AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYI AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETI

ZOOBAYTARLIQ V MT ŞÜNASLIQ ƏƏ ƏƏFAKÜLT SI Ə

YOLUXMAYAN X ST LIKL R KAFEDRASI Ə Ə ƏMÜHAZIR NIN MÖVZUSU:Ə

Baytarlıq tədbirlərinin iqtisadi effektliyinin təyini üsulları

MÜHAZIRƏÇI: dosent Əliyev Rəşid Museyib oğlu

G nc -2009ə ə

Aparılan baytarlıq tədbirləri nəticəsində qarşısı alınan zərərin hesablanması.

Aparılan baytarlıq tədbirlərinin nəticəsində iqtisadi səmərəliliyin təyini.

Hər bir manata sərf edilən xərclərə görə əldə edilən gəlir.

Baytarlıq mütəxəssislərin əmək məhsüldarlığı.

Baytarlıq təbabəti haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu. Bakı, 1995.

Səfərov İ.B, Məmmədov T.–Baytarlıq işinin təşkili və iqtisadiyyatı. Maarif, 1977.

. .- ШайхамановМХ Организация и . экономика ветеринарного дела

, 1987. Москва

Yoluxan v ə yoluxmayan xəstəliklər zamanı aparılan profilaktiki, müalic , ə sağlamlaşdırma v ə baytar-sanitar tədbirləri sayəsind əmüəyyən səmər ə alınır. Qarşısı alınan zərər hər bir başa xəstəlik nəticəsind ə dəyən zərər v ə xəstəlik əmsalını, təsərrüfatda olan həssas heyvanın miqdarına vurulur v ə xəstəlikdən dəyən cəmi zərəri çıxarılması il əmüəyyənl şə ir. Təsərrüfatlarda heyvanlar arasında müşahid ə edilən xəstəliklərin l ğə v edilməsind ə profilaktiki v ə sağlamlaşdırma tədbirlərinin aparılması nəticəsind ə qarşısı alına biləcək iqtisadi zərəri (Qz1) bu düsturla hesablanır.

1.Qz1=Mü x Əx1 xƏz1-Z Burada: Qz- qarşısı alınan ümumi zərər, manat; Mü- təsərrüfatda olan həssas v ə ya hesabda duran heyvanların

ümumi miqdarı, baş; Əx1- xəstəlik əmsalı; Əz1- bir baş xəstələnmiş heyvana gör ə zərər əmsalı, manat; Z- faktiki iqtisadi zərərin cəmi, manat. Məsəl 1ə . Təsərrüfatda olan 316 baş buzovdan 64 başında kolibakterioz aşkar edilmiş,

onlardan 8 başı ölmüşdür. Xəstəlik əmsalı 0,20 (64:316) v ə ya xəstələnm 20% ə olmuşdur. Hər bir başa dəyən zərər əmsalı təsərryfat üzr 25,4 ə manata bərabərdir ki, xəstəlikdən dəyən cəmi zərər 815,4 manatdır.

Qarşısı alınan zərər: Qz1=316 x 0,20 x 25,4 -915,4 = 789,88 manat

Məsəl 2ə . Kolxozda qoyunlar arasında brüsellyoz aşkar edildi. Qoyunçuluq fermasında 15350 baş qoyun saxlanır ki, xəstəlik əmsalı 0,27 olmuşdur. Brüsellyozlu heyvanlar çıxdaş edilib kəsim ə göndərilmişdir.

Xəstəlik nəticəsind ə hər bir başa düşən zərər əmsalı 14,5 manat olmuşdur ki, təsərrüfata bir il müddətind 15853 ə manat iqtisadi zərər dəymişdir. Aparılan sağlamlaşdırıcı tədbirlər sayəsind ə faktiki qarşısı alınmış zərər:

Qz1= 15350 x 0,27 x 14,5 – 15853= 44242,25 manat olmuşdur. Müalic ə tədbirlərinin aparılması sayəsind ə qarşısı alınan iqtisadi zərər (Qz2, Qz3)

xəstəliklər nəticəsind ə heyvanlar arasında ölüm, məcburi kəsim v əməhsulların itirilməsi sayəsind ə aşkar edilən iqtisadi zərər, faktiki zərərin nisbətin ə gör ə təyin edilir.

Qarşısı alınan zərəri bu düsturla hesablanır: Qz2=Mx x Əə x Ck x Q-Z Qz3=Mx x Əə xƏz2 + Mc x Əz3+ Mx x Əm x Əz4-Z Burada: Qz2- qarşısı alınan zərərin pulla ifadəsi, manat; Mx- xəstələnmiş heyvanların sayı, baş; Mc- xəstəlikdən sağalmış heyvanların sayı, baş; - Əə letallıq əmsalı; Ck- orta hesabla bir baş heyvanın canlı kütləsi, kq; Əm- məcburi kəsim əmsalı; Əz2-hər bir baş ölmüş heyvana dəyən zərər əmsalı, manat; Əz3- hər bir baş xəstəlikdən sağalmış heyvana dəyən zərər əmsalı, manat; Əz4- hər bir baş məcbüri kəsilmiş heyvana dəyən zərər əmaslı, manat; Q- bir kq canlı kütlənin satış qiyməti, manat; Z- faktiki cəmi iqtisadi zərər, manat.

Məsələ 1. Təsərrüfatda il ərzində 135 baş 4-5 aylıq buzovlarda bronxopnevmoniya aşkar edildi. Orta hesabla hər bir başın canlı kütləsi 96 kq, hər bir kq canlı kütlənin satış qiyməti 1,65 manat olmuşdur. Ölüm əmsalı 0,17; xəstəlikdən dəyən cəmi zərər 1295,4 manat olmuşdur.

Qz2= Mx x Əə x Ck x Q – Z= 135 x 0,17 x 96 x 1,65-1295,4= 2339,88 manat zərərin qarşısı alışmışdır.

Məsələ 2. Donuzçuluq fermasında 185 baş çoşqada bronxopnevmoniya aşkar edildi. Onlardan 25 başı öldü, əmsal 0,14 (25:185); hər bir baş ölmüşdən dəyən zərər əmsalı 28,4 manat, xəstəlikdən sağalmış çoşqanın hər bir başından dəyən zərər əmsalı 5,6 manat olmuşdur. Xəstələnmiş çoşqalardan 18 başı məcbüri kəsilmişdir, əmsal (18:185) hər bir başda məcburi kəsimdən dəyən zərər əmsalı 9,5 manat, xəstəlikdən dəyən cəmi zərər 685,6 manat olmuşdur.

Onda aparılan müalicə tədbirləri sayəsində: Qz3=185x0,14x28,4+142x5,6+185x0,098x9,5-685,6=1017,4 manat zərərin qarşısı alınmışdır. Məsələ 3. Kökəltmə birliyində 5 il müddətində 1146 buzovda (285+273+263+157+168),

orta hesabla bir ildə 229 başda bronxopnevmoni-yaya tutulmuşdur. 5-6 aylıq buzovun miqdarı birlikdə orta hesabla ildə 1348 (1120+1210+1340+1460+1610) baş, xəstəlik əmsalı 0,17 (229:1348) olmuşdur. 5 ildə xəstələnmiş buzovların 172 başı (38+36+41+26+31) orta hesabla ildə 34,4 başı (172:5) ölmüşdür, onda ölüm əmsalı 0,15 (34,4:229), hər bir baş ölmüşdən zərər əmsalı 72,2 manat və xəstəlikdən sağalmışda isə 16,15 manat, xəstəlikdən dəyən cəmi zərər 2735 manat olmuşdur.

Qz3=229x0,15x72,2+195x16,15+229x0x0-2735=3191,57 manat zərərin qarşısı alınmışdır. Rayon üzrə qeyri-salamat təsərrüfatlarda hər hansı xəstəliyi ləğv edilməsi nəticəsində

qarşısı alınan iqtisadi zərərin (Qz4) hesablanmasında bu düsturdan istifadə edilir. 4. Qz4= (Mü x Əx2-Mx) x Əz1 Burada: Qz4-rayon üzrə qarşısı alınan cəmi zərər, manat; Mü- ümumi həssas heyvanın sayı, baş; Əx2-rayon üzrə xəstəlik əmsalı; Mx – xəstələnmiş heyvanların sayı, baş; Əz1-bir baş xəstələnmiş heyvana görə zərər əmsalı, manat.

Məsələ: rayonun ərazisində olan heyvandarlıq təsərrüfatlarında aparılan diaqnostiki müayinələr nəticəsində 816 baş qaramalda vərəm aşkar edildi. Rayon üzrə 48000 baş qaramal var ki, xəstəlik əmsalı 0,0153; hər bir baş xəstələnmişdə dəyən zərər əmsalı 193,5 manat olmuşdur.

Rayon üzrə aparılan profilaktiki tədbirlər nəticəsində: Qz4=(48000x0,0253-186) x193,5=77090,4 manat faktiki zərərin qarşısı alınmışdır. Aparılan cərrahi əməliyyatlar nəticəsində qarşısı alınan iqtisadi zərər (Qz5) bu düstura əsasən

hesablanır. 5.Qz5=Mx x Db-Gf Burada: Qz5- qarşısı alınan zərərin pulla ifadəsi, manat; Mx- cərrahi əməliyyat aparılan heyvanların

sayı, baş, Db- heyvanların orta hesabla balans dəyəri, manat, Gf- cərrahi əməliyyat aparılacaq heyvanlar, məcbüri kəsildikdə faktiki gəlir, manat.

Məsələ: Təsərrüfatda 23 baş inək üzərində Kesar əməliyyatı aparılmışdır. Hər bir başın balans dəyəri 1150 manat, onda heyvanların dəyəri cəmi 26450 (23x1150) manat olmuşdur. Heyvanlar üzərində cərrahi əməliyyat aparılmadan kəsimə göndərilərsə hər bir başdan faktiki gəlir 558 manat, cəmi 12834 (23x558) manat olardı. Aparılan cərrahi əməliyyat nəticəsində heyvanlar sağalmış və məhsuldarlığı bərpa olmuşdur və qarşısı alınan zərərin Qz5=23x1150-12834=13616 manat zərərin qarşısı alınmışdır.

Iqtisadi effektliliyin təyini. Təsərrüfatlarda baytarlıq tədbirlərinin vaxtında və keyfiyyətli aparılması heyvanlar arasında xəstəliyin baş verməsinin qarşısını alır və sərf edilən xərclərin azalması sayəsində iqtisadi səmərəlilik artır. Proiflaktiki sağlamlaşdırma və müalicə tədbirlərinin aparılması nəticəsində iqtisadi effektliliyi bu düsturla hesablanır:

Ef=Qz+Əg- Bx Burada: Ef- aparılan baytarlıq tədbirlərinin iqtisadi effektliliyi, manat; Qz- qarşısı alınan iqtisadi zərər, manat; Əg- əlavə gəlir, alınan məhsulun miqdarına və keyfiyyətinin yaxşılaşması

nəticəsində, manat; Bx- baytarlıq tədbirlərinə sərf edilən xərclər, manat; Xəstəliklər müşahidə edildikdə yeni üsulla aparılan baytarlıq tədbirləri sayəsində artıq və

keyfiyyətli alınan məhsullardan əlavə gəlir əldə edilir və bu aşağıdakı düsturla hesablanır: Əg=(Mef-Müq)xAn Burada: Mef-Müq-bir heyvan üzərində aparılan işlənmələr ümumi qayda üzrə və ya effektli

vasitədən istifadə etməklə əldə edilən əlavə gəlir, manat; An- üzərində işlənmə aparılan heyvanın miqdarı, baş.

Məsələ. Askaridoza qarşı piperazindən istifadə etməklə 200 baş donuzda dehelmintizasiya aparıldı.

Piperazinlə dehelmintizasiya aparıldıqda bir donuzdan 40 manatlıq, kremftorlu natriumla isə 36 manatlıq məhsul alınmışdır.

Məhsuldan əlavə gəlir: Əg=(40-36)x200=800 manat olmuşdur. Məsələ: Aparılan kompleks baytarlıq tədbirləri sayəsində 23500 manat iqtisadi

zərərin qarşısı alınmışdır və sağlamlaşdırma tədbirlərinə cəmi 2518 manat xərclənmişdir, əlavə gəlir olmamışdır. Onda iqtisadi effektlik:

Ef=Qz-Bx=23500-2518=20982 manat olmuşdur. Profilaktiki, sağlamlaşdırma və müalicə tədbirləri aparılarkən sərf olunan hər bir

manat xərcə əldə edilən iqtisadi effektin hesabalanmasında bu düsturdan istifadə edilir:

E man=Ef:Bx Məsələ: Aparılan baytarlıq tədbirləri nəticəsində sərf edilən 2518 manata 20982

manat xalis səmərəlilik əldə edilmişdir. Bir manat xərclədikdə əldə edilən iqtisadi effektlik:

E man =20982: 2518=8,33 manat olmuşdur. Baytarlıq tədbirlərinin aparılması müxtəlif sahələr üzrə planlaşdırılır ki, sərf

olunan xərclərə görə tədbirlərin iqtisadi cəhətcə özünü doğrultmasına xüsusi fikir verilsin. Belə ki, baytarlıq tədbirlərinə qoyulan xərc müəyyən vaxtda özünü doğrultmaqla heyvandarlıqda xəstəlik, ölüm və məhsul itkisindən baş verə biləcək zərərin qarşısının alınmasına yönəldilməlidir.

Baytarlıq işində kapital qoyuluşunun effektliliyi, görülən tədbirlərin özünü doğrultması, müəyyənləşdirilmiş müddətdə görülən işə görə qiymətləndirilir və istifadə edilən kapital qoyuluşunun hər bir manatına qənaət edilməlidir.

Baytarlıq işində əlavə kapital qoyuluşunun özünü doğrultması effektliliyini bu düstura görə hesablanır.

Əd=Ef: Ə kq

Burada: Əd- əlavə kapital qoyuluşunun özünü doğrultması, manat; Ef-illik iqtisadi effektlilik, aparılan profilaktiki, sağlamlaşdırma və müalicə

tədbirləri nəticəsində əldə edilir, manat; Ə kq-baytarlıq tədbirlərinə sərf edilən əlavə kapital qoyuluşu, manat; Əlavə kapital qoyuluşunun özünün doğrultması bu düstur ilə təyin edilir. Ə kq= En (Yk-Ək) Burada: En –kapital qoyuluşunun effektliliyinin normativ əmsalı 0,15 bərabərdir. Yk-yeni kapital qoyuluşu, manat; Ək –köhnə (əsas) kapital qoyuluşu, manat. Baytarlıq tədbirlərinin aparılmasında əlavə kapital qoyuluşunun özünü doğrultmağa

müddətini (Tbk) bu düsturla hesablanır. Tbk= Əkq:Ef Məsələ: Təsərrüfatda əlavə kapital qoyuluşu hesabına 26 min manatlıq çimizdirmə

qurğusu tikilmişdir. Köhnə çimizdirmə qurğusunun balans dəyəri 19 min manat olmuşdur. Müxtəlif xəstəliklərə qarşı il ərzində təzə qurğuda çimizdirilən heyvanlardan 1580 manat iqtisadi səmərəlilik əldə edilmişdir.

Onda kapital qoyuluşu hesabına gəliri bərabərdir: Əkq=En (Yk-Ək)=0,15 (26000-19000)=1050 manat Epizootik əleyhinə tədbirlərə görə əlavə kapital qoyuluşu özünü doğrultmasının hər bir

manatına əldə edilən effekt bərabərdir. Əd=Ef:Əkq=1580:1050=1,5 Aparılan baytarlıq tədbirlərinə ayrılmış əlavə kapitalın özünü doğrultma müddəti

Tbk=Əkq:Ef=1050:1580=0,66 ilə bərabərdir.

Baytarlıq mütəxəssislərinin əmək məhsuldarlığı Görülən işə sərf edilən xalis vaxt və istehsal olunan məhsulun qiymətinə görə aydınlaşdırılır. Baytarlıq tədbirlərinə sərf edilən xalis vaxtı məsələ əsasında aydınlaşır. Məsələ: Baytar mütəxəssisləri qoyunlar üzərində qarayara xəstəliyinə qarşı 16 min

inyeksiyanın aparılmasına 331 saat vaxt sərf edilmişdir. Bir saatda aparılan inyeksiyanın miqdarını bu düsturla hesablanır: Əm=Ai:T 16000:331=48 inyeksiya bərabərdir. Bir inyeksiyanın aparılmasına sərf edilən vaxtı bu düsturla hesablanır. Əm=T:Ai=331:16000=1,24 dəqiqə vaxt sərf edilmişdir. Burada: Əm-baytar işçilərinin əmək məhsuldarlığı; Ai-baytar işçilərinin gördükləri işin həcmi; T-görüləcək işin həcminə sərf edilən vaxt. Baytar mütəxəssislərinin əmək məhsuldarlığını aşağıdakı düsturlara və məsələyə görə

müəyyənləşdirərək aydınlaşdırılır. Məsələ: Süd-əmtəə fermasında iki baytar mütəxəssisinin payına 80400 manatlıq 2400 sen.

süd istehsal edilmişdir. Südün istehsal edilməsinə il ərzində 3906 adam/saatı sərf edilmişdir. Bir saatda istehsal edilən məhsulun miqdarı (sen.) bu düsturla hesablanır: Əm=Üg:T=2400:3906=0,61 sen/saat məhsul istehsal edilmişdir. Burada Üg-istehsal olunan ümum məhsul; Bir sentner məhsulun istehsal olunmasına sərf edilən vaxt bu düsturla hesablanır: Əm=T:Üg=3906:2400=1,63 saat, bir sent.məhsulun istehsalına vaxt sərf edilmişdir. Bir baytar mütəxəssisinin köməyi ilə istehsal olunan məhsulun miqdarını bu düsturla

hesablanır. Əm=Üg:Bm=2400:2=1200 sen., bir baytar mütəxəssisinin hesabına; Burada: Bm-baytar mütəxəssisinin miqdarı; Bir baytar mütəxəssisinin bir saatda istehsal etdiyi məhsulun qiymətini bu düsturla təyin

edilir. Əm=ÜgQ:T=80400:3906=20,58 man/saatda Burada: ÜgQ-ümumi gəlirin qiyməti. Baytar mütəxəssislərinin köməyi ilə bir manat dəyərində görülən işə sərf edilən vaxtı bu

düsturla hesablanır: Əm=T:Ügq=3906:80400=2,9 dəqiqə vaxt sərf edilmişdir, bir manat gəlirə.

Baytarlıq tədbirlərinin effektliliyinin yekun indeksinin cəmi belə müəyyənləşdirilir-ayrı-ayrı təsərrüfatlarda eyni xəstəlikdən bir baş heyvana dəyən iqtisadi zərəri və sərf edilən baytarlıq xərclərini bir-birinə vurmaqla, minimum bir başa dəyən zərərə və sərf edilən xərclərə bölünür ki, minimum vahid istehsal indeksi tapılır. Hər hansı xəstəlikdən dəyən iqtisadi zərər və sərf edilən baytarlıq xərclərinin indeksi 1-ə bərabər olduqda görülən baytarlıq tədbirləri daha effektli hesab edilir. yekun indeksinin göstəricilərinin artması aparılan baytarlıq tədbirlərinin az effektli olduğunu göstərir.

Müxtəlif xəstəliklərdə heyvanlar üzərində aparılan müalicə üsulları və sərf edilən dərman maddələrinə görə baytarlıq tədbirlərinin effektliyinin yekun indeksinin göstəricilərini əlaqələndirməklə müəyyənləşdirilir (profilaktiki və sağlamlaşdırma tədbirlərində).

Yekun indeksini hesablamaq üçün bu düsturdan istifadə edilir: Burada: I1, I2, I3, ……In- müxtəlif təsərrüfatlarda aparılan baytarlıq tədbirlərinin

yekun indeksi; Z1, Z2, Z3, ……Zn- bir baş heyvana bu və ya başqa xəstəlikdən dəyən iqtisadi zərər, Bx1, Bx2, Bx3, ……Bxn- bir baş heyvan üzərində aparılan baytarlıq tədbirlərinə sərf edilən xərc (manat).

Məsələ 1. 2 qeyri-salamat təsərrüfatda buzovlar arasında müşahidə edilən dispepsiya ləğv edilmişdir. 1-ci təsərrüfatda xəstəlikdən hər bir daşa dəyən zərər 10,6 manat, dispepsiyaya qarşı baytarlıq tədbirlərinə hər bir başa 1,5 manat, 2-ci təsərrüfatda –iqtisadi zərər 6,8 manat, baytarlıq xərci 1,3 manat olmuşdur. Müvafiq olaraq baytarlıq t dbirl rinin effektliliyinin yekun indeksi: ə ə

2-ci t s rrüfatda müalic t dbirl rinin iqtisadi effektliyi 1-ciy gör t xmin n 2 d f effektli ə ə ə ə ə ə ə ə ə ə əolmuşdur.

M s l 2ə ə ə . T s rrüfatda buzovlar arasında paratifi l ğv etm k üçün 2 sxema üzr t dbir aparılır. ə ə ə ə ə ə1-ci üsulda boğaz in kl r üz rind peyv nd aparılmışdır, 2-ci üsulda is aparılmamışdır. ə ə ə ə ə əX st likd n bir baş buzova d y n iqtisadi z r r 1-ci üsulda 6,5 manat, 2-ci üsulda is 10,5 ə ə ə ə ə ə ə əmanat, baytarlıq t dbirl rin s rf edil n x rc 1,3 v 2,6 manat olmuşdur. ə ə ə ə ə ə ə

Baytarlıq tədbirlərinin effektliyinin yekun indeksi: 1-ci üsulda 2-ci üsulda olmuşdur. 1-ci üsula görə buzovlar arasında paratifin ləğv edilməsi 3,1 dəfə 2-cidən effektlidir.