırdı. Qərbi Avropa ilə Hindistan arasında birbaşa ticarət əlaqələrinin qurulması dünya ticarət sisteminin təşəkkül tapmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdi. Venesiyanın ticarət dünyası tənəzzül etməyə başladı. Beynəlxalq aləmdə Lissabonun ticarət mərkəzinə çevrilməsi ticarət məhsullarının qiymətlərində də rəqabət yaratdı. Bu mənada venesiyalı Cirolamo Priulinin məlumatları çox maraqlıdır. O, gündəliyində yazırdı ki, "Venesiya birjalarında çaxnaşma və ümidsizlik hökm sürür: ədviyyatla dolu olan gəmilər artıq Misirdən az-az gəlməyə başladılar və şərq ədviyyatına tətbiq edilmiş Venesiya qiymətləri Lissabonda müəyyən edilmiş qiymətlərlə rəqabət apara bilmirdilər. Venesiya zadəganlarının varlanmasında mühüm rol oynamış Levant ticarətinin sonu çatdı. İndi artıq qəbul etmək və qiymətləndirmək lazımdır ki,
150
Portuqaliya karavellaları (üç və ya dörd dorlu yelkənli gəmi-D.Ə.) bizə necə böyük ziyan vurmuşlar. Onlar Hindistanın bütün ədviyyatını ələ keçirmişlər. Buna görə də ədviyyat Suriyaya daxil olmur. Bu karavellalar öz səyahətlərini təkrarlasalar, vəziyyət daha da ağırlaşacaq, onlar bütün ədviyyatı əllərində saxlayacaqlar və Suriyaya heç nə gətirmək mümkün olmayacaq" (155, 7-8).
Bu dövrdə Qərbi Avropada (Reyn çayının mənsəbində-D.Ə.) Antverpen, Amsterdam, Brügge və digər yeni ticarət mərkəzləri yarandı. Bu mərkəzlərdə sənətkarlığın və ticarətin güclü inkişafı əsasında ticarətin yeni formaları meydana çıxdı. 1531-ci ildə Antverpendə ticarət birjası yarandı. Burada tacirlər və onların agentləri ticarət etdikləri məhsulların nümunələrini göstərir, ticarət etməyə başlayırdılar. Ticarətin köhnə forması, yəni sənətkarlığa əsaslanan növü öz yerini ilkin kapitalın yaranmasına uyğun meydana çıxan ticarət növünə verməyə başladı. Digər tərəfdən, Yeni Dünyada (Amerikada-D.Ə.) çoxlu gümüş mədənlərinin kəşfi Avropanı əlvan metallarla doldurmağa başladı: 1521-1540-cı illərdə Qərbi Avropada Amerika gümüşünün payına 13 300 kq (17,9%), 1545-1560-cı illərdə 199 000 kq (75,5%), 1581-1600-cü illərdə isə 305 000 kq (88,1%) düşürdü. Beləliklə, Amerikadan gətirilən əlvan metallar Qərbi Avropada çıxarılan metallardan qat-qat artıq idi. Bu isə dünya ticarət sisteminə ciddi təsir edir, öz növbəsində "qiymət inqilabına" səbəb olurdu. Bu hal əhalinin həm zəhmətkeş təbəqəsinin, həm də tacir zümrəsinin maraqlarına ciddi zərbələr vururdu (155, 7-8). Yüksəlməkdə olan "qiymət inqilabı" Osmanlı və Səfəvi ticarətinə də ciddi təsir edir, bütün Aralıq dənizi ticarət mərkəzlərində öz mənfi nəticəsini göstərirdi (246, 164; 330, 24-26). Yaranmış vəziyyətdən uğurla bəhrələnən İngiltərə özünün iqtisadi inkişafı ilə XVI əsrin ortalarına doğru digər Qərbi Avropa ölkələrini ötüb keçdi, hətta ilkin kapitalın yaranması dövründə nəhəng müstəmləkə imperiyalarına çevrilmiş Portuqaliyanı və İspaniyanı arxada qoydu. Qeyd edək ki, İngiltərədə qoyunçulugun inkişafı ölkə daxilində əmtəə münasibətlərinin sürətli inkişafına şərait yaratmış, xarici ticarət əlaqələrinin genişlənməsinə güclü təsir göstərmişdi (155, 8). Məlumdur ki, Amerika qitəsinə digər Avropa dövlətlərindən daha tez
151
çıxmış ispanlarla portuqallar həmin ərazilərdən əldə olunan məhsullarla ticarəti öz inhisarlarına almışdılar, Portuqaliya Afrikanın cənubundan gələn yolu tutmuşdu. Kənarda qalmış dövlətlərlə ticarət aparmaq üçün iki yol qalırdı: 1) ya əski çağların ən böyük bazarı olan Uzaq Şərqə çıxış əldə etmək üçün ispanlarla portuqalların əllərində olan yollardan fərqli bir yol tapmaq; 2) ya da Aralıq dənizi hövzəsinin yarısından artığını əlində saxlayan Osmanlı imperiyası ilə ticarət əlaqələri qurmaq, bununla da Şərqin əski karvan yollarının üzərində yerləşən mühüm ticarət mərkəzlərindən olan İstanbulda, Hələbdə, İsgəndəriyyədə olmaq. Qeyd edək ki, Fransa İtaliya uğrunda müharibələr apararkən bu istiqamətlərdən ikincisini seçmiş və diqqətini Aralıq dənizi ilə Osmanlı imperiyasına yönəltmişdi. Təbiidir ki, Fransanı buna vadar edən həm də avropadaxili münasibətlər və Osmanlı imperiyasından istifadə etməklə öz ənənəvi rəqibini sıradan çıxarmaq istəyi idi. Bu dövrdə Uzaq Şərqə çıxmaq üçün İngiltərə dövləti isə iki istiqamətdə araşdırmalara başladı: Bunlardan biri qərb istiqamətində şimala doğru hərəkət etmək idi. Lakin ingilislər müəyyən çətinliklər üzündən qərb istiqamətində şimaldan Hindistan yoluna çıxa bilmədilər. Bu halda onlar bütün ümidlərini şərq istiqamətində şimaldan bir yol aramağa bağladılar (155, 9; 59, 1-3). Bu, Moskva istiqamətindəki yol idi. Qeyd edək ki, XVI əsrin II yarısında dənizlərə birbaşa çıxışı olmayan Azərbaycan üçün də Qərbi Avropa dövlətləri ilə ticarət aparmaq baxımından bu yolun müstəsna əhəmiyyəti var idi. Həmin yol XVI əsrin II yarısında İngiltərə dövləti üçün də xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Gənc ingilis burjuaziyası Amerikaya və Hindistana gedən dəniz yollarında ağalıq edən İspaniya və Portuqaliya, həmçinin Aralıq dənizi hövzəsini öz nəzarəti altında saxlayan Osmanlı imperiyası ilə hərbi-siyasi rəqabət aparmaq iqtidarında deyildi. Buna görə də Moskva knyazlığı ərazisindən keçən Volqa-Xəzər yolu diqqəti cəlb etdi və gənc ingilis burjuaziyası həmin ərazidən keçib bu yolla, Azərbaycan və İran vasitəsilə Hindistanla birbaşa əlaqə yaratmaq qərarına gəldi. Təbiidir ki, bu plan hiyləgər ingilis siyasətinin bir hissəsi idi. Çünki eyni zamanda ingilislərlə osmanlılar arasında normal münasibətlər quruldu, iqtisadi, siyasi əlaqələr möhkəmlənməyə başladı. Bu
152
siyasətin isə səbəbi var idi. İngiltərə burjuaziyası belə hesab edirdi ki, onların Moskva knyazlığı ərazisi, Səfəvilər imperiyası vasitəsilə Hindistana çıxmaq istəkləri son nəticədə uğursuzluqla nəticələnə bilər. Çünki Kazan (1552) və Həştərxanı (1556) işğal etmiş Moskva knyazlığı Qafqaza daha da yaxınlaşmışdı və Səfəvi imperiyası ərazisi ilə gedən ipək ticarətində vasitəçiliyi öz əlində cəmləşdirməyə çalışırdı. XVI əsrdə Şərq ticarəti Moskva knyazlığının iqtisadi inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu ticarət artıq onun Qərblə ticarətini üstələyirdi. Həştərxan və Kazan şəhərləri Moskva knyazlığını Yaxın və Orta Şərqlə birləşdirən ticarət mərkəzləri idi. Bu dövrdə Moskva knyazlığının başlıca kontragentlərindən biri Osmanlı imperiyası idi, onun xarici aləmlə ticarət əlaqələrində bu dövlətin rolu çox yüksək idi. XV əsrin sonlarından etibarən bu iki dövlət arasında yaranmış ticarət əlaqələri artıq XVI əsrdə sabit səciyyə daşımağa başladı. Moskvalı tacirləri ardıcıl olaraq Azova, Kəfəyə, Toqata, Bursaya, İstanbula gedirdilər. Bu şəhərlərdə onlar nəinki yerli tacirlərlə, eyni zamanda Azərbaycandan, İrandan və Orta (Mərkəzi) Asiyadan gələn tacirlərlə ticarət edirdilər. Osmanlı tacirləri də tez-tez Novqorodda, Moskvada və Putivledə olurdular. XVI əsrin əvvəllərində qeyri-sabit səciyyə daşımış Moskva-Azərbaycan-İran, Moskva-Orta (Mərkəzi) Asiya ticarət əlaqələri XVI əsrin ortalarından etibarən - ruslar bütün Volqaboyunu işğal etdikdən sonra mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Azərbaycan, İran və Orta (Mərkəzi) Asiya ilə birbaşa ticarət əlaqələrinin qurulması Moskva tacirlərinə bu ölkələrin tacirləri ilə daimi əlaqələr saxlamağa imkan verirdi. Səfəvilər bu dövrdə Osmanlı imperiyası ilə bölgədə nüfuz uğrunda ciddi mübarizə aparırdılar. Buna görə də Səfəvi şahları Moskva knyazlığı ilə həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən yaxınlaşmaqda maraqlı idilər. Onlar Moskva knyazlığına Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizədə siyasi müttəfiq kimi baxırdılar (308, 6-7). Moskva knyazlığının beynəlxalq ticarətdə mühüm əhəmiyyət kəsb edən Kazan və Həştərxan xanlıqlarının ərazilərini işğal etməsi Osmanlı imperiyasının maraqlarına zidd idi. Çünki bu hadisədən sonra Səfəvilər imperiyası ilə Moskva knyazlığı arasında birbaşa ticarət əlaqələri yaranırdı. XVI əsrin II yarısında Həştərxanın
153
beynəlxalq ticarətdə rolunun artması bu yaxınlaşmaya təkan vermişdi. Güclənməkdə olan İngiltərənin Moskva knyazlığı ərazilərinə xüsusi əhəmiyyət verməsi Həştərxanın rolunu daha da artırırdı. Həştərxanda olan tacirlər onlara verilən sərbəst hərəkətetmə hüququndan istifadə edir, burada daimi ticarətlə məşğul olurdular. Moskva knyazlığı ilə Səfəvi imperiyası arasında aparılan diplomatik yazışmalardan bəlli olur ki, Moskva knyazlığı Həştərxan ətrafında Şərq tacirləri üçün xüsusi olaraq iki mehmanxana (Gilan, Buxara) ayırmışdı. Bu mehmanxanalarda tacirlər öz əmtəələrini saxlayır və ticarət əməliyyatları aparırdılar (309, 42; 185, c.1, 115, 199, 279). Azərbaycan, İran və Orta (Mərkəzi) Asiya tacirləri Həştərxanda başlıca olaraq öz əmtəələri ilə ticarət edirdilər. Lakin bəzən onlar xana və şaha məxsus olan məhsulları da gətirirdilər. Məsələn, 1587-ci ildə Buxara səfiri Kadış dövlətə məxsus olan məhsulları satmaq üçün Həştəxana gəlmişdi. Gilanın məşhur tacirlərindən olmuş Həzi Əsan bir neçə dəfə Həştərxana "şah əmtəələri" gətirmişdi. O da məlumdur ki, 1597-ci ildə tacir Kərim Nurməmmədov satmaq üçün Həştərxana Şah I Abbasın məhsullarını aparmışdı. Bazar meydanında ticarət edən tacirlərin etnik tərkibi müxtəlif idi. Bütün bunlar sübut edir ki, XVI əsrin II yarısında Həştərxan Moskvanın Orta (Mərkəzi) Asiya, Osmanlı imperiyası, Azərbaycan və İranla əmtəə dövriyyəsində ötürücü məntəqə rolunu oynayırdı. Şərq ticarətinin toplandığı digər ticarət mərkəzi isə Kazan şəhəri idi. Bu şəhərə də Şərq tacirlərinin sərbəst daxil olma hüquqları var idi. Sənədlərdən məlum olur ki, Şərq tacirlərinə Moskva knyazlığı Kazan şəhərindən kənarda ticarət etməyə nadir hallarda icazə verirdi. Bu isə Moskva knyazlığının ticarəti öz inhisarında saxlamaq istəyindən irəli gəlirdi. Hələ XV əsrdə və XVI əsrin əvvəllərində xanlığın paytaxtı olmuş Kazan şəhəri varlı bir mərkəz idi və buraya xeyli rus və şərq tacirləri gəlirdi (309, 42-44; 289, 96). Hər ilin yazında Kazan çayının yaxınlığında yarmarka təşkil olunur, bu da Mosvanın şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələrində mühüm rol oynayırdı. Məhz buna görə də Kazan xanlığının ərazisini işğal etmiş Moskva knyazlığı Kazanın şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələrini bərpa etmək üçün ciddi tədbirlər gördü. Diplomatik yazışmalardan bəlli olur ki, XVI əsrin II yarısında
154
Buxara, Xivə, Gilan, Şamaxı və İran tacirləri Kazanda müntəzəm ticarət edirdilər (309, 45; 185, c.1, 23,56,103,152,153,198-199,241,242,295,285,389; 186, c.2, 56-57,101,104,108). XVI əsrin II yarısında Moskva knyazlığının şərq ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin inkişafı ilə əlaqədar Volqa çayı bu knyazlığı şərqlə əlaqələndirən, eyni zamanda şərq ölkələrini Qərblə birləşdirən başlıca ticarət yoluna çevrildi (308, 19). Moskva knyazlığının şərq ölkələri ilə, xüsusilə Səfəvi dövləti ilə ticarət əlaqələri də Osmanıl imperiyasının maraqlarına zidd idi. Yaranmış geosiyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq Kazanın və Həştərxanın Moskva knyazlığına ilhaq olunmasına mane ola bilməyən Osmanlı sultanı bu gerçəkliklə barışa bilmir və Moskva knyazlığına qarşı yeni strateji plan həyata keçirməyə çalışırdı. Bu strateji planın mərkəzində Osmanlı imperiyasının indiki Rusiya ərazilərinə doğru genişlənməsi nəzərdə tutulurdu. Qeyd edək ki, Osmanlı imperiyasının əzəməti ictimai həyatın dəyişməsinə yeni, güclü təkan verdi, bu isə daha mürəkkəb və sabit ictimai-siyasi sistemin yaradılmasına şərait yaratdı. XV əsrin II yarısından XVI əsrin II yarısınadək həyata keçirilmiş genişmiqyaslı fəthlər Osmanlı sultanlarına tabe olan əraziləri daha da genişləndirdi. Onların nəzarəti altında olan ərazilərin sahəsi təxminən 8 mln. kv. km oldu. Tarixçilərin hesablamalarına görə, bu ərazilərdə təxminən 25-30 milyon əhali yaşayırdı (246, 158).
1529-cu ildə Vyanın mühasirəsi zamanı ilk uğursuzluqla qarşılaşmış Osmanlı sultanı Avropaya doğru hücumlarının istiqamətini tədricən dəyişməyə başladı. Vyana həmişəlik Osmanlı imperiyasının Qərbi Avropaya irəliləyişlərində ən ucqar məntəqə olaraq qaldı. Bu şəhərə sahib olmaq arzusundan imtina etməyən Osmanlı sultanı başlıca hərbi zərbələrini tədricən Cənub-Şərqi Avropaya, Moskva knyazlığına, Cənubi Qafqaza, Azərbaycana və İrana yönəltdi. Asiyada Ərzurum, Avropada isə Azov Osmanlı imperiyasının bu dövrdə hücumlarında başlıca istinad məntəqələri rolunu oynayırdı. Osmanlı sultanları böyük bir əzm və inadkarlıqla XVI-XVII əsrlərdə Don çayının mənsəbini və Azovu əllərində saxlayırdılar. Bu ərazilər Osmanlı imperiyasının Don, Volqa çayı hövzələri, Qafqaz və hətta Azərbaycan, İran istiqamətində
155
genişlənməsində əsas rol oynaya bilərdi. Azov limanı iqtisadi əhəmiyyətini osmanlıların dövründə də saxlayırdı. Bu limanda ticarət etməyə xarici dövlətlər ciddi səy göstərirdilər. Xüsusilə ingilislər Azovda ticarət etməyə daha çox maraqlı idilər. İngiltərənin Osmanlı imperiyası ilə bu istiqamətdə ticarət əməliyyatları aparılmasında maraqlı olması reallıqdan doğmuş bir taktika idi. Çünki bir müddət sonra yaranmış vəziyyətlə əlaqədar olaraq İngiltərənin Moskva knyazlığı ərazilərindən keçməklə Həştərxan-Xəzər dənizi-Azərbaycan-İran yolu ilə ticarət əlaqələri XVII əsrdə ciddi şəkildə azaldı. Həmin ərəfədə Hindistanla dəniz ticarəti isə hələ lazımi səmərəni vermirdi. İngiltərə Hollandiya və Fransa ilə də daim rəqabət aparırdı (293, c.1, 6-9). Belə bir məqamda İngiltərənin məhz Osmanlı imperiyası ilə ticarətə önəm verməsi uzaqgörənlikdən irəli gəlirdi. Çünki İngiltərə hakim dairələri bilirdilər ki, həm Moskva dövləti, həm də Osmanlı imperiyası ingilislərin Səfəvi dövləti ilə birbaşa ticarət əlaqələrində maraqlı deyillər. Osmanlı imperiyası ilə Səfəvilər arasındakı ziddiyyətlər İngiltərənin çağdaş Rusiya ərazilərindən keçməklə səfəvilərlə ticarət əlaqələri yaratmasına əngəl yaradırdı.
Kazanın və Həştərxanın Moskva knyazlığına ilhaq olunması Osmanlı imperiyasında böyük hüznlə qarşılandı və osmanlılar rusları hərbi yolla Volqa mənsəbindən sıxışdırıb çıxarmağı qərara aldılar. Osmanlılar bu addımla həm də səfəvilərin maraqlarına birbaşa zərbə vura bilərdilər. Çünki Osmanlı sultanının planına yalnız Volqaboyunun fəthi daxil deyildi. Sultan Şimali Qafqaz və Həştərxan tərəfdən Səfəvi imperiyasını mıhasirəyə almaq və onu Moskva knyazlığı ilə əlaqələrdən məhrum etmək istəyirdi. Həştərxan hərbi cəhətdən zərbə mövqeyi kimi düzgün seçilmişdi (293, c.1, 103). Şərqin bütün ticarət yolları uğrunda ruslarla, səfəvilərlə və portuqallarla döyüşləri nəzərə alan Osmanlı sultanı şimalın ən mühüm ticarət yollarından olan Orta (Mərkəzi) Asiya-Həştəxan və Krım yolunu da öz hakimiyyəti altına almağa çalışırdı (78, 31). Osmanlı sultanının Həştərxana hərbi ekspedisiyası (1569) (77, 41) uğursuzluğa düçar oldu. Lakin Osmanlı sultanları Qafqaza dair strateji planlarını həyata keçirməyə bütün səyləri ilə can atırdılar
156
(309, 28).XVI əsr və XVII əsrin əvvəli Osmanlı sultanlarının Qafqazda
Xəzər dənizinin sahillərinə qədər hücumları ilə müşayiət olunmuşdu. Osmanlı siyasətinin şərq istiqamətində fəallaşmasında onun dəniz qüvvələrinin Lepanto yaxınlığında ciddi məğlubiyyətə uğraması da (7 oktyabr 1571-ci il) mühüm rol oynadı (293, c.1, 120-127).
Beləliklə, Osmanlı sultanlarının Qafqaza, Moskvaya və səfəvilərə qarşı həyata keçirmək istədikləri strateji plan Səfəvi dövləti ilə Moskva knyazlığını bir-birinə yaxınlaşdırırdı. XVI əsrin II yarısı səfəvilərin Moskva knyazlığı vasitəsi ilə Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələri saxlamaq istəyi onları Moskva knyazlığına xüsusi əhəmiyyət verməyə vadar edirdi. Kazanın və Həştərxanın Moskva knyazlığına ilhaq olunması (138, c.3, 150) iqtisadi baxımdan səfəvilər üçün məqbul idi. Bu məqamda söhbət Səfəvi tacirlərinin həmin şəhərlərdə malik olduqları sərbəst ticarət hüququndan və onların qısa bir yolla Avropa bazarlarına təhlükəsiz çıxışından gedir. XVI əsrin II yarısında Kazan və Həştərxan səfəvilərin iqtisadi həyatında əvəzsiz rol oynayırdılar. Kazandan və Həştərxandan yola düşən ticarət karvanları Qəzvinə, Şiraza, Hörmüz adalarına qədər hərəkət edirdi. Moskvadan Hörmüzə üç aya gedib çıxırdılar. Moskva knyazlığının Həştərxanda yaradılmış dəniz qüvvələri XVI əsrin II yarısında Xəzər dənizində fəallıq göstərir və ticarət gəmilərini mühafizə edirdi. XVI əsrin II yarısında Şərq ticarəti Moskva knyazlığı üçün çox əhəmiyyətli idi. Çünki Şərq ticarəti onun iqtisadi həyatının inkişafına təkan verirdi. Həmin dövrdə Qərb ölkələri Moskva knyazlığından yalnız xammal tələb edir, xammalı isə zinət əşyaları və kəsilmiş pullarla mübadilə edirdi (təbiidir ki, bu da az əhəmiyyət kəsb etmirdi). Şərq isə Qərb ölkələrindən hazırlanmış məmulatlar alır, Avropa sənətkarlığı üçün tələb olunan boyayıcı məhsulları göndərir, Moskva knyazlığını zinət əşyaları ilə təmin edir, ucuz qiymətə saplar, ipək və xalqın tələbatına uyğun olaraq pambıq göndərirdi. Avropa dövlətləri ilə münasibətlər məsələsində Moskva knyazları da maraqlı idilər və İngiltərə ilə həmin dövrdə əlaqələr qurmaq knyazlığın xarici siyasətinin prinsiplərinə tam uyğun idi. Qeyd edək ki, Moskva dövləti Avropa iqtisadiyyatı üçün heç bir vaxt
157
bağlı olmamışdır. Hətta Baltik dənizində kiçik liman olan Narva ruslar tərəfindən işğal olunduqdan və ya 1553-cü ildə ingilislər Arxangelskidə peyda olduqdan sonra da ticarət həyatı normal məcrada idi (181, c.3, 454, 455-456). Bu dövrdə ingilislərin «Moskva» şirkəti çağdaş Rusiya ərazilərində uğurlu ticarət əməliyyatlarını davam etdirirdi. Bu yolun iqtisadi cəhətdən səmərəliliyini göstərmək üçün bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki, həmin dövrdə Portuqaliyanın dəniz ekspedisiyaları Hindistana əmtəə üçün iki ildə bir dəfə getdikləri halda, ingilislər Volqa yolu ilə şərqə öz tacirlərini fasiləsiz olaraq göndərirdilər (293, c.1, 102). XVI əsrin II yarısında dünya ticarət həyatına yeni bir qüvvə kimi daxil olan ingilis burjuaziyası həmin həyata yeniliklər də gətirdi. Bundan sonra qrup ticarətinə xüsusi əhəmiyyət verilməyə başlandı. Tacirlər müəyyən etdilər ki, ticarətdə bir tacirin gördüyü işdən bir dəstə tacirin birgə fəaliyyəti daha uğurlu, təhlükəsiz və qazanclı olur. Bu halda həmin tacirlərin təhlükəsizliyini təmin etmək də asanlaşırdı. Belə bir sistem daha çox qazanc gətirirdi, çünki həmin sistem əsasında xarici dövlətlərdə geniş ticarət şəbəkəsi qurmaq mümkün olurdu. Məhz bunun nəticəsində «İngilis Fərmanlı şirkətlər» (English Chartered Companies) bu düşüncələr əsasında quruldu. Həmin dövrdə İngiltərənin Antverpendə fəaliyyət göstərən məşhur şirkətlərindən biri «Tacir sərgüzəştləri» «Merchant” Adventurers» şirkəti idi. XVI əsrdə qurulmuş «Moskva», «Venesiya», «Türkiyə», «Şərqi Hindistan» adlı şirkətlər də ingilis düşüncəsinin məhsulu idi. Bu şirkətlərin bazarlara çıxardıqları başlıca əmtəə yun parçalar idi. İngilislər geriyə dönərkən olduqları ölkənin bazarına uyğun ipək, pambıq, kürk, yaxud ədviyyat gətirirdilər. Bütün bunlar İngiltərəyə böyük uğurlar gətirirdi. XVI əsrdə qurulmuş və Uzaq Şərqdə ticarətə girişən şirkətlər sayəsində şərqdə; XVII əsrdə qurulmuş və Şimali Amerika ticarətinə girişən şirkətlər sayəsində isə qərbdə hökmranlığa başladı (59, 4-5). Bütün bu məsələləri dəqiqliyi ilə araşdırmış Adam Smit ingilis hökmranlığının başlıca səbəblərini göstərir və bildirirdi ki, «XVI əsr Avropa aləmində dünyanı öz aralarında bölüşdürən İspaniyanın və Portuqaliyanın hökmranlığı altında keçdi. XVII əsrdə bütün dənizlərdə hollandların və fransızların gəmiləri görünürdü.
158
XVIII əsr isə İngiltərə əsri idi» (296, 17). Buna isə ingilislər yürütdükləri qlobal, ağıllı iqtisadi siyasət nəticəsində nail oldular.
4.2. XVI əsrin II yarısında Azərbaycanın İngiltərə ilə ticarət əlaqələri və Səfəvi–Osmanlı münasibətləri.
XVI əsrin 60-cı illərində rus və ingilis tacirlərinin Volqa-Xəzər yolunu canlandırması Osmanlı sultanlarının Cənubi Qafqaza yiyələnmək planlarını daha da sürətləndirdi. XVI əsrdə Azərbaycandan Moskva knyazlığına, Avropa dövlətlərinə və Osmanlı imperiyasına əsasən ipək ixrac edilirdi. İpək ticarətinin mərkəzi bazarları Təbriz, Ərdəbil, Şamaxı və Ərəş şəhərlərində yerləşirdi. Şamaxı və Ərəş ipəyi xüsusilə şöhrətli idi. XVI əsrin sonlarına doğru Bakıdan daşınmaqla hər il Şirvandan Moskva knyazlığına, İrana, Hindistana, Osmanlı imperiyasına, İtaliya dövlətlərinə, Fransaya və Avropanın digər ölkələrinə 100 min puda yaxın xam ipək aparılırdı. Şirvanın şəhərlərindən hər pudu 15–16 manata alınan xam ipək xarici tacirlər tərəfindən onların mənsub olduqları ölkələrdə 50–60, hətta 70 manata satılırdı. Həmin dövrdə Azərbaycan ərazilərindən digər qiymətli məhsullar da ixrac olunurdu. Bunların içərisində kürü də var idi. Orta əsrlərə aid olan bəzi məlumatlara görə XVI əsrdə Azərbaycandan Moskva knyazlığına «sıxılmış» və «dənəvər» kürü çıxarılırdı. Məşhur inglis mütəfəkkiri və şairi V.Şeksprin «Hamlet» əsərində belə bir ifadə vardır: «Bu, çoxları üçün kürü idi». Bu əsərə yazılmış şərhlərdə göstərilir ki, Avropaya Moskva knyazlığı ərazilərindən gətirilən kürü həmin dövrdə çoxları tərəfindən qiymətləndirilməyən zərif yemək sayılırdı. «Sıxılmış» və «dənəvər» kürünü həmin dövrdə Avropa tacirləri Moskva knyazlığının ərazilərindən aparırdılar. Güman olunur ki, Moskva dövləti də bu məhsulu Azərbaycandan alırdı. Hesab etmək olar ki, XVI əsrdə Azərbaycandan Moskva dövlətinə digər məhsullarla birlikdə kürü də göndərilirdi. Həmin əsrin ortalarında Şərqlə ticarət əlaqələrində müxtəlif ticarət yolları fəaliyyət göstərirdi. Moskva dövləti Yaxın Şərq ölkələri ilə Volqa–Xəzər yolu vasitəsi ilə ticarət edirdi. Portuqaliya dəniz yolları, Venesiya və
159
Fransa Osmanlı əpaziləri, İngiltərə isə öncə Moskva dövləti, sonra isə İran körfəzi vasitəsiylə şərqlə ticarətdə bulunurdular. Moskva dövləti əraziləri ilə bəzi dövrlərdə Hollandiya da Şərqlə ticarət əlaqələrinə daxil olurdu. Təbiidir ki, bu ticarət əlaqələrində başlıca yeri ipək məmulatı və xam ipək tuturdu (268, c.1, 269; 166, 32-33; 196, 100-101, 109-110; 272, 131; 232, 5). XVI əsrdə Moskvada yaşamış ingilis səfiri Cils Fletçer özünün qeydlərində Azərbaycanın Moskva dövləti ilə ticarət əlaqələrində xam ipəyin rolunu xüsusi olaraq qiymətləndirirdi. O, yazmışdı ki, bu məhsul Azərbaycanın Şamaxı və Dərbənd şəhərlərində daha çox idi. Azərbaycanı «Midiya» adlandıran bu səfir qeyd edirdi ki, «Həştərxan çarlığının yaxınlığında Şelkalı (Shelcal) və Midiya yerləşir. Oraya rus tacirləri gedirlər ki, xam ipək, tumac (dəri) və digər məhsullar alsınlar. Midiyada rus tacirlərinin ticarət etdikləri əsas şəhərlər Dərbənd və Şamaxıdır. Orada xam ipəyin saxlandığı anbarlar vardır» (196, 100-101). XVI əsrin II yarısından etibarən Qərbi Avropa və Moskva dövləti ilə səfəvilər arasında ticarətin artması bir tərəfdən səfəvilərin yaranmış iqtisadi böhrandan çıxış yolu kimi bu istiqamətə üstünlük vermələri ilə bağlı idisə, digər tərəfdən həmin əsrdə bu istiqamətdə siyasi vəziyyətin dəyişməsi ilə əlaqədar idi. Moskva çarı IV İvan Qroznının apardığı işğalçılıq siyasəti nəticəsində Kazan (1552) və Həştərxan (1556) xanlıqları Moskva dövlətinin ərazilərinə qatıldı. Beləliklə, Moskva dövləti Volqa çayına çıxmaqla Şərq ticarətinə birbaşa çıxış əldə etdi. Bu istiqamətlə Xəzər dənizi vasitəsi ilə səfəvilərlə birbaşa əlaqə saxlamaq mümükün idi (268, c.1, 269; 166, 32-33; 196, 100-101, 109-110; 272, 131; 232, 5). Hadisələrin bu cür inkişafı Azərbaycanın Şirvan vilayətinin səfəvilərin ticarət əlaqələrində rolunu daha da artırdı. Şamaxıda böyük ticarət yarmarkaları təşkil edilirdi. Bununla bağlı həmin dövrdə Şirvanda olmuş Moskva taciri Fedot Kotov göstərir ki, «Şamaxıda daşdan tikilmiş yeddi karvansara vardır. Həmin karvansaralara dağlardan daş borularla su çəkilmişdir. Karvansaralar bazarların arasında yerləşir. Bazarlarda moskvalı tacirlərlə yanaşı, digər ölkələrdən gələn tacirlər də ticarət edirlər. Bu karvansaraların bəziləri ləzgi, gilan, buxaralı və digər tacirlərə məxsusdur. Bu dövrdə Şirvan vilayətinin başqa bir
160
şəhəri olan Ərəşin rolunun artmasında isə beynəlxalq ipək tranzit ticarətinin artması müstəsna rol oynadı» (232, 72-73). XVI əsrdə Azərbaycan Səfəvilər imperiyasının paytaxtı olmuş Təbriz şəhəri isə Ön Asiyanın iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzi sayılırdı (267, 265-291). Həmin əsrin II yarısında Təbrizdə Şirvandan, indiki Gürcüstan ərazilərindən, Gilandan, Suriyadan daxil olan müxtəlif çeşidli xam ipəyi almaq mümkün idi (268, c.1, 269). Qərb ölkələrinin Volqa çayı və Xəzər dənizi vasitəsilə ticarətində Təbriz-Ərdəbil-Lənkəran-Bakı yolundan istifadə olunurdu. Əvvəllər Asiya və Avropa qitələri Aralıq dənizi vasitəsilə İran əraziləri və Hindistanla əlaqələnirdi. XVI-XVII əsrlərdə şimal dəniz yolu-Xəzər dənizi vasitəsilə İran-Hindistan ticarət yolu daha mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. Bunun nəticəsində Avropa tacirlərinin şimaldan Şirvan yolu ilə Təbrizə axını üçün şərait yarandı (31, 143; 272; 162, 64-67). Təbriz tacirləri Volqa-Xəzər ticarət yolundan istifadə edərək Mərkəzi və Qərbi Avropa ölkələri, o cümlədən İngiltərə ilə ticarət əlaqələrini genişləndirdilər. Moskva knyazlığı ilə əlaqələrdə İsfahan-Qəzvin-Rəşt-Astara-Lənkəran-Bakı-Dərbənd-Həştərxan yolundan başqa Təbriz-Muğan çölü-Şamaxı-Şabran-Niyazabad-Həştərxan ticarət karvan yolu əsas tranzit yolu hesab olunurdu. Moskva knyazlığı ilə Azərbaycan, İran ticarətində əsas mərkəzlər Təbriz və Şamaxı şəhərləri idi (31, 143; 196, 108; 235, 40). XVI əsrin II yarısında ipək ticarətində beynəlxalq əhəmiyyətli birja rolunu Culfa şəhəri oynayırdı. Bu şəhərin tacirləri Avropanın mühüm mərkəzləri, o cümlədən Venesiya, Marsel, Amsterdam şəhərləri ilə ticarət edirdilər. Culfa tacirləri Səfəvi şahı I Təhmasibdən xarici ölkələrə ipək ticarəti aparmaq üçün inhisar hüququnu əldə etmişdilər. Yalnız Suriyanın Hələb şəhərinə Culfadan hər il 500 xərvar (eşşək yükü) Şirvan və Gilan ipəyi aparırdılar. Həmin yükü orada 18 min Osmanlı və Avropa sap dolağına dəyişir, satmaq üçün Təbrizə gətirirdilər. Culfa tacirləri Səfəvi şahları ilə sıx əlaqədə idilər. Avropa ölkələri ilə münasibətlərdə onlar tez-tez şahın xüsusi nümayəndəsi və ya kontragenti kimi çıxış edirdilər (268, c.1, 269). Xarici ticarətin canlanmasında Səfəvi və Osmanlı imperiyaları arasında bağlanmış sülh müqaviləsi ilə əlaqədar yaranmış sabitlik də müsbət rol oynadı. Səfəvilərin Moskva dövləti və İngiltərə ilə
161
Qafqaz və Xəzər dənizi vasitəsilə ticarətinin canlanmasında sürətli dəyişikliklər baş verdi. İspanların və portuqalların osmanlıların Yaxın Şərq ticarətinə vurduqları zərbələrdən sonra səfəvilərin Qafqaz və Xəzər yolu ilə ticarəti canlandırması Osmanlı imperiyasını faktiki olaraq ticarət blokadasına salmışdı. Anadolu ticarətinin zəfiləməsi Qara dəniz ticarətinin tənəzzülündə ciddi rol oynayırdı. Bu isə oraya daxil olan Orta (Mərkəzi) Asiya karvanlarından məhrum olmaq demək idi. Məhz bu dövrdə osmanlılarla yaranan uğurlu fasilədən istifadə edən Şah I Təhmasib ölkəni iqtisadi cəhətdən dirçəltmək üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirdi. Hicri 963 (1555-1556)-cü ildə Şah I Təhmasib vergilərin, mükəlləfiyyətlərin və cərimələrin miqdarının müəyyənləşdirilməsi haqqında, həmçinin mülki və hərbi işlərə aid, 96 maddədən ibarət olan qanunnamə imzaladı. Həmin dövrdə əhalidən 35 növ vergi alınırdı. Səfəvi şahı bir sıra vergiləri, o cümlədən 1565-ci ildə şəhər əhalisindən-sənətkarlardan və tacirlərdən alınan tamğa vergisini ləğv etdi (31, 146,147; 27, 36-37; 267, 265-291; 308, 39). İngiltərə ticarət şirkəti də məhz belə bir dövrdə Azərbaycana gəldi. Həmin dövrdə İspaniya və Portuqaliya şərqə və qərbə çıxış üçün əlavə yollar axtarırdılar. Lakin ingilislər Moskva dövləti ərazilərinə çıxmaq üçün şimal-şərq yoluna üstünlük verdilər və nəticədə 1555-ci ildə «Moskva» şirkəti yarandı (156, 4).
"Moskva" şirkəti XVI əsrin 60-70-ci illərində (1561-1581) Səfəvi imperiyasına 6 ekspedisiya göndərdi (I ekspedisiya-1561-1564; II ekspedisiya-1563-1565; III ekspedisiya-1565-1567; IV ekspedisiya-1568-1569; V ekspedisiya-1568-1574; VI ekspedisiya-1579-1581-ci illərdə göndərilmişdi). Orta əsrlərdə ilk dəfə olaraq Azərbaycan Səfəvilər imperiyası ilə İngiltərə arasında birbaşa ticarət əlaqələri yarandı. XVI əsrin II yarısında "Moskva" şirkətinin Səfəvi imperiyası ərazisində apardığı ticarət əməliyyatlarına dair konkret materialların araşdırılması sahəsində Y.M. Mahmudovun (17; 18; 19; 20; 21; 22; 243; 244; 245), O.Ə.Əfəndiyevin (7; 325; 326), B.Ə.Əhmədovun (8; 9; 158; 159) böyük xidmətləri vardır. Digər alimlər də öz əsərlərində həmin məsələyə bu və ya digər dərəcədə toxunmuşlar. Bunlardan Y.M.Mahmudov İngiltərə-Azərbaycan əlaqələrinə "Böyük coğrafi kəşflər»dən sonra Qərbi Avropada
162
yaranmış geosiyasi vəziyyət və formalaşmaqda olan gənc ingilis burjuaziyasının dünya ticarət həyatına yiyələnmək istəyi baxımından yanaşmış, İngiltərənin Şərq ölkələrinə qarşı ekspansionist niyyətini açıqlamışdır.
XVI əsrin 60-cı illərində İngiltərənin Səfəvi imperiyası ilə əlaqə yaratmağa can atmasının səbəbi «Haklyut toplusuna» daxil edilmiş ən qiymətli sənədlərdən birində-ingilis kraliçası Yelizaveta Tüdorun (1558-1603) Şah I Təhmasibə göndərdiyi 25 aprel 1561-ci il tarixli məktubda (352, 454) aydın şəkildə göstərilmişdir. İngilis kraliçası Səfəvi hökmdarına yazmışdı: "Əgər bizim aramızda, dövlətlərimiz və xalqlarımız arasında xoş məramla belə müqəddəs qonaqpərvərlik hüquqları və ümumi xeyirxah insani xidmətlər müəyyən edilərsə, ürəkdən müdafiə olunarsa və bunlara möhkəm riayət edilərsə, biz ümid edirik ki, bu kiçik başlanğıcdan bizim şərəf və şöhrətimiz və xalqlarımızın böyük faydası naminə böyük nəticələr əldə olunmasına hər şeyə qadir olan Yaradanın özü yardım edər" (155, 194-195; 26, 184; 334, c.1, 113-114). İngiltərənin Şərqlə bağlı olan strateji məqsədini müəyyən etmək üçün "Moskva" şirkətinin Həştərxan şəhərindən Xəzər dənizi vasiətsilə Səfəvi sarayına yola salınmış Antoni Cenikinsona verdiyi 8 may 1561-ci il tarixli rəsmi tapşırığı nəzərdən keçirmək kifayətdir. Sənəddə əks olunan həmin tapşırıqlardan aydın olur ki, ingilis diplomatı Şah I Təhmasibdən Səfəvilər imperiyası ərazisində müxtəlif ingilis əmtəələrini satmaq və istədikləri məhsulları alıb İngiltərəyə aparmaq üçün toxunulmazlıq fərmanı almalı idi (155, 196; 334, c.1, 114-115; 364, c.6, 383-384). Həmin qiymətli sənəddən aydın olur ki, "Moskva" şirkətinin qarşısına qoyduğu son məqsəd Hindistanla birbaşa əlaqə yaratmaq idi. Bu şirkət Səfəvi sarayına göndərdiyi elçisi Antoni Cenkinsondan bunun üçün Səfəvi şahından təminat alınmasını da tələb edirdi. İngilislər şimal yolunu öz nəzarəti altına almalarını portuqallar tərəfindən Hindistana dəniz yolunun açılması ilə müqayisə edirdilər. Bununla bağlı olaraq «Moskva» şirkətinin agenti M.Lokk qeyd edirdi ki, «Moskva dövlətinin ərazilərindən keçməklə səfəvilərlə ticarət İngiltərə üçün müstəsna əhəmiyyət kəsb edə bilər. Bununla da Moskva dövlətinin və səfəvilərin ticarət məhsulları Osmanlı
163
türklərinin təhlükəsi, italyanların və ispanların xəbəri, Portuqaliya kralının icazəsi olmadan, ingilislərin vasitəçiliyi ilə Avropa ölkələrinə yayıla bilər» (155, 196; 334, c.1, 115; 299, 8-9).
Antoni Cenkinsonun məlumatlarından o da bəlli olur ki, "Moskva" şirkəti həm də ingilis mahudunu satmaq üçün Səfəvi imperiyasının geniş ərazisindən sərfəli bir satış bazarı kimi istifadə etmək istəyirdi. Mahudu Moskva dövlətinə gətirən gəmilərə də "İrana aparılmaq üçün" 80 tay əlavə mahud yüklənmişdi (155, 195; 26, 185). A.Cenkinsonun məlumatlarından aydın olur ki, İngiltərə dövləti qiymətli Səfəvi ipəyini inhisara almaq üçün Venesiya və Osmanlı imperiyası ilə rəqabət aparır və bu rəqabətdən uğurla çıxmaq üçün bütün gücünü işə salır (155, 207-208; 334, c.1, 143-144). Bu dövrdə Volqa-Xəzər yoluna dövləti iqtisadi tənüzzüldən xilas edə biləcək bir yol kimi baxan Şah I Təhmasib ingilis ticarət sərmayəsinin nümayəndələri ilə danışıqlar zamanı Volqa-Xəzər yolu və Moskva ərazisi vasitəsilə Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin gələcəyi ilə əlaqədar olan məsələlərə xüsusi diqqət yetirirdi (26, 186). Bu baxımdan "Moskva" şirkətinin nümayəndəsi Artur Eduardsın 1566-cı il mayın 29-da onun Şah I Təhmasiblə apardığı danışıqlar barədə verdiyi məlumatlar çox qiymətlidir. İngilis səyyahı yazmışdır:"O, (yəni Şah I Təhmasib-D.Ə.) bizim qüdrətli krallığımız və ölkəmiz haqqında, bizdən nə kimi əmtəələr alması və bizim hansı məhsulları almaq istədiyimiz barədə mənimlə sorğu-sual etdi; o, həmçinin bizimlə qonşu olan başqa ölkələr və onlarda nə kimi məhsullar olduğu haqqında da suallar verdi… Şah məndən soruşdu ki, «siz ona hər il 100000 top yun parça göndərə biləcəksinizmi?» Mən cavab verdim ki, «sizin ölkənizi 200000 top parça ilə təmin edə bilərik». Əlahəzrət buna çox şad oldu. Şahın özü çox istəyir ki, bizimlə əlaqə yaratsın. O, bizə pul, ipək, istədiyimiz məhsulları verəcək, həm də arzu edir ki, elə əmtəələr gətirək ki, onunla birlikdə qazanc əldə edə bilək" (155, 226-229; 335, c.2, 395-397). A.Eduards Azərbaycana iki dəfə səyahət etmişdir. Onun birinci səyahəti 1565-1567-ci illəri, ikinci səyahəti isə 1568-1569-cu illəri əhatə edir (279, c.1, 139-140; 19, 18-29). A.Eduardsın məlumatlarından aydın olur ki, Azərbaycan bazarı vasitəsi ilə ciddi uğurlara nail olan "Moskva"
164
şirkəti ölkəmizlə ticarət əlaqələrini daha da artırmağa çalışırdı (359, 166-169). Bu baxımdan Azərbaycana bir-birinin ardınca ekspedisiyaların göndərilməsində də ticari-iqtisadi maraqlar əhəmiyyətli rol oynayırdı (337, 142). Səyyahların İngiltərəyə göndərdikləri məktublar Azərbaycan Səfəvi imperiyasının iqtisadi və siyasi həyatını çox dolğun əks etdirir. Həmin məktublardan ingilislərin səfəvilərlə birbaşa əlaqələr yaratmaq niyyətində olduqları aydınlaşır. Lakin bu dövrdə bir çox məhsullarla zəngin olan Azərbaycanda ingilislərin möhkəmlənməsi güclənməkdə olan Moskva dövlətini qane etmirdi. A.Eduardsın məlumatları həm də sübut edir ki, Azərbaycanla Moskva knyazlığı, İspaniya və Portuqaliya arasında geniş əlaqələr vardı (155, 224-225). Məlumatlardan bəlli olur ki, XVI əsrin II yarısından etibarən İngiltərə ictimai-siyasi həyatında yeni bir dövr başlanmışdı. XV əsrdən başlayaraq ingilislərin Aralıq dənizində olan rəqiblərinin təsir dairələrinə nüfuz etmək cəhdləri daim rəqiblərin ciddi müqaviməti ilə üzləşirdi. İngiltərənin inkişafda olan iqtisadiyyatı isə ilkin kapital yığımı dövründə yeni bazarlar tələb edirdi. Buna görə də XVI əsrdə ingilislər dəfələrlə indiki Rusiya ərazisindən keçməklə Ön Asiyaya çıxmağa cəhd göstərmiş, rəqiblərini, o cümlədən venesiyalıları sıxışdırıb çıxarmağa çalışmışdılar (310, 61). O zaman Azərbaycandan göndərilmiş məlumatlar içərisində Artur Eduardsın ikinci səyahəti zamanı ekspedisiyanın üzvü olmuş Riçard Uillsin "Qeydlər"i xüsusilə qiymətlidir. Bu sənəddə Səfəvi imperiyasına göndərilmiş dörd ekspedisiyanın fəaliyyəti yekunlaşdırılır. Həmin sənəddən aydın olur ki, ingilislərin başlıca məqsədi Səfəvi dövlətinin ərazisi ilə Hindistanla əlaqə yaratmaq, ədviyyat ticarətini ələ keçirib Portuqaliyanın inhisar mövqeyinə son qoymaq idi. R.Uillsin məlumatları içərisində onun Azərbaycanda istehsal olunan ipəyin miqdarı barədə qeydləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. R.Uills qeyd etmişdir ki, «Bu yaxınlarda İrandan gələn şəxslər söyləyirdilər ki, istənilən İran şəhərində Londonda istehsal olunan mahuddan çox ipək istehsal olunur» (155, 226, 246-247, 257). Səfəvi dövləti ərazisində bol ipək istehsal olunması barədə 1568-1574-cü illərdə Azərbaycana səyahət etmiş beşinci ingilis ekspedisiyasının üzvlərinin
165
qeydlərində də məlumatlar verilir. Bu mənada beşinci ekspedisiyanın üzvü Ceffri Deketin tərtib etdiyi sənəddə göstərilir: "İpək buraya heç yerdən gətirilmir, ipək bu ölkədə, onun sakinləri tərəfindən istehsal olunur» (155, 226, 246-247, 257). Bu məlumatlar sübut edir ki, həmin dövrdə Azərbaycanda toxuculuq yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi və dövrün ən öncül toxuculuq dəzgahlarından istifadə olunmuşdur.
İngilis səyyah-diplomatlarının Azərbaycan haqqında tərtib etdikləri sənədlər içərisində bir sənəd xüsusilə diqqəti cəlb edir. Bu, Artur Eduardsın Azərbaycana birinci səyahəti zamanı tərtib etdiyi üç məktubdan əlavə bir sənəddir. Bu, Şah I Təhmasibin İngiltərədən almaq istədiyi əmtəələrin siyahısıdır. Həmin maraqlı sənəd ("siyahı-sifariş") hər şeydən əvvəl dövlətin, sarayın ehtiyaclarını, Səfəvi hökmdarlarının Qərb aləmi ilə yaxından tanışlığını əks etdirir. Bu "siyahı-sifariş" XVI əsrin II yarısında Azərbaycanın beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə malik olduğu çəkini əyani şəkildə sübut edir. Bu çəkini sübut edən dəlillərdən biri də Azərbaycandan Qərbi Avropaya ixrac edilən əmtəələrin idxaldan xeyli üstün olması idi. A.Eduardsın birinci səfəri zamanı onun İngiltərəyə göndərdiyi ilk məktubunun sonunda Azərbaycandan İngiltərəyə aparlımasını və İngiltərədən Azərbaycana gətirilməsini məsləhət gördüyü məhsulların siyahısını, onların satış və alış qiymətlərini təqdim etməsi buna sübutdur. Azərbaycanda ingilis səyyahlarının diqqətini cəlb etmiş mühüm məqamlardan biri də ölkədə qızıl və gümüş pulların bolluğu idi. Təbiidir ki, həmin dövrdə Azərbaycanda qızıl və gümüş yataqları yox idi. Deməli, bu, yalnız qızğın xarici ticarət vasitəsi ilə əldə edilə bilərdi. Bununla bağlı Azərbaycana 5-ci ekspedisiyanın tərkibində səyahət etmiş Ceffri Deket göstərir ki, "Səfəvi dövləti ərazisinin daxilində qızıl və gümüş yataqları yoxdur. Lakin bu ərazilərdə qızıl, gümüş, eyni zamanda xırda mis pullar vardır. Səfəvi imperiyasında saysız-hesabsız holland talerləri vardır. Onların böyük hissəsi xam ipəyin satışından əldə edilmişdir" (155, 226, 246-247, 257-258).
Tarixən Qərbi Avropa məhsulları Azərbaycana və İrana əsasən iki istiqamətdə daxil olmuşdur: Cənubdan-Aralıq dənizi, Hind okeanı
166
və qərbdən Aralıq dənizi və Osmanlı imperiyası istiqamətlərindən. Digər bir istiqamət isə indiki Rusiya ərazilərindən keçən Volqa-Xəzər yolu idi. Cənub istiqamətindən gətirilən əmtəələr İran körfəzinə daxil olur, oradan da İrana və Azərbaycana yayılırdı. Qərb istiqamətindən gəlirilən məhsullar isə Aralıq dənizindən və Qara dənizdən keçməklə Trabzon limanına daxil olur, oradan da karvanlarla Azərbaycana və İrana yönəlirdi. Aralıq dənizindən keçməklə Beyrut və İsgəndəriyyə limanlarına daxil olan məhsullar Osmanlı imperiyası istiqamətində Azərbaycana və İrana aparılırdı (304, 30). XVI əsrin II yarısında cənub istiqaməti Portuqaliyanın, qərb istiqaməti isə Osmanlı imperiyasının nəzarəti altında idi və buna görə də onların maraqları ilə hesablaşmadan ticarət əməliyyatları aparmaq mümkün deyildi. Lakin bu yollardan fərqli olaraq Volqa-Xəzər yolu XVI əsrin II yarısında ən əlverişli yol idi. Həmin yol həm İngiltərənin, həm də Səfəvi dövlətinin maraqlarını ödəyirdi. Lakin "Moskva" şirkətinin Səfəvi şahı I Təhmasibdən və Şirvan bəylərbəyi Abdulla xan Ustacludan mühüm güzəştlər almasına, Azərbaycan ipəyi üzərində inhisara yiyələnməsinə, onu gömrük haqqı vermədən xarici bazara çıxarmağa nail olmasına baxmayaraq, bu vəziyyət uzun sürmədi. Baş vermiş geosiyasi dəyişikliklər şirkəti bu güzəştlərdən məhrum etdi. Bununla da İngiltərə XVI əsrin II yarısında özünün başlıca istəyinə nail ola bilmədi. Yəni, onun Azərbaycandan və İrandan keçməklə Hindistana quru yolla çıxmaq, ədviyyat bazarını ələ keçirmək arzusu gerçəkləşmədi. İngilislərin bu yolda uğursuzluğa düçar olmasında yolun uzunluğu da müəyyən rol oynadı. Bu amil əmtəələrin bu yol üzrə dənizlərdə, çaylarda və quru yollarda daşınmasında maneələr yaradır, onların təhlükəsizliyinin təminatı məsələsini çətinləşdirdi. Məhz bu səbəblər Azərbaycanı Qərbi Avropa ilə birləşdirən ənənəvi ticarət yolları ilə müqayisədə Volqa-Xəzər yolunu rəqabətdə davamlı etmirdi. Bir məsələni də xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, İngiltərənin cənub–şərq istiqamətində həmin dövrdə əldə etdiyi uğurlar Volqa–Xəzər ticarət yolunun əhəmiyyətini azaltdı. Çünki 1588–ci ildə İspaniyanın «məğlubedilməz armada»sı ingilis donanması tərəfindən darmadağın edildikdən sonra İngiltərənin ən qüdrətli rəqibi sıradan çıxdı,
167
dənizlərdə ağalıq ingilislərin əlinə keçdi. Beləliklə, XVI əsrin sonlarında İngiltərənin cənub–şərq və cənub–qərb istiqamətlərində fəaliyyət göstərməsi üçün geniş imkanlar yarandı. Təsadüfi deyildir ki, İngiltərənin müstəmləkə imperiyasının əsasını qoymuş məşhur Ost–Hind şirkəti məhz XVII əsrin başlanğıcında yaranmışdı. Bundan sonra İngiltərə rəsmi dairələri Hindistanla ticarətə daha çox diqqət yetirirdilər. 1581-ci ildə Osmanlı imperiyası ilə ticarəti ələ keçirmiş «Levant» şirkətinin təşkil olunması da bu dönüşdə xeyli rol oynamışdı. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, şimal–şərq yolunda İngiltərənin Polşa, Hollandiya və İsveç kimi ticarət rəqibləri vardı (194, 13-14; 8, 91). Livoniya müharibəsində (1558-1583) İngiltərəni öz tərəfinə çəkə bilməmiş IV İvan ingilis tacirlərinə öncə verdiyi ticarət imtiyazlarını ləğv etdi. IV İvanın "Moskva" şirkətinə qarşı bu cür qısqanc mövqeyi həm də ingilis sərmayəsinin mövqeyinin Moskva knyazlığının bazarlarında möhkəmlənməsindən rus tacirlərinin narazı qalması ilə bağlı idi. İngiltərənin səfəvilərlə geniş əlaqələr yaratması da Moskva dövlətinin Şərqlə bağlı gələcək planlarına zidd idi. Çünki Kazanı və Həştərxanı ilhaq etmiş Moskva knyazı Xəzərə çıxış əldə etdiyinə görə ingilis ticarət sərmayəsinin Volqa-Xəzər yolu ilə Şərq ölkələri ilə ticarəti inhisara almasına yol verə bilməzdi. IV İvan Venesiya ticarət sərmayəsinin də Moskva knyazlığı ərazisindən keçib Volqa-Xəzər yolu ilə Azərbaycan və İranla ticarət əlaqələri yaratmaq planlarına razılıq verməmişdi. Ümumiyyətlə, IV İvan ingilislərin Moskva dövləti ilə İtaliya dövlətləri arasında vasitəçilik rolundan hədsiz gəlir əldə etmələrinə uzun müddət səbr edə bilməzdi. O, bununla bağlı hələ 1576–cı ildə öz narazılığını ifadə etmişdi. Həmin ildə Moskva dövləti ilə İngiltərə arasında bağlanacaq müqavilə ərəfəsindəki danışıqlar zamanı ingilis kraliçası I Yelizavetanın mövqeyindən narazı olan IV İvan ona təsir göstərmək üçün bildirmişdi ki, vasitəçilik vəzifəsini Venesiyaya və Almaniyaya verə bilər. Çünki IV İvan hesab edirdi ki, ingilislər əldə etdiklərinin az bir qismini ruslara verir (26, 189-190; 318, 25–28, 37-39). Bunu öncədən hiss edən və XVI əsrin II yarısında Volqa-Xəzər yolu ilə Səfəvi imperiyası ərazilərinə ticarət agentlərini göndərən İngiltərə rəsmi dairələri Aralıq dənizi vasitəsi ilə Osmanlı imperiyası
168
ərazilərinə də ekspedisiya göndərmişdi. Dövlətin iqtisadi inkişafında ticarətin rolunu xüsusi qeyd edən orta əsr ingilis siyasi xadimləri dövlət quruculuğunda da onun rolunu dəyərləndirirdilər. Bu siyasi xadimlər eyni zamanda tacir idilər və ticarət əməliyyatlarına rəhbərlik təcrübəsini keçmişdilər. Buna görə də onlar ölkənin zənginləşməsi üçün bir neçə üsul irəli sürürdülər. Bu üsullardan biri dövlətin ərazisinin genilənməsinə söykənən işğallar idi. Lakin həmin üsul ziyanlı, qanlı və təhlükəli idi. İkinci üsul müstəmləkələrin yaradılmasına, idarə olunan və xüsusi strateji mövqeyə malik olan qəsəbələrin, ticarət faktoriyalarının tikintisinə söykənirdi. Bu üsul isə böyük xərclər tələb edirdi və üzücü idi. Nəhayət, üçüncü üsul ticarət (yəni, xarici ticarət) idi ki, zənginləşmək üçün daha etibarlı, asan bir yol vəd edirdi. Yuxarıda göstərilən üç üsuldan ikisi üçün xərclər və zaman tələb olunurdu. Üçüncü üsul isə bunlardan fərqli olaraq güzəştlər, imtiyazlar və tacir üçün sərbəst fəaliyyət tələb edirdi. XVI əsrin II yarısında İngiltərə rəsmi dairələri də üçüncü üsulu daha məqsədəuyğun hesab etdilər. İngiltərənin iqtisadi inkişafının əsasını mahud istehsalı təşkil edirdi. XVI əsrin sonlarına doğru İngiltərə ildə təxminən, 200 min tay parça istehsal edirdi. Mahud ingilis ixracatında başlıca əmtəə idi. Bu ixracatda ikinci yeri yun tuturdu. Ölkədə manufaktura sənayesi sürətlə inkişaf edirdi və bu sənaye xarici bazara möhtac idi. Həmin dövrdə Səfəvi imperiyası ərazilərindən başlanan, Uzaq Yaponiyaya qədər oan geniş ərazi İngiltərə əmtəələri üçün əlverişli bazar idi. Məsələn, həmin dövrdə Səfəvi imperiyasının ərazisində olan tacirlər öz ölkələrinə məlumat verirdilər ki, "bu ölkənin sadə insanlarına yun parça gətirmək lazımdır". İngiltərə dövlətinin xarici ticarətə verdiyi diqqəti müəyyənləşdirmək üçün onu qeyd etmək kifayətdir ki, ayrı-ayrı mənbələrin məlumatlarına görə, XVII əsrin əvvəllərində ingilis ticarət donanması 1,5 mindən 6,5 minə qədər gəmiyə malik idi. Müasirləri bu donanmanı həmin dövrdə mövcud olan güclü dövlətlərin hər birinin qüdrətinə bərabər olan qüvvə adlandırırdılar. Bu dövrdə yeni ticarət bazarları axtarışına çıxmış ingilis zadəganlarını gəliri artırmağın üsulları, sənayenin və ticarətin inkişafı məsələləri ciddi düşündürürdü. Məhz buna görə də həmin dövrdə
169
ingilis burjuaziyasının əsas iqtisadi siyasəti merkantilizm (XVI-XVIII əsrlərdə Avropada ticarət təbəqəsinin mənafeyini əks etdirən iqtisadi nəzəriyyə və iqtisadi siyasət; bu nəzəriyyə ölkənin rifahını istehsalda deyil, əmtəə dövriyyəsinin və pul sərmayəsinin ölkə daxilində inkişaf etdirilməsində görürdü) oldu. "Sərvət əldə etmək üçün bizim əlimizdə xarici ticarətdən başqa heç bir vəsait yoxdur. Çünki bizim mədənlərimiz yoxdur". Bu fikirləri T.Men nəşr etdirdiyi "Xarici ticarət" traktatında ifadə etmişdi. Həmin fikirləri başqa bir müəllif D.Diqqs də "Ticarətin tənüzzülü" əsərində bu cür ifadə edirdi: "Bizim bütün sərvətimiz yalnız ticarətdən daxil ola bilər". Merkantilizm siyasətinin mühüm tərəfdarlarından olmuş L.Roberts «Ticarətin tənəzzülü–Erkən (ilkin) ingilis ticarət əsərləri» əsərində göstərirdi ki, «bizə müstəmləkələr deyil, ticarət lazımdır» və daha sonra əlavə edirdi: «İngiltərənin adını Bərbərlərdə, daha sonra Osmanlı imperiyasında, Moskva dövlətində, Ərəbistanda, İranda və Azərbaycanda, Hindistanda işğallarımız, ticarətimiz, qılınclarımız deyil, yelkənlərimiz tanıtdı" (262, 138, 139-144, 163-164).
XVI əsrin sonlarında İngiltərə həyatı üçün səciyyəvi olmuş merkantilizm siyasətinə toxunmaqda məqsədimiz bu dövlətin daxili siaysətini araşdırmaq deyil. Təbiidir ki, həmin dövrdə merkantilizmin əleyhdarları (yəni, müstəmləkəçilik siyasətinin tərəfdarları) da çox idi. Biz yalnız XVI əsrin II yarısından başlayaraq ticarətin İngiltərə həyatındakı əhəmiyyətini göstərmək fikrindəyik. Məhz bu iqtisadi siyasət əsasında İngiltərə XVII əsrin ortalarına doğru özünün iqtisadi inkişafında ciddi irəliləyişlərə nail oldu. Bu irəliləyişlər nəticəsində də hələ XVII əsrin əvvəllərində İngiltərədə və Hollandiyada istehsalın başlıca təşkilatçıları kapitalist manufakturaları oldu (203, 144). Təbiidir ki, belə bir iqtisadi inkişaf satış bazarları tələb edirdi. İngiltərənin səfəvilər və osmanlılar ilə qarşılıqlı əlaqələrində bu amil mühüm rol oynayırdı. Ona görə də Osmanlı imperiyası ilə ticarət əlaqələri yaratmış İngiltərə dövləti onun əraziləri vasitəsilə səfəvilərlə də ticarət edirdi. XVI əsrdə Osmanlı imperiyası Avropada və Yaxın Şərqdə iqtisadi və siyasi münasibətlərdə mühüm rol oynayırdı. Qərbi Avropa dövlətləri Levant ilə ənənəvi ticarət əlaqələrinin qorunub saxlanmasında maraqlı idilər. Aralıq dənizindəki Osmanlı fəthləri,
170
eyni zamanda Afrikanı dolanmaqla Hindistana dəniz yolunun açılması şərqlə avropalıların Aralıq dənizindəki ticarətini iflasa uğrada bilmədi. Buradakı ticarətin gəlirinə görə Ümid Burnunu dolanmaqla Hindistanla ticarətdən geri qalmasına baxmayaraq, o, Qərbi Avropa dövlətləri üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Osmanlı imperiyası Venesiya, Genuya, Fransa, Macarıstan, Avstriya, Polşa, Moskva knyazlığı və bir sıra dövlətlərlə ticarət əlaqələrini davam etdirirdi. Şərqlə tranzit ticarəti daha da genişləndirildi. Qərbi Avropa dövlətlərinin Osmanlı imperiyası ilə əlaqələri müstəqil siyasi əhəmiyyət kəsb edirdi. Belə ki, "Osmanlı təhlükəs"nə qarşı «ümumavropa ittifaqı» yaratmaq istəyi iflasa uğradığına görə, Avropanın bir çox dövlətləri Osmanlı imperiyası ilə diplomatik əlaqələr yaratdılar. Onunla siyasi ittifaq qurdular və ya bitərəf mövqelərini qoruyub saxladılar. XVI əsrin II yarısında beynəlxalq münasibətlərdə baş vermiş dəyişikliklərlə əlaqədar Osmanlı imperyiyasına təsir dairəsi uğrunda Avropa dövlətləri arasında mübarizə kəskinləşdi. Qərbi Avropa dövlətlərində kapitalist üsulunun inkişafı ticarət əlaqələrinin genişlənməsini və Levantdan daxil olan əmtəələrin artırılmasını tələb edirdi (ipək və xam pambıq, boyaq maddələri, ədviyyat və s.). Bu amil Levantda Qərbi Avropa dövlətləri arasında ticarət rəqabətini artırırdı (316, 3,4; 333, 193-194). Həmin dövrdə Levant başlıca ixracat əmtəəsi ipək olan Səfəvi imperiyası üçün də mühüm ticarət mərkəzi idi. Bu dövrdə Səfəvi dövlətinin ərazilərində bol ipək istehsal olunurdu. Yalnız onu xatırlatmaq kifayətdir ki, XVI əsrin əvvəllərində Səfəvi imperiyasının ərazisində istehsal olunmuş ipəyin 50%-ə qədəri Gilanın payına düşürdü. Sonra Mazandaran, Xorasan, Şirvan və digər vilayətlər gəlirdi (206, 130).
XVI əsrin 70-ci illərində İngiltərə də Osmanlı imperiyasında ticarət güzəştləri və siyasi təsir uğrunda mübarizəyə qoşuldu. Tezliklə ingilislər də osmanlılardan fransızların aldıqları güzəştlərə uyğun olaraq "kapitulyasiya" alıb Osmanlı sarayı ilə sıx əlaqələr qurdular. İngiltərə ilə Osmanlı imperiyası arasında diplomatik əlaqələrin qurulması bu dövlətlər arasında geniş ticarət əlaqələrinin yaranması ilə bağlı idi. Bir məsələyə də diqqət yetirmək lazımdır ki,
171
İngiltərəyə verilmiş ticarət imtiyazında osmanlıların Lepantodakı dəniz döyüşündə məğlubiyyəti (1571) böyük rol oynadı. Məhz bunun nəticəsi idi ki, Osmanlı sultanı dəniz dövləti olan Hollandiyaya da 1612-də ticarət imtiyazları verdi. Levant limanlarında fransızlar, ingilislər və hollandlar arasında kəskin rəqabət vardı və onların hamısı Osmanlı sultanının verdiyi ticarət imtiyazlarından asılı idilər. Təbiidir ki, Osmanlı sultanı bu imtiyazı verərkən Avropanın həmin dövlətlərinin Osmanlı dövləti üçün syasi, hərbi yararlığını nəzərə almışdı. XVI əsrin sonlarına doğru bu ticarətdə ingilislər öndə, fransızlar və hollandlar isə aşağı-yuxarı olmaqla bərabər səviyyədə idilər (316, 4-5; 349, 450; 45, 760-787). Beləliklə, XVI əsrin sonlarında Hindistan ilə ticarət ehtiyacı ingilisləri «osmanlıların qapısına» gətirmişdi. İngilislər burada venesiyalılarla və fransızlarla qarşılaşdılar. Çünki əski zamanlardan imtiyazları olan Venesiya gəmiləri istisna olunmaqla, Osmanlı imperiyasına gələn bütün əcnəbi gəmilər Fransanın «himayəsində» idilər. İngilislər də bu qazanca ortaq çıxdılar. Həmin dövrdə İngiltərə ilə qarşılıqlı əlaqələr Osmanlı imperiyası üçün ciddi rol oynayırdı və bu baxımdan sultanlar "bizə hər dost olanla dostuq" siyasətini həyata keçirirdilər. Bu da osmanlılarla ticarətdə Fransanın inhisarçı mövqeyinə zərbə endirirdi. Beləliklə, XVI əsrin 80-ci illərindən etibarən İngiltərə də Osmanlı imperiyası ilə əlaqələri olan dövlətlər arasına daxil oldu və bu əlaqələr xüsusi səciyyə daşıyırdı. Osmanlı imperiyası ilə İngiltərə dövləti arasında «Türkiyə» şirkəti adlı bir ticarət birliyi yarandı (1581) (59, 3-4). Londondakı «Türkiyə» şirkəti müəyyən dövrdə bütün şirkətlərdən ən qüdrətlisi olmuşdur. Bu şirkətin rahat və səssiz gətirdiyi qazanc İngiltərə hökmdarının sarayını bəzəyirdi. Bunun nəticəsində ingilis tacirləri canfəşanlıqla osmanlılarla ticarətə başladılar. 1592-ci ildə isə «Venesiya» və «Türkiyə» şirkətləri adları altında fəaliyyət göstərən tacir qrupları yeni bir imtiyaz fərmanı əsasında «Levant» şirkəti adı altında birləşdilər. Bütün Osmanlı və Venesiya torpaqları da daxil olmaqla, Şərqi Aralıq dənizi sahillərindəki ingilis ticarəti bundan sonra «Levant» şirkətinin nəzarəti altında olmalı idi. 1580-ci ildə Hələbdə, 1583-cü ildə İskəndəriyyədə, 1589-cu ildə Patrasda və 1611-ci ildə
172
İzmirdə ingilis konsulluqları quruldu. Afina, Selanik və Akka kimi digər önəmli ticarət mərkəzlərində isə ingilis tacirləri Fransa konsulluqlarının «himayəsi» altında fəaliyyət göstərirdilər (60, 241; 88, c,1, 430). Osmanlı imperiyası ilə ticarət edən ilk ingilis tacirlərindən biri Antoni Cenkinson idi. XVI əsrin ortalarında qurulmuş «Moskva» şirkətinin nümayəndələrindən olmuş bu şəxs 1553-cü ildə I Süleymandan aldığı fərmanla Venesiyaya və fransızlara rüsum verməkdən qurtuldu, onlar kimi sərbəst ticarət etmək hüququnu qazandı (59, 6). Lakin həmin dövrdə Səfəvi imperiyası və indiki Rusiya ərazilərindən keçməklə qurulmuş əlaqələr bu addımı ikinci dərəcəli etdi. Məhz buna görə də A.Cenkinsonun əldə etdiyi uğur ardıcıl olmadı və təqribən 20 ildən sonra ingilislər yenidən bu siyasətə qatıldılar. 1580-ci ildə Osmanlı imperiyasının İngiltərəyə verdiyi güzəştlər Səfəvi şahlarının onlara verdiyi əsaslı hüququ verirdi. 12 ingilis tacirinin 7 il şərti ilə və illik 500 ingilis lirəsi vergi əvəzində Osmanlı imperiyasında ticarət etmək hüququ qorunurdu. İngiltərənin Osmanlı imperiyası bazarlarına gəlişi rəqibsiz, mübarizəsiz olmadı. XV əsrin sonundan etibarən venesiyalılar, 1535-ci ildən sonra isə fransızlar Avropa ilə Osmanlı imperiyası arasındakı ticarəti öz əllərində saxlayırdılar. Hətta fransızlar siyasətdə də «osmanlıların dostu» kimi görünür, daha geniş imtiyazlar ələ keçirirdilər: onlar bütün Avropa ticarətini öz əllərinə almış, imperiyaya gələn gəmilərin Fransa bayrağı altında daşınmasını təmin etmişdilər. Ona görə də ingilislər İstanbulda görünən kimi venesiyalarla birgə hərəkət etməyə başladılar. Venesiyalılar Aralıq dənizində öz nəzarəti altında olan bazarlarda ingilis tacirlərinin aldığı əmtəələrin gömrük rüsumunu artırdılar. İngiltərə də bu əmtəələrin dövlət ərazisinə daxil olmasını qadağan edərək gözlənilən zərbəni önlədi. İngiltərənin Fransa ilə ticarət mübarizəsi isə daha gərgin oldu. Osmanıl imperiyasında başlamış bu mübarizə, XVIII əsrdə dünya miqyaslı bir çəkişməyə çevrildi (59, 13-14). Müttəfiqlərə ehtiyacı olan İngiltərənin və Osmanlı imperiyasının siyasi ittifaqı üçün əlverişli vəziyyəti həmin dövrdə xarici, siyasi şərait və osmanlıların ərazisindəki durum yaradırdı.
Osmanlı imperiyasını Avropa məsələlərində fəal iştirakdan 173
1578-ci ildə Səfəvi imperiyasına qarşı başlayan müharibə ayırdı. Məhz bu dövrdə Papa XIII Qriqori Osmanlı imperiyası ilə mübarizə üçün "Yeni Avropa" liqası təşkil etməyə cəhd etdi. Bu məqsədlə o, casuslarını yalnız Qərbi Avropa ölkələrinə deyil, Polşaya və Moskva knyazlığına da göndərdi. İspaniya kralı çöx böyük bir razılıqla bu liqada iştirak edəcəyini bildirdi. Bu dövrdə Portuqaliyanın İspaniyaya birləşdirilməsi (1581) xarici siyasət sahəsində ona xeyli üstünlüklər verirdi. Bütün bunlar İspaniyanın rəqiblərini, o cümlədən İngiltərəni və Osmanlı imperiyasını onunla mübarizədə birgə yol axtarmağa vadar edirdi. 1580-ci ildə Osmanlı sultanının İngiltərəyə verdiyi «kapitulyasiya» da digər tərəfdən bu məqsəddən irəli gəlirdi. "Əbədi dostluq, sülh və ittifaq" prinsiplərini ehtiva edən bu sənəd (kapitulyasiya) 22 maddədən ibarət olmaqla, ingilislərin ticarət hüquqlarını müəyyən edir, onların özlərinin və əmlaklarının mühafizəsinə zəmanət verirdi. Bu güzəştlər içərisində diqqəti çəkənlərdən ən vacibi-Osmanlı ərazilərində ticarət konsulunun təyin edilməsi hüququnun əldə edilməsi idi. Beləliklə, İngiltərə təbəələri fransız konsuluna tabeçilikdən azad olunurdular. Osmanlı imperiyasının nəzarəti altında olan ərazilərlə ticarət etmək İngiltərə iqtisadiyyatı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Levantdan İngiltərəyə, onun iqtisadiyyatının mühüm sahəsi sayılan toxuculuq sənayesinin inkişafı üçün böyük miqdarda boyaq məhsulları (indiqo, mazı və s.) aparılırdı. İngiltərə idxalında mühüm əmtəələr siyahısına xam pambıq ipliyi, xam ipək, istiot, mixək, cövüz, zəncəfil, darçın daxil idi. İngiltərədən Levanta aparılan daimi və daha əhəmiyyətli əmtəələr sırasında yun parça, yüksək keyfiyyətli zərif mahud, qalay, qurğuşun, soyuq silah, ev dovşanının dərisi üstünlük təşkil edirdi. Bundan başqa, İngiltərədən məftil, qurudulmuş siyənək, sardina, qurudumuş balıqlar ixrac edilirdi. XVI əsrin sonunda-XVII əsrin əvvəllərində İngiltərədən Levanta hər il 15 min taya yaxın yun parça aparılırdı. Bu da ixrac olunan parçaların ümumi miqdarının təxminən 7%-ni təşkil edirdi. Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələrində rəqabətin kəskinləşdiyi bir zamanda bu xarici ticarət İngiltərə üçün az rol oynamırdı. İngiltərənin Levant ilə ticarətinin illik həcmi böyük idi və təxminən 100 min. ft. st-qə bərabər idi. İngiltərə və Osmanlı
174
imperiyasında bir sıra əmtəələrin qiymətlərinin müqayisəsi göstərir ki, Levant ilə ticarət ingilis tacirləri üçün sərbəst idi və bu ticarət onların tezliklə varlanmasına şərait yaradırdı. Levant ticarətində isə Səfəvi imperiyası mühüm rola malik idi. Səfəvi imperiyasının ərazilərindən daşınan ipək və xam ipək Levantda Qərbi Avropa dövlətləri arasında ciddi rəqabətin yaranmasında az rol oynamırdı. Osmanlı imperiyası tərəfindən Səfəvi ərazilərindən gələn karvanlardan tutulan vergilər hesabına xəzinəyə külli miqdarda vəsait daxil olurdu. Buna görə də Səfəvi imperiyasının Qərbi Avropa ilə ticarət əlaqələri Osmanlı iqtisadiyyatının yüksəlişində ciddi amil idi. Bu, XVI əsr boyunca müharibələrdə xeyli maliyyə itkiləri vermiş Osmanlı imperiyası üçün çox əhəmiyyətli idi. Məsələnin ciddiliyini dərk etmək üçün bir anlığa geriyə-XVI əsrin əvəllərinə qayıdıb müqayisə aparmaq kifayətdir. Sultan I Səlimin hakimiyyəti illərinə və ondan sonrakı dövrə aid olanı yalnız Bursa gömrüyünün əldə etdiyi gəlirlər bu sahədə bizə yardım edir. Xatırladaq ki, Sultan I Səlim səfəvilərə qarşı iqtisadi qadağa tətbiq etmişdi. Əslində, bu qadağa Osmanlı iqtisadiyyatında enmələrlə müşayiət olundu. Məsələn, Bursa gömrüyünün Səfəvi dövləti ərazilərindən gələn ipək karvanlarından əldə etdiyi ümumi gəlir 1487-ci ildə 120.000 dukat, 1508-ci ildə 100.000 dukat, 1512-ci ildə 130.000 dukat, 1521-ci ildə 40.000 dukat, 1523-cü ildə 50.000 dukat, 1557-ci ildə isə 70.000 dukat olmuşdur (344, 210). Beləliklə, Sultan I Səlimdən sonra taxta çıxmış I Süleyman problemin dərinliyni anlamış, iqtisadi qadağaları aradan qaldırmış, Osmanlı imperiyasının tranzit ticarətində Səfəvi imperiyasından daxil olan ipəkdən tutulan vergilər hesabına gəlirlər artmağa başlamışdı. Bunu bir gömrük məntəqəsinə dair misal çəkdiymiz rəqəmlər də sübut edir. Vergilərə I Süleyman dövründə yönələn diqqəti sübut edən, Osmanlı və Avropa mənbələrinə istinadən verilən məlumatlardır. Məlumatlarda göstərilir ki, 1530-1537-ci illər arasında Böyük Türkün bütün Anadoludan əldə etdiyi gəlir 1.300.000 dukat, Misirdən gələn gəlir 1.600.000 dukat, Suriyadan 700.000 dukat, Mesopotomiyadan 150.000 dukat, ona yaxın olan ərazilərdən, yəni Osmanlı nəzarəti altında olan adalardan və İstanbuldan 250.000 dukat olmuşdu. Bütün bunların nəticəsində
175
Osmanlı imperiyasının illik gəlirinin müntəzəm olaraq 1 milyon dukat olduğu göstərilir (350, 179-180). Bu cür gəlirləri görən Osmanlı sultanları XVI əsrin sonlarında Levantda yüksək qiymətləndirilən Gilan və Şirvan ipəyinə nəzarəti bütünlüklə öz əlində cəmləşdirməyə çalışırdılar. Uzaq Çindən və Orta (Mərkəzi) Asiyadan daxil olan karvanların da Bursa yolu ilə (344, 211) Levanta istiqamətləndiyini nəzərə alsaq, Osmanlı sultanının narahatlığını təsəvvür etmək çətin deyildir. Məsələn, XVI-XVII əsrlərə dair mənbələr tranzit ticarətinin əhəmiyyətini qeyd etməklə yanaşı, həm də Gilanın, Şirvanın iqtisadi potensialı barədə təsəvvür yaradır və bu vilayətləri Şərqdə xam ipəyin ən iri istehsalçısı və ixracatçısı kimi qeyd edirlər. Bununla bağlı «Moskva» şirkətinin agenti A.Eduards 1566-cı il 8 avqustda Şamaxıdan göndərdiyi məktubda yazırdı ki, "Sizi inandırıram ki, burada gürcü ipəyi hesaba alınmamaqla 50-60 batmana bir at yükü həcmində 3000 və ya 4000 at yükləmək olar. Müəyyən vaxtlarda buradan çoxlu ipək ixrac olunur. Osmanlı türkləri bir dəfəyə 400-dən 500-ə qədər at yükü aparırlar" (155, 233). A.Eduardsın göstərdiyi rəqəmləri nəzərə alsaq, Şirvanda ildə təxminən, 30-45 min pud xam ipək istehsal edildiyi nəticəsinə gələrik. Bu məsələni dərindən tədqiq etmiş M.Heydərov isə göstərir ki, həmin rəqəmlər reallığı əks etdirmir və həmin rəqəmlər müəyyən mərhələlərdə çıxarılmış ipəyə əsasən göstərilmişdir. Bunu sübut edən dəlillərdən biri yalnız Osmanlı tacirlərinin bir dəfəyə 400-dən 500-ə qədər at yükü çıxıarmalarıdır. Onlar isə Şirvan ipəyini almaq məqsədilə ildə bir neçə dəfə gəlirdilər. Şirvan ipəyinin böyük qismi Asiya və Avropa ölkələrinə və eləcə də Azərbaycan vilayətlərinə daşınırdı (192, 141-142). İngilis ticarət şirkətinin digər nümayəndəsi L.Çepmen qeyd edir ki, yalnız Culfadan beynəlxalq ticarət mərkəzi olan Hələbə ildə 500-1000 tay Azərbaycan və İran xam ipəyi (155, 247) çıxarılırdı. İpəkçilik Səfəvi imperiyasının ərazisində XVII əsrə doğru və XVII əsrin əvvəllərində özünün ən yüksək inkişaf dövrünə çatmışdı. Bunun başlıca səbəblərindən biri Qərbi Avropa ölkələrində manufaktura istehsalının yüksək dərəcədə inkişafı idi. Həmin manufakturalar isə Azərbaycan və İran xam ipəyinin əsas sifarişçiləri idilər (192, 142). XVI əsrin sonunda-XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi
176
imperiyasının ərazisindəki ticarət mərkəzlərinin Levant ticarətində rolunu görən Osmanlı sultanı Səfəvi imperiyasını qəti olaraq məğlub edib Azərbaycan ipəyini ələ keçirmək, Xəzər dənizi və İran körfəzi hövzələrində möhkəmlənmək planlarından əl çəkməmişdi. Osmanlı sarayında Səfəvi imperiyasına qarşı yeni müharibəyə hazırlıq görülməkdə idi. Bu bir tarixi həqiqətdir ki, okean ticarətinin inkişafı Osmanlı xarici ticarətinə ciddi zərbələr vurmuş və imperiyada iqtisadi geriləmə başlamışdı. Hollandiyanın və İngiltərənin Asiyada tədricən möhkəmlənməsi bu vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi. Bir məsələni də xüsusi olaraq xatırlamaq lazımdır ki, Osmanlı siyasi xadimləri, ziyalıları yarana biləcək bu geriləmənin «coğrafi kəşflərin» və ticarət yollarının okeanlara yayılmasının nəticələri olduğunu Avropa siyasi xadimlərindən daha yaxşı anlamışlar. 1580-ci ildə Osmanlı ziyalıları tərəfindən III Murad üçün yazılmış kitabda avropalıların Amerikada, Hindistanda və Səfəvi dövlətinin ərazilərində yerləşmələrinin təhlükəsi, osmanlı ticarətinin iflic vəziyyətinə düşdüyü göstərilir və vəziyyətdən çıxmaq üçün Süveyş bərzəxinə kanal açılması, Hindistan limanlarının zəbt edilməsinin vacibliyi əsaslandırılırdı. Başqa bir Osmanlı ziyalısı Ömər Talip isə 1625-ci ildə yazdığı müraciətində müsəlmanlara məxsus olan Süveyşdən Hindistan, Çin məhsulları ilə dolu gəmilərin və limanların Portuqaliya, Hollandiya və İngiltərə tacirləri vasitəsilə Avropadan dünyanın digər bölgələrinə yayıldığını, İslam ölkələrində qızılın və gümüşün azalmaqda olduğunu göstərir və qeyd edirdi ki, əgər osmanlılar Yəmən sahillərini və oradan keçən ticarəti ələ keçirməzlərsə, avropalıların İslam ölkələrinə hökm edəcəklərinin qarşısını almaq mümkün olmayacaqdır. Osmanlı sultanlarının Bəsrə körfəzi ilə Xəzər dənizini tutmaq siyasəti də məhz buna əsaslanır və onların dünya ticarətinə nəzarət vasitələrini ələ keçirmək arzusuna söykənirdi. Onlar Fərat və Dəclə çaylarını daxili su hövzəsi halına gətirmək, Mesopotomiyaya (Əl-Cəzirəyə) sahib olmaq, Bəsrə körfəzinə çıxmaq istəyirdilər (26, 198; 119, 90; 116, c.6, 140-141). Bu siyasətə əməl edən Osmanlı sultanları Avropa dövlətləri arasında yaranmış ziddiyyətlərdən uğurla istifadə etmək, mövcud vəziyyətdə Osmanlı dövlətinin ticarət imperiyası istəyinə ciddi maneə olan
177
Səfəvi dövləti ilə münasibətlərə birdəfəlik son qoymaq niyyətində idilər. Bu dövrdə geosiyasi vəziyyət də osmanlıların xeyrinə idi: Avropanı dini çəkişmələr bürümüşdü. Avropa üçün digər problem olan «Osmanlı təhlükəsi»nə qarşı mübarizədə isə arzuolunan ittifaq cəhdləri alınmırdı. Şah I Təhmasibin ölümündən (1576-cı il, may) sonra Səfəvi sarayında siyasi sabitlik pozulmuş, hökmdarın oğlanları arasında taxt-tac uğrunda mübarizə başlanmışdı. Qızılbaş dəstələri arasında hakimiyyətə yiyələnmək uğrunda qanlı toqquşmalar gedirdi (268, c.1, 271-272). Osmanlı sultanı Səfəvi dövlətini bölgənin siyasi səhnəsindən çıxarmaq üçün Avropadakı düşmənlərini bitərəfləşdirməyə çalışırdı. Lepanto qələbəsinin İspaniyaya xristian dünyasında şöhrət gətirməsinə baxmayaraq, ispan kralı Osmanlı hücumlarından ehtiyatlanırdı. İngiltərə ilə osmanlılar arasında ispanlara qarşı birgə ittifaq haqqında şayiələr bütün Avropanı bürümüşdü. Lepanto döyüşündən dərhal sonra Fransa kralı Osmanlı sultanına ittifaq yaratmaq təklifi ilə çıxış etdi. Bu münasibətlə İspaniyanın Hollandiyada olan canişini - hersoq Alba yazırdı: «Onlar bizim iki gözümüzü çıxarmaq üçün sevinə-sevinə bir gözlərini qurban verərlər". Bu ifadə Fransa-İspaniya ziddiyyətlərinin əyani sübutdur. Bundan sonra Venesiya Osmanlı imperiyası ilə birtərəfli qaydada müqavilə bağladı, ödədiyi təzminatın müqabilində özünün Levant ticarətini canlandırmağa nail oldu (317, 72). 1575-ci il avqustun 8-də bağlanmış bu müqavilə, əslində, 7 mart 1573-cü il tarixli müqaviləsini təzələdi (64, c.2, 6).
Səfəvilərlə müharibə Osmanlı sarayı üçün o qədər vacib idi ki, sultan hər dəfə diqqətini dərhal Avropadan yayındırır, bütün hərbi gücünü rəqibinə qarşı yönəldirdi. Osmanlı sultanının səfəvilərə qarşı müharibələrdə şəxsən iştirakı iki cəbhədə fəal döyüş aparmaq imkanlarını məhdudlaşdırırdı. Qeyd edək ki, vaxtilə Osmanlı sultanı I Səlimin uğur qazandığı Çaldıran döyüşü (1514) osmanlıların Avropa fəthlərinə ciddi maneələr yaratdı. V Karlın Osmanlı imperiyasına qarşı Səfəvi sarayı ilə münasibətlər yaratmaq cəhdində məhz bu döyüş mühüm rol oynadı. I Süleymanın Avropaya hücumlarının uğursuzluğa düçar olmasında onun səfəvilərə qarşı hərbi yürüşləri (1533-ci, 1548-ci və 1552-ci illər) müstəsna rol
178
oynadı. XVI əsrin ortalarında V Karl imperiyasının səfiri, belçikalı Busbay bu münasibətlə yazırdı: «Nə vaxt ki, osmanlı türkləri səfəvilərlə münasibətlərini yoluna qoyurlar, Şərqin gücünə arxalanaraq bizim boğazımızdan yapışırlar, biz hazır olmadıqca, heç nə deyə bilmərəm"(317, 72-74). Osmanlılarla səfəvilər arasında yetişən yeni müharibə osmanlılara qarşı yönəlmiş liqaya yenidən öz qüvvələrini cəmləşdirmək imkanı verdi.
Dövlətin iqtisadi ehtiyaclarını və Levant ticarətini bütünlüklə təmin etməyi öz üzərinə götürmək istəyən Osmanlı sultanı geniş iqtisadi tədbirlər həyata keçirmək fikrində idi. Hind okeanında da osmanlıların portuqallarla toqquşmaları davam edirdi. Bu toqquşmalar elə şiddətli idi ki, artıq portuqallar osmanlılarla siyasi əlaqələr qurmağa can atırdılar (120, 409). Məhz həmin dövrdə dünya ticarətində mövqe tutmağa çalışan İngiltərə rəsmiləri yaranmış vəziyyətdən istifadə etməyə cəhd edərək «rəqiblərə qarşı okeanda mübarizə aparmaq üçün» osmanlılara «qarşılıqlı işbirliyi» təklif etdilər. Lakin ingilislərin bu cəhdi uğursuzluqla nəticələndi. XVI əsrin sonunda, XVII əsrin əvvəllərində Osmanlı torpaqları şərq ilə qərb arasında mühüm birləşdirici vasitə rolunu oynayırdı. Azərbaycandan, İrandan, Hindistandan Osmanlı ticarət limanlarına daxil olan çoxlu miqdarda məhsullar, qərbdən gətirilən məhsullarla dəyişdirilirdi. Bu ticarət Osmanlı imperiyası üçün zəngin gəlir mənbəyi idi (108, 685). Bunu sübut etmək üçün yalnız onu göstərmək kifayətdir ki, Osmanlı imperiyasının mərkəzinə və digər bölgələrə daxil olan ədviyyat dövlətin xaricinə-Suriya və Misir limanlarına çıxarılır, avropalı tacirlərə satılır, osmanlı xəzinəsinə misilsiz gəlirlər bəxş edirdi. 1554-64-cü illərdə Qırmızı dəniz limanlarına çıxarılmış ədviyyatın miqdarı ildə 20.000 ilə 40.000 kantar arasında dəyişməkdə idi. 1554-cü ildə yalnız venesiyalılar İsgəndəriyyədən 6000 kantar ədviyyat almışdılar (114, 136-137). Osmanlıların dənizlərə dair müxtəlif layihələr həyata keçirmək cəhdində bu amil mühüm rol oynayırdı. Süveyş kanalına dair layihə bu qəbildən idi. Həmin layihə 1568-ci ildə ciddi bir şəkildə osmanlılar üçün aktuallaşdı. Layihəyə görə, Aralıq dənizi ilə Qırmızı dəniz arasında kanal açılmalı və Osmanlı donanması Qırmızı
179
dənizdən Hind okeanına daxil olmalı idi. Lakin Volqa-Don layihəsini bundan daha öncə həyata keçirmək istəyi Süveyşə dair layihənin təxirə salınmasına səbəb oldu. Buna görə də Osmanlı strateji xəttində 1578-1590-cı illər arasında başlıca yeri Səfəvi imperiyasına qarşı hərbi yürüşlər və Həştərxana səfər tutdu. Osmanlılar Volqa çayı boyunu, Şimali Qafqazı və Xəzər dənizini bir məntəqədə birləşdirməyə cəhd edirdilər (76, 46). Osmanlıların səfəvilərə qarşı növbəti hərbi yürüşlərində Həştərxan layihəsi yenidən aktuallaşdı. Bu məsələyə diqqət yetirmiş F.Braudel osmanlıların III Murad zamanında Xəzər dənizi sahillərini və Təbrizi, Asiyadan gələn önəmli ticarət yollarını və tranzit məntəqələrini ələ keçirmək məqsədlərinin olduğunu qeyd etmişdir (56, 346). Bununla da Xəzər dənizində donanmaya malik olan Osmanlı imperiyası Orta (Mərkəzi) Asiyadan (Türküstandan) gələn ticarət və tranzit yollarını nəzarət altına ala bilərdi (76, 49). Hətta osmanlıların Xəzər dənizində donanma qurmaq arzularına uyğun olaraq «Bəhr-i Kolzum komandanlığı» qurmaları bu məqsədə yönəlmişdi (100, 272). XVI əsrin sonlarına doğru Avropada iqtiasadi mərkəzin Aralıq dənizindən Atlantik okeanına keçməsi osmanlılar üçün ingilis və hollandiyalı tacirlərlə (daha doğrusu, onların ölkələrilə) daha yaxından əlaqələr qurmaq ehtiyacını doğurdu. Bu məsələyə xüsusi diqqət yetirən Mehmet Bulut F.Braudelə istinadən göstərir ki, XVI əsrin sonlarında Aralıq dənizi ticarəti xeyli artdı. Bu ticarətdə Venesiya, Fransa, İngiltərə tacirləri kimi, Hollandiya tacirləri də fəal rol oynayır, Anadoludan Azərbaycana və İrana uzanan karvan ticarətində iştirak edirdilər (58, c.3, 211-212). Həmin dövrdə isə Osmanlı imperiyası üçün Hindistandan daxil olan ədviyyat, Azərbaycan və İran ipəyi həyati əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu dövrdə Amsterdam şəhərinin böyük bir ticarət mərkəzinə çevrilməsi, nəinki dəniz, habelə quru ticarət şəbəkəsinin də önəmini artırırdı. Bu isə Osmanlı dövlətinin ərazilərində mövcud olan ticarət şəbəkəsini canlandırırdı. Levant ticarətinə gəlincə, bu dövrdə özünün müxtəlif çeşidliliyi ilə fərqlənirdi. Bu ticarətdə ədviyyatdan başqa, dənli bitkilər, duz, şəkər, yun, pambıq və digər parçalar da önəmli rol oynayırdı. Elə buna görə də XVI əsrin sonunda Aralıq dənizi
180
sahillərində mübadilə edilən məhsullar həmin yüzilliyin əvvələrindən çox fərqli idi: məhsulların çeşidi daha zəngin, ticarətin həcmi isə daha yüksək idi. Osmanlı imperiyası Aralıq dənizinin siyasi, ticari, iqtisadi həyatında aparıcı rolunu hələ də qorumaqda idi (142, c.3, 202-207).
4.3. XVI əsrin sonlarında–XVII əsrin I yarısında Qərbi Avropa-Azərbaycan qarşılıqlı əlaqələrində ticarətin rolu və Səfəvi-
Osmanlı münasibətlərində ticarət amili. Səfəvi şahı I Təhmasibin ölümündən sonra Azərbaycan Səfəvi
imperiyası ərazilərində hərc-mərcilik təqribən on bir il davam etdi. Səfəvilərin rəqibləri bundan istifadə etməyə cəhd etdilər. 1578-ci ildə Osmanlı sultanı III Muradın qoşunlarının hücumları xüsusilə təhlükəli idi (303, 43). Yaranmış vəziyyətdən bəhrələnməyə çalışan İspaniya kralı II Filipp (1576-1621) Portuqaliyanı öz dövlətinin tərkibinə birləşdirdikdən sonra portuqalların Afrikadakı müstəmləkələrindən keçməklə «Osmanlı təhlükəsi»ndən qurtulmaq naminə səfəvilərlə daha sıx əlaqələr qurmağa tələsdi və bəzi məlumtlara görə, səfəvilər üçün mahir top ustaları göndərdi. 1585-ci ildə isə Habsburqların əleyhdarları arasında II Filipplə Səfəvi şahı arasında gizli müqavilə bağlandığına dair şayiə yayılırdı. Həmin müqaviləyə görə, dünya həmin dövlətlər arasında nüfuz dairəsinə bölünürdü (Avropa İspaniyaya, Asiya isə səfəvilərə çatırdı). Yaranmış geosiyasi vəziyyətlə əlaqədar olaraq «Səfəvi amili» XVI əsrin sonlarında-XVII əsrin əvəllərində və Avropada otuzillik müharibələr dövründə yenidən aktuallaşdı (317, 74). Səfəvilərlə müharibəyə hazırlaşan Osmanlı sultanı 1578-ci ilin avqustun 9-da Çıldır düzündə rəqibini ağır məğlubiyyətə uğradıb Tiflisə yiyələndi. Sentyabrda osmanlılar Şimali Azərbaycanın ərazilərinə hücum etdilər, qısa vaxtda Şəki, Ərəş, Qəbələ, Şamaxı, Bakı, Şabran, Dərbənd, Salyan, Mahmudabad məntəqələrini ələ keçirdilər (268, c.1, 272-274; 326, 149-200; 26, 199). Belə bir vəziyyətdə qızılbaş əmirlərinin bir dəstəsi Xorasan hakimi, gənc Abbası şah elan etdilər.
181
Səfəvi taxtına əyləşən Şah I Abbas bir neçə cəbhədə döyüşməyin çətin olduğunu başa düşdüyündən rəqiblərini təkbətək məğlub etməyi qərara aldı. XVI əsrin sonunda-XVII əsrin əvvəllərində əlli ilə qədər fasilələrlə əsasən Azərbaycan ərazilərində davam etmiş müharibələr ölkənin iqtisadi həyatına ağır zərbə vurmuşdu. Dövlətin iqtisadiyyatını bərpa etmək məqsədini qarşısına qoymuş Şah I Abbas Səfəvi imperiyasında şəhər həyatının dirçəldilməsinə xüsusi fikir verməyə başladı. Buna görə də ipək istehsalı və satışı ciddi şəkildə dövlət inhisarına alındı. Bu məsələyə toxunmuş İsgəndər Münşi (Türkman) göstərir ki, ipəklə ticarət dövlət inhisarında idi və həmin ticarət şah xəzinəsinə böyük həcmdə gəlir gətirirdi (281, 20). Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin davam etdiyi bir vaxtda dövlətin iqtisadi həyatında uğurlar əldə etmək mümkün deyildi. Buna görə də 1590-cı ildə Osmanlı imperiyası ilə sülh müqaviləsi imzalandı. Beləliklə, qərbdə osmanlıların hücumundan daha çox şərqdə özbəklərin tez-tez Səfəvi sərhədlərini pozmasından, onların əyalətləri talan etməsindən narahat olan Şah I Abbas Osmanlı imperiyası ilə sülh imzalanmasını vacib saymışdı. 1590-cı ilin martın 21-də bağlanmış İstanbul müqaviləsinə əsasən, təqribən bütün Cənubi Qafqaz, Təbriz, Azərbaycanın Təbrizlə bağlı bölgələri, Şirvan, indiki Gürcüstan əraziləri, Loristan, Şəhrzor Osmanlı imperiyasının nəzarəti altına düşdü. Yaranmış fasilədən istifadə edən Şah I Abbas özbəklərin hücumlarının qarşısını aldı, 1599-ci ildə onları Xorasandan çıxararaq darmadağın etdi. Bütün Səfəvi imperiyasını geniş islahatlar bürüdü. Bu islahatlar ilk növbədə mərkəzi hakimiyyətin möhkəmləndirilməsinə yönəldilmişdi. Şah I Abbas yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək Osmanlı imperiyası ilə yeni müharibəyə hazırlaşmağa başladı (268, c.1, 274; 106, 198; 79, c.2, 195; 304, 44). Təbiidir ki, Şah I Abbasın islahatlarında ticarət, xüsusilə xarici ticarət məsələləri mühüm yer tuturdu. Azərbaycan yenə də intensiv xarici ticarət və tranzit ticarəti aparırdı. Azərbaycanın həmin dövrdəki iqtisadi həyatına xüsusi diqqət yetirmiş Rafael dyu Man qeyd edirdi ki, "Səfəvilər dövlətinin ərazisi iki qapısı olan karvansaraya bənzəyir. Bu qapılardan biri Osmanlı imperiyasına, digəri isə Bəndər-Abbasa (İran körfəzinə), yəni
182
Hindistana açılır" (194, 56).Səfəvi dövlətinin ərazilərində tranzit ticarətinə, xarici ticarətə,
xüsusilə bu yolların təhlükəsizliyinə daim geniş fikir verilirdi. Hələ Şah I İsmayılın dövründə bu məsələ daha ciddi idi. Onun dövründə görülmüş xüsusi tədbirlər həmin sahədəki problemləri xeyli dərəcədə aradan qaldırmışdı. «Aləmarayi - Şah İsmayıl» əsərində göstərilir ki, müsəlman və ya kafir olmasından asılı olmayaraq hər hansı bir tacir karvanının qarət olunmasına qarşı sərt cəza tədbirləri görülür, tacirləri öldürənlər tutulub edam edilirdilər (382, 596). Bu isə səbəbsiz deyildi: tacir karvanları tez-tez quldur basqınlarından əziyyət çəkirdilər. Bu cür hallar qarışıqlıqlar dövründə xüsusilə artırdı. Buna görə də tranzit ticarəti yollarının keçdiyi dövlətlərin xarici və ölkədaxili siyasi vəziyyətini nəzərə alan tacirlər öz əmtəələrini aparmaq üçün iqtisadi cəhətdən, təhlükəsizlik baxımından daha əlverişli olan yollar axtarırdılar. 1539-cu ilin aprel ayında Ərzincan yolu ilə «Qızılbaş yurduna» tacir kimi gəlmək istəyən venesiyalı çapar Mikel Membrenin yol qeydləri də bunu sübut edir: «Bu zaman buraya (Çankırı şəhərinə-D.Ə.) Əcəm sərhəddi olan Ərzincan istiqamətindən karvan gəldi. Bu karvanda İstanbula ipək malları aparan çoxlu türk və erməni (həmin dövrdə Azərbaycana gələn səyyahlar xristian tacirləri erməni adlandırırdılar. Bu da əhalisi xristian olan, ərəblər tərəfindən Ərməniyyə adlandırılan bölgənin adından götürülmüşdür-D.Ə. ) tacirləri var idi. Bu adamlardan öyrəndim ki, Əcəmin içərilərinə karvan keçirməyə icazə verilmir. Eləcə də osmanlılar Əcəmin bu yerlərindən gələnlərin mallarını qaçaq mal kimi müsadirə edirlər. Həm tacirlər, həm də zavallı qəriblər o sərhəddə görünən kimi onlardan zəmanət istəyirlər. Bu zəmanəti verə bilməyənləri həbsxanaya salırlar. Beləliklə, bu torpaqlarda böyük qarışıqlıq hökm sürür…Bu sözləri eşitdikdən sonra bu yolla getməyin qeyri-mümkün olduğu qərarına gəldim. Lakin Böyük Tanrı mənim üçün digər ən təhlükəsiz Qara dəniz yolunu açdı"» (212, 50; 28, 77; 37, 31). Bu məsələyə Şah I Abbas dövründə də xüsusi fikir verilirdi. Çünki XVII əsrin əvvəllərində Osmanlı imperiyasının ərazilərindən keçən tranzit yolu daha təhlükəli olmuşdu. Tacirləri nəinki qarət edirdilər, onlar həm də
183
Osmanlı dövlətinin ərazilərində vilayət hakimlərinin basqınlarına məruz qalırdılar (385, c.2, 153-154; 242, 70). Göründüyü kimi, karvan yollarının təhlükəsizliyi orta əsrlərdə çox ciddi problemə çevrilmişdi.
Şah I Abbasın imperiya daxilində apardığı islahatlar tezliklə öz nəticələrini verdi: Şah I Təhmasibin ölümündən sonra mərkəzi hakimiyyətdə möhkəmlənmək uğrunda başlanmış tayfa çəkişmələrinə son qoyuldu, ölkə daxilində siyasi sabitlik bərpa olundu, məhsuldar qüvvələr canlandı, Səfəvi imperiyası iqtisadi və hərbi-siyasi cəhətdən möhkəmləndi. Səfəvi dövlətinin ərazilərindən kənara qızıl axınının qarşısını almaq üçün həcc ziyarətinə belə məhdudiyyətlər qoyuldu. Şah I Abbasın dövründə Səfəvi imperiyası ərazilərində faydalı qazıntıların hasilatı, emalı artdı. Dəmir, mis, qurğuşun və gümüş faydalı qazıntılar sırasında idi. Dövlət ərazisində keyfiyyətinə görə digər ölkələrdən gətirilən poladdan fərqlənməyən polad istehsal olunurdu. Ən yaxşı polad məmulatı isə Hindistandan gətirilirdi. Fransız səyyahı Jan Şarden Səfəvi dövləti ərazisində faydalı qazıntıların çıxarıldığı bölgələri çox dəqiqliklə təsvir edir. Məsələn, mis Sarda, Mazandaranda, indiki Əfqanıstan ərazisində, Qəzvin ətrafında, qurğuşun Kirmanda, gümüş İsfahan yaxınlığında və digər ərazilərdə hasil, emal və istehsal olunurdu. Şahın nəzarəti altında xeyli at yetişdirilən mərkəzlər var idi. Həmin mərkəzlər bilavasitə şahın inhisarında idi. Aparılmış iqtisadi islahatlar nəticəsində hərbi sahənin təkmilləşdirilməsinə xeyli pul ayrılmışdı. Həmin dövrün Avropa müəlliflərinin məlumatına görə, Səfəvi imperiyasında hərbi sahəyə 13 milyon tümən ayrılırdı. Buna görə də J.Şarden Şah I Abbası «dünyanın ən böyük monarxı» adlandırırdı (249, 348; 14, 21; 216, c.3, 111).
Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizədə Şah I Abbas Moskva dövlətinin də köməyindən yararlanmaq fikrində idi. Yaranmış beynəlxalq vəziyyət səfəvilərin xeyrinə dəyişdi, lakin Şah I Abbas qonşu Moskva dövlətinin daxili və xarici səbəblərdən böhran keçirdiyini (182, 8) görüb ondan Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizədə istifadə edə bilməyəcəyini başa düşdü və öz müttəfiqlərini yalnız Avropa dövlətləri arasında axtarmağa başladı.
184
Buna görə də o, Avropa dövlətlərinə münasibətdə «açıq qapı» siyasəti yürüdürdü. Şah I Abbas İngiltərənin nümayəndəsi Antoni Şerliyə qiymətli hədiyyələr verdi, Səfəvi nümayəndələrini Avropada müşayiət etmək üçün onun razılığını aldı. Səfəvi nümayəndəliyi dövlətin mənafeyinə uyğun məsələlərdə Avropa dövlətləri, xüsusilə Almaniya, İtaliya, İspaniya, Venesiya, Fransa, İngiltərə, Şotlandiya ilə razılıq əldə etməli idi. İngiltərənin qüdrətinin artdığını görən Şah I Abbasın onlara ticarət sahəsində güzəştlər təklif etməsi də uzaqgörən siyasətin əlamətlərindən idi. O, Osmanlı imperiyasına qarşı mübarizədə ingilislərin köməyinə ümid bəsləyirdi. Şahın Avropaya göndərdiyi nümayəndələrin sırasında A.Şerlidən başqa onun xüsusi səfiri Hüseynəli bəy və daha dörd gizli müşavir də var idi. Onlardan biri Oruc bəy idi ki, bu səfər haqqında bizə qiymətli məlumatlar əmanət etmişdir (190, 14; 228; 361, 6,7; 386, 29). Şah I Abbasın Avropa dövlətləri ilə ciddi ittifaq yaratmağa nail olduğunun bariz nümunələrindən biri 1599-cu ildə verdiyi fərmanla Səfəvi dövlətinin ərazisində xristianlığın təbliğinə razılıq verməsi idi. Həmin dövrdə nəinki xristianlığın, habelə iudaizmin Səfəvi imperiyasının ərazisində yayılması üçün heç bir maneə yox idi. Çünki Avropa ilə ticarət əlaqələrində yəhudi tacirləri mühüm rol oynayırdılar (233, c.6, 891-892). Səfəvi dövlətinin ərazilərində kilsələrin və sinaqoqların vəziyyəti xeyli yaxşılaşdı. Dövlətin ərazisində karmelitlərin (katolik rahib ordeninin üzvlərinin-D.Ə.) fəaliyyəti genişləndi (276, 359). Xüsüsilə qeyd etmək lazımdır ki, XVII əsrin əvvəllərində səfəvilər imperiyasına karmelitləri göndərmiş Papa VIII Kliment (1592-1604) onların qarşısında mühüm bir məsələ qoymuşdu: Şah I Abbasın etimadını qazanıb onu Osmanlı imperiyasına qarşı ittifaqa cəlb etmək (239, 20). Bütün katolik Avropasının ideya rəhbəri olan Papalıq Qərb dövlətlərinin Osmanlı imperiyasına qarşı çıxışlarının ilhamvericisi sayılırdı (320, 2). Karmelitlər və onların Səfəvi imperiyası ərazisindəki fəaliyyəti barədə «Karmelitlərin salnaməsi» adlı mənbədə geniş məlumat almaq mümkündür. Həmin mənbədə naməlum müəllif birtərəfli qaydada göstərir ki, guya onların şərqdə meydana çıxmasına başlıca səbəb Şah I Abbasın istəyi idi, Səfəvi şahı avropalılarla Osmanı türklərinə qarşı ittifaqa can atırdı. Həmin
185
müəllif öz fikrini təsdiq etmək üçün Şah I Abbasın Roma papasına göndərdiyi səfirlərin adlarını sadalayır və göstərir ki, bu yardım sayəsində öz ordusunu təkmilləşdimiş, Avropa ilə əlaqələrini daha da gücləndirmək istəyən Şah I Abbas 1599-cu ildə Səfəvi imperiyasının ərazisində xristianlığın təbliğinə icazə verdi, VIII Klementə müraciət etdi ki, Səfəvi dövlətinin ərazisinə özünün daimi səfirliyni göndərsin. Onun bu müraciəti Papa tərəfindən məmnuniyyətlə qarşılandı və 1604-cü ilin 4 iyulunda İsfahan şəhərinə karmelit ordeninin bir dəstə ayaqyalın rahibi göndərildi. Göndərilən ilk karmelitlər (Taddeus, Simon və Vinçent) indiki Rusiya ərazilərindən keçdilər, Səfəvi dövlətinin paytaxtına 1607-ci ilin sentyabrının əvvəlində gəlib çatdılar. İsfahanda Şah I Abbasın əmri ilə onlara çox gözəl bir daimi qərargah verildi. Bu barədə rahib Faustin ordenin katibinə belə hesabat vermişdi:" Əziz qardaş, mənə inan. Bizə elə bir qərargah verilmişdir ki, Avropadakı monastrların heç yarısı buna tay ola bilməz" (290, 94-95). İsfahanda yerləşən monastr karmelitlərin bu imperiyadakı mərkəzinə çevrildi. Avropadan gəlmiş rahiblərin hesabına Səfəvi dövlətinn ərazisində onların böyük şəbəkəsi yarandı. Təbiidir ki, karmelitlərin Səfəvi imperiyasının ərazisinə göndərilməsində başlıca rolu Roma Papası oynamışdı. Papalıq Səfəvi imperiyasının gücündən istifadə etməklə Osmanlı imperiyasını sıradan çıxarmaq və Avropanı onun təhlükəsindən xilas etmək istəyirdi. «Karmelitlərin salnaməsi»ndə bu məsələ birtərəfli şəkildə təqdim olunur, lakin mətnlərdən aydın olur ki, Papalıq Şah I Abbasa böyük ümidlər bəsləyirdi.
XVI əsrin sonlarına doğru fəal xarici siyasət yeridən Şah I Abbas Səfəvi imperiyasının dirçəldilməsi üçün qarşısında üç başlıca vəzifə qoymuşdu. O, həmin vəzifələrin hamısını yerinə yetirdi: 1) Şeybanilər dövləti məğlub edildi və Xorasan geri alındı; 2)1578-1590-cı illərin müharibəsi nəticəsində Osmanlı imperiyası tərəfindən ələ keçirilmiş Səfəvi torpaqları geri qaytarıldı; 3) İran körfəzində Portuqaliyanın hökmranlığına son qoyuldu. Səfəvilərin Hind okeanına çıxışı təmin olundu. Bu problemə xüsusi diqqət yetirmiş Y.Mahmudov Şah I Abbasın uzaqgörən bir dövlət başçısı olduğunu tutarlı dəlillərlə təsdiqləyir. 1599-cu il iyulun 27-də Şeybanilər
186
dövlətini məğlub etmiş, Xorasanı yenidən Səfəvi ərazilərinə qatmış Şah I Abbas ikinci vəzifəni həyata keçirmək üçün böyük xarici siyasət strategiyasını reallaşdırmağa başladı. Onun başlıca məqsədi qarşıdakı müharibədə Osmanlı imperiyasını məğlub etmək idi. Orta əsr üzrə tədqiqatçılar bir fikirdə həmrəydirlər ki, Uzun Həsəndən sonra Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının bütün tarixi ərzində Qərbi Avropa ölkələri ilə ən geniş əlaqələr Şah I Abbasın hakimiyyəti illərində qurulmuşdu. Monqolların və Teymurilərin dövründə olduğu kimi, Şah I Abbasın sarayına Avropa ölkələrinin səfirləri tez-tez gəlirdilər (26, 204; 336, 60-61). Şah I Abbasın dövründə səfəvilərin Avropada diplomatik fəaliyyəti Osmanlı dövləti əleyhinə ittifaqın yaradılmasına və Osmanlı imperiyası ilə mübarizədə yardım almağa nail olmağa yönəlmişdi (304, 44). Səfəvi sarayının səfirləri məhz bu məqsədlə İngiltərəyə, Hollandiyaya, Fransaya, İspaniyaya və Avropanın digər ölkələrinə göndərilmişdilər (376, 324; 386, 25). Səfəvilərin qüdrətinin artması Avropa dövlətlərini onunla canlı siyasi və ticari münasibətlərinə sövq edirdi. Portuqaliya kralı öz səfirini məhz bu məqsədlə Səfəvi sarayına göndərdi. Bu dövrdə Hollandiyadan və İngiltərədən zərbələr almış, qüdrəti zəifləmiş Portuqaliya bütün gücü ilə rəqiblərinin İran körfəzində görünmələrinə mane olmağa çalışırdı. Problemin həllində isə portuqallar Səfəvi sarayının köməyinə ümid bəsləyirdilər. Şah I Abbas sarayını İspaniyanın səfirləri daha çox ziyarət edirdilər. Beləliklə, Şah I Abbasın dövründə osmanlılara qarşı səfəvilərdən istifadə etmək meyli avropalıların xarici siyasətində aparıcı yer tuturdu. Təqribən bir əsrdən artıq idi ki, səfəvilər avropalıların osmanlılardan qorunmasında həlledici rol oynayırdılar. Ona görə də Avropa dövlətləri, Moskva knyazlığı Səfəvi dövlətinin möhkəmlənməsində maraqlı idilər. Avropanın digər dövlətləri (İngiltərə, Hollandiya və Fransa) Osmanlı və Portuqaliya tacirlərinin vasitəçiliyndən yan keçərək Səfəvi dövləti ilə birbaşa ticarət əlaqələrində maraqlı idilər. XVI əsrin sonlarında - XVII əsrin əvvəllərində həmin ölkələrdə Ost-Hind şirkətlərinin yaradılması bu dövlətlərin Portuqaliyanın İran körfəzində və Hindistanda ədviyyat üzərindəki inhisarına qarşı çıxması idi. Bu məqsədlə onlar Səfəvi
187
imperiyasına öz səfirlərini göndərirdilər (304, 44-45; 332, 150-164; 356, 192-202; 386, 25; 336, 60-61; 339, 96). Səfəvi sarayı ilə əlaqələrdə İngiltərə xüsusilə fəal idi. İngiltərə sənaye və ticarət burjuaziyası üçün başlıca məsələlərdən biri də Portuqaliya, İspaniya, Hollandiya, Fransa ilə rəqabət aparmaqla yanaşı, dənizsahili ölkələrə çıxış əldə etmək idi. Təbiidir ki, bunun üçün yeni dəniz ticarət yollarına yiyələnmək lazım gəlirdi. Çünki köhnə ticarət yolları ya Osmanlı imperiyasının, ya da ərəblərin nəzarəti altında idi. Qüdrətini artırmaqda olan ingilis burjuaziyasının arzusu tezliklə yerinə yetdi. Şərqi Hindistanda ticarət, müstəmləkə ekspansiyası başlandı, bunun nəticəsində isə İngiltərədə kapitalist münasibətləri təşəkkül tapdı. 1599-cu ilin 25 sentyabrında Şərqi Hindistanda ticarət əlaqələri qurmaq istəyənlər Gizli Şura vasitəsilə kraliçaya ərizə təqdim etdilər. 1599-cu ilin 22 sentyabrında isə Londonda, Faunder-hollda yığışmış 101 nəfər Şərqi Hindistana səyahət etmək üçün sənəd imzaladı. 1600-cü ildə Hollandiya ədviyyat bazarını inhisara almaq məqsədilə istiotun qiymətini artırdı. Bu isə yaradılmış şirkətə xartiya təqdim etməklə İngiltərə hökuməti tərəfindən onun rəsmi tanınmasını sürətləndirdi (259, 5-10). Ost-Hind şirkətinin yaradılması İran körfəzində ticarət inhisarını əldə etmək uğrunda ingilis-portuqal rəqabətini gücləndirdi. İlkin mərhələdə Portuqaliya inhisarına qarşı birgə çıxış edən ingilis-holland birliyi İran körfəzindən Portuqaliyanı tamamilə sıxışdırıb çıxarmaq istəyirdi. Bununla da həmin şirkətlərin zəngin sərvətli Səfəvi dövləti ərazilərinə və Hindistan ədviyyatına birbaşa çıxışı təmin edilirdi (374, c.1, 94-140; 367, 128-143; 384, c.4, 172-196). Yaranmış vəziyyət səfəvilər üçün əlverişli idi və Səfəvi dövləti tarixində özünün rasional və ardıcıl siyasəti ilə seçilən Şah I Abbas bu vəziyyətdən istifadə etməyə başladı. Osmanlı imperiyası ilə müharibədə yaranmış fasilədən bəhrələnən Şah I Abbas özünün 3-cü məqsədinin (İran körfəzindən portuqalları sıxışdırıb çıxarmaq) gerçəkləşdirilməsinə başladı və bununla da Səfəvi dövlətinin ticarət blokadası vəziyyətindən çıxarılmasına qərar verdi. Bu vaxta qədər Səfəvi dövlətinin Avropa ilə ticarət əlaqələri Osmanlı imperiyası əraziləri ilə (Təbriz-Trabzon-Bağdad-Hələb) həyata keçirilirdi. Təbiidir ki, Səfəvi dövləti ilə Osmanlı imperiyası arasında baş verən
188
uzunmüddətli müharibələrin kökündə ticarət yollarına sahib olmaq istəyi əsas yer tuturdu. XVI əsrin sonlarında - XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycanda ticarət yüksək sürətlə inkişaf edir və bunun nəticəsində şəhər həyatı yenidən canlanırdı. Həmin dövrdə yalnız Azərbaycanda 50-dən artıq şəhər var idi. Şəhər əhalisinin əksəriyyəti sənətkarlardan və tacirlərdən ibarət idi. Sənətkarlıq və ticarətlə yalnız şəhərlər deyil, xeyli qəsəbə və kənd də məşğul idi. Ticarətin və sənətkarlığın, əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı bu sahə ilə məşğul olanları əsasən beynəlxalq, qismən isə yerli bazara ünvanlanan məhsulları istehsal etməyə məcbur edirdi. Bu tələbatı ödəmək üçün ən yaxşı təsisat «karxana» idi. Şah I Abbasın apardığı mərkəzləşdirmə siyasəti öz əksini həm də onda tapdı ki, şəhərlərdə iri sənətkarlıq mərkəzləri olan «karxanalar» və ticarət-sənətkarlıq birlikləri yarandı. Həmin karxanaların və birliklərin fəaliyyəti xarici bazarla əlaqədar idi. Bu isə həmin birliklərin inkişafına müsbət təsir göstərirdi. Böyük həcmdə sərmayəyə malik olan ayrı-ayrı feodallar artıq mövcud gəlirlərlə kifayətlənmir və sənətkarlıq mərkəzləri, karvansaraları olan böyük bazarlar tikdirirdilər. Jan Şardenin buna dair məlumatları qiymətlidir. O, göstərir ki, Səfəvi şahının və ayrı-ayrı feodalların şəxsi karxanaları var idi ki, orada ticarət üçün lazım olan bütün məhsullar istehsal olunurdu. Bunlar çox böyük sənətkarlıq mərkəzləri idi və Fransada olan Luvr qalereyasını xatırladırdı. Digər fransız səyyahı Jan Tavernyenin məlumatlarına görə, həmin mərkəzlərdə daha çox qızıl və gümüşlə naxışlanan xalçalar, qızıl saplar, məxmər, tafta və ipək parçalar istehsal olunurdu. Fərdi fəaliyyət göstərən sənətkarlar isə yaraq-əsləhə, kaman, ox və digər silah növləri istehsal edirdilər. Mənbələrin verdiyi məlumatalra görə, XVII əsrdə bu cür böyük sənətkarlıq mərkəzləri Təbrizdə, Ərdəbildə, Şamaxıda, başqa iri və orta səviyyəli şəhərlərdə var idi (282, 128; 194, 128-129; 361, 49; 193, 90-91). Ticarət yollarındakı çətinliklərə və təhlükələrə baxmayaraq, həmin dövrdə Təbriz, Ərdəbil, Şamaxı, Bakı, Yeni Culfa və digər Azərbaycan şəhərlərinin tacirlərini Asiya və Avropanın bütün ölkələrində görmək mümkün idi. Səfəvi dövlətinin ərazilərinə xeyli əcnəbi tacir gəlirdi (194, 66-67). Onlara yerli tacirlərin malik
189
olduqları hüquqlar verilirdi. Bu məsələyə diqqət yetirmiş A.Oleari Azərbaycanda olan əcnəbi tacirlərin malik olduqları hüquqları Moskva knyazlığında olan vəziyyətlə müqayisə edərək yazırdı ki, "Moskva çarlığında əcnəbi tacirlərin giriş və çıxışı çar hakimiyyəti tərəfindən nizamlanır. Səfəvi dövləti ərazilərində isə ticarət yolları bütün əcnəbi tacirlərin üzünə açıqdır: onlar heç bir maneə olmadan bu dövlətə öz əmtəələrini gətirə və bu dövlətdən yerli məhsulları apara bilərlər. Bunun üçün sadəcə olaraq vergi ödəmək lazımdır" (257, 791). Osmanlı imperiyasına qarşı iqtisadi və siyasi amilləri nəzərə alan Səfəvi şahı XVI əsrin sonlarında - XVII əsrin əvvəllərində Avropa dövlətləri və Moskva knyazlığı ilə intensiv danışıqlar aparırdı. Bu məqsədlə Qərbi Avropaya Hüseynəli bəyin rəhbərliyi altında səfirlik göndərildi. Bu addımın əsas məqsədi Osmanlı dövlətinə qarşı müharibədə Avropa dövlətlərinin dəstəyinə nail olmaq idi. 1598-ci ildə Qəzvinə - Şah I Abbasın sarayına Antoni və Robert Şerli qardaşlarının rəhbərlyi altında 27 ingilisdən ibarət dəstə gəldi (190, 14; 360, 79-82). Onlar texnika sahəsində Şah I Abbasa ingilislərin yardımını təklif etdilər. Həmin ingilislər Şah I Abbasın etimadını qazanmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə etdilər. Antoni Şerli ilə görüşən Şah I Abbas hərbi və ticarət planlarını həyata keçirmək üçün onlardan istifadə etməyi qərara aldı. Bunun müqabilində Şah I Abbas Avropa tacirlərinə böyük güzəştlər verdi. Həmin güzəştlər şahın xüsusi fərmanı ilə təsdiq edildi (194, 14; 190, 14). İngilis tarixçisi P.Sayks göstərir ki, Şah I Abbas ingilislərlə görüş zamanı onlara bildirmişdi ki, Səfəvi dövləti ilə ticarət etmək istəyən xristian tacirlərə ən münasib güzəştlər veriləcək (359, 177). Şah I Abbasın əcnəbi tacirlərlə bağlı verdiyi fərmanda deyilir ki, bütün «xristianlara» (əcnəbi tacirlərə) Səfəvi dövləti ərazilərində və ona tabe olan ölkələrdə gömrük rüsumu vermədən ticarət etmək hüququ və dini azadlıqlar verilir. Şah özünün şərq ticarətində birinciliyini bərpa etmək istəyən Venesiya tacirlərinə də belə bir hüquq verdi (322, 123). Səfəvi şahları Venesiya ilə ticarətə mühüm əhəmiyyət verirdilər. Bütün Səfəvi şahları, o cümlədən Şah I Abbas Ağqoyunlu hökmdarı Həsən padişah dövründən Venesiya ilə yaranmış ənənəvi ticari, siyasi əlaqələri genişləndirmək istəyirdilər.
190
Bu, Şah I Abbasın XVI əsrin 80-90-cı illərində Venesiya dojuna göndərdiyi məktublardan da görünür. Hicri tarixi ilə 999-cu ildə (1590/91-ci il) yazılmış məktubda ənənəvi, səmimi arzular bildirildikdən sonra şah bir müddət bundan əvvəl bəzi məhsullar alıb gətirmək üçün Venesiyaya göndərdiyi ticarət nümayəndəsi Hacı Fəthidən bəhs edir. Məktubda qeyd olunur ki, Hacı Fəthi Osmanlı imperiyası ərazilərinə daxil olduqdan sonra apardığı malları geri qaytarmışdır. Çünki həmin dövrdə osmanlılarla səfəvilər arasındakı münasibətlər daha da kəskinləşmişdi. Daha sonra şah qeyd edir ki, özünün himayəsində olan tacir Xoca Səfəri Culfadan göndərir ki, həmin məhsulları siyahı əsasında geri alsın. Lakin həmin ildə doja göndərilmiş digər məktubdan aydın olur ki, İstanbulda şah tacirlərinin əmtəələri müsadirə edilirmiş. Venesiyada qalmış bəzi əmtəələri geri almaq üçün Culfadan şahın himayəsində olan daha bir tacir göndərilmişdi (194, 68). Göründüyü kimi, Şah I Abbas Venesiya ilə ənənəvi ticarət əlaqələrinin canlandırılmasında maraqlı idi. Məhz buna görə də 1599-cu ildə ingilis elçisi Antoni Şerli və Hüseynəli bəy Bayatın başçılığı ilə Avropaya göndərilmiş nümayəndə heyəti Venesiyada da danışıqlar aparmalı idi. İran tarixçisi N.Fəlsəfinin fikrincə, bu, Şah I Abbas tərəfindən Venesiyaya göndərilmiş ilk diplomatik heyət idi. Ümumiyyətlə, Səfəvil dövləti iə Venesiya arasındakı diplomatik münasibətlər tarixi iki dövrə bölünür. Bu məsələyə toxunmuş İtaliya tarixçisi Giorgio Rota göstərir ki, həmin münasibətlərin XVI əsrə qədər davam etmiş birinci dövründə hər iki dövlət bir-birini osmanlılara qarşı müttəfiq kimi görməkdə idi. Bu dövrdə hər iki dövlət arasında diplomatik mübadilələr olmuşdur. Lakin bu dövlətlərin hər birində Osmanlı imperiyasına qarşı birgə döyüşə uyğun ola biləcək şərtlər heç bir zaman eyni vaxtda meydana çıxmadı. Buna görə də həmin dövlətlərin ittifaqı baş tutmadı. Həmin münasibətlərin ikinci dövrünə isə XVI əsrin sonu - XVII əsr daxildir. Bu dövrdə Venesiyaya göndərilmiş Səfəvi təmsilçiləri şah adından bu şəhərdə ticarət etməli olacaq tacirlər idilər. Şah onlar vasitəsilə Venesiya Respublikasına olan səmimi dostluq hisslərini ifadə edən məktublar da göndərmək yolunu seçmişdi. Həmin məktubları bizə təqdim edənlərdən biri -
191
Bershet onları daha çox siyasiləşdirir. Əslində, Venesiyaya həmin dövrdə göndərilən şəxslər yanlarında əmtəələr, yaxud hədiyyələr aparan səfirlər deyildilər. Bershetdən öncəki və sonrakı başqa tədqiqatçıların bizə çatdırdıqlarından aydın olur ki, həmin dövrdə Venesiya Respublikasına göndərilmiş Fəthi bəy orada müəyyən siyasi görüş keçirməmişdi. Bu məsələyə münasibət bildirmiş İran tarixçisi N.Fəlsəfi də eyni ifadələri işlədir və bildirir ki, Şah I Abbasın dövründə Səfəvi-Venesiya münasibətləri daha çox ticari və iqtisadi mahiyyət daşımışdır (33, 190; 72, c.6, 903). Şah I Abbasın Venesiyaya göndərdiyi məktublardan aydın olur ki, həmin dövrdə Osmanlı imperiyası ilə Səfəvi imperiyası arasında münasibətlər ciddi şəkildə kəsinləşmişdi. Çunki Osmanlı sultanı Şah I Abbasın Osmanlı iqtisadi həyatına zərbə vurmaq istəklərindən xəbərdar idi. Hərbi-strateji məqsədlərini həyata keçirən Şah I Abbas osmanlıların ticarətinə zərbə vurmaq üçün Səfəvi imperiyası ərazisində ticarətin mərkəzini, xüsusilə ipək ticarətini İsfahana keçirmək məqsədini güdürdü. Bu məqsədlə o, dövlətin tacirlərinin əksəriyyətini İsfahana və onun ətrafına köçürürdü. Təbiidir ki, dövlətin paytaxtının İsfahana köçrülməsi zamanı (375, c.2, 325) təhlükəsizlik məsələləri və İsfahanın İran körfəzinə yaxınlığı nəzərə alınmış5dı. Vaxtilə Şah I Təhmasib də imperiyanın paytaxtını Təbrizdən Qəzvinə göçürmüşdü. Bu köçürülmədə paytaxtın təhlükəsizliyi məsələsi mühüm rol oynamışdı. Çünki Təbriz Osmanlı imperiyasının sərhədlərinə çox yaxın bir şəhər idi. Qəzvin isə Təbrizdən quş uçuşu ilə 360 km cənub-şərqdə idi. Qəzvin şəhərinin osmanlılar tərəfindən işğalı asan məsələ deyildi. Şah I Abbas da paytaxtı İsfahana köçürərkən həm bu məsələni, həm də iqtisadi amili ciddi surətdə nəzərə almışdı. Lakin buna baxmyayraq, həm Şah I Təhmasib, həm də Şah I Abbas dövründə Təbriz şəhəri Səfəvi imperiyasının ən böyük mərkəzi mövqeyini qoruyub saxlamışdı. Azərbaycan bu imperiya tərkibində ən mühüm vilayət olaraq qalırdı. Azərbaycanın hakimi həm də bütün Səfəvi ordusunun baş komandanı idi. Türk dili orduda və şah sarayında aparıcı mövqe tuturdu. Səfəvi şahları və onların əhatəsində olan əyanlar sülalənin hakimiyyətinin sonunadək türk dilində danışırdılar (116, c.6, 144; 15, 116). Fransız səyyahı Pyer Davitin
192
XVII əsrin əvvəllərinə dair məlumatları çox maraqlıdır. Həmin səyyah bu dövrdə Təbrizlə bağlı qeydlərində göstərir ki, «bu şəhərdə çoxlu qızıl mahud, bahalı ipək və müxtəlif çeşiddə parçalar istehsal olunduğu üçün buraya Hindistandan, Baldax və ya Bağdaddan, Moxul və ya Mosuldan tacirlər gəlirlər. Bu şəhər həmçinin qiymətli daş-qaşlar məskənidir və xarici tacirlər bundan böyük qazanc əldə edib varlanırlar. Təbrizə başqa yerlərdən də mallar-ravənd, müşk, göydaş, Hörmüz mirvarisi, hər cür ədviyyatlar, mahud, hər növ qətran gətirilir. Amma Suriyaya, Avropaya aparılan mallar-mahud, qırmızı ipək əsasən Təbrizin özündə istehsal olunur» (32, 19-20). Şah I Abbasın ən böyük məqsədlərindən biri ənənəvi ipək ticarəti yolunun istiqamətini dəyişdirmək idi. Bununla da o, ipək ticarətinə nəzarəti Osmanlı imperiyasının və onun məmurlarının nəzarətindən çıxarmaq istəyirdi. Qeyd edək ki, bu yoldan yəni, Hələbdən və İstanbuldan Avropaya yönələn ipək ticarəti yolundan daşınan məhsullardan Osmanlı məmurları böyük həcmdə rüsumlar alır, bəzən isə Səfəvi tacirlərinin əmtəələrini müsadirə və ya qarət edirdilər. Onlar hətta Avropa ölkələri ilə geniş ticarət aparan şah kontragentlərinin əmtəələrini də müsadirə və ya qarət etməkdən çəkinmirdilər. Bu problem xüsusilə Şah I Abbas dövründə daha da ciddiləşmişdi. Bu da onun Osmanlı imperiyasına qarşı yürütdüyü fəal, çevik siyasətindən irəli gəlirdi. Məsələn, bir məlumatda deyilir ki, Vanın hakimi Əhməd paşa 1602-ci ildə Xassey-i Şərifin tacirlərindən birinin əmtəələrinə tamah salaraq onu öldürmüş, Xassey-i Şərifin (şahın şəxsi əmtəələrini daşıyan tacirin) şəxsi əmtəələrinə sahib olmuşdu. "Tarix-i aləmara-yi Abbasi"də bununla əlaqədar xeyli misallar vardır. Məsələn, Şirvan Osmanlı imperiyasının nəzarəti altına keçdikdən sonra Səfəvi şahının qul və ov quşları almaq üçün indiki Dağıstan ərazilərinə getmiş mülazimləri osmanlılar tərəfindən tutulmuş və onların əmlakları qarət edilmişdi (386, 440). Osmanlı imperiyası ərazilərindən keçən ticarət yollarında bu vəziyyət illərlə davam edirdi. İsgəndər Münşi əsərinin digər bir yerində qeyd edir ki, Osmanlı imperiyasının sərhəd vilayətinin hakimi Abaza-Paşa Rum (Türkiyə) torpaqlarından çoxlu məhsullarla geri qayıdan Əcəm (Səfəvi) tacirlərini tutmuş, acgözlükdən özünü
193
saxlaya bilməyərək həmin bədbəxt tacirlərin bütün əmlaklarını mənimsəmişdi (383, 725). Baş vermiş bu hadisələr Səfəvi imperiyasıının iqtisadiyyatına ciddi zərbələr vururdu. Həmin problemləri həll etməyə çalışan Şah I Abbas isə bütün diqqətini xarici ölkələrlə ticarət əlaqələrinə yönəltmişdi və Səfəvil dövlətinin iqtisadi blokadasını aradan qaldırmağa çalışırdı. Bu münasibətlər Səfəvi imperiyası ilə Osmanlı imperiyası arasında qərarlaşmış sülh şəraiti zamanında (1590-1603-cü illər) daha da kəskinləşdi. Onu da xüsusilə qeyd etmək vacibdir ki, XVI əsrin sonlarında Avropa dövlətlərinin Səfəvi imperiyası ərazilərində satış bazarı uğrunda başlanmış mübarizəsi XVII əsrin əvvəllərində daha da gücləndi. Hollandiya, Venesiya, Portuqaliya və İngiltərə sərmayəsinin şərq bazarı uğrunda mübarizəsi onunla nəticələndi ki, Venesiya sərmayəsi arxa plana keçdi. Məlumdur ki, Venesiyanın iqtisadi həyatı ticarət sərmayəsinə əsaslanırdı və bu ticarətin həcminin artımı Şərq və Avropa ölkələri arasındakı ticarətdə vasitəçilikdən xeyli dərəcədə asılı idi. XVII əsrin əvvəllərindən Şərqdə satış bazarlarında təsir dairəsi uğrunda mübarizə Avropanın üç dövləti-İngiltərə, Portuqaliya və Hollandiya arasında davam edirdi. XVI əsrin II yarısında–XVII əsr boyunca Qərbi və Şərqi Avropanın inkişaf istiqamətlərinin bir–birindən kəskin şəkildə fərqlənməyə başlaması bunun ən böyük səbəblərindən biri idi. Avropanın qabaqcıl ölkələrində (xüsusilə Hollandiyada və İngiltərədə) kapitalist manufakturaları inkişaf edir, yeni şəhərlər yaranır, gəmiçilikdə və dənizçilikdə böyük uğurlar əldə edilir, ilkin kapital yığımı prosesi baş verirdi. Hollandiya ticarət sərmayəsi də yaranmış vəziyyətdə rəqabətə davam gətirmək üçün 1602-ci ildə vahid «Ost-Hind şirkəti» adı altında birləşdi. Bu şirkət təxminən 20 il ərzində İran körfəzində demək olar ki, bütün ticarət sahələrində inhisarçı mövqeyini əlində saxladı. Məhz bu dövrdə qarşısına mühüm strateji məqsədlər qoymuş ingilis ticarət sərmayəsi yaranmış uğurlu vəziyyətdən çıxış edib, Şah I Abbasın onlara xoş münasibətindən istifadə etməklə həmin mövqeyi ələ keçirməyə çalışdı. Ost-Hind şirkətinin səfəvilərlə yaratdığı əlaqəyə qədər ingilis-Səfəvi ticarəti başlıca olaraq İngilis-Osmanlı şirkəti tərəfindən həyata keçirilirdi. Bu zaman ingilis əmtəələri və səfəvilərin onlara
194
göndərdiyi məhsullar Osmanlı dövlətinin yüksək məbləğdə gömrük rüsumları ilə üzləşirdi. Buna görə də Osmanlı şəhərlərində xam ipək Səfəvi dövlətinin ərazilərinə nisbətən çox baha idi. İngilis Ost-Hind şirkətinin işçisi Riçard Stilin verdiyi məlumatlara görə, XVII əsrin 18-20-ci illərində xam ipək Səfəvi dövlətinin ərazilərində Hələbdə satılan ipəkdən 50% ucuz idi (194, 68-69; 270, 13; 209, 69; 378, 197).
Avropa dövlətləri ilə münasibətlərini lazımi məcraya yönəltməyə bacaran Şah I Abbas İran körfəzini portqullardan geri almaq məqamının yetişdiyini qət etdi. Şah I Abbas portuqalların İran körfəzindəki iştirakından və onların müsəlmanlara qarşı tətbiq etdikləri zülmdən narahat idi və körfəzin tezliklə geri qaytarılmasını vacib hesab edirdi. Bu, onun üçün digər bir arzusunu da həyata keçirmək (yəni, bahalı Azərbaycan ipəyini İran körfəzi ilə Avropaya çıxarmaq) baxımından vacib idi. Orta əsr mənbələrindən məlum olur ki, Şah I Abbas əzm və iradə sahibi, fəal və ağıllı bir hökmdar, mahir bir siyasi xadim idi. O, qarşısına qoyduğu hər bir problemi həll edə bilirdi. Şübhəsizdir ki, Şah I Abbasın 40 ildən artıq davam etmiş hakimiyyəti monqol hökmranlığı dövründən bəri Azərbaycanda mövcud olmuş bütün hakimiyyətlərin ən səmərəlisi idi (93, c.5, 115; 254, 394-395).
XVI əsrin sonunda-XVII əsrin əvvəllərində Səfəvi imperiyasının başlıca ixrac məhsulu yenə də ipək idi. Avropada ipəyə olan tələbat bu sahədə Şah I Abbası daha çevik tədbirlər görməyə məcbur edirdi. Yalnız onu demək kifayətdir ki, bu dövrdə özünün yüksək inkişaf mərhələsini yaşayan İngiltərədə (XVI əsrin 90-cı illərində) böyük miqdarda ipək tələb olunurdu. XVII əsrin 20-ci illərində isə ipək İngiltərənin ən böyük idxal məhsuluna çevrildi. 1617-də ingilis ipəktoxuma sənayesinin illik ehtiyacı təxminən 300-600 tay xam ipək idi. Bu mənada digər bir Avropa dövlətinin - Hollandiyanın sənayesinin xam ipəyə olan illik tələbatı 1200 tay idi. İngilislər və hollandlar bu dövrdə artıq Venesiyanın və Genuyanın yerini tutmaqda idilər. XVII yüzilliyin ortalarına doğru ipək artıq idxal olunan məhsullar içərisində ən qiymətlisi olmuşdu. Yüksək dəyəri olan ipək karvanları isə Səfəvi dövlətinin ərazisindən Osmanlı
195
imperiyasına daxil olur, oradan isə Avropya üz tuturdu. Osmanlı imperiyasına gətirilən ipəyin az bir qismi orada saxlanılır, böyük əksəryyəti isə Avropaya aparılırdı. Osmanlılar da bundan böyük gəlir əldə edirdilər. 1600-cü ildə Hələb ən önəmli ipək ixracatı bazarına çevrildi. Venesiya tacirləri Səfəvi və Suriya xam ipəyinin yarısını (ildə təxminən 140 ton, pulla dəyəri təxminən, 1,5 milyon dukat) burada alırdılar. İpəyin digər yarısı isə başqa Avropa ölkələrinə daşınırdı. İpəyin XVII əsrin əvvəllərində Avropa sənayesi üçün əhəmiyyətini göstərmək üçün aşağıdakı rəqəmlərə nəzər salaq. XVII əsrin 30-cu illərində Avropanın illik Səfəvi ipəyinə olan ehtiyacı təxminən belə idi: Marsilya-300 tay, Venesiya 1500 tay, İngiltərə-600 tay, Hollandiya-500 tay, Genuya, Lukka, Messina və Florensiya-400 tay. Ümumi rəqəm 6000 tayı əks etdirir. Bu rəqəmlər Səfəvi dövlətinin Avropanın bəzi dövlətlərinin həyatında oynadığı iqtisadi rolu əyani şəkildə göstərir. İpəkdən 0smanlı xəzinəsinə daxil olan gəlirləri təsəvvür etmək üçün yalnız onu göstərmək kifayətdir ki, Hələb şəhərindən Osmanlı xəzinəsinə ildə 300.000 dukat gömrük gəlirləri daxil olurdu. Hər il Suriyadan İstanbula göndərilən 460.000 dukat maliyyə vəsaitinin böyük qismi Hələb gömrüyündən daxil olurdu. Hətta Osmanlı-Səfəvi müharibələri zamanı da Hələbdən daxil olan gömrük gəlirləri o qədər də aşağı düşməmiş və ildə 200.000 dukat təşkil etmişdir. Lakin buna baxmayaraq, bu dövrdə də Osmanlı dövlətinin ərazilərinə daxil olan Səfəvi ticarət karvanlarının təhlükəsizliyi təmin edilmirdi. Buna görə də həm Osmanlı iqtisadiyyatını çökdürmək, həm də Azərbaycan və İran ipəyini əlverişli yolla Avropaya çıxarmaq məqsədlərini qarşısına qoymuş Şah I Abbas ənənəvi ticarət yolu ilə ipək ixracının qarşısını aldı (92, c.1, 18-19; 88, c.1, 299-301).
Səfəvi dövlətinin ərazilərindən Anadoluya daxil olan ipək əsasən Mazandaran, Gilan və Şirvan ərazilərindən toplanırdı. Hər bir karvan 300-400 baş yük heyvanından ibarət olurdu. Onlar da orta hesabla 200 yükə qədər ipək daşıyırdı (bir yük təxminən 154 kq idi). İpək ticarəti hər iki türk dövlətinin həyati məsələsi olmuşdu. Bu ticarət Osmanlı xəzinəsinə ildə 70.000 altun miqdarında gəlir gətirirdi (94, c.22, 363). Məhz buna görə də XVI əsrin sonlarında-
196
XVII əsrin əvvəllərində baş vermiş Osmanlı-Səfəvi müharibələrinin səbəblərinin mərkəzində beynəlxalq ticarət yolları üzərində nəzarət dayanırdı. Bu problem Şah I Abbas dövründə daha kəskin səciyyə aldı. Öz dövlətinin hərbi-siyasi və iqtisadi qüdrətinin gücləndirilməsində ciddi nailiyyətlər əldə etmiş Şah I Abbas itirilmiş ərazilərin geri qaytarılmasını qarşısına ümdə vəzifə kimi qoydu. 1602-1603-cü illərdə Şah I Abbas Avropa dövlətlərinin etirazlarına baxmayaraq, hərbi yürüşə başladı. Səfəvi dövlətinin tarixi ərazilərini qaytarmaq istiqamətində xeyli uğur qazandı (294, c.2, 3; 357, 30). Şah I Abbasın islahatları nəticəsində güclənmiş Səfəvi imperiyası 1603-1612-ci illər müharibəsində Osmanlı dövlətinə ağır zərbələr vurdu. Səfəvi-Osmanlı müharibələri tarixində ilk dəfə olaraq təşəbbüs səfəvilərin əlinə keçdi. Osmanlı imperiyası 1578-1590-cı illər Səfəvi-Osmanlı müharibələri nəticəsində ələ keçirdiyi ərazilərdən məhrum oldu. Bununla Osmanlı sultanlarının Səfəvi imperiyasını məğlub etmək, Cənubi Qafqaz ərazisini, o cümlədən Azərbaycanı ələ keçirmək, Xəzər dənizi hövzəsində və İran körfəzində möhkəmlənmək siyasəti qəti olaraq iflasa uğradı (26, 221). 1612-ci ilin 17 oktyabrında (1021 h. 21 şaban) İstanbulda imzalanmış müqaviləyə görə, Sultan Şah I Abbasın şərtlərini qəbul etdi: 1555-ci ilin Osmanlı-Səfəvi müqaviləsinin şərtləri yenidən bərpa edilirdi. Bu məsələyə toxunmuş Türkiyə tarixçiləri göstərirlər ki, Səfəvi tərəfi həm də öhdəlik götürürdü ki, hər il Osmanlı Türkiyəsinə 200 yük ipək verəcək (282, 118). Əsərlərində həmin məsələyə diqqət yetirmiş Gürcüstan tədqiqatçısı M.X.Svanidze də 200 yük rəqəmini təsdiqləyir (287, 186). Lakin İsgəndər bəy Münşi bu fakt barədə məlumat vermir. Ehtimal etmək olar ki, həmin danışıqlarda bu cür razılıq həqiqətən olmuşdur. Çünki Osmanlı imperiyasının Səfəvi ipəyinə böyük ehtiyacı var idi. Səfəvilərin başlıca ixrac məhsulu olan ipək karvanlarla Toqata və Hələbə göndərilirdi. Osmanlı dövlətinə gətirilən ipəyin böyük bir qismi də Hələbdən Avropaya aparılırdı. Yəni, Səfəvi ipəyi Osmanlı-Avropa münasibətlərində mühüm rol oynayırdı. Bu məsələdə Osmanlı tarixçilərinin istinad etdikləri cəhət həm də ondan ibarətdir ki, Şah I Abbas dövründə Səfəvi şahları da Osmanlı dövlətinin ərazisinə
197
Avropadan gətirilən məhsulları almaqda maraqlı idilər. Osmanlı imperiyası ərazilərindən gətirilən məhsullar içərsində Səfəvi sarayının misə xüsusilə böyük ehtiyacı var idi. Səfəvilər misdən top düzətmədə, digər əsləhə hazırlanmasında istifadə edirdilər. Buna görə də Şah I Abbas Osmanlı imperiyası ilə ticarəti tamamilə kəsə bilməzdi (90, c.1, 18-19). Görünür, Türkiyə tarixçiləri də buna istinad etmişlər. Əslində, osmanlılara ildə 200 yük ipək təzminatı məsələsi 1590-cı il müqaviləsində öz əksini tapmışdı ki, bu şərt daha sonra 100 yükə endirilmişdi (94, c.22, 363). Təbiidir ki, Osmanlı tərəfi bu maddənin 1612-ci ildə imzalanan müqavilədə əksini tapmasını istəyirdi. Lakin məsələ ondadır ki, həmin «təzminat problemi» Şah I Abbasın dövrünə aid olan ən dəyərli mənbədə - "Tarix-i aləmara-yi Abbasi"də öz əksini tapmır. Görünür, Türkiyə tarixçiləri bu məsələdə müəyyən qədər şişirtməyə yol vermişlər. Yəni, 1612-ci il müqaviləsində göndərilməsinə razılıq verilmiş ipəyin miqdarı haqqında konkret fikir söyləmək çətindir. Məsələn, Cunabadi bununla bağlı olaraq göstərir ki, bu danışıqlarda 60 xərvar həcmində ipək göndərilməsinə razılıq verilmişdi. Bu məsələyə məşhur Türkiyə tarixçisi X.İnalcıkın münasibəti də maraq doğurur. Avropa mənbələrindən geniş istifadə etmiş bu müəllif göstərir ki, 1514-cü ildə Sultan I Səlimin səfəvilərə qarşı yeritdiyi iqtisadi qadağa siyasətini Şah I Abbas (1587-1629) 1603-29-cu illərdə tətbiq etdi. Yəni, Şah I Abbasın planı ipək yolunu Osmanlı torpaqlarından Hind okeanına yönəltməkdən ibarət idi. Şah I Abbas ingilislərin və holandların bu məsələdə onu dəstəkləyəcəklərini yaxşı bilirdi. Çünki onlar Osmanlı dövlətinə böyük həcmdə vergi ödəyirdilər. Beləliklə, Səfəvi-Osmanlı münasibətlərində ikinci dəfə olaraq iqtisadi qadağaya yol açan bir siyasət aparıldı. Səfəvilər Osmanlı dövlətinin ərazilərinə ipək ixracatını dayandırdıqları bir zamanda osmanlılar Səfəvi dövlətinin ərazilərinə daxil olan qızılın və gümüşün qarşısını aldılar. Şah I Abbas bu məsələni Bəndər-Abbasda şimallılara böyük miqdarda ipək satmaqla həll etməyə çalışdı. Buna cavab olaraq 1617-ci ildə Hindistan səfiri Tomas Roe İngiltərə kralının əmri ilə ipək ticarətini osmanlıların əlindən çıxarmaq üçün Səfəvi sarayına bir təmsilçi göndərdi. İngilislər Osmanlı dövləti ərazilərindən
198
keçməyən bir yolla daha ucuz ipək əldə etmək arzusunda idilər. İngilislərin bu addımı ispanlar və portuqallar tərəfindən qısqanclıqla qarşılandı və onlar İngiltərə ilə Səfəvi dövləti arasındakı ticarət sövdələşmələrini kəsə biləcək tədbirlər gördülər. Buna görə də ingilislər ipəyin Hind okeanı yolu ilə deyil, Moskva dövləti ərazilərindən gətirilməsi barədə düşünməyə başladılar. Osmanlı imperiyası ağır bir vəziyyətlə üzləşmək ərəfəsində idi. X.İnalcıkın tədqiqtalarından daha sonra bəlli olur ki, səfəvilər doğrudan da Osmanlı dövlətinin ərazilərinə ildə 200 tay ipək göndərilməsinə razı olmuşlar. Bu isə 1618-ci ildə imzalanmış sülh müqaviləsindən (1618-də imzalanmış Sərab sazişi) sonra baş vermişdir. Sülh müqaviləsinə görə, osmanlılar Qafqazdakı fəthlərinə son qoymalı, bunun müqabilində isə səfəvilər ildə 200 tay ipək göndərməli idilər. Əslində, bu şərtin özü Osmanlı iqtisadiyyatını çökdürmək baxımından cidd əhəmiyyət kəsb edir. Bununla bağlı olan məlumatlardan aydınlaşır ki, ipəyin və ədviyyatın Səfəvi dövlətinin ərazilərindən Osmanlı imperiyasının ərazilərinə aparılmasının qarşısının alınması ilə Osmanlı xəzinəsi XVII əsrin əvvəllərində ildə təxminən, 300.000 dukat gömrük gəlirlərindən məhrum olmuşdu. Bunun müqabilində Səfəvi ipəyinin böyük əksəriyyəti Bəndər - Abbas üzərindən İngiltərəyə daşınmaqda idi (282, 123; 88, c.1, 302-305). Buna baxmayaraq, Osmanlı imperiyası üçün göstərilən rəqəmlər müqabilində göndərilən ipəyin müstəsna əhəmiyyəti var idi. Çünki şiddətli ictimai, hərbi və maliyyə böhranı keçirən bu imperiya XVII əsrdə artıq XVI əsrdəki vəziyyətdə deyildi. Bununla da Osmanlı tarixinin birinci (klassik) dövrü beləcə başa çatdı. Bu dövrdə artıq imperiya ərazilərində Osmanlı ağçası yerinə Qərbi Avropa pulları, xüsusilə İspaniya realları (riyal) və Hollandiya riksdalleri hakim olmuş və Osmanlı iqtisadiyyatı tədricən Avropa merkantilist sisteminə tabe olan bir iqtisadiyyat səviyyəsinə enmişdi. Osmanlı imperiyası davamlı və xeyli maliyyə vəsaiti tələb edən müharibələrin və Anadoludakı sarsıdıcı qarışıqlıqların yükü altında əzilmiş, inkişaf imkanlarını tükətmişdi. İmperiyanın maddi və mənəvi dəyərləri tənəzzülə uğradığından yeni bir sistem üçün ehtiyac duyulan islahatları həyata keçirə bilmədi (90, c.1, 135).
199
Səfəvi imperiyasının Şah I Abbas dövrü ilə əlaqədar dünya tarixşünaslığında xeyli tədqiqat əsərləri yazılmışdır və bu sahədə araşdırmalar hal-hazırda da davam edir. Məsələ ondadır ki, Şah I Abbas qısa bir zaman ərzində məğlub dövləti qalib dövlətə çevirdi və beynəlxalq aləm səfəvilərin qüdrəti ilə hesablaşmağa başladı. C.Brockelman bu məsələ ilə bağlı qeyd etmişdir ki, Böyük Abbas 43 illik səltənət müddətində səfəvilərin qüdrətini ən yüksək zirvəyə çatdırdı. Bununla bağlı Fransa tarixçisi F.Brodel italyan səyyahlarının məlumatlarına əsaslanaraq yazır ki, Şah I Abbasın dövlətinin ərazisini fasiləsiz olaraq dörd aya qət etmək mümkündür (57, 300; 181, c.3, 467). Şah I Abbasın qüdrətini sübut edən amillərdən biri onun əlverişli vəziyyətdən yararlanaraq XVII əsrin əvvəllərində 100 ilə yaxın davam etmiş «İran körfəzi məsələsini» həll etməsi idi. İran körfəzinin Portuqaliyanın nəzarəti altında olması səfəvilərin beynəlxalq aləmlə ticarətinə ciddi zərbələr vururdu. Körfəzdə aparılan bütün ticarət portuqalların nəzarəti altında idi. Körfəzdə ən işlək ünsiyyət vasitəsi portuqal dili idi. Bu dildən körfəzin bütün əhalisi istifadə edirdi. Çünki körfəz uzun müddət portuqalların nəzarəti altında olmuş, burada xeyli sayda portuqal məskunlaşmışdı. Tutduğu coğrafi mövqeyi sayəsində körfəzdə Qombrun (Gamron, Bəndər–ölkələr açarı) şəhəri sürətlə inkişaf etdi. Əvvəllər balıqçı qəsəbəsi olmuş bu məkan tezliklə farsların, türklərin, ərəblərin, hollandların və fransızların fəaliyyət göstərdikləri böyük ticarət şəhərinə çevrildi. Portuqallar buranın yeganə hakimi–mütləqi idilər. Səfəvi tacirləri İran körfəzində əmtəələri portuqalların təyin etdiyi qiymətə alır və onları Portuquliya gəmilərində daşıyırdılar. XVII əsrin əvvəllərində İran körfəzində azad ticarət bölgə üçün ən mühüm iqtisadi problem idi (304, 45; 299, 337–339). Unutmayaq ki, bu məsələ Şah I Abbas üçün ipək karvanlarının Osmanlı dövlətinin ərazilərindən keçməsinin qarşısını almaq baxımından da aktuallıq kəsb edirdi. Bu yöndə ciddi tədbirlər görən Şah I Abbas İran körfəzi istiqamətindəki yolun ucuz olduğunu sübut etmək üçün 1610-cu ildə oradan 200 yük ipəyi Lissabona göndərdi. Daha sonralar ingilislərlə anlaşan Şah I Abbas osmanlı torpaqlarına ipək ixracatını tamamilə qadağan etdi (94, c.22, 363; 333, 196-197).
200
O, Portuqaliya hökmranlığını darmadağın etmək üçün körfəzdə yerləşən ingilis və holland hərbi gəmilərindən istifadə etmək qərarına gəldi. Bu məsələdə o, Hollandiya və İngiltərə rəqabətindən yararlanmağa çalışırdı. Məhz bu baxımdan həmin dövrdə şah sarayına gəlmiş ingilis Stilin və holland Visnixin fəaliyyətinə nəzər salmaq lazımdır. 1615-ci ildə şah Ost-Hind şirkətinin agentləri olan Stilə və Qlouzerə körfəzdə faktoriya təsis etməyə icazə verən fərman imzaladı (304, 45). Məhz həmin ildə ingilis əmtəələrinin ilk hissəsi (başlıca olaraq yun) Eduard Konnokom tərəfindən körfəzə gətirildi (182). Üç il keçdikdən sonra isə Şah ingilis Tomas Bekkerin qismində İngiltərəyə ipək ticarətində inhisarçılıq hüququ verdi. (375, c.2, 97; 377, 98-110). Bu, ingilislərə hava və su kimi lazım idi. Çünki şərq ölkələri ilə ticarət İngiltərənin Ost-Hind şirkətinə ağlasığmaz dərəcədə böyük qazanc gətirirdi. Bunu təsəvvür etmək üçün İngiltərə tarixçisi Karinqtonun məlumatlarına istinad etmək kifayətdir. O, göstərir ki, dumanlı Albion adasında 2948 f. st.-ə alınmış darçın Londonda 36827 f. st.-ə satılmışdı. İran körfəzinə çıxışın bu şirkət üçün əhəmiyyətini bu faktla təsəvvür etmək olar. Bu baxımdan aşağıdakı fakt daha maraqlıdır: ilk 9 ekspedisiyanın gedişində həmin şirkət İngiltərədən 200000 f. st.-dən çox dəyəri olan əmtəə aparmış, İngiltərəyə isə 1 milyon f. st. dəyərində yalnız ədviyyat və ipək gətirmişdi (9, 34). Səfəvilərlə ingilislər arasındakı danışıqlarda portuqallara qarşı səfəvilərə donanma ilə yardım məsələsi xüsusi yer tuturdu. 1619-cu ildə Bəndər - Abbasda, Şirazda, İsfahanda və Caskda ingilislərin ticarət faktoriyaları yarandı. Şah ingilislərə əvvəllər verilmiş güzəştləri yenidən təsdiq etdi (304, 45). Beləliklə, Şah I Abbas ingilislərə istədikləri yerdə ticarət etmək hüququ verdi və Konnokomun verdiyi məlumata görə, o, kralı «özünün böyük qardaşı» adlandırdı. Təbiidir ki, Şah I Abbas Hörmüzü qaytarmaq üçün özünə müttəfiq axtarırdı və o, bildirirdi ki, «ingilislər yalançılıq və hiyləgərlikdən azad xalqdır, portuqaliyalılar isə 20 il ərzində bir dəfə də düz söz danışmamışlar» (9, 70). Şah demək olar ki, eyni vaxtda hollandlara da ticarət güzəştləri verdi. 1623-cü ildə isə o, ingilislərin qızğın müqavimətinə baxmayaraq, holland gəmilərinin İran körfəzində sərbəst üzməsinə dair müqaviləni
201
imzaladı. Hollandları ingilislərə qarşı qoymağa çalışan şah ingilislərin İran körfəzində ticarət inhisarını bütünlüklə ələ almalarına qarşı çıxır və onu məhdudlaşdırmağa səy edirdi. Belə bir diplomatik siyasət yürüdən Şah I Abbas həm də ingilisləri portuqallara qarşı fəallaşdırmağa cəhd edirdi (304, 45). Məlumdur ki, körfəzdə hollandların nüfuzunun artması ingilislərin maraqlarına zidd idi. Şah I Abbas bu diplomatik siyasəti nəticəsində ingilislərin köməyi ilə portuqalları İran körfəzində malik olduqları fövqəladə imtiyazlardan məhrum etdi, 1622-ci ildə Hörmüz adasını onlardan geri aldı (347, 187; 379, 473-543). Beləliklə, Səfəvi imperiyasının İran körfəzinə çıxışı təmin edildi. Siyasi cəhətdən böyük qələbə əldə etmiş Şah I Abbas ingilis, fransız, portuqal, holland, rus diplomatiyasının səfəvilərlə bağlı maraq toqquşmalarından uğurla istifadə etdi. Hörmüzün portuqallardan geri alınması Avropada böyük əks-səda doğurdu və səfəvilərin nüfuzunu xeyli yüksəltdi. Bu isə öz növbəsində Səfəvi dövlətinin Avropa ilə diplomatik əlaqələrini daha da canlandırdı (276, 358-359). Şah I Abbas ingilis və holland Ost-Hind şirkətlərinin güclü köməyi sayəsində XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycan və İran xam ipəyinin böyük hissəsini Hörmüz vasitəsilə Avropa ölkələrinə göndərə bildi (194, 71). Həmin dövrdə Avropada xam ipəyə tələbat çox yüksək idi: bu tələbat on min pudlarla ölçülürdü və bu sahə ilə ticarət xeyli gəlir gətirirdi. Məsələn, London bazarında bir funt xam ipək şəraitdən asılı olaraq 12 şillinqdən 26 şillinqə qədər idi. Həmin dövrdə yerli bazarda onun qiyməti 8 şillinq idi. Bu ticarətdən Səfəvi xəzinəsinə həddən artıq gəlir daxil olurdu. Məsələn, bu məsələ ilə bağlı ingilis Tomas Herbert (XVII əsrin 20-ci illəri) və Səfəvi imperiyasına gəlmiş digər avropalılar qeyd edirlər ki, bu imperiyanın gəlirlərini dəqiq hesablamaq mümkün deyildir. Buna görə də onlar bu imperiyanın gəlirləri barədə dəqiq məlumatlar vermkdə çətinlik çəkirlər. Lakin onların məlumatlarından aydın olur ki, Şah I Abbasın dövründə xəzinəyə daxil olan gəlirlər 8 milyon, digər hesablamalara əsasən isə 14 mln. florin=357000 tümən (1190000 funt sterlinq) təşkil edirdi. Maraqlıdır ki, bu rəqəmlər 1633-cü ildə Səfəvi imperiyasına gəlmiş hollandların da məlumatlarında öz əksini tapmışdır. Onların məlumatlarından o da
202
aydın olur ki, həmin gəlirlərin əksər hissəsi xam ipək, pambıq satışından və gömrük rüsumlarından daxil olurdu. Məsələn, Səfəvi imperiyasında üç şəhər üzrə tütün ixracatı xəzinəyə 72000 tümən xalis gəlir gətirirdi: İsfahan-40000, Təbriz-20000, Şiraz-12000 tümən (238, 59-60; 194, 132-134; 361, 179). Şah I Abbasın 1621-ci ildə ingilis tacirlərinə verdiyi imtiyazlara görə, onlar xam ipəyi başlıca satıcıdan ala bilərdilər. Lakin bu imtiyaz yerli tacirlərə Şah I Abbasın ölümündən sonra - Şah I Səfinin (1629-1642) vaxtında verildi (220, 98). Bu isə ondan irəli gəlirdi ki, Şah I Abbasın dövründə ölkənin bütün strateji məhsullarının satışını dövlət öz əlində cəmləşdirmişdi və istehsal olunan bütün məhsullar ilkin olaraq dövlətə satılmalı idi. İpək satışında bu məsələ xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Bununla da dövlət ticarətdə mərkəzləşmiş bir sistem yaratmışdı. Şahın icazəsi olmadan ipəyi dövlətin ərazisindən çıxara bilməzdilər. Beləliklə, Şah I Abbasa qədər xam ipəyin alışı və satışı Şah xəzinəsi tərəfindən inhisara alınmamışdı və yerli tacirlərlə əcnəbi tacirlər onu birinci əldən alırdılar (194, 73–74). Ticarətdə gəlir gətirən digər sahələr də dövlət inhisarında idi. Məsələn, bununla bağlı Y.Streys bildirir ki, «Xəzər dənizi bol balıq ehtiyatlarına malikdir. Balıq mövsümü aprel ayından başlayır, sentyabra qədər davam edir. Bu müddət ərzində də dövlətə müəyyən miqdarda pul vermək müqabilində xüsusi şəxslərə balıq ticarətindən vergi toplamaq hüququ verilirdi. Xəzər dənizində balıqlardan karp, çapaq, qızılbalıq, siyənək, nərə və digər balıqlar ovlanırdı. Xəzər dənizinin balıq ehtiyatları üzərində xüsusi nəzarət var idi. Dəniz müəyyən ərazilərə bölünmüşdü. Həmin ərazilərdə icazəsiz balıq ovlamaq ölümə bərabər idi. Lakin bu ərazilərdən kənarda balıq ovu azad idi, halbuki həmin ərazilərdə demək olar ki, balıq yox idi» (299, 233).
Beləliklə, Şah I Abbasın mərkəzləşdirmə siyasəti özünün geniş əksini başlıca olaraq iqtisadiyyatda tapdı. Şahın gördüyü bu tədbirlər şəxsi ticarət sərmayəsinin artımının qarşısını da alırdı. 1629-cu ildə dövlət xəzinəsinin xam ipək üzərində inhisarı ləğv edildikdən sonra tacirlər xam ipəyi əsas satıcıdan almağa imkan əldə etdilər. Bu da şəxsi ticarət sərmayəsinin həm daxili, həm də xarici bazarlarda xeyli dərəcədə fəallaşmasına şərait yaratdı. Təbiidir ki, XVII əsrdə də
203
Azərbaycanın xarici ticarətində əsas yeri xam ipək tuturdu. Şirvandan, Qarabağdan və ölkənin digər ərazilərindən Osmanlı imperiyasına, Moskva knyazlığına, Polşaya, Qərbi Avropa ölkələrinə böyük həcmdə xam ipək aparılırdı. Xam ipəklə ticarət ən gəlirli sahə idi. Belə ki, XVII əsrin ortalarında bir pud yüksək keyfiyyətli xam ipəyin qiyməti Moskva bazarında 40 manat idi. Həmin dövrdə bir pud xam ipəyin qiyməti Şamaxı bazarında 22-25 manat idi (194, 73-74). Moskva knyazlığının ərazilərinə aparılan xam ipəyin böyük hissəsi Moskvada və Arxangelskdə əcnəbi tacirlərə satılırdı (209, 83-84). Buna görə də xarici ölkələrə gedən bütün azərbaycanlı tacirlər müəyyən olunmuş həcmdə xam ipək aparırdılar. Məsələn, 1620-ci ildə Moskva knyazlığının ərazilərində ticarət edən Şamaxı tacirlərinin ixtiyarında aşağıdakı həcmdə xam ipək vardı: tacir Xudaverdi Vəliyevdə-886, Məhəmməd Məstəliyevdə-11, Məmmədəli Maqsudovda-80, Nadir Hüseyn Məhəmmədovda-163, Məhəmməd Şərifovda 328 ansır (ansır-çəki vahididir, 1 funtdan 1,3 funta qədərdir) xam ipək olmuşdur. Bu, əsasən Ərəş ipəyi idi (187, c.3, 640-641). Osmanlı imperiyasının XVII əsrə aid olan sənədlərində Azərbaycan və İran tacirlərinin İstanbul, Bursa, Ərzurum və Osmanlı imperiyasının digər şəhərlərinin bazarlarında olmalarına dair xeyli məlumatlar öz əksini tapmışdır. Məsələn, Osmanlı sultanı ilə Bursanın qazısı arasındakı 1600-cü, 1607-ci, 1621-ci, 1622-ci, 1634-cü və 1687-ci illərə aid olan yazışmalarda tövsiyə olunur ki, əcnəbi tacirlər kimi Səfəvi tacirlərindən ticarət vergisi ilə yanaşı, digər vergilər də tutmalıdır. Azərbaycandan və İrandan xam ipəyin ixaracatında Osmanlı tacirləri də iştirak edirdilər. Məsələn, Hacı Mustafa adlı bir Bursa taciri (1621) məlumat verir ki, o, Səfəvi dövlətinin ərazilərindən Bursaya 42 yük xam ipək gətirmişdir. Məlumatın mətnindən bəlli olur ki, o, həmin ticarətdə təcrübəlidir və bir neçə dəfə ticari əməliyyatlarda iştirak etmişdir. 1622-ci ilə aid sənəddə isə qeyd olunur ki, bu məhsullardan 40 yük xam ipək Venesiyaya göndərilmişdir. Məhsulların qalan hissəsi isə Bursada satılmışdır (194, 74, 77-78). XVII əsrdə Azərbaycanın Moskva dövləti istiqamətində Avropa ilə ticarət əlaqələri başlıca olaraq Arxangelskdə cəmləşmişdi. Səfəvilərin oraya ixracatında
204
başlıca yeri ipək, daha çox isə Moskva knyazlığında və Avropada yüksək qiymətləndirilən Gilan ipəyi tuturdu (demək olar ki, ipək məhsullarının 50%-ni təşkil edirdi). İpək ixracatında Gilandan sonra Mazandaran, Xorasan, Şirvan vilayətləri və Gürcü knyazlığı gəlirdi. Həmin dövrə aid məlumatlardan aydın olur ki, Gilandan Hörmüzə qədər məsafəni 80-90 günə qət etmək olar. Hər bir dəvə ikidən artıq yük götürə bilmirdi. Bu da həmin dövrün qiymətləriylə orta hesabla 2 manat 63,5 qəpik təşkil edirdi. Gilandan Xəzər dənizi ilə Həştərxana məsafə qısa müddətə qət edilirdi və həmin yükün qiyməti də təxminən 1,5 manat artıq olurdu. Əlbəttə, məhsulların Moskva knyazlığının ərazilərindən Avropaya aparılması da müəyyən qiymət təşkil edirdi. Beləliklə, dənizlə Hörmüzdən Avropaya məsafə o qədər də yaxın deyildi. Quru ərazliərdə isə Osmanlı imperiyası tərəfindən toplanan vergilər həddindən artıq idi və çətinliklər yaradırdı. Bir rus taciri qeyd edirdi: «İngilislər və hollandlar Osmanlı dövlətinin ərazilərindən Qızılbaşlar torpağına gəlir və Qızılbaş ipəyinin bir pudu onlara 15 və ya 16 manata başa gəlir. Onlar bu məhsulları Osmanlı dövlətinin ərazilərindən apararkən onlardan ipəyi aldığı qiymətin miqdarında vergi alırlar (100% həcmində). Lakin o dövlətin tacirləri Qızılbaş ipəyinin bir pudunu 15 və ya 16 manata alır, Yaroslavl şəhərinə gətirir, orada almanlara 50 və ya 60 manata , Arxangelsk şəhərində isə bir pudu 70 manata və ya daha artıq qiymətə satırlar" (206, 130, 131). Bu məlumatda bir məsələ şübhə doğurur ki, o da ingilis və holland tacirlərinin Osmanlı dövlətinin ərazilərində 100% vergi vermələridir. Məsələ ondadır ki, Osmanlı sultanı ingilislərə və hollandlara vergi güzəştləri vermişdi. Ona görə də həmin məlumat həqiqəti tam əks etdirmir. Lakin bir həqiqət var ki, əcnəbi tacirlər Azərbaycan və İran ipəyini Səfəvi dövlətinin ərazilərindən ucuz qiymətə alırdılar. Amma həmin yollar içərisində Moskva dövlətini Avropa ilə birləşdirən yolla çıxarılan əmtəələrin maya dəyəri digər yollarda daşınan məhsulların maya dəyərindən az idi və bu yol iqtisadi cəhətdən daha səmərəli idi. İndiki Rusiya əraziləri ilə tranzit ticarət yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi əhəmiyyət kəsb edirdi. Osmanlı imperiyası Avstriya imperiyasının Dunay çayının mənsəbinə çıxışını bağlamış, Şərqi Avropanı əsas
205
ticarət yolundan məhrum etmiş və Moskva dövlətinin Qara dənizə çıxışının da qarşısını almışdı. Baş vermiş uğursuzluqalara baxmayaraq, Osmanlı imperiyası XVII əsrdə qərbdə bir sıra dövlətlər ( özünün yaxın qonşuları olan Avstriya və Polşa), şərqdə isə Səfəvi dövləti üçün güclü rəqib oaraq qalırdı. XVII əsrin I yarısında Moskva dövləti isə Osmanlı imperiyası ilə dinc münasibətlər qurmuşdu. Yalnız 1637-ci ildə Azovun rus kazakları tərəfindən işğal edilməsi iki dövlət arasında hərbi toqquşma ehtimalı yaratdı. Lakin müharibə baş vermədi (206, 130, 131). XVII əsrdə Azərbaycandan Osmanlı dövlətinə və Avropa ölkələrinə xeyli miqdarda pambıq, yun, düyü, boyaq məmulatı, xüsusilə boyaq otu ixrac olunurdu. Azad (Azadabad) şəhəri və onun ətrafı dünyada boyaq otunun ən böyük tədarükçüsü kimi tanınırdı. Hindistandan Hörmüzə daxil olan gəmilər geri qayıdarkən bütünlüklə Azərbaycandan aparılan boyaqotu ilə yüklənirdilər. Ümumiyyətlə, XVII əsrin əvvəllərində Azərbaycanla Hindistan arasında ticarət dövriyyəsi daha da artdı. XVII əsrdə Hindistan məhsulları Qərbi Avropaya və Moskva knyazlığına Volqa–Xəzər yolu ilə çatdırılırdı. XVII əsrdə bu ticarətdə başlıca mərkəzlər Bakı, Şamaxı, Şabran, Ərdəbil və Təbriz şəhərləri idi. Hindistan tacirləri Azərbaycanın xarici ticarətində mühüm rol oynayırdılar. Onların burada çoxlu ticarət məntəqələri var idi. A.Oleari və J.Tavernyeyə görə, Səfəvi dövləti ərazisində onların sayı 10–12 min, J.Şardenə görə isə 20 min idi. Y.Streys də öz məlumatlarında Şamaxıda yüzə qədər hind tacirini gördüyünü qeyd edir. Bu dövrdə Bakıda və Şirvanın digər şəhərlərində əmtəə–pul münasibətlərinin inkişafını sübut edən faktlardan biri də bu ərazilərdə XVI–XVII əsrlərə aid iri həcmdə mis pulları xəzinəsinin aşkar olunmasıdır (31, 143; 166, 33; 299, 276-277; 280, 98–126). Bu dövrdə Azərbaycandan həm də meyvə ixrac olunurdu. İxracat içərisində toxuculuq və sənətkarlıq məmulatı, neft və duz da azlıq təşkil etmirdi. Səfəvi dövləti ərazisində olan Avropa səyyahları göstərirlər ki, bu dövlətdən Hindistana, Yaponiyaya, Moskva knyazlığına və Polşaya qiymətli dərilər (şahran, safyan) ixrac olunurdu. Onları Moskva knyazlığının ərazilərindən və Polşadan Avropanın müxtəlif ölkələrinə aparırdılar. Şahran və safyan
206
Hollandiya və Səfəvi imperiyası arasında ticarətdə əsas əmtəə sayılırdı. Holland tacirləri Azərbaycan və İran dərilərinin Hindistana və Yaponiyaya ixracında vasitəçi rolunu oynayırdılar. Ölkədən ixrac olunan məhsullar içərisində metal əşyalar da az deyildi. Yaraq-əsləhə (qalxan, hərbi geyim və s.) və soyuq silah ixracatda üstünlük təşkil edirdi. 1589-cu ildə Boris Qodunovun yaraq-əsləhəsindən 10 ədəd dəbilqə Azərbaycan silah ustaları tərəfindən hazırlanmışdı. Onlardan səkkizi Şamaxı silah ustalarına məxsus idi. Xarici bazarın tələbatına uyğun olaraq metal məmulatı istehsalı Təbrizdə, Şamaxıda, Gəncədə, Ərdəbildə, Bakıda və Ordubadda daha çox inkişaf etmişdi. XVII əsrdə ixrac olunan əmtəələr sırasında sənətkarlıqda xüsusi yer tutmuş keramika (dulusçuluq) məmulatı az deyildi (194, 78-96). Beləliklə, XVII əsrdə Səfəvi imperiyasının Avropa ilə ticarət əlaqələrində indiki Rusiya əraziləri müstəsna rol oynayırdı (31, 143). Halbuki XV əsrin II yarısında bu əlaqələr cüzi idi. Bu mənada səfəvilərlə Moskva knyazlığı arasında siyasi, iqtisadi münasibətlərə toxunmuş N.İ.Kostomarov bu əlaqələrin XVI əsrdə daha yüksək səviyyədə olduğunu göstərir və qeyd edir ki, yalnız XVI əsrin əvvəllərində Moskvadan cənub-şərqə doğru böyük ticarət karvanları yola düşürdü (184, 36; 230, 259, 260). Moskva knyazlığı ilə ticarətin canlanması daha çox XVI əsrin 80-ci illərini əhatə edir. Məhz həmin dövrdə Sultan Məhəmməd Xudabəndə (1578-1587) öz səfiri Andi bəyi Moskvaya göndərmiş, 1586-1596-cı illərdə bu dövlətlər arasında səfir mübadilələri olmuşdu. 1576-1590-cı illərdə osmanlılarla müharibələrdə bir sıra məğlubiyyətlərə uğramış Şah Məhəmməd Xudabəndə Moskva knyazlığını öz tərəfinə çəkmək istəyirdi. O, hesab edirdi ki, Bakı və Dərbəndin osmanlılar tərəfindən tutulması Moskvanın da maraqlarına toxunur. Çünki Moskvadan Volqa çayı ilə Səfəvi dövlətinə və Orta (Mərkəzi) Asiyaya gedən ticarət yolu osmanlıların nəzarəti altına düşürdü (183, 55,36). Lakin Moskvanın Livoniya müharibəsində məğlubiyyəti, onun həm də iqtisadi və siyasi cəhətdən zəif olması Osmanlı imperiyasına qarşı səfəvilərlə birgə çıxışa mane oldu. Lakin Şah I Abbasın həyata keçirdiyi islahatlar və Osmanlı imperiyasına qarşı yürütdüyü uğurlu siyasət Moskva knyazının diqqətini cəlb etdi və Moskva rəsmiləri onunla
207
osmanlılara qarşı hərbi ittifaq bağlamaq qərarına gəldilər. Bu məqsədlə 1597-ci ilin mayında V.V.Tyufkin və S.Yemelyanov Səfəvi sarayına göndərildilər. Səfəvi imperiyasına səfir rütbəsində göndərilmiş V.V.Tyufkinin dəstəsində 75 nəfər var idi. Moskvanın Qafqaza, o cümlədən Səfəvi dövlətinə qarşı işğalçılıq niyyətləri bu nümayəndəliyə verilmiş tapşırıqda çox gözəl ifadə olunur. Rus elçiləri Səfəvilərlə hərbi ittifaqın müqabilində Dərbənd və Bakı şəhərlərinin Moskva knyazlığına verilməsini təmin etməli idilər. Bu tapşırıqlarda Moskva knyazının Şamaxıya olan iddiaları da öz əksini tapmışdı. Verilmiş tapşırıqlar içərisində mühüm əhəmiyyət daşıyan maddələrdən biri də ticarət məhsullarının iki dövlətdən üçüncüyə ötürülməsi idi. İmzalanacaq müqavilədə həm də iki dövlət arasında sərhədlərin toxunulmazlığı prinsipi də öz əksini tapmışdı (332, 55-58). Moskva knyazı elə hesab edirdi ki, yaranmış çətin vəziyyət Səfəvi sarayını asanlıqla onun təklifləri ilə razılaşdıracaq. Bu məsələyə xüsusi diqqət yetirmiş İ.P.Petruşevski göstərirdi ki, bu dövrdə Osmanlı imperiyasının hücumları doğrudan da güclü idi və osmanlıların qarşılarına qoyduğu hərbi-strateji planlardan həlledicisi Cənubi Qafqaza yiyələnmək, Xəzər sahillərini ələ keçirmək idi. Bununla da osmanlılar əsas ticarət yoluna sahib ola bilərdilər (183, 47-48; 269, 265). Yaranmış çətin vəziyyətə baxmayaraq, Şah I Abbasın uzaqgörən siyasəti rus təklifinin rədd edilmiəsində böyük rol oynadı.
XVII əsrin əvvəllərindən etibarən, Səfəvi və Osmanlı dövlətləri arasında hökm sürən sabitlik Azərbaycanın Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin inkişafına müsbət təsir göstərdi. Bu sabitlik səfəvilərin Aralıq dənizi limanları vasitəsilə Avropa ölkələri, o cümlədən Venesiya, Genuya və digər ticarət şəhərələri ilə yenidən ticarət etməsinə şərait yaratdı. Səfəvi dövlətinin iqtisadi həyatında böyük irəliləyişlər baş verdi. İpək istehsalında ciddi nəticələr əldə olundu. Bunu sübut etmək üçün XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin ərazilərində ipəyin istehsalı ilə bağlı Azərbaycana gəlmiş A.Olearinin və J.Şardenin verdiyi məlumatları müqyaisə etmək kifayətdir. Məsələn, A.Olearinin məlumatlarında göstərilir ki, 1638-ci ildə aşağıdakı əyalətlər üzrə bu qədər ipək istehsal olunurdu: Gilan-1.728000 kq,
208
Mazandaran-432.000 kq, Xorasan-648.000, Qarabağ-432.000 kq, Şirvan-648.000 kq. Ümumi istehsal isə 3.888.000 kq təşkil edir. J.Şardenin məlumatında isə bu rəqəmlər 22 ildən sonra (yəni 1660-cı ildə), belə dəyişir: Gilan-2.760.000 kq, Mazandaran-552.000 kq, Xorasan-828.000 kq, Qarabağ-552.000 kq, Şirvan-828.000 kq. Ümumi istehsal isə 5.520.000 kq edir (358, 52-53). Bu rəqəmlərin müqayisəsi göstərir ki, səfəvilərlə-osmanlılar arasında hökm sürən sabitlik ipək istehsalınının artımına müsbət təsir göstərdi. Həmin dövrdə ticarətdə ən mühüm alqı-satqı obyektlərindən biri də minik və yük heyvanları idi. O dövrə aid ədəbiyyat və mənbələrdə göstərilir ki, həmin dövrdə Azərbaycanın ticarət tərəfdaşları və Osmanlı imperiyası bu ticarətə xüsusi əhəmiyyət verirdilər. Həmin dövrdə bacarıqlı çapar (poçt) və hərb atları Marağada, Mərənddə, Qarabağda və Muğanda yetişdirilirdi. Həmin atlar Osmanlı imperiyasında baha qiymətə satılırdı. Bununla bağlı J.Şarden göstərir ki, hər bir çaparın qiyməti 1000 frankla 1000 ekyu arasında dəyişirdi. Bu ticarət şah sarayının inhisarında olmuşdur. Azərbaycandan Osmanlı imperiyasına hər il xeyli dəvə ixrac edilirdi (283, 180). Həmin illərdə Avropanın siyasi xəritəsində Azərbaycanla iqtisadi əlaqələrə can atmayan dövlət yox idi. Dünya xəritsəinə yeni ruhla gəlmiş Hollandiya bu sahədə xüsusilə fəal idi. 1580-ci ildə İspaniyadan və Portuqaliyadan ayrılaraq öz müstəqilliyni elan etmiş bu dövlət XVII əsrdə "nümunəvi kapitalist ölkəsi" oldu, "1648-ci ildə özünün ticarətinin ən yüksək zirvəsinə çatdı" (206, 134-148). 1623-cü ildə Səfəvi dövlətinin ərazisinə (cənubdan) çıxmış hollandlar artıq XVII əsrin ortalarında Səfəvi bazarında birinci yeri tuturdular. Bununla əlaqədar Hollandiya səyyahı Y.Streys göstərir ki, Şərqin hər yerində bizim tacirlərə rast gəlmək mümkündür. O, böyük razılıq hissilə bildirir ki, «Qombrunda (Bəndər - Abbasda–D.Ə.) bizim tacirlər bütün qəbul edilən tacirlərdən üstündürlər və Səfəvi şahı hollandlara iri həcmdə ticarət apardıqlarına görə müttəfiq və dost kimi baxır. Bu mənada onun Səfəvi dövlətinin ərazilərində yerli tacirlərlə etdiyi söhbətlər maraqlıdır. Həmin söhbətlərdən məlum olur ki, Hollandiyadan Xəzər dənizi vasitəsilə Səfəvi imperiyasının ərazilərinə qalay, sink, civə, mahud, atlas və s. kimi holland
209
məhsulları gətirib Dərbənddə, Şamaxıda və Ərdəbildə çox sərfəli qiymətlərə satmaq olar. Bunun üçün də səfəvilərin bütün ipək ticarətini Hollandiyaya istiqamətləndirmək lazımdır. Bu istiqamətdə isə ən sərfəli yol Xəzər dənizi, Volqa vasitəsilə Arxangelskdən keçən ticarət yoludur. Bu yolla hər il Gilandan, Şirvandan və digər Xəzər sahili şəhərlərdən 30 min tay ipək daşımaq olar (206, 134-148; 299, 337-342, 232). İngilis-Səfəvi ticarət əlaqələrini dərindən öyrənmiş hollandlar 1638-ci ildə Səfəvi dövlətinin ərazilərində ədviyyat üzərində inhisara nail oldular, 1640-cı ilə yaxın isə İran körfəzində gedən bütün ticarət onların nəzarəti altına düşdü. İdxal etdikləri əmtəələrin qiymətini azaltmaqla və səfəvilərdən xam ipəyi baha qiymətə almaqla buna nail olan hollandlar tezliklə Səfəvi dövləti ərazisində əksər bazarları ələ keçirdilər» (378, 165-167). İlkin vaxtlarda Fransa Şərqə qarşı müstəmləkəçilik ekspansiyalarında bir o qədər də əhəmiyyətli rol oynamırdı. Bu müddət ərzində Fransa yalnız Levant ölkələrində öz mövqelərini möhkəmlədə bildi (1535-ci və 1581-ci illərin "kapitulyasiya"larını yada salaq). Fransa müstəmləkə imperiyası isə XVII əsrdə yarandı. Məhz buna görə də 1664-cü ildə yaradılmış Fransa Ost-Hind şirkəti fəaliyyət dairəsinə görə holland və ingilis şirkətlərindən geri qalırdı. XVII əsrdə Avropanın digər qabaqcıl dövlətlərinə nisbətən səfəvilərlə ticarətdə Fransanın mövqeyi zəif idi. Həmin əsrdə Danimarka krallığı da Moskva knyazlığı ərazilərindən istifadə etməklə Səfəvi dövlətilə ticarət əlaqələri yaratmağa çalışırdı. XV əsrin II yarısında Qara dənizin «Osmanlı dənizinə» çevrilməsilə əlaqədar olaraq Polşa oradakı bazarlarından məhrum oldu. Onun Şərqlə ticarəti öz əhəmiyyətini itirdi, lakin Krımla ticarət köhnə yol ilə davam etməyə başladı. Tədqiqatçıların fikrincə, həmin dövrdə Dnepr çayı yolundan başqa ikinci bir yol da var idi. Bu yol Varşavadan başlanır, Lyublini, Yassını, Qara dənizi, Cənubi Qafqazı keçərək Səfəvi dövlətinin paytaxtı İsfahana çıxırdı. Həmin yolla Polşaya şərq məhsulları ilə dolu karvanlar hərəkət edirdi. Bəzi tədqiqatçılar Polşanın indiki Rusiya əraziləri vasitəsiylə Səfəvi dövlətilə ticarət əlaqələrini Polyanovsk müqaviləsi imzalandıqdan sonrakı dövrə (1636-cı ildən sonra), digər tədqiqatçılar isə Şah I Abbasın hakimiyyət illərinin
210
başlanğıcına aid edirlər. Onlar buna misal kimi Polşa kralı Sigizmundla Şah I Abbas arasındakı yazışmaları göstərirlər. Hanza dəniz ticarəti ittifaqının dağılması Avropanın Baltikyanı ölkələrində İsveç üçün böyük imkanlar açdı (206, 134-148). İsveçlilər XVII əsrdən də əvvəl indiki Rusiya ərazilərindəki bazarlara maraq göstərirdilər (323, 5). XVII əsrin əvvəllərində İsveç sənaye yüksəlişi dövrünə qədəm qoydu, tezliklə o, güclü sənaye dövləti səviyyəsinə yüksəldi (319, 7; 222, 206-214). 1557-ci ilin sülh müqaviləsinə görə, İsveç tacirləri Novqorodda, Moskvada, Kazanda, Həştərxanda ticarət etmək hüququ əldə etmişdilər. Onların səfirləri indiki Rusiya ərazilərindən istifadə etməklə Hindistana və Çinə gedə bilərdilər (206, 148). XVII əsrdə indiki Rusiya ərazilərindən keçməklə Səfəvi ipəyi üzərində inhisar mövqeyini əldə etmək uğrunda İsveç, Holştiniya (Holstayn) və Hollandiya arasında kəskin rəqabət gedirdi. Holştiniyanın bu məsələdə Moskva dövlətində malik olduğu üstünlüklər İsveçin vəziyyətini çətinləşdirən amil idi. İsveç Holştiniyanı bu bazardan sıxışdırıb çıxarmaq üçün bütün gücünü sərf edirdi. Holştiniya üçün Moskva bazarı Səfəvi dövlətilə tranzit ticarəti yaratmaq baxımından vacib idi. İsveç nümayəndəliyinin məlumatlarından aydın olur ki, XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin ərazisində ipək ticarətində inhisar mövqeyi heç bir Avropa dövlətinin tam nəzarəti altında deyildi və bu hüquq ipəklə ticarət etmək istəyən təbəələrin hamısına verilmişdi. Ona görə də Səfəvi dövləti miqyasında ipək ticarətini bir əldə cəmləşdirmək çətin bir məsələ idi. Məlumatlardan bəlli olur ki, həmin dövrdə Hollandiyanın Ost-Hind şirkəti Səfəvi dövləti ərazisində yüksək səviyyədə ticarət aparırdı. İsfahanda onların daimi ticarət məntəqələri vardı, hollandlar il ərzində oraya müxtəlif çeşiddə ədviyyat və digər əmtəələr çatdırır, orada satır, ipəyə və ya digər məhsullara dəyişirdilər. İdxal olunan əmtəələr il ərzində 14 mindən 15 minə qədər yük təşkil edirdi. Səfəvi hökmdarları dövlət ərazilərindən İskəndəriyyəyə il ərzində yüzlərlə karvan göndərirdilər. Bu karvanlar ipəklə və digər məhsullarla yüklənirdi. Həmin əmtəələr İskəndəriyyədə satılır və ya holland, italyan, fransız məhsullarına dəyişdirilirdi. Məlumatlarda bu dövrdə Səfəvi imperiyasından Hələbə və Moskva knyazlığına çıxarılan ipək
211
haqqında da faktlar vardır. Göstərilir ki, ümumi şərtlərdən asılı olaraq Səfəvi dövləti ərazisində bazara 6 min tay ipək çıxarılırdı. Bu ipəyin bir qismi Ost-Hind şirkəti tərəfindən Hələbdə, qalan hissəsi isə Moskva knyazlığının ərazilərində satılırdı. Bu məlumatlar əsasında belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, XVII əsrdə Səfəvi imperiyasında 3,5 milyon kiloqrama qədər ipək satışa çıxarılırdı (324, c.1, 97-111).
XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin Moskva knyazlığı və Avropa dövlətləri ilə ticarət əlaqələrindən bəhs edərkən Culfa tacirlərinin rolunu qeyd etmək vacibdir (206, 150-161). Culfa tacirləri haqqında həm xarici, həm də Azərbaycan elmi ədəbiyyatında geniş məlumatlar vardır. Təəssüf ki, elmi ədəbiyyatda bu məsələ indiyədək birtərəfli şəkildə işıqlandırılmışdır. Culfa tacirlərinin rolunu yüksək qiymətləndirən Şah I Abbas başa düşürdü ki, bu şəhər 1590-cı il müqaviləsinə əsasən Osmanıl imperiyasının nəzarəti altına keçdikdən sonra Culfa tacirlərindən öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün istifadə edə bilməyəcəkdir. Dövlətin iqtisadi və siyasi maraqlarını üstün tutan Şah I Abbas osmanlıların gəlişinə qədər Culfa sakinlərinin köçürülməsinə qərar verdi, onları İsfahan yaxınlığında yerləşdirdi. Bununla da həm mühüm ticarət sərmayəsinin toplandığı bir mərkəzin osmanlıların əlinə keçməsinə mane oldu, həm də orada yaşayan və beynəlxalq ticarətdə mühüm rolu olan «ermənilərdən» (həmin «erməniləri» müasir ermənilərlə eyniləşdirmək düzgün deyil) istifadə etdi. Sənədlərə «erməni» kimi düşmüş bu tacirlər alban əsilli xristianlar idilər. Qərb tacirləri xristian olduqlarına görə albanlara da «erməni» deyirdilər. Bu ad isə ərəblərin gəlişi ilə, «Rum» («Roma» sözünün təhrifindən yaranan «rumlular» mənasını verən, əsasən xristian əhaliyə şamil olunan əski adından qalmışdır-D.Ə.) öz siyasi məqsədləri üçün istifadə etdi (168, 8-16). Bununla bağlı olaraq İ.P.Petruşevski qeyd etmişdir ki, Şah I Abbasın beynəlxalq ticarət mərkəzlərindən sayılan ipək ticarətini İsfahan ətrafında cəmləşdirmək arzusu ipək ticarətini İran körfəzi ilə aparmaq istəyinin nəticəsi idi. Bu məsələyə münasibət bildmiş N.N.Sobolev göstərir ki, Səfəvi dövlətinin ərazi bütövlüyü bərpa edildikdən sonra paytaxt İsfahana köçürüldü və burada monqol ustalarının ənənələrini mənimsəmiş və
212
onu daha da dərinləşdirmiş əsl toxuculuq, bədii–sənətkarlıq məktəbi yaradıldı. XVII əsrin Avropa səyyahları Səfəvi imperiyasının ərazisində ipək istehsalının müxtəlifliyindən heyran olduqlarını gizlətmirdilər. Onlar burada hazırlanmış bütün saplar barədə məlumatlar vermişlər (267, 82; 297, 120-147). Məhz buna görə də dünyanın hər yerindən İsfahana tacirlər axışırb gəlirdilər. Bunların içərisində avropalı tacirlər çoxluq təşkil edirdilər. İsfahanda təqribən 12 min hind taciri məskunlaşmışdı. Bu şəhərdə hind tacirləri ilə yanaşı tatar, osmanlı, yəhudi, «erməni», gürcü, ingilis, danimarkalı, fransız, italyan və ispan tacirləri yaşayırdılar (338, 668-669). İsfahanda yaradılmış məktəbin təsirini dərk etmək üçün XVII əsrin II yarısında burada olmuş J.Şardenin məlumatlarını nəzərdən keçirmək kifayətdir. Səfəvi dövlətinin ərazisini qarış–qarış gəzmiş bu səyyah göstərir ki, Təbrizdə əcnəbilərin sayı həmişə son dərəcə çox olur. Şəhər pambıq, ipək üzrə sənətkarlarla və zərgərlərlə doludur. Şəhərin əsas tacirlərindən eşitdim ki, orada hər il altı min top ipək istehsal edilir. Yəzddə, Kaşanda və İsfahanda bir gezi və ya arşını 50 tümən olan qızılı parçalar hazırlanır. Bunu franka və metrə çevirəndə həmin parçanın bir metri təqribən 5500 frank edir. Şah I Abbasın vaxtında yaradılmış toxuculuq məktəbi yüksək qiymətləndirilən bir çox parça növü yaratdı ki, hal-hazırda həmin nümunələr böyük həcmdə dünyanın bir çox muzeylərində saxlanılır (34, 75; 297, 120-147). Şah I Abbasın bu cür planlar həyata keçirməsini həmin dövrdə Səfəvi dövlətinin Yaxın və Orta Şərqdə tutduğu mövqe və dövləti çətin vəziyyətdən çıxarmaq üçün onun yeritdiyi xarici siyasət şərtləndirirdi. Xristianlığın geniş hücumlara başladığı bir dövrdə «ermənilərə» beynəlxalq ticarətdə verilmiş imtiyazlar bu baxımdan anlaşılandır. Burada bir məsələni də nəzərə almaq lazımdır ki, həmin dövrdə müsəlman tacirlərinə nisbətən xristian tacirlər daha çox xarici ticarətə cəlb olunurdular. Bu isə Avropa dövlətlərinin xristian tacirlərə daha xoş münasibəti ilə bağlı idi. Məhz buna görə də Şah I Abbas onları («erməni» tacirlərini) İsfahan ətrafına köçürdü və öz himayəsi altına aldı. Şah özünün ticarət əməliyyatlarında onlardan məqsədəuyğun şəkildə istifadə edirdi. Şah I Abbasın nəzarəti altında olan «ermənilər» Avropa və Şərq ölkələri ilə qızğın ticarət
213
aparırdılar. Xaricə göndərilən «erməni» tacirlərinin yanında mütləq onlara nəzarət etməli olan türk taciri olurdu. «Ermənilərin» Şah I Abbasdan çəkinmələri barədə məlumatları ingilis tacirlərinin məlumatları da təsdiqləyir. Onlar göstərirlər ki, «əgər despotik şahdan qorxmasaydılar, ermənilər adi qiymətlərlə ipək gətirməzdilər». Bəzi mənbələrdə bilavasitə Şah I Abbasın nəzarəti altında İsfahanda yaradımış ticarət şirkətinin təsisçilərinin də «erməni» olduğu göstərilir (377, 106; 206, 150-161; 9, 78; 328, 320). Həmin mənbələrdə onların adları Stepan Romodanovski və Qriqori Lusikov kimi verilir. Təbiidir ki, bu adlar «erməni» adları deyildir və verilən məlumatlar tarixi gerçəkliyi əks etdirmir. İsfahanın Səfəvi dövlətinin paytaxtı olduğunu və Şah I Abbasın ipək satışını birbaşa öz nəzarəti altında saxladığını nəzərə alsaq, «ermənilər» haqqında yazılanların birtərəfli olduğu qənaətinə gələrik. Paytaxıtın məhz Hörmüzə yaxın olan bir yerə (İsfahana) köçürülməsi də Şah I Abbasın planının tərkib hissəsi idi.
XVII əsrdə istehsal olunmuş xam ipəyin 90%-i xarici ölkələrə aparılırdı. Bunu statistika da sübut edir. 1636-1638-ci illərdə Azərbaycanı qarış-qarış gəzmiş alman «səyyahı» Adam Oleari qeyd edirdi ki, bu illərdə Səfəvi dövlətinin ərazilərində ildə 20 min taya qədər xam ipək yığırdılar, onun cəmi 1000 tayı dövlətin ərazisində qalırdı, qalan hissəni isə "müxtəlif tələbatları" ödəmək üçün xarici ölkələrə aparırdılar. İran tarixçisi Əhməd Tac Bəxşin məlumatlarına görə, bu dövrdə "hollandlar Səfəvi dövlətinin ərazilərindən ildə 6 min taya qədər xam ipək aparırdılar ki, bu isə ingilislərin apardıqlarından xeyli dərəcədə çox idi. Qalan bütün xam ipək taylarını şahın ciddi nəzarəti altında «erməni» tacirləri xaricə çıxarırdılar (257, 791; 378, 152). XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin Avropa ölkələri ilə iqtisadi əlaqələrinə bir daha nəzər saldıq, bu imperiyanın iqtisadi baxımdan Avropanın həyatına göstərdiyi təsiri mənbələrin və elmi ədəbiyyatın imkan verdiyi səviyyədə müəyyənləşdirməyə çalışdıq. Bu, tarixi gerçəklikdir ki, XVII əsrin I yarısı Səfəvi imperiyasının iqtisadi həyatının, onun qüdrətinin ən yüksək məqamı idi, Səfəvi imperiyası ilə ticarət əlaqələri bütün XVII əsr boyu Avropa dövlətlərinin, Moskva knyazlığının iqtisadi və
214
siyasi həyatında mühüm rol oynamışdır.
215
Nəticə
XV əsrin II yarısından XVII əsrin I yarısına qədərki dövrdə beynəlxalq aləmdə dünyanın gələcək nizamını dəyişən hadisələr baş verdi. Avropalılar Hindistan ticarətinə çıxmaq üçün yeni yolu «kəşf etdilər». Tarixə «Böyük coğrafi kəşflər» adı altında düşmüş bu nadir hadisə Avropanın gələcək taleyində müstəsna rol oynadı. Bu vaxta qədər dünyanın iqtisadi cəhətdən kasıb bölgəsi sayılmış Avropa xarici ticarət baxımından Şərq ölkələrindən bilavasitə asılı idi. Şərq ticarətində isə hökmranlıq mövqeyi İtaliya şəhər-dövlətlərinə məxsus idi. Avropalılar Şərq məhsullarnı, o cümlədən uzun müddət ərzində qızıldan qiymətli sayılan ədviyyatı məhz İtaliya şəhər-dövlətlərinin müəyyən etdiyi qiymətlərə almağa məcub idilər. İtaliya şəhər-dövlətlərinin bu sahədəki inhisarçılıq mövqeyi və onların qiymət artımı siyasəti avrpopalıları xeyli narahat edir, onları problemin həlli yolları barədə düşünməyə vadar edirdi. Məhz bu dövrdə osmanlılar tərəfindən Konstantinopolun fəthi (1453) vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi. Şərq ticarət yolları osmanlıların əlinə keçdi. Osmanlılar xarici ticarətə tam nəzarət etmək üçün yeni vergi sistemini tətbiq etdilər. İtalyan şəhər-dövlətlərinin Şərqlə ənənəvi ticarətinə ağır zərbələr endirildi. Ədviyyatın qiyməti həddən artıq bahalaşdı. Həmin dövrdə ədviyyatdan Avropada yalnız ərzaq məhsulu kimi deyil, təbabətdə və hərbi işdə də istifadə edirdilər. Avropa ölkələrinin həyatında baş verən iqtisadi inkişaf Qərb dövlətlərini bütün vasitələrlə bilavasitə Şərqə çıxmağa məcbur edirdi. Unutmayaq ki, əsrlər boyu durğunluq dövrü keçirmiş Avropa iqtisadiyyatı XII əsrdən etibarən çiçəklənməyə başlamışdı. Manufaktura istehsalı geniş surətdə inkişaf edirdi. Manufakturalar üçün yeni xammal mənbələri əldə etmək lazım idi. Bu xammal isə Şərq ölkələrində hasil olunan xam ipək idi. İpək ticarəti isə artıq bilavasitə Osmanlı imperiyasının əlində idi. Yaranmış şəraitdə avropalıların qarşısında iki çıxış yolu dururdu: ya bütün Avropa dövlətlərini Osmanlı imperiyası ilə müharibəyə cəlb etmək, onu məğlubiyyətə uğratmaq, ya da Osmanlı dövlətinin ərazilərinə daxil olmadan Hindistana təhlükəsiz çıxışı təmin etmək. Birinci yol qeyri-
216
məqbul və qeyri-real idi. Çünki Avropa dövlətləri arasında dərin ziddiyyətlər var idi və onlar Venesiya Respublikasının şərq ticarətində tutduğu inhisarçı mövqeyi ilə barışa bilmirdilər. Venesiya Respublikası isə bu ticarətdə mövqeyini qoruyub saxlamaq üçün artıq Osmanlı sultanları ilə danışıqlara başlamış, razılığa gəlmişdi. Doğrudur, ilk vaxtlarda Venesiya hakim dairələri Osmanlı imperiysına qarşı çıxış etmək istədilər, lakin sonra bu çıxışın uğursuz olacağını anlayaraq, Şərq ticarətindəki inhisarçı mövqeyini əldə saxlamaq üçün osmanlılarla danışıqlara üstünlük vermişdilər. Bütün bunlar isə Avropa həyatına da təsirsiz qalmadı: avropalılar birinci yolun uğursuz olacağını düşünərək, Osmanlı imperiyasının ərazilərinə daxil olmadan dəniz yolu ilə Hindistana çıxmağı qərara aldılar. Beləliklə, Osmanlı imperiyasının Şərq ticarət yollarına nəzarət etməsi və Venesiya Respublikasının Şərq ticarətində inhisarçı mövqe tutması Avropa dövlətlərinin «Böyuk coğrafi kəşf»lərinə səbəb oldu. Portuqaliya okean yolu ilə Hindistana çıxış əldə etmiş ilk Avropa dövləti oldu. Bununla da Şərq ölkələri ilə Avropa arasında ikinci bir ticarət yolu - okean xətti işləməyə başladı. «Böyük coğrafi kəşflər» yalnız Avropa həyatında deyil, bütün dünyada böyük dəyişikliklərlə müşayiət olundu. Tarix yenidən ümumiləşdi və ümumdünya səciyyəsi kəsb etməyə başladı. Avropa həyatı okean ticarətinə çıxışı olan və okean ticarətindən kənarda qalmış iki düşərgəyə bölündü. Bundan sonra Şərq ölkələri ilə münasibətlərdə həmin amil ciddi rol oynadı.
Həmin dövrdə Şərqdə üç güclü imperiya mövcud idi: Ağqoyunlu imperiyası, sonralar (1501) onu əvəz etmiş Səfəvi imperiyası, Osmanlı imperiyası və Misir Məmlüklər imperiyası. Bu dövlətlər Şərqdə hökmranlıq uğrunda ciddi mübarizə aparırdılar. Onlardan hər biri Avropa ilə ticarət əlaqələrini öz nəzarətində saxlamağa çalışırdı. Ağqoyunlu-Osmanlı, Osmanlı-Səfəvi mübarizəsi daha kəskin idi. Misir məmlüklərinin imperiyası bu dövrdə artıq tənüzzül mərhələsini yaşayırdı.
Beləliklə, XV əsrin II yarısından etibarən beynəlxalq aləmdə baş vermiş hadisələr Avropada və Şərqdə ciddi dəyişikliklərə gətirib çıxardı. İki düşərgəyə bölünmüş Avropa dövlətləri Şərq ölkələrinə
217
münasibət məsələsində bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənən siyasi xəttə əməl edirdilər. Okean ticarətindən kənarda qalmış Avropa dövlətləri üçün bu dövrdə iqtisadi maraqlar daha çox əhəmiyyət kəsb edirdisə, okean ticarətinə çıxışı olan Qərb dövlətləri siyasi maraqlara üstünlük verirdilər. Çünki okean ticarətinə çıxışı olan Qərb dövlətlərinin rəhbərləri Osmanlı sultanlarının fəthlərindən dərin təşviş hissi keçirirdilər. Osmanlı sultanları isə Avropanı fəth etməklə yanaşı, Hindistana yönələn okean ticarətinə çıxışı da əldə etmək istəyirdilər. Avropanın okean ticarətindən kənarda qalmış dövlətləri ilkin mərhələdə Osmanlı imperiyası ilə normal münasibətlərin marağında deyildilər və hətta rəqibin sıradan çıxarılmasının tərəfdarı idilər, lakin daha sonralar həmin dövlətlər Avropanın okean ticarətini öz nəzarəti altına almış dövlətlərlə ziddiyyətlərdə olduqlarına görə Osmanlı imperiyasının öncül Avropa dövlətlərini sıradan çıxarmaq siyasətini dəstəkləyirdilər. Onlar bu dövrdə osmanlıların nəzarəti altında olan Levant ölkələrində geniş ticarət aparırdılar. Levant ticarəti isə öz həcminə görə okean ticarətindən geridə qalmırdı. Avropa dövlətlərinin arasındakı ziddiyyətlərdən bəhrələnməyə çalışan Osmanlı sultanları bu ziddiyyətləri daha da dərinləşdirmək siyasəti yeridir, Avropanın okean ticarətindən kənarda qalmış dövlətlərinə öz ərazilərində ticarət güzəştləri verirdilər. Bu elə bir dövrdə baş verirdi ki, həmin tarixi məqamda Avropanın okean ticarətinə çıxışı olan dövlətləri Osmanlı imperiyasına qarşı əvvəlcə Ağqoyunlu imperiyası, sonra isə onu əvəz etmiş Azərbaycan Səfəvi imperiyası ilə danışıqlar aparırdılar. Onların bu istəyi Ağqoyunlu və Səfəvi imperiyalarının strateji xəttinə uyğun idi. Çünki Osmanlı imperiyası onların Avropa ölkələri ilə ticarətini iflic etmişdi. Portuqalların İran körfəzində möhkəmlənməsi Azərbaycan Səfəvi imperiyasını demək olar ki, ticarət blokadasına salmışdı. «İpək yolu»nu tam şəkildə ələ keçirmək istəyən Osmanlı Sultanı öz imperiyasının varlığına ən böyük təhlükə gördüyü Səfəvilər imperiyasını sıradan çıxarmaq məqsədini güdürdü. Bununla kifayətlənməyən Osmanlı sultanı səfəvilərin Avropa ilə ticarət münasibətlərində mühüm rol oynayan, ənənəvi ticarət yolu olan Volqa-Xəzər yolunu, həmin dövrdə beynəlxalq ticarət mərkəzləri
218
olan Kazanı və Həştərxanı da ələ keçirmək üçün böyük hərbi plan həyata keçirmək niyyətində idi. Belə olan halda Qırmızı dəniz ticarətini ələ keçirmiş osmanlılar bütün Xəzər ticarətinə sahib ola bilərdilər. Osmanlıların İran körfəzinə olan iddialarını da buraya əlavə etsək, Osmanlı imperiyasının dünya ticarət imperiyası olmaq niyyətləri gerçəkləşə bilərdi. Göründüyü kimi, bu maraqlar Səfəvi şahlarının maraqları ilə toqquşurdu. Çünki Səfəvi şahları da bütün Şərq aləmində ticarət vasitələrinə nəzarəti ələ keçirib sərhədlərini Avropaya qədər genişləndimək niyyətində idilər. Məhz bu məqsəd onları Avropanın Osmanlı impreiyasına qarşı olan dövlətləri ilə danışıqlara girməyə məcbur edirdi. Həmin dövrdə Avropanın okean ticarətindən kənarda qalmış dövlətləri də iqtisadi amil baxımından Səfəvi imperiyası ilə bilavasitə əlaqələrdə maraqlı olmuşlar. Səfəvi şahları da bu əlaqələrin dərinləşməsində maraqlı idilər. Buna görə də XVI əsrdə Səfəvi dövlətilə ticarət əlaqələrinə Volqa-Xəzər yolu ilə başlayan ingilislərə Səfəvi şahı geniş ticarət güzəştləri vermişdi.
Beynəlxalq aləmdə baş vermiş bu hadisələr Avropada siyasi vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi, bölgədə bloklaşmanı sürətləndirdi. Nəticədə isə Avropada otuzillik müharibə (1618-1648) baş verdi. Ortuzillik müharibə əslində iqtisadi hökmranlıq uğrunda Avropa dövlətlərinin çəkişməsi faktlarından biri idi.
Baş vermiş hadisələr Osmanlı-Səfəvi münasibətlərinə də ciddi təsir göstərdi. Osmanlı və Səfəvi imperiyaları arasında hökmranlıq uğrunda fasilələrlə iki yüz ildən artıq davam etmiş müharibələr iki türk dövlətinin iqtisadi və siyasi həyatını sarsıtdı. XVI əsr boyunca və XVII əsrin birinci yarısında dünyada öncül sayılmış bu imperiyalar məhz bu səbəbdən artıq tənəzzül dövrünə daxil oldular. Unutmayaq ki, bir dövlətin iqtisadiyyatının çökməsi onun siyasi süqutunu sürətləndirir. Buna görə də orta əsrlərdə mövcud olmuş bu imperiyaların iqtisadiyyatının tənəzzülünün səbəblərinin öyrənilməsi bizim üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Zəngin iqtisadi və hərbi potensiala malik olan bu dövlətlər orta əsr Avropasının həyatında müstəsna rola malik olmaqla, orada qərarlaşmağa başlayan Yeni Dünya nizamının təşəkkülündə də tarixi rol oynamışlar. Bu imperiyaların varlığı Avropa dünyasında yeni sistemin
219
formalaşmasına rəvac verdi. Konkret desək, qlobal və regional miqyasda baş verən proseslər otuzillik müharibədən sonra Avropada Yeni Dünya nizamının yaranmasını istəyən dövlətlərin xeyrinə oldu. Problemə bu istiqamətdən yanaşılması «antik Avropa» süqut etdikdən sonra orta əsrlərdə özünün iqtisadi vəziyyətini Şərqin zəngin potensialı hesabına düzəldən Avropanın ictimai - iqtisadi cəhətdən inkişaf etməsi, beynəlxalq aləmdə mövcud olan müvazinətin pozulması, Qərbin birinci yerə çıxması səbəblərinin aydınlaşdırılmasına yardım edir. Bu dövrdə Avropa həyatı təsərrüfat münasibətlərinin yüksək səviyyədə inkişafı ilə səciyyələnir. Həmin dövrdə ticarət şəbəkəsi genişləndi, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrini əhatə etdi. Ticarət bir sıra dövlətlərin nəinki ictimai-iqtisadi, həm də siyasi inkişafında əhəmiyyətli rol oynayan amilə çevrildi, beynəlxalq əlaqələrin xarakterini müəyyən etməyə başladı.
Orta əsrlər tarixinin tədqiqi sübut edir ki, XV əsrin II yarasından XVII əsrin II yarısına qədərki tarixi mərhələ Avropa dövlətləri üçün böyük dönüş idi. Məhz bu dövrdə Avropada silki zümrələrin müstəqilliyinin qarşısı alındı, şəhərlərin özbaşına idarəçiliyi ləğv edildi və mütləq monarxiyalar quruldu. Mütləqiyyət Avropa dövlətlərinin gələcəkdə siyasi və iqtisadi cəhətdən birləşməsinə ciddi təsir etdi, Qərbdə sənayenin, ticarətin və dənizçiliyin inkişafına təkan verdi. Avropadan fərqli olaraq Şərqdə bu proses geriyə doğru istiqamətləndi. Bu vəziyyətin başlıca səbəblərindən biri köhnə ənənələrə uyğun olaraq Şərq aləmində dövlətçiliyin inkişafı idisə, digər amillərdən biri də Şərqdə mövcud olan böyük imperiyaların bir-biri ilə toqquşması idi. Həmin səbəblərin nəticəsi Şərqin hər iki türk imperiyası üçün uğursuz oldu. İqtisadi maraqlar naminə baş vermiş Osmanlı-Səfəvi müharibələri bölgədə böhranlar yaratdı. Bu isə sonralar bölgəni Avropanın və qonşu Rusiyanın (XVIII əsrin əvvəllərindən) maraqlarında iqtisadi-siyasi çəkişmələr meydanına çevirdi. Oxşar siyasət müxtəlif vasitələrlə indi də davam etdirilir. Bu baxımdan orta əsrlər tarixinin daha dərindən araşdırılması dövrümüzün vacib məsələlərindən biridir. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin diplomatiyasında uğurlar qazanılması naminə bəhs etdiyimiz tarixi dövr daim xüsusi maraq
220
obyektimiz olmalıdır.
221
İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏ VƏ ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan dilində
1.Aşurbəyli S.B. Şirvanşahlar dövləti (VI–XVI əsrlər). Bakı: Azərnəşr, 1997, 405s.
2.Azərbaycan tarixi (Ən qədim zamandan XX əsrədək). I c., Z.M.Bünyadovun və Y.B.Yusifovun redaktəsi ilə. Bakı: Azərnəşr, 1994, 687 s.
3.Azərbaycan tarixi: 7 cilddə, III c., (XIII–XVIII əsrlər). Məsul redaktor: Oqtay Əfəndiyev. Bakı: Elm, 1999, 534 s.
4.Bartold V.V. Müsəlman dünyası tarixində Xəzəryanı bölgələrin yeri. Akademik Z.Bünyadov və t.e.n. E.Ağayevanın tərcüməsində. Bakı: Elm, 1999, 159 s.
5.Çələbi Evliya. Səyahətnamə. Türk dilindən işləyəni və şərhlərin müəllifi Seyidağa Onullahi. Bakı: Azərnəşr, 1997, 87 s.
6.Əbdürrəşid əl–Bakuvi. Abidələrin xülasəsi və qüdrətli hökmdarın möcüzələri. Ərəbcədən tərcüməsi, müqəddimə və şərhləri akademik Ziya Bünyadovundur. Bakı: Şur, 1992, 173 s.
7.Əfəndiyev O. Ə. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Azərnəşr, 1993, (müəyyən əlavələrlə 2007-cı ildə yenidən nəşr olunmuşdur) 299 s.
8.Əhmədov B.A. 1579–1581–ci illər ekspedisiyası və İngiltərə–Azərbaycan ticarət əlaqələrinin kəsilməsi səbəbləri // S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin Elmi əsərləri, Tarix və fəlsəfə elmləri seriyası, Bakı, 1967, № 3, s. 87-93.
9.Əhmədov B.A. XVII əsrin birinci yarısında İngiltərənin Şərq siyasəti. Bakı: Nafta-press, 1998, 234 s.
10.Əlibəyov İ.V. Osmanlı dövründə Türkiyədə dövlət-iqtisadiyyat münasibətləri / Türkiyə Respublikası və Osmanlı dövləti. Türkiyə Cümhuriyyətinin 75 illiyi və Mustafa Atatürkün xatirəsinə həsr edilmiş elmi konfransın (Bakı, noyabr, 1998-ci il), Osmanlı imperiyasının 700 illiyinə həsr edilmiş elmi sessiyanın (Bakı, 7 may 1999-cu il) materialları. Bakı: Elm, 2000, s. 113-129.
222
11.Fərzəlibəyli Ş.F. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası (XV-XVI əsrlər). Bakı : Kür, 1999, 241 s.
11a.Gözəlova Y.H. IX-XII əsrlərdə Azərbaycanın beynəlxalq ticarət əlaqələri. Bakı: Elm, 2005, 160 s.
11b.Həsənəliyev Z. XVII əsrdə Səfəvi dövlətinin beynəlxalq əlaqələri. Bakı: Nurlan, 2007, 344 s.
12.İbrahimov C.M. Məşhur rus səyyahı Afanasi Nikitinin Azərbaycana səyahəti. (Oxunmuş mühazirənin steneoqramı). (Azərbaycan SSR Siyasi və elmi bilikləri yayan cəmiyyət). Bakı: 1956, 34 s.
13.Kalankatuklu Moisey. Albaniya tarixi. Mxitar Qoş. Alban salnaməsi. Müqəddimə, tərcümə, qeyd və şərhlər akademik Ziya Bünyadovundur. Bakı: Elm, 1993, 269 s.
14.Kruşinski Y.T. Xristian səyyahın tarixi. Səfəvilər dövlətinin süqutuna dair qiymətli ilkin mənbə. Farscadan tərcümə edəni və çapa hazırlayanı Şahin Fazil. Bakı: Azərnəşr, 1993, 102 s.
15.Qasımov X.S. Orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyəti. Bakı: Aspoliqraf, 2008, 448 s.
16.Quliyev Ə.S. XVI əsrin ortalarında Azərbaycan Səfəvilər dövlətində sənətkarlıq istehsalı (Mikel Membrenin «Səyahənamə»si əsasında) / Şah İsmayıl Xətai. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə və Siyasi-Hüquqi Tədqiqatlar İnstitutu və Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin təsis etdiyi «Şah İsmayıl Xətai» qrupunun birgə keçirdiyi IV elmi-praktiki konfransın materialları. Bakı: 2007, s.116-120.
17.Mahmudov Y.M. Səyyahlar Azərbaycana gəlir, Bakı: Gənclik, 1977, 140 s.
18.Mahmudov Y.M. İngilis səyyahı Azərbaycanda // Elm və həyat jurnalı, Bakı: 1977, № 8, s.32-33.
19.Mahmudov Y.M. Odlar yurduna səyahət. Bakı: Gənclik, 1980, 120 s.
20.Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələri (XV əsrin II yarısı-XVII əsrin əvvəlləri) / V.İ.Lenin adına APİ-nin 60 illiyinə həsr olunmuş elmi konfransın materialları. Bakı: APİ-nin nəşri, 1981, s. 246-247.
223
21.Mahmudov Y.M. Moskva kompaniyası. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, 10 cilddə, c.VII., Bakı: 1983, s.70-71.
22.Mahmudov Y.M. «Səyyahlar, kəşflər, Azərbaycan». Bakı: Gənclik, 1985, 186 s.
23.Mahmudov Y.M. Azərbaycanın Avropa ölkələrilə əlaqələri: Ağqoyunlu dövrü (XV əsrin II yarısı). Bakı: ADU, 1986, 91 s.
24.Mahmudov Y.M. Azərbaycan-Şərqlə Qərb arasında qızıl körpü. Azərbaycan diplomatiyası. Müstəqil elmi-kütləvi jurnal, Bakı: 1993, s.10-16.
25.Mahmudov Y.M. «Azərbaycan tarixi. İntibah dövrü». Bakı: Altay dünyası, 1996, 80 s.
26.Mahmudov Y.M. Azərbaycan diplomatiyası. «Azərbaycan diplomatiyası» jurnalının nəşri. Bakı: 1996 (müəyyən əlavələrlə 2006-cı ildə yenidən nəşr olunmuşdur). Berchet G. La Repubblica di Venezia e la Persia. – Torino: 1865, 289 s.
27.Məmmədova Ş.K. "Xülasət Ət-Təvarix" Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi. Bakı: Elm, 1991, 116 s.
28.Mirzəyeva E.Q. Orta əsr Azərbaycan şəhərlərində gömrük qaydalarına dair (XVI-XVII əsrlər) / Azərbaycan Gömrüyü: tarixi ənənələr və müasirlik. Müstəqil Azərbaycan Respublikasında Dövlət Gömrük Komitəsi yaradılmasının 15 illiyinə həsr olunur. Bakı: Elm, 2007, s.71-81.
29.Nemətova M.X. Şirvanın XIV – XV əsrlər tarixinin öyrənilməsinə dair (Epiqrafik abidələr əsasında). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, 1959, 142 s.
30.Nəcəfli T.H. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin tarixi müasir türk tarixşünaslığında. Bakı: Çaşıoğlu, 2000, 197 s.
31.Onullahi S.M. XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi. Bakı: «Elm», 1982, 278 s.
32.Pyer Davit. Dünya və ya onun dörd tərəfinin ümumi təsviri. Kornel Lö Brən. Moskoviya, İran və Şərqi Hind adalarına səyahət. Fransız dilindən tərcümə edən: Sayalı Əliyeva. Bakı: Nurlan, 2006, 88 s.+30.
33.Süleymanov Nizami. Səfəvi dövlətinin təsərrüfat həyatı. Bakı: Elm, 2006, 397 s.
224
34.Şardən Jan. Səyahətnamə. Fransız dilindən tərcümə edən Vaqif Aslanov. Bakı: Elm, 1994, 91 s.
35.Şklovski V.B. Səyyah Marko Polo. Bakı: Gənclik, 1973, 251 s.
36.Tehrani Əbubəkr. Kitabi – Diyarbəkriyyə. Fars dilindən tərcümə edən, ön söz, şərhlər və göstəricilərin müəllifi Rəhilə Şükürova. Bakı: Elm, 1998, 335 s.
37.Venesiyalılar Şah I Təhmasibin sarayında (Mikel Membre və Vinçenso Alessandri). İngilis dilindən tərcümə, ön söz, giriş və şərhlər AMEA-nın müxbir üzvü Oqtay Əfəndiyevindir. Bakı: Təhsil, 2005, 112 s.
38.Vəlixanlı N.M. Ərəb xilafəti və Azərbaycan. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1993, 153 s.
39.Vəzirov S.Ə., İsayev A.S. Bakı neft sənayesi: Təkamül tarixi, yeni faktlar, rəqəmlər. Bakı: Elm, 1998, 69 s.
40.Vilayəti Ə.Ə. Şah İsmayıl Səfəvi dövründə İranın xarici əlaqələr tarixi. Bakı: Əlhuda, 1998, s.421 s.
Türk dilində
41.Akgündüz Ahmed, Öztürk Said. 700. Yılında Bilinmeyen Osmanlı. Osmanlı Araştırmalar Vakfi. OSAV. İstanbul: 2000, 528 s.
42.Aktepe M.Münir. Osmanlıların Rumelide ilk fethettikleri çimbi kalası // Tarih Dergisi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat fakultesi, Cilt. 1, sayı.2, Mart 1950. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, s.283-308.
43.Aka İsmail. Diyarbakırda Akkoyunlu hakimiyeti // Türk Kulturü, Aylık dergi, Sayı.325, Yıl. XXVIII, Mayıs.1990, Ankara Üniversitesi Basımevi, s.296-303,
44.Aka İsmail. Selçuklu Sonrası Orta Doğuda Türk Varlığı. Genel Türk tarihi. 10 cilt, c.4., Editor Hasan Celal Yüzel, prof. dr. Ali Birinci. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara: 2002, s.315-350.
45.Atasoy Nurlan. Osmanlı ipekli kumaşları. Osmanlı Uygarlığı. 2 cilt, 2., Yayına hazırlayanlar: Halil İnalcık. Günsel Renda. TC Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ankara: 2004, s.760-787.
225
46.Aydüz Salim. XIV-XVI asırlarda Avrupa ateşli silah teknolojisinin osmanlılara aktarılmasında rol oynayan avrupalı teknisyenler (TAİFE-İ EFRENCİYAN) // Türk Tarih Kurumu, belleten, Cilt.LXII, Sa.235, Aralık, 1988. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, 1999, s.791-804.
47.Balkan Selva (Roma). Güney–Doğu Asiyada Osmanlı imperatorluğu etkileri // Türk kültürü, Sayı 439, yıl. XXXVII, Kasım, 1999, s.641-648.
48.Babinger Frans. Fatih Sultan Mehmed ve İtaliya. Türkçeye çeviren Bekir Sitki Baykal // Türk tarih kurumu, Bell, c.XVII, sayı: 65. Ankara: 1953, s.41-82.
49.Barkan Ömer Lütfi. Osmanlı devrinde Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan beye ait kanunlar. Tarih Vesikaları, Sayı: 2, Ağustos 1941, Cilt: 1, s.91-106.
50.Barkan Ömer Lütfi. Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan beye ait kanunlar. Tarih Vesikaları, Sayı: 3, Birinciteşrin, 1941, Cilt: 1, s.184-197.
51.Baykara Tuncer. İzmir şehri tarihi. Bornova-İzmir: EGE Universitesi Matbaası, 1974, 140 s.
52.Baykal Bekir Sitki. Uzun Hasanın osmanlılara karşı katı mücadeleye hazırlıkları ve Osmanlı-Akkoyunlu harbinin başlaması. Türkmen Akkoyunlu İmperatorloğu. Siyasal, Soysal ve Kültürel Tarihine İlişkin Makaleler Antolojisi. Hazırlayanlar: Necip Aygün Akkoyunlu, Dr.Adil Şen. Ankara: 2003, s.235-242.
53.Baykal Bekir Sitki. Fatih Sultan Mehmet-Uzun Hasan rekabetinde Trabzon meselesi. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Siyasal, Soysal ve Kültürel Tarihine İlişkin Makaleler Antolojisi. Hazırlayanlar: Necip Aygün Akkoyunlu, Dr.Adil Şen. Ankara: 2003, s.145-152.
54.Bilecik Gülberk. Fetihten sonra İstanbulda ticaret yapılarının gelişimi. Türkler. 20 cilt, 10., Editörler: Hasan Celal Güzel. prof. Dr. Kemal Çiçek. prof. Dr. Salim Koca. Yeni Türkiye yayınları. Ankara: 2002, s.764-770.
55.Bizbirlik Alpay. «Tereke Defterleri» ve Edirne Tereke Defterleri Üzerine Bir Deneme. Türkler. 20 cilt, 10., Editörler: Hasan
226
Celal Güzel. prof. Dr. Kemal Çiçek. prof. Dr. Salim Koca. Yeni Türkiye yayınları. Ankara: 2002, s.731-735.
56.Braudel Fernand. Akdeniz ve Akdeniz Dünyası. c.II. çev: M.Ali Kılıçbay. İstanbul: 1990, 752 s.
57.Brockelmann Carl. İslam Ulusları ve devletleri tarihi. Türkçeye çeviren. prof. Dr. Neşet Çağatay. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992, 511 s.
58.Bulut Mehmet. XVII. Yüzyılın ilk yarısında hollandalı tüccarların Osmanlı bölgelerindeki faaliyetleri. Osmanlı. 12 cilt, 3 c., İktisat. Editör: Güler Eren. Yeni Türkiye yayınları, Ankara: 1999, s.210-220.
59.Burian Orhan. Türk-İngilis münasibetinin ilk yılları // Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, cilt.IX, sayı: 1-2. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, Mart-Haziran 1951, s.1-17.
60.Burian Orhan. Türkiye hakkında dört ingilis seyahatnamesi // Türk Tarihi Kurumu, Belleten, Cilt: XV, Nisan.1951. Ankara: 1951, s.223-245.
61.Çağatay Neşet. Akkoyunlular. Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu. Siyasal, Soysal ve Kültürel Tarihine İlişkin Makaleler Antolojisi. Hazırlayanlar: Necip Aygün Akkoyunlu, Dr.Adil Şen. Ankara: 2003, s.43-50.
62.Çuvarlı Mustafa. Kapitülasyonların Mahiyeti ve Osmanlı Devletinin Yıkılışındakı Rolü // Türk Yurdu, Aralık 1999-Ocak 2000, Cilt 19-20 / sayı 148-149, 700-yılında osmanlı, s.156-164.
63.Dalsar Fahri. Türk sanayi ve ticaret tarihinde Bursada ipekçilik. İstanbul: 1960, 262 s.
64.Danişmend İsmail Hami. İzahlı Osmanlı Тarihi Kronolojisi 4-5. cilt.2. M.1513-1573. H.919-981, İstanbul: Türkiye yayın evi, 1971, 80 s.
65.Dirimtekin Feridun. İstanbulun Fethi. İstanbul: Belediye matbaası, 1949, 272 s.
66.Doğan Cahit. Kapitülasyonların siyasi ve iktisadi sepepleri // Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Yıl.: 2, Cilt. 2, Sayı. 7, Ağustos, 1980, s.127-166.
67.Eickhoff Ekkehard (Emeki Büyük elçi-Almaniya). 227
Akdenizdeki Osmanlı Deniz cephesi. (XVI-XVIII yüzyıl). Osmanlı. 12 cilt, I c., Siyaset. Editör: Güler Eren. Ueni Türkiye yayınları, Ankara: 1999, s.384-391.
68.Ekinçi İlhan. Kızıldenizin güneyinde rekabet-Şeyx Said ve Fersan adaları meselesi // Türk tarihi kurumu, Cilt: LXIX, Sa. 255, Ağustos, 2005, s.567-599.
69.Erdem İlhan, Mustafa Uyar. Akkoyunlular-Akkoyunluların Tarih Sahnesine Çıkışları ve Kökenleri. Genel Türk tarihi. 10 cilt, c.4., Editor Hasan Celal Yüzel, prof. dr. Ali Birinci. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.365-379.
70.Erşahin Seyfettin. Akkoyunlular. Siyasal, Külturel, Ekonomik ve Sosyal Tarih. Ankara: 2002, 317 s.
71.Ertaylan İsmail H. Trabzonun Fethi. Türkmen Akkoyunlu imperatorluğu. Ankara: 2003, s.153-172.
72.Giorgio Rota. Safevi İranı ile Venedik Cumhuriyeti Arasındakı Diplomatik İlişkilere Genel Bir bakış. Çeviren: Nasun Uslu. Türkler. 20 cilt, 6., Editörler: Hasan Celal Güzel. prof. Dr. Kemal Çiçek. prof. Dr. Salim Koca. Yeni Türkiye yayınları. Ankara: 2002, s.899-906.
73.Gögebakan Göknur. Döğu Anadolunun Osmanlı Hakimiyetine Girişi. Türkler. 20 cilt, 9., Editörler: Hasan Celal Güzel. prof. Dr. Kemal Çiçek. prof. Dr. Salim Koca. Yeni Türkiye yayınları. Ankara: 2002, s.459-467.
74.Gökbilgin M.Tayyib. XVI yüzyıl başlarında Trabzon livası ve Doğu Karadeniz bölgesi // Belleten, cilt XXVI, sayı 102 (Nisan 1962) den ayrıbasım. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, 1962, s.293-337.
75.Gudiashvili David. XV–XVII yüzyıllarda Türkiyede ipekli kumaş dokumacılığı. Osmanlı. 12 cilt, 3c., İktisat. Ankara: 1999, s.86-96.
76.Gündoğdu Abdullah. Osmanlılar ve Dünya ticareti. Osmanlı. 12 cilt, 3 c., İktisat. Yeni Türkiye yayınları. Ankara: 1999, s.45-50.
77.Gürsel Haluk F. Tarih boyunca Türk-Rus ilişkileri. İstanbul: 1968, 252 s.
78.Hakı Aydın. XVI yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı-Rus 228
ticari ilişkileri // Belgelerle Türk Tarhi dergisi, Aylık Tarih ve Kültür Dergisi, İstanbul "Menteş" Matbaası, Mayıs 1969, №20, s.29-40.
79.Hammer Joseph Von. Osmanlı tarihi. 2 cilt, cilt.II., çeviren Mehmet Ata. İstanbul: 1990, 534 s.
80.Hinz Valter. Uzun Hasan ve Şeyx Cüneyd. Türkmen Akkoyunlu imparatorluğu. Ankara: 2003, s.97-116.
81.Hoca Sadeddin Efendi. Tacüt-tevarih. 5 cilt, III c., Milli Egitim Basımevi. İstanbul: 1979, 390 s.
82.İbn Kemal. Tevarih-i Al-i Osman. VII defter. Ön söz, indeks ve içindekileri hazırlayan Dr. Şerafettin Turan. Ankara: 1954, 625 s.
83.İnalcık Halil. İstanbul Fethinin yakın sebepleri // Ankara Üniversiteti Dil ve Tarih – Coğrafya fakültesi Dergisi, c. XI, sayı: 2,3,4, Haziran–Eylul–Aralık. 1953. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, s.345-354.
84.İnalcık Halil. Mehmed II. İslam ansiklopedisi. c.VII. – İstanbul: «Maarif» basımevi, 1957, s.524.
85.İnalcık Halil. Bursa: XV asırda sanayi ve ticaret tarihine dair vesikalar // Türk tarih kurumu, belleten, Ankara, 1960, c. XXIV, sayı.93. s.45-102.
86.İnalcık Halil. Osmanlı imperatorluğu // Türk Dünyası Araştırmaları, 1994, Aralık. №93, s.145-175.
87.İnalcık Halil. Osmanlı tarihine toplu bir bakış. Osmanlı. 12 cilt, I., Siyaset. Editor: Güler Eren. Yeni Türkiye yayınları. Ankara: 1999, s.37-116.
88.İnalcık Halil. Osmanlı imparatorluğunun ekonomik ve sosyal tarihi. Editör Halil İnalcık ve Donald Quataert. I. Cilt: 1300-1600. Türkçeye çeviren Halil Berktay. Eren Yayıncılık, 2000, 496 s.
89.İnalcık Halil. Osmanlı imparatorluğu. Klassik çağ (1300-1600). Çevirən: Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı kredit yayınları, 2003, 285 s.
90.İnalcık Halil. Osmanlı Tarihinde Dönemler: Devlet-Toplum-Ekonomi. Osmanlı Uygarlığı. 2 cilt, 1., Yayına hazırlayanlar: Halil İnalcık. Günsel Renda. TC Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ankara: 2004, s.30-235.
91.İnalcık Halil. Siyaset, Ticaret ve Kültür Etkileşimi. Osmanlı 229
Uygarlığı. 2 cilt, 2., Yayına hazırlayanlar: Halil İnalcık. Günsel Renda. TC Kültür ve Turizm Bakanlığı. Ankara: 2004, s.1048-1089.
92.İslam ansiklopedisi. 30 cilt (davamı var), cilt.I., İstanbul: 1988, s.17-19.
93.İslam ansiklopedisi. 30 cilt (davamı var), cilt.5., İstanbul: 1992, s.108-117.
94.İslam ansiklopedisi. 30 cilt (davamı var), cilt.22., Türkiye Diyanet Vakfı. İstanbul: 2000, s.361-365.
95.İsmail Hacıfettah OĞLU. Kuruluşundan Fethine Trabzonun kısa tarihi ve fethi. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Ankara: 2003, s.117-126.
96.İzgüzer Ahmet Zeki. Osmanlı imparatorluğu tarafindan Avusturyaya verilen ticari imtiyazlara dair // Türk Dünyası Araştırmaları, Nisan 89. 59, 10 yıl, s.75-86.
97.Kalman Benda. Hristiyan Birliği ve XV asırda Osmanlı imperatorluğu–Macarıstan münasebetleri. Tarih Dergisi, Sayı: 28-29, 1974-1975, İstanbul Üniversitesi Edebiyat fakültesi matbaası, İstanbul, 1975, s.83-112.
98.Kavas Ahmet. Osmanlı Devletinin Afrika kitasında hakimiyeti ve nüfuzu. Osmanlı. 12 cilt, I c., Siyaset. Ankara: 1999, s.421-430.
99.Kılıç Remzi. Kanuni Sultan Süleymanın İrakeyn seferi (1533 -1535) öncesi Anadoluda ortaya çıxan bazı geişmeler // Türk Araştırma Enstitüsü. Türk Kültürü, Sayı, 442, Yıl. XXXVIII, Şubat, 2000, s.85-102.
100.Kırzıoğlu Fahrettin. Osmanlıların Kafkaz Ellerini Fethi (1451-1590). T.T.K. Yay. Ankara: 1993, 550 s.
101.Kitabçı Zekeriya. Osmanlıların Orta Afrika Politikası: askeri, ticari ve siyasi ilişkiler. Osmanlı. 12 cilt, I c., Siyaset. Ankara: 1999, s.411-420.
102.Konukçu Enver. Osmanlı-Akkoyunlu. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Ankara: 2003, s.279-306.
103.Köymen Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğunun kuruluşu // Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafiya Fakültesi Dergisi, Cilt: XV, Sayı: 1-3, Mart- Haziran-Eylul 1957. Ankara:
230
Türk Tarih Kurumu Basımevi,1957, s.97-191.104.Küçükdağ Yusuf. Osmanlı devletinin Şah İsmailin
Anadoluyu şiileştirme çalışmalarını engellemeye yönelik önlemeleri. Osmanlı. 12 cilt, 1., Siyaset. Yeni Türkiye yayınlar. Ankara: 1999, s.269-281.
105.Kütükoğlu Mübahat. XVIII yüzyılda İngiliz ve Fransız Korsanlık Hareketlerinin Akdeniz Ticareti Üzerindeki Etikileri // Belgelerle Türk Tarihi Dergisi (BTTD), Tertip-Baskı, Menteş Matbaası, Eylül 1968, №12, s.57-71.
106.Kütükoğlu Bekir. Osmanlı-İran siyasi münasibetleri. I. 1578-1590. İstanbul: Edebiyat Fakültesi matbaası, 1962, 232 s.
107.Mantaran Robert. XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlı imparatorluğu ve Asya ticareti // Çeviren: Zeki Akıkan. Türk Tarih Kurumu, Belleten, Cilt. LI, Sa. 201, Aralık 1987, Türk Tarih Kurumu basımevi, 1988, s.1433-1443.
108.Mantaran Robet. XVII. Yüzyılın ikinci yarısında Doğu Akdenizde ticaret, Deniz korsanlığı və gemiler kafileleri // Türk Tarih Kurumu, Belleten, Cilt: LXI, Sa, 203, Ağustos. 1988. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, 1988, s.685-695.
109.Memmedov Hüsamettin Karamanlu. XVI-XVIII. Yüzyıllar Osmanlı-Safevi savaşları. Osmanlı. 12 cilt, I c., Siyaset. Ankara: 1999, s.502-508.
110.Murphey Rhoades. Fatih Sultan Mehmet döneminde osmanlı iç ve diş siyaseti. Osmanlı. 12 cilt, I., Siyaset. Ankara: 1999, s.239-246.
111.Mükrimin Halil Yinanç. Akkoyunlular. Türkmen Akkoyunlu İmparatorluğu. Siyasal, Sosyal ve Kultürel Tarihine İlişkin Makaleler Antolojisi. Ankara: 2003, s.21-42.
112.Ocak Ahmet Yaşar. Osmanlı kaynaklarında ve Modern Türk tarihçiliğinde Osmanlı-Safevi münasibetleri (XVI-XVII yüzyıllar) // Türk Tarih Kurumu, belleten, cilt: LXVI, sayı.246, Ağustos 2002. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, 2002, s. 503-516.
113.Ortaulı İlber. Otlukbelne dair. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Ankara: 2003, s.307-308.
231
114.Özbaran Salih. Osmanlı imparatorluğu ve Hindistan yolu. Onaltıncı yüzyılda Ticaret Yolları üzerinde Türk-Portegiz Rekabet ve ilişkileri // Tarih Dergisi, İstanbul Universitesi Edebiyat Fakültesi, Sayı: 31, Mart 1977. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası,1978, s.66-146.
115.Öztuna Yılmaz.T. Başlanğıcından zamanımıza kadar Türküye tarihi. 12 cilt, c.4., İstanbul: Ticaret Matbaacılık Sanayii A.Ş. Matbaası, 1964, 285 s.
116.Öztuna Yılmaz.T. Başlanğıcından zamanımıza kadar Türkiye tarihi. 12 cilt, c.6., İstanbul: Ticaret Matbaacılık Sanayii A.Ş. Matbaası,1965, 285 s.
117.Öztuna Yılmaz. Türk ve Dünya tarihinde Fatih // Türk mecmuası, cilt:1, Sayı.2, sıra: 26, 1 mart 1967, yıl:3, s.16-22.
118.Öztuna Yılmaz. Kanuni Sultan Süleyman. Türk Büyükleri Dizisi: 117. Kültür Bakanlığı, 1989, 163 s.
119.Sarıtaş Mehmet. Osmanlıdan Cumhuriyete Geçişin Sosyo-Ekonomik Dinamikleri // Türk Yurdu, Aralık 1999-Ocak 2000, Cilt 19-20/sayı 148-149, 700-yılında osmanlı, s.88-96.
120.Sayılı Aydın. Üçüncü Muradın İstanbul Rasathanesindeki mücessem Yer küresi ve Avrupa ile kültürel temaslar // Türk Tarih Kurumu, belleten, cilt. XXV, 1961, sayı:99. Ankara, 1961, s.397-435.
121.Selahattin Tansel. Osmanlı kaynaklarına göre Fatih Sultan Mehmedin siyasi ve askeri faaliyeti. Ankara: 1953, Türk Tarih Kurumu basımevi, 1953. 356 s.
122.Selahattin Tansel. Trabzon Rum imperatorluğunun ortadan kaldırılması. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Ankara: 2003, s.243-248.
123.Selahattin Tansel. Fatihin Doğu siyaseti. Türkmen Akkoyunlu imperatorluğu. Ankara: 2003, s.173-188.
124.Soysal İsmail. Fransız ihtilalı. Türk–Fransız Diploması münasebetleri (1789 -1802). 2. Baskı. Ankara: Türk Tarih basımevi, 1987, 383 s.
125.Sümer Faruk. Çukur-ova tarihine dair araştırmalar (Fethten XVI yüzyılın ikinci yarısına kadar) // Tarih Araştırmaları dergisi, cilt.
232
1, sayı, 1. Ankara-1963: Ankara Universitesi basımevi, 1964, s.1-113.
126.Sümer Faruk. Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolu (Şah İsmail ile Halefleri ve Anadolu Türkleri). Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü yayınları. Tarih Dizisi №2. Güven matbaası, Ankara: 1976, 265 s.
127.Sümer Faruk. Akkoyunlular // Türk Dünyası Araştırmaları, 40.Şubat 1986, p.k. 94, Aksaray/İstanbul: 1986, s.1-38.
128.Şenel Sennur. Osmanlılarda Ticaret Anlayışı ve Ticaret Teşkilatında Yeni Bir Yapılanma: Hayriye Tüccarı. Türkler. 20 cilt, 10., Editörler: Hasan Celal Güzel. prof. Dr. Kemal Çiçek. prof. Dr. Salim Koca. Yeni Türkiye yayınları, Ankara: 2002, s. 736-743.
129.Tabakoğlu Ahmet. Osmanlı iktisadi yapısının ana hatları. Osmanlı. 12 cilt, 3 c., İktisat Editör. Güler Eren. Yeni Türkiye yayınları, Ankara: 1999, s.17-31.
129a.Tavernier J.B. XVII. Asır ortalarında Türkiye üzerinden İran’a seyahat. Çeviren: Ertuğrul Gültekin. İstanbul: Kervan kitabçılık basın sanayi ve ticaret A.Ş., 1980, 113 s.
130.Togan A.Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine giriş. Cilt I. En eski devirlerden 16 asra kadar. 3 Baskı. İstanbul: 1981, 537 s.
131.Toksoy Ahmet. Osmanlı Devletinin Kuruluşu ve Osmanlı-Erzincan İlişkileri // Türk Yurdu, Aralık 1999-Ocak 2000, Cilt 19-20/sayı 148-149, 700-yılında osmanlı, s.394-401.
132.Toksoy Ahmet. II Bayezid Döneminde Osmanlı-Safevi İlişkileri // Türk Yurdu, Aralık 1999-Ocak 2000, Cilt 19-20/sayı 148-149, 700-yılında osmanlı, s.416-419.
133.Turan Şerafettin. Venedikte türk ticaret merkezi. (Fondaco dei Turchi) // Türk Tarih Kurumu, Belleten, Cilt: XXXII, №126, Nisan. 1968. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, 1968, s.247-277.
134.Turan Şerafettin. Fatih Mehmet-Uzun Hasan mücadelesi ve Venedik. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Ankara: 2003, s.189-234.
135.Türk Ansiklopedisi: 33 cilt, cilt XXVIII., Ankara: Milli Egitim basımevi, 1980, s.339-358.
136.Tursun Bey. Koyluhisar ile Trabzonun fethi ve Uzun 233
Hasanın tedibi. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Ankara: 2003, s.127-128.
137.Uzunçarşılı İ.H. Karamanoğulları devri. Vesikalarından: İbrahim beyin Karaman imareti vakfiyesi // Türk Tarih Kurumu, bell, c.I, sayı.1. Ankara: 1937, s.156-143.
138.Uzunçarşılı İsmail Hakkı. Osmanlı tarihi. 4 cilt, III cilt., 2. Kısım. XVI yüzyıl ortalarından XVII yüzyıl sonuna kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, 1954, 656 s.
139.Uzunçarşılı İsmail Hakkı. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu devletleri. II Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu basımevi, 1969, 297 s.
140.Uzunçarşılı İ. Osmanlı Tarihi. 4 cilt, II cilt., İstanbulun fethinden Kanuni Sultan Suleymanın ölümüne kadar. Ankara: 1988, 756 s.
141.Ümit Koç. Klasik Dönem Anadolu Sanayii Üzerine Bir Degerlendirme (1500-1605). Türkler. 20 cilt, 10., Editörler: Hasan Celal Güzel. prof. Dr. Kemal Çiçek. prof. Dr. Salim Koca. Yeni Türkiye yayınları. Ankara: 2002, s.771-780.
142.Vallerşteein İmmanuel - Faruk Tavak. Osmanlı imparatorluğu, Akdeniz ve Avrupa Dünya ekonomisi (1560-1800). Osmanlı. 12 cilt, 3 c., İktisat. Ankara: 1999, s.202-209.
143.Veinstein Gilles. İtalyanlardan osmanlılara: Onaltıncı yüzyılda Kuzey Karadeniz kıyılarının durumu // Türk Dünyası Araştırmaları, ETAM A.Ş., Matbaa tezisleri, №95, Nisan 1995, s.152-166.
144.Yazqan Turan. Osmanlı zaferlerinin temeli: Ekonomi. Ustalar Konuşuyor. Ankara: Türk Edebiyatı vakfı yayınları, 2002, s.142-157.
145.Yılmaz Ömer Faruk. Fatih sultan Mehmed Han. Osmanlı yayınları. I. Baskı. İstanbul: Ağustos 2000, 402 s.
146.Yücel Yaşar. Fatihin Trabzonu fethi öncesinde Osmanlı-Trabzon-Akkoyunlu ilişkileri // Türk Tarih Kurumu, Cilt. XLIX, Sa.194, Ağustos, 1985, s.287-311.
147.Yücel Yaşar, Sevim Ali. Türkiye tarihi, III. Osmanlı dönemi (1566-1730). Ankara: 1991, 359 s.
234
148.Yücel Yaşar. Reformçu bir hükümdar Fatih Sultan Mehmed // Türk Tarih Kurumu, belleten, Cilt: LV, Sa.212, Nisan, 1991, s.79-86.
149.Yücel Yaşar. Fatihin Trabzonu fethi öncesinde Osmanlı-Trabzon-Akkoyunlu ilişkileri. Türkmen Akkoyunlu İmperatorluğu. Ankara: 2003, s.129-144.
150.Zaim Sabahaddin. Yükselme devrinde Osmanlı Devletinin iktisadi durumu. Osmanlı. 12 cilt, 3 c., Ankara: 1999, s.32-43.
Rus dilində
151.Абидова М.А. К истории внешней политики государства Ак-Коюнлу (Война с Турцией 1472-1473 гг.) / Труды Среднеазиатского государственного университета им. В.И.Ленина, Всеобщая история, Ташкент: Издательство САГУ, 1959, с. 47-53.
152.Агаджанов С.Г. Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI-XII вв. Москва.: Наука, 1991, 302 с.
153.Ализаде А.А. Социально-экономическая и политическая история Азербайджана XIII–XIV.вв. Баку: Издателство Акад. Наук Аз. ССР, 1956, 420 с.
154.Альтман М.М. Из истории торгово–дипломатических связей Москвы и Ширвана // Труды Института истории им. А.Бакиханова, Баку: Издательство АН Азербайджанской ССР, 1947, Т. I, с.150-166.
155.Английские путешественники в Московском государстве в XVI веке. Перевод с английского Ю.В.Готье. Л.: 1937, 306 с.
156.«Английское серебро XVI–XX веков: выставка. Москва-Ленинград. 1977. «Английское серебро XVI–XX веков из собраний Великобритании: каталог выставки: (Пер. с англ.). М.: Советский Художник, 1977, 64 с. ил.,14.
157.Анучин В.А. Географический фактор в развитии общества. М.: Мысль, 1982, 335 с.
158.Ахмедов Б.А. Третья экспедиция англичан в 235
государство Сефевидов (1565 - 1567 гг.) // Ученые записки Азербайджанского Государственного Университета, серия истории и философии, Баку: 1966, №8, с.90-97.
159.Ахмедов Б.А. Экспедиция 1579-1581 гг. и причины прекращения торговых сношений между Англией и Азербайджаном // Ученые записки АГУ, серия истории и философии, Баку: 1967, №3, с.87-93.
160.Ахмедов Б.А. Из истории торговых сношений Англии с государством Сефевидов (II половина XVI века). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук Азербайджанского Государственного Университета им. С.М.Кирова, Баку: Бакинский Государственный Университет, 1967, 30 с.
161.Ашрафян К.З. Средневековый город Индии XIII-середины XVIII века. М.: Наука, 1983, 230 с.
162.Ашурбейли С.Б. Баку в XVI-XVIII вв. по описанию путешественников // Изв. АН Азербайджанской ССР, 1947. №1, с.63-72.
163.Ашурбейли С.Б. «Сеяхат-наме» Эвлия Челеби как источник по изучению социально-экономической и политической истории городов Азербайджана в первой половине XVII века / XXV Международный конкурс востоковедов. Доклады делегации СССР. М.: Издательство восточной литературы, 1960, 11 с.
164.Ашурбейли .С.Б. Индийские купцы в средневековых городах Азербайджана и Ширвана // Журнал Народы Азии и Африки, 1964. №4, с.92-96.
165.Ашурбейли С.Б. Государство Ширваншахов (VI-XVI вв.). Баку: Элм, 1983. 341 с.
166.Ашурбейли С.Б. Экономические и культурные связи Азербайджана с Индией в средние века. Баку: Элм, 1990, 149 с.
167.Ашурбейли С.Б. История города Баку в период средневековья. Баку: Азербайджанское Государственное Издательско-Полиграфическое объединение, 1992, 401 с.
168.Байбуртян В.А. Армянская колония Новой Джульфы в 236
XVII веке. Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1969, 168 с.
169.Баладзори. Книга завоеваний стран. Арабский текст и перевод в извлечениях проф. П.К.Жузе. Материалы по истории Азербайджана: выпуск 3. перевод П.К.Жузе. Баку: Издательство общества обследования и изучения Азербайджана, 1927, 70 с.
170.Барбаро и Контарини о России (к истории итало-русских связей в XV в). Л.: Наука, 1971, 274 с.
171.Бартольд В.В. Мусульманский мир. Петроград.: Пг: Наука и школа, 1922, 93 с.
172.Бартольд В.В. Место прикаспийских областей в истории мусульманского мира. Общество обследования и изучения Азербайджана. Баку: 1925, 150 с.
173.Бартольд В.В. История изучения Востока в Европе и России. Лекции, читанные в Университете и в Ленинградском институте живых восточных языков. Ленинград. институт живых восточных языков. Издательство 2-ое. Л.: 1925, 317 с.
174.Бартольд В.В. Сочинения. Т.VI, М.: Наука, 1966, 784 с.175.Беленицкий А.М. К вопросу о социальных отношениях
в Иране в Хулагуидскую эпоху. с.112-128. // Советское востоковедение. V. Издательство Академии Наук СССР. М-Л.: 1948, 338 с.
176.Бессмертный Ю.Л. Феодальная деревня и рынок в Западной Европе XII– XIII веков. М.: Наука, 1969, 371 с.
177.Бессмертный Ю.Л. Жизнь и смерть в средние века. Очерки демографической истории Франции. М.: Наука, 1991, 235 с.
178.Бидлиси Шараф–хан ибн Шамсаддин. Шараф–наме. Пер., предисл., примеч. и прил. Е.И.Васильевой. В 2-х тт. Т. 2. М.: Наука, 1976, с.350.
179.Бодянский В.А. Бахрейн (к истории стран Персидского залива). М.: Наука, 1962, 161с.
180.Бродель Фернан. Материальная цивилизация. Экономика и капитализм XV – XVIII вв. В 3-х тт. Т.2. Игры обмена. Перевод с французского доктора исторических наук
237
Л.Е.Куббеля. Вступительная статья и редакция доктора исторических наук Ю.Н.Афанасьева. М.: Прогресс, 1988, 631 с.
181.Бродель Фернан. Материальная цивилизация. Экономика и капитализм XV– XVIII вв. В 3-х т. Т.3. Время мира. Перевод с французского доктора исторических наук Л.Е.Куббеля. Вступительная статья и редакция доктора исторических наук Ю.Н.Афанасьева. Москва.: Прогресс, 1992, 679 с.
182.Брукс М. Нефть и внешняя политика. Перевод с английского и вступительная статья И.Арсеньева. М.: Иноиздат, 1949, 174 с.
183.Бушев П.П. О русском посольстве в Иран в конце XVI столетия. // Журнал: Народы Азии и Африк, 1968, №2, с.55-63.
184.Бушев П.П. История посольств и дипломатических отношений русского и Иранского государств в 1586-1612 гг. (по русским архивам). М.: Наука, 1976, 478 с.
185.Веселовский Н.И. Памятники дипломатических и торговых сношений Московской Руси с Персией. В 3-х т. Том.I. СП.б.: 1890, 453 с.
186.Веселовский Н.И. Памятники дипломатических и торговых сношений Московской Руси с Персией. В 3-х т. Том II.СП.б.: 1892, 445 с.
187.Веселовский Н.И. Памятники дипломатических и торговых сношений Московской Руси с Персией. В 3-х т. Том. III. СПб.: 1898. 731 с.
188.Вторая записка Абу Дулафа. Институт народов Азии. Издание текста, перевод, введение и комментарии П.Г.Булгакова и А.Б.Халидова. М.: Наука, 1960, 110 с.
189.Гарсиа Санс Анхель. Экономика и Общество в ХVI-ХVII вв. История человечества. В 7-и томах. Т. V. (XVI-XVIII века). Под редакцией Питера Берка и Халила Инальчика. Юнеско: Издательский Дом Магистр-Пресс, 2004, с.131-142.
190.Гасанзаде Д. Г. Англо-Сефевидские отношения в конце XVI-начале XVII веков. (по материалам английских источников). Автореферат диссертации на соискание ученой степени
238
кандидата исторических наук Бакинского Государственного Университета, Баку: Бакинский Государственный Университет, 1991, 23 с.
190а.Гасанзаде Д.Г. Англо-Сефевидские отношения в конце XVI – начале XVII веков (по материалам английских источников). Баку: Издательство «Бакы Университети», 2007, 196 с.
191.Гасратян М.А., Орешкова С.Ф., Петросян Ю.А. Очерки истории Турции. М.: Наука, 1983, 294 с.
192.Гейдаров М.Х. Города и городское ремесло Азербайджана XIII–XVII веков: ремесло и ремесленные центры. Баку: Елм, 1982, 281 с.
193.Гейдаров М.Х. Социально-экономические отношения и ремесленные организации в городах Азербайджана в XIII-XVII вв. Баку: Элм, 1987, 211 с.
194.Гейдаров М. Х. Торговля и торговые связи Азербайджана в позднем средневековье. Баку: Елм, 1999, 168 с.
195.Гердер И.Ф. Идеи к философии истории человечества. перевод и примечания А.В.Михайлова. М.: Наука, 1977, 703 с.
196.Гусейнов А.Н. Азербайджано–русские отношения XV–XVII веков. Баку: Издательство Академии Наук Азербайджанской ССР, 1963, 238 с.
197.Гусейн Ф.А. Османо-Сефевидская война 1578-1590 гг. по материалам трудов османского летописца Ибрахими Рахимизаде. Баку: Нурлан, 2005, 214 с.
198.Данилов А.И. Проблема континуитета в историографии ФРГ // Вопросы истории. М.: 1981, №3, с.67-81.
199.Дживелегов А.К. Торговля на Западе в средние века. С-Петербург.: Издание Акционерного общества Брокгауз-Ефрон, 1904, 223 с.
200.Джидди Г.А. Средневековый город Шемаха в IX–XVII вв. (Историко-археологическое исследование). Баку: Элм, 1981, 174 с.
201.Достян И.С. Борьба сербского народа против турецкого ига. XV–начало XIX в.–М.: Наука. 1958, 195 с.
239
202.Еремеев Д.Е. На стыке Азии и Европы. Очерки о Турции и турках. М.: Наука, 1960, 236 с.
203.Зарин В.А. Запад и Восток в мировой истории ХIV-ХIХ вв. М.: Наука, 1991, 261 с.
204.Заходер Б.Н. История Восточного средневековья. (Халифат и Ближний Восток). М.: МГУ, 1944, 152 с.
205.Зевакин Е.С. Очерки по истории Азербайджана и Ирана XVI-XVIII веков. Баку, 1938 (Труды. Института Истории языковой литературы / АНССР Азерб. филиал, т.3 / 43). Ч.I. Экономические отношения России с Ираном и Азербайджаном во второй половине XVI и XVII веке. Баку: 1938, 147 с .
206.Зевакин Е.С. Персидский вопрос в русско-европейских отношениях XVII в. Без источника. Исторические записки. М.: 1940, №8, с.129-162.
207.Зелинский А.Н. Памир и Великий Шелковый путь // Народы Азии и Африки, 1976, №5, с.111-118.
208.Зомбарт Вернер. Современный капитализм. (Экономическая библиотека). Т.I. Введение, докапиталистическое хозяйство, исторические основы совреиенного капитализма. I-й полутом. М-Л.: 1931, 504 c.
209.Зоннештраль–Пискорский А.А. Международные торговые договоры Персии. М.: Изд. Московского института востоковедения им. Н.Нариманова при ЦИК СССР. М.: 1931, 254 с.
210.Зулалян М.К. Армения в первой половине XVI в. Канун-наме вилайета Эрзурум (Стамбул, архив управления при премьер-министре, номер дефтера А: 700). Дата-1540 г. (=947). М.: 1971, 126 с.
211.Ибрагимов Дж.М. Социально-экономический строй Азербайджана в ХV столетии / Труды Азербайджанского Государственного Педагогического Института им. В.И.Ленина. том. III. Баку: Издательство АПИ им.Ленина, 1957, с. 79-98.
212.Ибрагимов Дж.М. Феодальные государства на территории Азербайджана XV века. Баку: Издательство Азербайджанского Педагогического Университета, 1962, 112 с.
240
213.Иванов Н.А. Османское завоевание арабских стран (1516-1574). М.: Наука, 1984, 237 с.
214.Ивонин Ю.Е. Западная Европа и Османская империя во второй половине XV - XVI вв // Вопросы истории, 1982, №4, с.68-84.
215.Инальчик Халил. Европейцы в Западной Азии. История человечества. В 7-и томах. Том.V. ХVI-ХVIII века. Под редакцией Питера Берка и Халила Инальчика. Юнеско: Издательский Дом Магистр-Пресс, 2004, с.72-73.
216.История Востока. В шести томах. Под. редакцией Р.Б.Рыбакова. Том.III. Восток на рубеже средновековья и Нового времени (XVI–XVIII вв.). М.: Издательская фирма Восточная литература, РАН, 1999, 695 с.
217.История Грузии. Книга 1. (С древнейших времен до 60-х годов XIX в.), Главный редактор Н.А.Бердзенишвили. Тбилиси: Учпедгиз, 1962, 510 с.
218.История дипломатии. В 3-х томах. Том I. Под редакцией В.П.Потемкина. М.: ОГИЗ Соцэкгиз, 1941, 566 с.
219.История дипломатии. Составитель А.Лактинов. Ответственный редактор О.Ю.Клокова. Москва.: Издательство Москва, 2005, 943 с.
220.История СССР (Под редакцией А.Л.Сидорова) М.: Соцэкгиз, 1959, 768 с.
221.История человечества. Всемирная история. В 9-и томах. VII том. Западная Европа. I часть. Под общей редакцией д-ра Г.Гельмольта. С-Петербург.: Книгоиздательское товарищество «Просвещение», 1903, 7 рота, 20, 575 с.
222.История Швеции. Ред коллегия: А.С.Кан (отв. ред. и др). М.: Наука, 1974, 719 с.
223.Карпов С.П. Трапезундская империя и западноевропейские государства в XIII–XV вв. М.: Издательство Московского Университета, 1981, 231 с.
224.Карпов С.П. Трапезундская империя и государства Европы в XIII - XV вв. Автореферат диссертация на соискание ученой степени кандитата исторических наук. М.: Издательство
241
Московского Университета, 1974, 23 с.225.Карпов С.П. Итальянские морские республики и южное
Причерноморье в XIII–XV вв. Проблемы торговли. М.: Издательство Московского Университета, 1990, 336 с.
226.Китай и соседи в древности и средневековье. А.А.Бокщанин. Очерк Китайско-Индийских связей (с древности до XVI в). М.: Наука, 1970, 272 с.
227.Книга Марко Поло. Перевод со старофранцузского текста И.П.Минаева. М.: Географгиз, 1955, 376 с.
228.Книга Орудж бека Байата-Дон Жуана Персидского. Перевод с английского, введение и комментарии Октая Эфендиева и Акифа Фарзалиева. Баку: Язычы, 1988, 215 с.
229.Корелин М.С. Важнейшие моменты в истории средневекового папства. СП.б.: Издательство Брокгауз и Эфрон, 1901, 154 с.
230.Костомаров Н.И. Очерк торговли Московского государства в XVI-XVII столетиях. Историческая монография, 2-ое издание. СП.б.: 1889, 359 с.
231.Кострин К.В. Нефть в Московском государстве в XVI–XVII веках // Известия высших учебных заведений «Нефть и газ», №4, Баку, 1962, с.115-119.
232.Котов Ф.А. Хожение купца Федота Котова в Персию. Ответственный редактор А.А.Кузнецов. М.: Наука, 1958, 109 с.
233.Краткая Еврейская Энциклопедия. Общество по исследованию еврейских общин. Еврейский Университет в Иерусалиме. В 7-и томах (продолжение следует). Том 6. Иерусалим: 1992, с.891-892.
234.Крымский А.Е. История Турции и ее литературы. Т.I. От вознокновенения до начала расцвета. (Труды по востоковедению, издаваемые Лазаревским институтом восточных языков). Выпуск 28, А. М.: 1916, 279 с.
235.Куканова Н.Г. Очерки по истории русско - иранских торговых отношений в XVII - первой половине XIX века. Саранск: Мордовское книжное издательство, 1977, 286 с.
236.Кулишер И.М. Лекции по истории экономического быта 242
Западной Европы. Часть II. Издание XI, переработанное. Петроград.: Центральное кооперативное издательство «Мысль», 1922, 359 с.
237.Кулишер И.М. История экономического быта Западной Европы. 8-ое издание. т.1. М.-Л.: «Мысль», 1931, 322 с.
238.Курбанова Ч.А. Место азербайджанского шелка-сырца в торговой борьбе Англии и Голландии с Испанией за вывоз шелка через порты Персидского залива (первая половина ХVII века.) // Изв. Ан Аз.ССР. сер. ист. философ. и права, 1981, №2, с.56-65.
239.Курбанова Ч. А. Шелк Азербайджана в торгово-дипломатических отношениях Сефевидского государство со странами Европы в I половине XVII в. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Баку, 1984, 28 с.
240.Лангенбек В. История мировой торговли. Перевод Ф.Капелюшя. Предисловие проф. Д.П.Боголенова. М–Л.: Госуд. Изд-во, 1-ая образцовая тип. в Москве, 1927, 155 с.
241.Луццатто Дж. Экономическая история Италии. Античность и средние века. М.: Издательство иностранной литературы, 1954, 456 с.
242.Мамедов С.А. Азербайджан по источникам XV-первой половины XVIII вв. Баку: Элм, 1993, 240 c.
243.Махмудов Я.М. К вопросу о взаимоотношениях государств Аккоюнлу и Сефевидов с европейскими странами (II половина XV-начало XVII века) // Статья первая. "Известия" АН Азерб. ССР, Серия ист., философии и права, Баку, 1987, №3, с.32-42.
244.Махмудов Я.М. К вопросу о взаимоотношениях государств Аккоюнлу и Сефевидов с европейскими странами (II половина XV-начало XVII века) // Статья вторая. "Известия" АН Азерб. ССР, Серия ист., философии и права, Баку, 1987, №4, с.128-132.
245.Махмудов Я. М. Взаимоотношения государств Аккоюнлу и Сефевидов с западноевропейскими странами (II
243
половина XV-начало XVII века). Баку: Издательство Бакинского Университета, 1991, 262 с.
246.Мейер М.С. Новые явления в социально - политической жизни Османской империи во второй половине XVII-XVIII вв. (155-186). Османская империя. Система государственного управления, социальные и этнорелигиозные проблемы. Сборник статей. М.: Наука, 1986, 252 с.
247.Месхиа Ш.А., Цинцадзе Я.З. Из истории русско-грузинских взаимоотношений (X-XVIII вв.). Перевод с грузинского С.Серебрякова. Тбилиси.: Заря Востока, 1958, 147 с.
248.Минорский В.Ф. История Ширвана и Дербенда X-XI веков. М.: Наука, 1963, 265 с.
248а.Мирзоева Е.Г. Городское управление Азербайджана (XI-XIII). Баку: Нурлан, 2002, 155 с.
249.Миклухо-Маклай. Н.Д. К вопросу о налоговой политике в Иране при Шахе Аббасе I (1587-1629) // Советское Востоковедение VI. М-Л.: Издательство АН СССР, 1949, с.348-355.
250.Мнацаканян М.О. Колониализм и его исторические формы. М.: Наука, 1976, 238 с.
251.Мотылев. В.Е. Экономические причины и последствия Великих географических открытий. Лекции по курсу «История народного хозяйства зарубежных стран». Москва.: Соцэкгиз, 1957, 21 с.
252.Мотылев В.Е. Экономическая история зарубежных стран. Эпоха домонополистического капитализма. Курс лекций. М.: Соцэкгиз, 1961, 399 с.
252а..Муганлинский Р.А. Азербайджанские государства XV-XVI вв. в английской историографии. Баку: Издательство Бакинского Университета, 1998, 168 с.
253.Мустафаев Ш.М. Восточная Анатолия от Аккоюнлу к Османской империи. М.: Издательская фирма «Восточная литература РАН, 1994, 223 с.
254.Мюллер. А. История Ислама с основания до новейших времен. Перевод с немецкого. Под редакцией прив-доцента
244
Н.А.Медникова. том.III. С.- Петербург.: Издание Л.Ф.Пантелеева, 1896, 448 с.
255.Никитин А. Хождение за три моря Афнасия Никитина в 1466-1472 гг. М- Л.: Издательство Акад. Наук СССР (Ленингр. отделение), 1948, 227 с.
256.Никифоров В.Н. История стран Азии и Африки. в "HISTORI AMUNDI" // Журнал: Народы Азии и Африки, 1963, №2, с. 98-117.
257.Олеарий Адам. Подробное описание путешествия гольштинского посольства в Московию и Персию в 1633, 1636 и 1639 гг. (пер. с нем. об-во истории и древностей Российских при Московском Университете). М.: Университетская типография, 1870, 1033 с.
258.Олеарий Адам. Описание путешествия в Московию и в Персию и обратно. Перевод А.М.Ловягина. СП.б.: Изд. А.С.Суворина, 1906, 582 с.
259.Олтаржевский В.П., Бейдина Т.Е., Воронкова Г.А. Английская Ост-Индская компания в XVII веке. Иркутск: Издательство Иркутского Университета, 1988, 172 с.
260.Османская империя и страны Центральной, Восточной и Юго-Восточной Европы в XV-XVI вв. (И.Б.Греков, С.Ф.Орешкова, Г.Г.Литаврин и др.). Отв. ред.И.Б.Греков. М.: Наука, 1984, 301 с.
261.Османская законоположения восточно-анатолийских областей, восходящие к Узун Хасану Ак–Коюнлу. Ш.М.Мустафаев. Восточная Анатолия от Ак-Коюнлу к Османской империи. Приложение №1. М.: Издательская фирма Восточная литература, РАН, 1994, с.149–185.
262.Осокин М.Г. Зарождение буржуазной экономической мысли в Англии в начале XVII в. Англия в эпоху абсолютизма. Под.ред.проф. Ю.М.Сапрыкина. Из- во. Москов. Уни-та, 1984, 198 с.
263.Петров А.А. Морские внешнеторговые отношения: Экономика и право. Учебное пособие. Всесоюзный юридический заочный институт. М.: ВЮЗИ, 1989, 115 с.
245
264.Петров А.М. Азиатско-Западноевропейский торговый баланс в средние века // Ближний и Средний Восток. Товарно-денежные отношения при феодолизме. М.: Наука, 1980, с.178-192.
265.Петров П.И. Об одном редком источнике по истории Сефевидов // Советское востоковедение, Издательство Академии Наук СССР, 1956, № 1, с.111-120.
266.Персидские документы Матенадарана. Указы. Выпуск второй (1601-1650 гг.). Составил А.Д.Папазян. Научно-исследовательский институт древних рукописей «Матенадаран»а при совете Министров Армянской ССР. Ереван: Издательство Академии Наук Армянской ССР, 1959, 593 с.
267.Петрушевский И.П. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI-начале XIX вв. Л.: Издательство Ленинградского государственного ордена Ленина университета имени А.А.Жданова, 1949, 383 с.
268.Петрушевский И.П. Государства Азербайджана XV века. Азербайджан в XVI-XVII веках. Сборник статей по истории Азербайджана. Выпуск I. Баку: Издательство АН Азербайджанской ССР, 1949, 310 с.
269.Пигулевская Н.В., Якубовский А.Ю., Петрушевский И.П., Строева Л.В., Беленицкий Л.М. История Ирана с древнейших времен до конца XVIII в. Л.: 1958, 390 с.
270.Пийримяэ.Х.А. О влиянии балтийской торговли на процесс генезиса капитализма в Западной Европе (конец XVI–XVII в.). Проблемы генезиса капитализма. К Международному конгрессу экономической истории в Ленинграде в 1970 г. Сборник статей. М.: Наука, 1970, 522 с.
271.Пирлинг О. Россия и Папский престол. перевод В.Потемкина. Кн.1-2. М.: «СФИНКС», 1912, 452 с.
272.Полиевктов М.А. Европейские путешетвенники XIII–XVIII вв. по Кавказу. Тифлис: Академия Наук СССР. Научно-исследовательский институт Кавказоведения имени академика Н.Я.Марра. 1935, 222 с.
273.Поло Марко. Путешествие. Перевод со 246
старофранцузского И.П.Минаева. Л.: Гослитиздат, 1940, 316 с.274.Поло Марко. "Книга Марко Поло". Перевод со
старофранцузского текста И.П.Минаева. Москва.: Географгиз, 1956, 376 с.
275.Полянский Ф.Я. Экономическая история капиталистических стран. Курс лекций. Вып.II. М.: Издательство Московского Университета, 1981, 139 с.
276.Поршнев Б.Ф. Франция, английская революция и европейская политика в середине XVII века. М.: Наука, 1970, 384 с.
277.Поршнев Б.Ф. Тридцатилетняя война и вступление в нее Швеции и Московского государства. М.: Наука, 1976, 433 с.
278.Проферансов Н.И. Венеция.–Большая Советская Энциклопедия. Гл. ред. О.Ю.Шмидт. Изд. 1–е. В 65-и томах. Т. 10. 1928, с.193-194.
279.Путешественники об Азербайджане. Том I. Под редакцией Э.М.Шахмалиева. Баку: Издательство Академии Наук Азербайджанской ССР, 1961, 499 с.
280.Рагимов А.В. Бакинский клад. Материальная культура Азербайджана. Выпуск III. Баку: Издательство АН Азерб. ССР, 1953, с.98-126.
281.Рахмани А.А. Тарих-и Алам Арай-и Аббаси как источник по истории Азербайджана. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Баку, изд-во Ака. Наук Аз-ой ССР, 1959, 24 с.
282.Рахмани А.А. «Тарих-и алам арайи Аббаси» как источник по истории Азербайджана. Баку: Издательство АН Азерб. ССР, 1960, 191 с.
283.Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке (1590-1700 годы). Баку: Элм, 1981, 237 с.
284.Рутенбург В.И. Италия и Европа накануне нового времени. Л.: Наука, 1974, 323 с.
285.Сванидзе А.А.Средневековый город и рынок в Швеции XIII–XV вв. М.: Наука, 1980. 360 с.
286.Сванидзе А.М. Из истории торговли города Трапезунда 247
в XVI–XVII вв. (203-211). Османская империя: государственная власть и социально–политическая структура. М.: Наука, 1990, 336 с.
287.Сванидзе М.Х. Турецко-иранское отношения в 1613-1619 гг. и Грузия. (с.186-200). Османская империя, система государственного управления, социальные и этнорелигиозные проблемы. Сборник статей. М.: Наука, 1986, 252 с.
288.Сведения путешественников об Азербайджане. Под редакцией Э.М.Шахмалиева. Том I. Составил З.И.Ямпольский. Баку: АН Азерб. ССР. 1958, 399 с.
289.Семенов В. Библиотека иностранных писателей о России. СП.б.: 1836, с.96.
290.Семенова Л.А. Орден кармелитов как орудие проникновения европейцев в Иран (по материалам "Хроники кармелитов"). // Ближний и Средний Восток. Сборник сатей. М.: Наука, 1962, с.94-109.
291.Сентеш Т. Третий мир. Проблемы развития. М.: Прогресс, 1974, 460 с.
292.Сказкин С.Д. Из истории социально–политической и духовной жизни Европы в средние века. Материалы научного наследия. М.: Наука, 1981, 293 с.
293.Смирнов Н.А. Россия и Турция в XVI–XVII вв. В 2-х томах. Т. I. Учёные записки. Выпуск 94. М.: Издание МГУ, 1946, 159 с.
294.Смирнов Н.А. Россия и Турция в XVI-XVII вв. В 2-х томах. Т.II. Ученые записки. Выпуск. 94. М.: Издание МГУ, 1946, 174 с.
295.Смит Адам. Исследование о природе и причинах богатства народов. М.: Издательство Социально-экономический литературы, 1962, 683 с.
296.Смит Адам. Исследование о природе и причиниах богатства народов. (Книги I-III.). Ответственный редактор академик Л.И.Абалкин. М.: Наука, 1993, 569 с.
297.Соболев Н.Н. Очерки по истории украшения тканей. М–Л.: Аъадемиа. 1934, 433 с.
248
298.Соколов Н.П. Образование Венецианской колониальной империи. Издательство Саратовского университета, 1963, 540 с.
299.Стрейс Я.Я. Три путешествия. Перевод Э.Бородиной. Редакция А.Морозова. Огиз–Соцэкгиз, 1935, 415 с.
300.Сыромятников Б.И. Очерк истории русской текстильной промышленности. В связи с историей русского народного хозяйства. Иваново-Вознесенск: Основа, 1925, 91 с.
301.Тарле Я.В. История Италии в средние века. С-Петербург.: Типография Акц. общ. Брокгауз-Ефрон, 1906, 197 с.
302.Тойнби А.Дж. Постижение истории. М.: Издательская группа Прогресс, культура, 1996, 605 с.
303.Томара М. Экономическое положение Персии. Министерство Финансового Департамента. Торговли и мануфактуры. СПб.: 1895, 172 с.
304.Туманович Н.Н. Европейские державы в Персидском заливе в 16-19 вв. М.: Наука, 1982, 188 с.
305.Удальцов А.Д. Курс всеобщей истории. Средние века. Италия в XIII–XV вв. (Стенограмма). М.: 1940, 16 с.
306.Успенский Ф.И. Очерки из истории Трапезунтской империи. Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1929, 160 с.
307.Фазлуллах Рашид-ад-Дин. Джами-ат-Таварих (Сборник летописей). Составитель научно-критического текста на персидском языке Абдулкерим Али оглы Ализаде. В 3-х томах. Том. III. Баку: Издательство Академии Наук Азерб. ССР, 1957, 360 с.
308.Фарзалиев Акиф. Южный Кавказ в конце XVI века. Османо-сефевидское соперничество. СПб.: Издательство С-Петербургского Университета, 2002, 152 с.
309.Фехнер М.В. Торговля русского государства со странами Востока в XVI веке. М.: Госкультпросветиздат, 1956, 120 с.
310.Фионова Н.А. Венецианские купцы на английском рынке XV века. Англия XV-XVII вв. Проблемы разложения феодализма и генезиса капитализма. Издание ГГУ. Межвузовский сборник. Горький: Издание ГГУ, 1981, с. 52-64.
249
311.Хабиб Ирфан. Колониализм. История человечества. Том. V. (XVI-XVIII века). Под редакцией Питера Берка и Халила Инальчика. Юнеско. 2004. Издательский Дом Магистр-Пресс, 2004, с.63.
312.Хазанов А.М. Исторические корни португальского колониализма. Формирование португальской колониальной империи в Африке (XV-XVI вв.). Борьба за освобождение португальских колоний в Африке (1961-1973). М.: Наука, 1975, 302 с.
313.Хитцель Ф. Османская империя. М.: Вече, 2006, 377 с.314.Хождение за три моря Афанасия Никитина в 1466–1472
гг. М-Л.: Изд.Академии Наук СССР, 1958, 284 с.315.Цыпурина Г.И. Торговля Англии с Левантом во второй
половине XVI в. Англия XV-XVII вв. Проблемы разложения феодализма и гензиса капитализма. Межвузовский сборник. Горький: Издание ГГУ, 1981, 127 с.
316.Цыпурина Г.И. Английская дипломатия в османской империи во второй половине XVI в. Англия в эпоху абсолютизма. Под редакцией проф. Ю.М.Сапрыкина. М.: Издательство Московского Университета, 1984, 198 с.
317.Черняк Е.Б. Вековые конфликты. М.: Международные отношения, 1988, 398 с.
318.Шаркова И.С. Россия и Италия: торговые отношения XV-первой четверти XVIII вв. Под редакцией Члена-корр. АН СССР В.И.Рутенбурга. Л.: Наука, 1981, 207 с.
319.Шаскольский И.П. Русская морская торговля на Балтике в XVII в. (Торговля со Швецией). Санкт–Петербург.: Наука, 1994, 188 с.
320.Шахмалиев Э.М. Европейские путешественники в Азербайджане в XVI веке. Тезисы докт. дисс. Баку, Из. и тип. АГУ 1947, 7 с.
321.Шахмалиев Э.М. Дипломатические отношения Испании с Сефевидским государством во второй половине XVII века // «Ученые записки» Азербайджанского Государственного Университета им. С.М.Кирова, 1955, №7, с.117-127.
250
322.Шахмалиев Э.М. К вопросу о времени начала упадка Венеции // «Ученые записки» Азербайджанского Государственного Университета им. С.М.Кирова, 1955, № 9. с.117-125.
322а.Шильтбергер И. Путешествие по Европе, Азии и Африке с 1394 года по 1427 год. Баку: Элм, 1984 85 с.
323.Экономические связи между Россией и Швецией в XVII веке: АН СССР. Интитут истории СССР. Редкол.: А.Аттман. Ф.И. и др. Москва-Стокгольм: Наука, 1978, 295 с.
324.Экономические связи между Россией и Швецией в XVII веке. Академия Наук СССР. Институт Истории СССР, Ленинградское отделение. Редактор выпуска доктор И.П.Шаскольский. Том I. М.: 1981, 187 с.
325.Эфендиев О.А. Образование азербайджанского государства Сефевидов в начале XVI века. Баку: Элм, 1961, 208 с.
326.Эфендиев. О.А. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. Баку: Элм, 1981, 306 с.
Ukrayna dilində
327.Кримський Агатангел. История Туреччини. Киев: Издательствово АН УССР, 1924, 226 с.
İngilis dilində
328.Ashraf Ahmad. Historical Obstorical to the Development of a Bourgeoise in Iran. Studies in the Economic History of the Middle East. Edited by M.A.Cook. Oxford: 1970, 526 p. (p.308-333).
329.Ashtor E. Spice price in the near east in the 15 th century // Jurnal of the Royal Asiatic Society, London, 1976, № 1, p. 26-41.
330.Barkan O.L. The Price Revolution of the Sixteenth Century: Turning Point in the Economic History of the Middle East // international Journal of the Middle East Studies., London, 1975, №1, vol.6, 359 p.
251
331.Bausani Alessandro. The Persians from the earliest days to the 20-th century. Translated from the Halian by J.B.Donne. London: 1971, 180 p.
332.Boxer C.R. Portuguece and Spanish Rivalry in the Far East during the 17 th century // Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland with which is incorporated., The Society of Bibical Archaeology, London, 1946, Parts 3*4, W.1, p.150-164.
333.Davis Ralph. Engilish imports from the Middle East 1580-1780. Studies in the Economic history of the Middle East. From the rise of islam to the present day. Edited M.A.Cook. London: Oxford, 1970, 526 p (p.193-206).
334.Early Voyages and Travels to Russia and Persia by Anthony Jenkinson and other Englishmen. Ed. By E.Delmar Morgan and C.H.Coote. vol.1.-New-York. Махмудов.Я.М.Взаимоотношения государст Аккоюнлу и Сефевидов с западноевропейскими странами (II пловина XV-начало XVII века). Баку: Издательство Бакинского университета, 1991, 262 с.
335.Early Voyages and Travels to Russia and Persia by Anthony Jenkinson and other Englishmen. Ed. By E.Delmar Morgan and C.H.Coote. vol.2.-New-York. Махмудов.Я.М.Взаимоотношения государств Аккоюнлу и Сефевидов с западноевропейскими странами (II пловина XV-начало XVII века). Баку: Издательство Бакинского университета, 1991, 262 с.
336.Frye Richard N. IRAN. London: Allen & UNWINLTD, 1954, 126 p.
337.Ghirshman Roman., Minorsky Vladimir., Sanghvi Ramesh. Persia the immortal kingdom. Photography by William Mac Quity. London: 1971, 224 p.
338.Gregorin Vartan. Minorities of Isfahan: The Armenian community of Isfahan 1587-1722 // Iranian Studies. Studies on Isfahan. Part II. Summer-Autumn., 1974, Numbers 3-4, Volume VII, p. 652-680.
339.Haas William S. Iran. Columbia University press. New York: 1946, 273 p.
340.Hess Andrew C. The Ottoman conquest of Egypt of the 252
sixteenth-Century (1517) World WAR // International journal of Middle East Studies, Cambridge University press., 1973, №1, Vol.4, January, 1973, p. 55-76.
341.Inalcik H. Ottoman Policy and administration in Cyprus After the Conquest. Анкара: Аййылдыз матбаасы А.Ш.,1969, 23 p.
342.Inalcik H. Capital Formation in the Ottoman Empire // Journal of Economic History, XXIX (1969), p.109-110.
343.Inalciк H. The Ottoman Empire. The classical Aqe 1300–1600. Istanbul: 1973, 285 p.
344.Inalcik H. The Ottoman Economic Mind Aspects of the Ottoman Economy. Studies in the Economic History of the Middle East. From the rise of islam to the present day. Edited by M.A.Cook. Oxford University Prees. New York: Toronto, 1970, 526 p (p.207-218).
345.Islamic Society and the West. A Study of the Impact of Western Civilization on Moslem Culture in the Near East by H.A.R.Gibb and Harold Bowen. Part II. Oxford University Press. London-New York: Toronto, 1957, 285 p.
346.Jennings Ronald C. Urban popolation in Anatolia in the sixteenth century: a study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum // International Journal of Middle EAST Studies., Cambridge University press, January, 1976, №1, vol.7, p. 21-57.
347.Juan R.I. Cole. Rival Empires of Trade and imami shiism in Eastern Arabia. 1300-1800. May // International Journal of Middlee East., Cambridge University press, 1987, №2, Vol. 19, p. 177-203.
348.Kennedy Paul. The Rise and Fall of the Great Powers. Economic Change and Military Conflict from 1500 to 2000. New York: «Random House», 1987, Vintage books, 679 p.
349.Labib Subhi. The era of Suleyman the Magnificent:Crisis or Orientation // International Journal of Middle East Studies., Cambridge University. Press, 1979, №4, Vol.10, November, p. 435-451.
350.Lybyer Albert Howe. The Government of The Ottoman Empire in the time of Suleyman the Magnificent, PH.D. New York:
253
Russell, 1966, 349 p.351.Minorsky V. The Middle East in Western politics in the 13-
th, 15-th and 17-th centuries. London: 1940, (p.427-461), 37 p.352..Minorsky V. The poetry of Shah Ismail I. Vol X. Part, 4,
1942, p. (1006a-1059a).353.Minorsky V. Shaykh Bali-efendi on the Safavids.
Cambridge, 1957, 450 p, 16 səh. çıxarış.354.Ramazani Rouhllah K. The Foreign policy of Iran. A
Developing Nation in World Affairs. 1500-1941. The University Preess of Virginia, First Published, 1966, p.13 – 17, 330 p.
355.Reid James J. Tribalism and Society in Islamic Iran 1500-1629. Printed in the United states of America. Copyright 1983 by The Regents of the University of California, 220 p.
356.Savory Roger. Iran under the Safavids. Cambridge University press, 1980, 277 p.
357.Savory Roger M. Studies on the history of Safawid Iran. "Very Dull and Arduous Readin g". A Reappaisal of Hte History of Shah Abbas the Great by Iskander Beg Munshi. Hamdard islamicus, Quarterly Journal of the Hamdard National Foundation, Pakistan, III. no.1. Karachi. 1980. (p.19-37). London: Variorum reprints, 1987, 191 p.
358.Seyf Ahmad. Silk Production and Trade in Iran in the Nineteenth Century // Iranian Studies, Journal of the society for Iranian Studies, Winter-Spring, 1983, Numbers 1-2, Volume XVI, p. 51-71.
359.Sykes Percy. A History of Persia. London: 1921, vol.II, 340 p.
360.Sykes Percy. Persia. Oxford at University press, 1922, 184 p.361.Tadhkiratal-Muluk. A Manual of Safavid Administration.
Translated and explained by V.Ninorsky. London: 1943, 218 p. +130.362.The Origins of Western Economic Dominance in the Middle
East Mercantilism and the Islamic Economy in Aleppo, 1600-1750, by Bruce Masters, New York, 1988 // Jurnal:Middle East Studies Assocition., Bulletin, 1988, №2, Volume 22, December, 312 p.
363.The Oxford history of India. From the Earliest Times to the 254
end of 1911 by Vincent A. Smith. C.I.E. Second edition revised and continued to 1921. Oxford: At the clarendon press, 814 p.
364.The Cambridge history of Iran. The Timurid and Safavid Periods. edited by Peter Jackson. Cambridge University press, 1986, volume 6, 1087 p.
365.The Volume of Iranian Raw Silk Exports in the Safavid Period. By Eamund M.Herzig. Deparment of Middle Eastern Studies University of Manchester // The journal of the society for Iranian Studies., 1992, Numbers 1- 2, volume 25, p. 61-79.
366.Veinten G. From the Italians to Ottomans: The Case of the Northern Black Sea Coast in Sixteenth Century // Mediterramlean Historical Review. 1986, number. 2, 4, Voluma 1, Desember, p. 221-237.
367.Wilson Arnold T. The Persian gulf an historical sketch from the earliest times to the beginning or the 20-th century. Oxford: Clarendon press, 1928, 274 p.
368.Woods John E. The Aqquyunlu clan, confederation empire: A study in 15th / 9 th century Turky-Iranian politics. Minneapolis. Chicago: Bibi Islamica, 1976, 348 p.
Fransız dilində
369.Braudel Fernan. La Mediterranee et le monde medilerraneen a L'epoque de Philippe II. Paris: 1949, 1160 p.
370.Barkan Omer Lutfi. Fernand Braudel. La Mediterranee et le monde mediterraneen a Vepoque de Philippe II // Türkiye Mecmuası, İstanbul Üniversitesi, - Türkiyat Enstitüsü tərəfindən çıxarılır, Osman Yalçın matbaası, 1953, Cilt.X, 1951–53, 412 p.
370a.Chardin J. Voyages de M.Lechevalier Chardın, en Perse, Etavtres Lieux Del’orient. Tome, second, contenoint le voyagede Paris a Ispahan, seconde partie, qui comprend levoyage de Mingrelie a Tauris. Voyage de Monsieur le Chevaller Shardin de Paris a Ispahan. Amsterdam: Chez Jean Louis Delorme, MDCCXI-1711, 334 p.
371.Verlinden Charles. Le commerce en mer noire des debuts de l`poque Byzantine au Lendemain de la conquete del`egypte par les
255
Ottomans (1517) / XIII Международный конгресс исторических наук. Доклады Конгресса. Том.I. часть четвертая. Москва, 1973, p.218-230.
İtalyan dilində
372.Berchet Guglielmo. La Repubblica di Venezia e la Persia. Tipografia G.B.Paravia E comp. Torino: 1865, 293 p.
373.Minorsky Vladimir. Storla dell I`ran islamico. Estratto dale «civil ta dell` oriente». Gherar do casini editore-Roma: 1956, vol.I, p. 461-513.
Fars dilində374. . محمد ترجمه اول، جلد فارسى، خليج ويلسون آرنولد
: فرهومند، مطبعه تهران ص 230، 1310سعيدى، .375. . محمد ترجمه دوم، جلد فارسى، خليج ويلسون آرنولد
: آميد، مطبعه تهران ص 148، 1317سعيدى، . 376.. . مر از ايران سياسى و اجتماعى تاريخ طاهرى القاسيم گابو
تهران، عباس، شاه مرگ تا ص 1347،456تيمور ديد .377 از صفوى (ايران اوروپيان سفرنامهاى ،)1722-1502گاه
تهران، ورهرام، رضا غالم دكتر خالصه و ص 166، 1364ترجمه . 378.. : . جهان، تبريز صفريه، زمان در ايران احمد ،1340تاجبخش
ص 416 379.. : . بزر ستاد تهران صفوى، دوره در ايران نظام بيانى گخانبابا
ص 592، 1353ارتشتاران، . دكتر ..380 ترجمه سفرنامه، شش ايران، در ونزيان سفرنامهاى
تهران، منو اميرى، ص 482، 1349چهر هوشن .381 الرضا . عبد ايران، خارجى روابت تاريخ مهدوى گ
سپهر،: چاپخانه ص 332، 1349تهران .اصغر .382 تعليق و تصحيح و مقدمه با اسماعل، شاه آراى علم
: كتاب، نشر و ترجمه بنياد تهران صاحب، ص 31+708، 1349منتظر . 383. : . تهران عباسى، آراى عالم تاريخ تركمان بيك اسكندر منشى
سنگى، ص 768، 1314چاپ .384.. . زند فلصفى الله چهارم، نصر جلد اول، عباس شاه گانى
256
كيهان،: ص 348، 1341تهران 385. . زند فلصفى الله :نصر تهران دوم، جلد اول، عباس شاه گانى
ص 404، 1343كيهان، .386.. . انتشارات ايران، خارجى سياست فلصفى الله نصر
تهران، دانش ص 320، 1342گاه
Dilavar AzimliCommercial relations of Azerbaijan with West
European countries and Turkey (II half of the XV - I half of the XVII centuries)
S U M M A R Y
More than twenty years have passed since the time Azerbaijan gained its independence. During this period fundamental changes have taken place in a number of areas of science as well as in history. The independent history not dependent on any ideology began to develop in our country. Today we can say proudly that the history science of our Motherland getting over the borders of the former Soviet empire makes Azerbaijan to be known all over the world.
One of the periods of our domestic history to be reviewed is the period of medieval history. This period is a golden epoch for the statehood of Azerbaijan. The period that is overviewed covers the second half of the XV- the first half of the XVII century. During this period, the Azerbaijani Aghgoyunlu and the Azerbaijani Safavi states were in power in the territories of Azerbaijan. In the monograph their commercial relations with Western Europe and on the basis of these relations the mutual relations with the Ottoman Empire is considered. In the research for the first time was stated the significant role of economic factors in the interrelations of Azerbaijan and the Ottoman Empire, and was noted that in the root of these conflicts stood this factor. The second factor was the political one. The author put forward a number of innovations relating to trade beginning
257
from the remote China, the Black Sea, Caspian Sea, the Gulf of Iran, and stated that all the sultans and padishahs of the East through possessing the trade in these areas in their hands tried to take the entire Europe under their control. Thus, they would also possess the political control of the whole world. However, in the period covering from the second half of the XV century till the first half of the XVII century events changing the future order of the world took place in the international arena. Europeans “discovered” a new way to get outlet to the Indian trade. This rare event known in the history as the “Great geographical discoveries” played an exceptional role in the future destiny of Europe. Europe so far considered as the economically poorest region of the world in terms of foreign trade was directly dependent of the Eastern countries. And supremacy in the Eastern trade belonged to Italian city-states. Europeans were compelled to buy Eastern goods, as well as spices considered for a long time precious as gold, in the prices fixed by Italian city-states.
Monopolist position of Italian city-states and their policy for increasing prices in this area rather concerned Europeans and forced them to think about ways to solve the problem. Just at that period the seizure of Constantinople by the Ottoman (1453) rather strained the situation. Eastern trade routes passed to the hands of the Ottoman. In order to control the foreign trade the Ottoman applied a new tax system. The heavy blows were delivered on the traditional trade of Italian city-states in the East. Spices too rose in price. At that period, spices were not only used as food products, it was also used in medicine and warfare in Europe. The economic development taking place in the life of European countries forced the Western states to outlet directly to the East by all means.
There were three powerful empires in the East at that time: the Aghgoyunlu Empire (1501) replaced later by the Safavi Empire, the empire of the Ottoman and the Empire of Egyptian Mameluke. These states were fighting for supremacy in the
258
East. Each of them tried to keep control over the trade relations with Europe. The Aghgoyunlu-Ottoman, the Ottoman-Safavi struggle was much more severe. Over this period the Egyptian Mameluke Empire were at decay.
Thus, the events occurring in the international arena since the second half of the XV century led to serious changes in Europe and in the Middle East. Divided into two camps the European countries were following the political line differing sharply from each other with regard to relations towards the countries of the East. To one of this camps were included the states that were out of the ocean trade and the economic factor was the main in their relations with Azerbaijan. For the states belonging to the second camp political factor was the main in their relations with Azerbaijan. Using the states in the territories of Azerbaijan they tried to efface the Ottoman Empire from the stage of history.
The consolidation of the Portuguese in the Gulf of Iran almost put the Azerbaijan Safavi Empire that replaced the state of Aghgoyunlu under the trade blockade. The Ottoman Sultan who tried to capture completely the “Silk Road” strived to eliminate the Safavi Empire which he considered the greatest threat for his empire. Not satisfied with this the Ottoman Sultan was going to carry out the great military plan to seize the traditional trade route – Volga-Caspian sea way which was playing an important role in trade relations of the Safavi with Europe, as well as international trade centers of the time – Kazan and Astrakhan.
In this case, the Ottoman seizing the Red Sea trade would have possess all the Caspian trade. If here also add the Ottoman’s claims for the Gulf of Iran the Ottoman Empire’s intentions to be the empire of the world trade could become true. As we can see, these interests were colliding with the interests of the Safavi shahs. Because the Safavi shahs also were going to expand their borders to Europe by seizing control on the trade means in the entire Eastern world. Namely this purpose
259
forced them to begin negotiations with the European states which were against the Ottoman Empire. At that time, the European states which were out of ocean trade in terms of economic factor were directly interested in the relations with the Safavi Empire. Safavi shahs also were interested in the deepening of these relations. Therefore, in the XVI century, the Safavi shah gave extensive trade privileges to the English who had begun the trade relations with the Safavi state through the Volga-Caspian route.
These events that took place in the international arena rather aggravated the political situation in Europe and speeded them to be formed in alliance in the region. As a result, the thirty-year war took place in Europe (1618-1648). The thirty-year war in reality was one of the facts of clashes for economic supremacy of the European states.
These events had a significant impact on Ottoman-Safavi relations. Wars for supremacy between the Ottoman and Safavi empires having lasted with intervals for more than two hundred years shattered the economic and political life of the two Turkish states. Considered the advanced states of the world in the course of the XVI and in the first half of the XVII centuries these empires fell into the period of decay namely because of this reason. We must not forget that the collapse of economy speeds up the political decay of the state. Therefore, to study the reasons of the economic decay of these empires that existed in the Middle Ages is of particular importance for us. These states possessing great economic and military potential besides the exceptional role in the life of medieval Europe had the historical role as well in the formation of a new world order that were beginning to be settled down there. The existence of these empires contributed to the formation of a new system in the European world. Specifically, the global and regional scale processes taking place in Europe was in favor of the states which desired about the New World order after the thirty-year war. The treatment of the problem from this aspect favors us in
260
clarification the reasons for social and economic development of Europe that in the Middle Ages had restored its economic situation at the expense of rich potential of the East after the collapse of the “ancient Europe”, the disturbance of the balance existing in the international world and the emergence of the West in the first place. In this period the life in Europe is characterized by the highest development of economic relations. During this period the trade network expanded and involved the different strata of society. Trade became a significant factor not only in the social and economic, as well as in the political development of a number of states, began to determine the nature of international relations.
The result of these reasons was unsuccessful for both Turkish Empires of the East. Ottoman-Safavi wars that took place for the economic interests created crises in the region. And this later caused the region to become the arena of clashes for economic and political interests of Europe and neighboring Russia (in the early XVIII century). A similar policy towards the East is still continuing in various ways. Simply the power centers have changed. In this regard, to investigate the history of the Middle Ages more deeply in terms of current processes is one of the important issues. We consider the historical period that we mentioned above for the sake of achieving successes in diplomacy of independent Azerbaijan state must be within the scope of special interest.
Дилавар АзимлиТорговые связи Азербайджана со странами Европы и Турция (вторая половина XV-первая половина XVIIвв.).
Р Е З Ю М Е
261
Азербайджанский народ уже более 20-ти лет живет в условиях политической независимости. В течение этого времени произошли коренные изменения и в исторической науке Азербайджанской Республики. В стране развивается независимая историческая наука, которая не подвергается идеологическому давлению.
Сегодня мы с гордостью можем утверждать, что ныне Отечественная историческая наука знакомить мировую общественность с богатой, многовековой, славной историей азербайджанского народа.
Средневековый период в процессе эволюции нашего Отечества является одним из периодов, требующих нового подхода и пересмотра. Средневековье – «золотой период» в истории азербайджанской государственности. Объектом монографического исследования является торговые связи Азербайджана со странами Европы со второй половины XV столетия до конца первой половины XVII века, место и роль Османской империи в процессе эволюции этих взаимосвязей. В течение этих 200 лет на исторических территориях нашей страны существовали азербайджанские государства Аккоюнлу и Сефевидов. В монографии исследуются торговые связи государств Аккоюнлу и Сефевидов со странами Запада и их взаимоотношения с Османской империей на почве этих связей. В исследовательском труде впервые в отечественной исторической науке доказывается, что значительную роль во взаимоотношениях азербайджанских государств с Османской империей сыграл торгово-экономической фактор, в основе всех аккоюнлинско-османских и османо-сефевидских противоречий лежал именно этот фактор. Только после торгово-экономического фактора следовал политический.
В данной монографии выдвинут ряд новых соображений по поводу истории дальневосточной, китайский, черноморской, каспийской торговли, значения
262
Персидского залива в международной торговой сети указанного исторического периода. Автор на основе первоисточников и научной литературы пришел к такому выводу, что все султаны и падишахи исследуемого периода стремились занять монопольную позицию в торговле стран Востока со странами Европы. Они считали, что монопольная позиция, тотальный контроль над торговыми путями и операциями на огромном географическом пространстве обеспечат им политическую гегемонию и таким образом, они смогут диктовать свои политические условия любому сопернику, противнику.
Со второй половины XV века до первой половины XVII столетия на международной арене произошло события, кардинально изменившие миропорядок, открылись новые перспективы в развитии мировой торговли. Европейцы «открыли» новый морской путь для торговли с Индией, имеющей несметные, сказочные богатства. Это уникальное событие, вошедшее в историю человечества под названием « Великие географические открытия», сыграло исключительную роль в дальнейшей судьбе европейских народов. До этого исторического события Европа считалась экономически бедным, отсталым регионом мира и в торговом отношении европейские страны непосредственно зависели от стран Востока.
А господствующие позиции в торговле со странами Востока принадлежали итальянским городам-государствам Аппенинского полуострова (Венеция, Флоренция, Генуя, Неаполь). В течение долгого времени европейцы были вынуждены покупать восточные товары, в том числе пряности, считающиеся дороже золота, по ценам, определяемым, назначаемым именно правящими кругами итальянских городов-государств. Монопольная позиция итальянских городов-государств в торговле со странами Востока и политика повышения цен этих государств на
263
восточные товары очень беспокоили остальных европейцев, вынуждали их искать пути решения сложнейших проблем.
В 1453 г. Османский султан Мехмед Фатех (Покоритель) покорил Константинополь (который был переименован в «Стамбул»). Это событие еще более обострило международную обстановку. В новой международной ситуации в ущемленном положении оказались также итальянские города-государства. Торговые пути Востока перешли в руки Османской империи. Для полного контроля над внешней торговлей, османский султан применил новую пошлинную систему. Таким образом, традиционной восточной торговле итальянских городов-государств были нанесены тяжелые удары. Слишком подорожали цены на пряности.
В исследуемый период пряность являлось не только продуктом питания. Европейцы использовали пряности также в медицине и в военном деле. В этот период в экономической жизни ряда стран Европы наблюдался подъем.
Возросший экономический потенциал вынуждал западные страны всеми средствами искать пути к непосредственным торговым связям со странами Востока.
В исследуемый период на Востоке существовали три сильные империи: империи династий Аккоюнлу (до 1501 г.) и Сефевидов, Османская империя и держава мамлюков Египта. Эти государства вели серьезную борьбу за гегемонию на исламском Востоке. Каждая из этих империй стремилась контролировать торговые связи восточных стран со странами Европы. Особой остротой отличались аккоюнлинско-османские и османо-сефевидские отношения. Держава мамлюков Египта переживала в этот период упадок.
События, происходившие на международной арене со второй половины XV столетия, привели к серьезным изменениям в социально-экономической, политической,
264
идейной, культурной жизни стран Востока и Европы. Главы европейских государств разошлись во мнениях и области решения «торгового вопроса» . Европа распалась на два лагеря. В первую группу входили европейские государства, оставшиеся в стороне от морской (океанической) торговли. В торговых взаимоотношениях этих государств с Азербайджаном основным фактором являлся экономической. Отношения государств Европы, входивших во вторую группу, с Азербайджаном, опирались на политический фактор. Эти европейские государства старались противопоставить, столкнуть азербайджанские государства с Османской империей и тем самым стереть Османскую державу с военно-политической, исторической сцены.
Вскоре португальцы укрепились в Персидском заливе и держава Сефевидов почти оказалась в положении торговой блокады. Османский султан Гануни Сулейман (1520-1566) намеревался польностью захватить древний, выгодный, традиционный «шелковый путь» и считал, что основным препятствием на этом пути является империя Сефевидов. Он решил, что для устранения этой опасности необходимо сокрушить, разрушить державу Сефевидов.
Османский султан Сулейман Гануни не довольствовался этим. Он был намерен также претворить в жизнь огромный стратегический план. Города Казань и Астрахань в исследуемый период являлись традиционным центрами международной торговли на Волжско-Каспийском пути, играли значительную роль в торговых отношениях Сефевидов со странами Европы. Османы захватившие акваторию Красного моря и контролирующие международную торговлю в этом регионе, в случае успешной реализации этого плана, стали бы хозяевами всей каспийской торговли. Османский султан претендовал и на Персидский залив и в случае реализации этих претензий,
265
Османская имрерия превратилась бы в мировую торговую империю.
Устремления османских султанов сталкивались с амбициями сефевидских шахов. Сефевидские правители также стремились взять под свой контроль все средства торговли стран Востока со странами Европы и расширить территории своей империи до границ европейских государств. Именно это цель вынуждала сефевидских шахов пойти на антиосманские переговоры с европейскими странами. Европейские страны, оставшиеся в стороне от морской (океанической) торговли, также под воздействием экономического фактора были заинтересованы в непосредственных связах с Сефевидской империей. И сефевидские шахи стремились углубить связи с европейскими странами. Поэтому англичане налаживающие торговые связи с Сефевидским государством Волжско-Каспийским путем в начале XVI столетия, получили широкие торговые льготы от сефевидского шаха.
События, происходившие на международной арене, еще более обострили политическую ситуацию в Европе: на континенте ускорился процесс конфронтации государств, в результате этой конфронтации произошла Тридцатилетняя война (1618-1648). В действительности, эта война была одним из проявлений борьбы государств Европы за экономическое господство континенте.
Происходившие события оказали серьезное влияние и на османо-сефевидские отношения. Войны, продолжавшиеся с перерывами более 200 лет, сокрушили экономическую и политическую жизнь обоих тюркских государств. Эти империи, являвшиеся с начала XVI века до конца первой половины XVII столетия передовыми государствами мира, именно после этого разрушительного противостояния пришли в упадок. Общеизвестно, что развал экономики любого государства (особенно средневековой империи) приближает также его распад.
266
Поэтому было особо важным исследование экономических причин распада этих огромных империй, существовавших в период средневековья. Это государства, имевшие богатый экономический и военный потенциал, играли исключительную роль и в жизни средневековой Европы. Они сыграли также историческую роль в процессе формирования Нового мирового порядка, который начался на европейском континенте. Существование этих империй дало толчок формированию новой общественно-политической, культурной, торгово-экономической системы в странах Европы. Процессы, происходящие в глобальном и региональном масштабах, были в интересах государств, желавших после Тридцатилетней войны возникновения и утверждения Нового мирового порядка. Подход к проблеме с этой точки зрения способствует выяснению причин социально-экономического развития Европы, которая после распада «античной Европы» улучшала свое экономическое положение за счет богатого потенциала Востока, причин нарушения равновесия на международной арене, выдвижения Запада в процессе «исторического сорев-нования» с Востоком.
Европейская жизнь рассматриваемого исторического периода характерна высоким развитием экономики. В этот период торговая сеть в европейских странах значительно расширилась, эта сеть захватила различные слои общества. Торговля превратилась в силу, сыгравшую значительную роль не только в социально-экономическом, также в политическом развитии. Торговля начала определять характер международных связей.
Результаты вышеуказанных причин были негативными для обоих тюркских империй. Османо-сефевидские войны, происходившие за удовлетворение экономических интересов, амбиций, привели к кризисам в регионе. А это обстоятельство превратило регион впоследвтвии в арену политико-экономического противостояния Европы и
267
соседней России (с начала XVIII века). Аналогичная политика ведется различными средствами в отношении восточных стран и в современный период. Изменились только силовые центры. И с точки зрения современности одной из важнейших научных вопросов является более глубокое исследование истории Средневековья.
Считаем, что во имя достижения новых диплома-тических успехов независимой Азербайджанской Респуб-лики рассматриваемый, исследуемый нами исторический период всегда должен быть в центре особого внимания не только историков-медиевистов…
AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu268
Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur
Layihənin rəhbəri, elmi redaktoru və ön sözün müəllifi:
Yaqub MahmudovƏməkdar elm xadimi, Dövlət mükafatı Laureatı,
AMEA-nın müxbir üzvü,Professor
Rəyçilər:
Tofiq Nəcəflitarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Xeyirbəy Qasımovtarix üzrə fəlsəfə doktoru
Əzimli Dilavər. Azərbaycanın Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri və Türkiyə (XV əsrin II yarısı - XVII əsrin I yarısı). Bakı, “Təhsil”, 2012, 282 səh.
269
Related Documents
