-
Kitab Azrbaycann knd tsrrfatnn inkiafnda v tkkl tapmasnda
misilsiz xidmti olan Trk dnyasnn Byk olu,
XX yzillikd Tanrnn xalqmza bx etdiyi mummilli lider Heydr lirza
olu
liyevin anadan olmasnn 90 illik yubileyin ithaf olunur
-
AZRBAYCANIN V DNYA LKLRNN KND
TSRRFATI.D.ABASOV
-
smt Abasov
AZRBAYCANIN V DNYA LKLRNN KND
TSRRFATI
Bak - 2013
-
SMT DURSUN oluABASOV
Azrbaycan Rspublikasnn kndtsrrfat naziri, iqtisadiyyat zr
flsfdoktoru, aqrar snay komplksinin mtlifsahlrin, susn rzaq
thlksizliyinintmin dilmsi problmin hsr dilmiAzrbaycann knd tsrrfat
v rzaqthlksizliyi v knd tsrrfatnn priorittistiqamtlri iri hcmli
kitablarnmllifidir.
Tqdim dilmi kitablarda rspublikann aqrar sktorunda aqrarsiyastin
mumi stratgiyas rzaq thlksizliyi, 2003-2005-ci illrdkiik v orta
sahibkarln inkiaf tdirilmsi zr Dvlt Proqram, 2008-2015-ci illrd
Azrbaycan Rspublikasnda halinin rzaq mhsullar iltminatna dair Dvlt
Proqram v bu kimi bir o siyasi sndlrinhyata kirilmsi yollar z ksini
tapm, qardak illrd lkd dinamikinkiafn davaml olaca bir daha
tsdiqlnmidir.
mk faliyytin 1976-c ild balayan smt Abasov 1980-ci ildkDvlt zmlk
v rablq Komitsinin Ba tchizat-tdark v satidarsind b mdiri,
1980-1989-cu illrd Bak ampan zavodunda bmdiri v dirktor mavini,
1989-1990-c illrd 1-li Bak rabzavodunda dirktor mavini,
1993-1997-ci illrd Bak Ttn Kombinatndadirktor mavini, 1997-2004-c
ilin oktyabrnadk Knd tsrrfatnazirinin 1-ci mavini, 2004-c ilin 23
oktyabrndan knd tsrrfat nazirivzifsind alr.
1990-c ild Bak hr Sovtinin dputat olmu, 1993-c ildn YniAzrbaycan
partiyasnn zvdr.
-
Dnya lklrinin knd tsrrfat
... Qeyri-neft sektru Azrbaycann glcyidir, Azrbaycan
iqtisadiyyatnn hrtrfli inkiaf n balca rtdir
lham liyev
Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti
MLLIFDN
Azrbaycan alq qdimdn z ryini trpaqdan arb, halal zhmti hmi
baucal, zal kimi qbul edib. Sfrlr blluq, brkti b edn kini pesi
lkmizd hrtin, n yksk fvqn ykslib. Bu penin, bu minntdar myin nticsi
daim insanlar aclq flaktindn ilas etmi, nlara ikinci hyat verrk
yaatmdr.
Masir dvrd briyytin n qlbal prblemlrindn biri halinin rzaq
mhsullar il tminat, n md vzif v rf bu tminat dmkdir. Hazrda dnya
lklri, beynlalq qurumlar, susn BMT-nin rzaq v Knd Tsrrfat Tkilat
(FA), Dnya Bank, Knd Tsrrfatnn Inkiaf zr Beynlalq Fnd (IFAD),
Beynlalq Valyuta Fndu v digr tkilatlar trfindn aclqdan ziyyt kn
insanlarn saynn y edilmsi, hr bir insann minimum yaay kalrisi il
tmin edilmsi, razq thlksizliyinin digr aspektlri v s. prblemlr nzr
alnmaqla geni i aparlr.
FA-nun aradrmalarna gr knd tsrrfatna investisiyalar 50 faiz
artrlmaldr. 9,1 milyard nfri 2050-ci ild dydurmaq n hr il inkiaf
edn lklrin knd tsrrfat istehsalna v idmtlrin tmiz investisiya
qyuluu klind 83 milyard AB dllar tlb lunacaq. Tlb lunan
investisiyalar knd tsrrfat istehsalna v heyvandarla, cmldn syuducu
kameralara, anbar v marketinq idmtlrin, ilkin emala
ynldilmlidir.
FA-nun hesablamalarna gr 2012-ci ild dnli v dnli-palallarn
istehsal dnya zr 2344,0 milyn tn, ndan buda 700,0 mln.tn, dy 480,0
mln tn, yal tum 451,0 mln.tn, kr 173,0 mln.tn, mumilikd t istehsal
302,0 mln.tn, cmldn mal ti 67,5 mln.tn, qu ti 103,5 mln.tn, dnuz ti
111,7 mln.tn, qyun ti 13,6 mln.tn, sd istehsal 750,0 mln.tn, balq
istehsal 157,3 mln.tn gzlnilir.
Bununla yana qeyd edilmlidir ki, sn illrd enerji dayclarnn
qiymtlrinin artmas, aparc lklrin maliyy bazarnda ba vern neqativ
meyllr, habel halinin almas nticsind rzaq mhsullarna lan tlbatnn hm
miqdarca, hm d keyfiyytc ykslmsi, iqlim dyiikliyi, su ehtiyatlarnn
mhdudiyyti v dir sbblr gr sas rzaq mhsullarnn dnya bazarnda
qiymtlri artmaa balam, bzi lklrd rzaq qtl real thlky evrilmidir.
Hal-hazrda el bir rait yaranmdr ki, halinin rzaq mhsullar il tam
tmin edilmsi vahid lk hdudunda praktiki laraq qeyri-mmkndr. Bir
-
daha nzr atdrmalyq ki, lknin rzaq thlksizliyi zaman tmin lunmu
hesab edil bilr ki, aricdn rzaq mhsullarnn idal dayandrlarsa hmin
lkd rzaq qtl yaranmasn.
Bu bamdan hesab edirik ki, lkd rzaq blluunun yaranmas n dnya
lklri aqrar sahnin inkiafnda qazanlan mvffqiyytlri, elmi-tdqiqat
aradrmalar, aparlm v aparlacaq aqrar islahatlar, marketinq idmtind
qazanlm mvffqiyytlri, mhsulun ylmasndak, eidlnmsindki, nql
edilmsindki v salanlmasndak qabaqcl tcrblri bir-biri il bldrsn v bu
stnlklr hyata keirilsin.
Tqdim edilmi kitabda 56 dnya lklrininin iqtisadi gstricilri,
eyni zamanda knd tsrrfatna dair mlumatlar geni rh edilmi, lklrin
razisi, halisinin say, halinin sl, DM istehsal v hr nfr dn miqdar,
kin yararl trpaq sahsi, ymumi tal istehsal, cmldn buda istehsal, t
v sd istehsal, mal-qarann, qyun v keilrin ba say, iqlimi, knd
tsrrfat bitkilrinin iqlim raitindn asl laraq yerldirilmsi, rzaq
thlksizliyinin tmin edilmsi n grln tdbirlr v sair z ksini
tapmdr.
lklrin qitlr zr yerldirilmsi mqbul saylmdr. Hesab edirik ki,
hrmtli ucularn istifadsin tqdim edilmi kitab beynlalq miqyasda
aqrar-snaye kmpleksi v nun sasn tkil edn knd tsrrfat il tanlqda v
nun ayr-ayr sahlrinin idar edilmsind ld lunmu praktikadan istifad
etmkd faydal la bilr.
-
M Q D D M
Heydr liyev v Azrbaycann knd tsrrfat 2013-c ilin may aynn 10-da
Azrbaycan xalqnn milli lideri, masir Mstqil Azrbaycan dvltinin
memar v qurucusu, grkmli ictimai v dvlt xadimi Heydr liyevin anadan
olmasnn 90 illiyi tamam olur.
Azrbaycan Respublikasnda dvlt mstqilliyi lknin tarixind n
lamtdar hadis, xalqmzn nailiyytlri, mstqillik v azadlq istyi, xalqn
hr bir frdinin tknmz srvtidir. Tarix boyu byk xsiyytlr ictimai
formasiyalar tarixi qabaqlam v onun inkiafnda hlledici rol
oynamlar. Bel byk tarixi xsiyytlrdn biri masir Azrbaycan dvltinin
banisi, xalqmzn mmmilli lideri, ulu ndr Heydr liyev olmudur. lkmizd
masir demokratik, hquqi v dnyvi dvlt quruculuu, vtnda cmiyytinin
tkkl, milli nnvi dyrlr qayd v elmin, thsilin, mdniyytin inkiaf bdi
srtd mhz Ulu ndr Heydr liyevin ad il baldr. Heydr liyev daim z
xalqn hamnn vahid vtni olan Azrbaycan trafnda birldirmy, ona xidmt
etmy, qorumaa, sevmy armdr, vtnin qdrtinin yksldilmsin, vtndalar
milli hmryliy, milli bara sslmidir. 1993-c ilin sentyabrnda Heydr
liyev gnclrl grnd demidir: Hammz n bir byk mfhum var: Azrbaycan
Respublikas, Azrbaycan xalq. Bu mfhumun trafnda ham sx birlmlidir.
N qdr facili bir raitd yaasaq da bdbinliy uymamalyq. Azrbaycan
xalqn srlr boyu yaadan, bu gn qdr gtirib xaran onun glcy hmi
nikbinlikl baxmas olmudur. O, btn mr boyu vtnin yksliindn, xalqn
rifahnn yaxlamasndan, dvltimizin beynlxalq almd mstqil dvlt kimi
tannmasndan iftixar hissi duymu, bu hissdn qrurla danmdr, xalqa
gvnmidir.
Heydr liyev cxlarnn birind demidir: ...Vtnimiz milyonlarn vahid
mk kollektividir, bizim mumi evimiz, mktbimizdir. Ulu ndr
vziflrindn asl olmayaraq insanlara hssalq v qay il yanamayanlara,
vziflrini vicdanla icra etmyi znn mqdds borcu hesab etmynlr,
obyektiv qanunuyunluqlardan knara xanlara v onun mahiyytini baa
dmynlr, milli - nnvi dyrlrimiz, bri dyrlr bigan qalanlara qar gzt
getmmi v mr boyu yilmz v dyantli, vtnin xidmtd parlaq nmun, xalqn
sevimlisi v rhbri olmudur. Heydr liyev 1994-c ild xalqa mracitind
demidir: Mn Azrbaycan xalqnn dyantliyin, dzmn, qhramanlna gvnirm v
minm ki,biz
-
2
btn bu snaqlardan mvffiqiyytl xacaq, torpaqlarmz mdafi edck v
tcavzkar qvvlrin hamsna layiqli cavab vercyik. Heydr liyev siyasi
faliyyt flsfsi onun bir siyasti olaraq dnya klassik siyasi fikrinin
tarixi nailiyytlrin, onun nnlr zmnin syknir Heydr liyevin siyasi
hakimiyyt glii il Azrbaycan vtndalarnn lknin istiqlaliyytini
dstklyninsanlarn vahid dvltilik trafnda birlmsi v lknin yaranm
bhranl vziyytindn xarlmas yollar myynldirildi. Heydr liyev
respublika vtndalarn lknin iqtisadi qdrtini mhkmlndirmy, maddi
nemtlr bolluu yaratmaa bir ideal, bir mqsd urunda almaa, yaratmaa
sslmidir. O, demidir: ... hamnzn mqsdi insanlarn rifah haln
yaxladrmaq, insanlarn gndlik tlbatn dmk, insanlara yax hyat trzi
yaratmaqdan ibartdir. Xalqn sabahn dnn, z ideyasna, flsfi fikrin
sadiq, mtin, fdakar v csartli bu insann rsy gtirdiyi milli barn
parlaq nticlri faliyytin btn istiqamlrind zn gstrmkddir. Heydr
liyevin mstqil dvlt konsepsiyas v onun ayrlmaz hisssi olan
azrbaycanlq ideologiyasnn hyata keirilmsi mstqil Azrbaycan dvltinin
bugnk varlnn v glck inkiafnn sasn tkil edir. Bu gn dinamik inkiaf
edn Azrbaycan iqtisadiyyat btn parametrlri il yana, hm d xalqn
sosial rifahnn, gzarannn daha da yaxladrlmas, sosial problemlrin
hlli, infrastrukturun tkmilldirilmsi istiqamtind atlan addmlarn
real nticlri il maiyt olunmaqdadr. Azrbaycann anl qhramanlq
tarixini, bu tarix qzl hrflrldaimi hkk olunmu Heydr liyevsiz tsvvr
etmk qeyri mmkndr. 1969-c il Azrbaycan KP MK-nn iyul Plenumunun
arlmas v plenumda Heydr liyevin Azrbaycan KP MK-nn birinci katibi
seilmsi bu deyilnlrin mntiqi balan olmudur. Bu el bir dvr idi ki,
rhbrdn insanlarn itirilmi midlrini qaytarmaq, iqtisadiyyatn btn
sahlrind, o cmldn knd tsrrfatnda kk salm geriliy son qoymaq,
istehsaln inkiaf yollarn axtarb tapmaq tlb olunurdu. Tnzzldn yegan
x yolunu btvlkd Azrbaycann iqtisadiyyatn, salamladrmaqda, knd
tsrrfatn inkiaf etdirmkd grn mdrik rhbr aqrar sahnin vziyytini
drindn thlil edib konkret vziflr myyn etdi. Knd tsrrfatnn inkiaf
etdirilmsi yollarna nzr salarkn aada qeyd edilnlri bir daha yada
salmamaq mmkn deyildir. 60-c illrd respublikann iqtisadiyyat v onun
sas sahlrindn biri olan knd tsrrfat uzun srn bhran v tnzzl
vziyytind idi. Knd tsrrfatnn mumi mhsulunun orta illik artm srti
digr respublikalardan geri qalrd.1969-cu ild 574 min ton taxl, 299
min ton pambq, 372 min ton trvz, 272 min ton zm, 52 min ton meyv,
113 min ton kartof, 24,5 min ton ttn istehsal edilmidi. sas knd
tsrrfat bitkilrinin mhsuldarl getdikc aa drd. Bu ild hektardan orta
hesabla 9,5 sentner dnli bitkilr, 15,1 sentner pambq, 120 sentner
trvz, 43,6
-
3
sentner zm, 10,4 sentner meyv, 18 sentner ttn, 79 sentner kartof
istehsal olunmudu. ctimai heyvandarlqda vziyyt daha acnacaql idi.
Kolxoz v sovxozlarda mal-qarann ba say ildn-il azalr, mhsuldarl aa
dr, maya dyri artrd. Respublikada 1969-cu ild hr yz ink v camdan
cmi 49 buzov v balaq, hr yz doar qoyun v keidn 43 quzu v pi alnmd,
hr ink v camdan orta hesabla 677 kq sd salm, hr qoyundan 1,6 kq yun
qrxlmd. ttifaq zr is bu rqm mvafiq olaraq 2253 kq v 2,8 kq idi.
Respublika iqtisadiyyatna rhbrlik sahsind buraxlan shvlrin v
qsurlarn kkn ksmk, btn sviyylrd intizam mhkmltmk, taprlan i n
kadrlarn tlbkarln v msuliyytini artrmaq sahsind qti v ciddi tdbirlr
grld. 1970-1975-ci illr rzind Azrbaycanda knd tsrrfat istehsalnn
artm srti nzrd tutulan 30 faiz v ittifaqda orta hesabla ld edilmi
13 faiz vzin 34 faiz atd. Respublikann knd tsrrfatnn daimi inkiaf
haqqnda dnn Heydr liyev ld ediln tcrbni v yeni imkanlar thlil edrk,
onuncu beillik (1976-1980) n daha mrkkb vzif - intensiv amillrin
ttbiqinin genilndirilmsi v mhsuldarln yksldilmsi hesabna knd
tsrrfatnn srtli inkiafna nail olmaq vzifsini irli srd v ittifaq
rhbrliyin konkret tkliflr verdi. 1970-ci ilin iyulunda Sov.KP MK-nn
v SSR Nazirlr Sovetinin Azrbaycan SSR-in knd tsrrfatn inkiaf
etdirmk tdbirlri haqqnda, 1975-ci ilin iyulunda Azrbaycan SSR-d knd
tsrrfat istehsaln daha da intensivldirmk tdbirlri haqqnda v 1979-cu
ilin fevralnda Azrbaycan SSR-d knd tsrrfat istehsaln daha da
ixtisasladrmaq, zmly v rabl inkiaf etdirmk tdbirlri haqqnda qrarlar
qbul olundu. Gstriln qrarlarn respublikada icras nticsind
1981-1985-ci illrd knd tsrrfatnn mumi mhsulu 1966-1970-ci illrin
orta gstricilrin nisbtn 2,5 df artd, taxllqda istehsal 1,7 df
artaraq 1240 min ton, trvzilikd 2,4 df artaraq 891,0 min ton,
pambqlqda 2,2 df artaraq 707,0 min ton, ttnlkd 2,7 df artaraq 57,0
min ton, aylqda 3,2 df artaraq 29,0 min ton, meyvilikd 3,8 df
artaraq 317,5 min ton, zmlkd 7,9 df artaraq 1829,2 min ton oldu.
Knd tsrrfatnn btn sahlrind olan irlilyilr Azrbaycan kndinin
sosial-iqtisadi simasn krndn dyidirdi, lk btvlkd aqrar-snaye
respublikasna evrildi. Bir daha vurulamaq lazmdr ki, Azrbaycann
xalq tsrrfatnn btvlkd dinamik inkiafn tmin edn, respublikada qurub
yaratmaq zminin hr bir adamn hyat normasna evrilmsind, Azrbaycan
qsa bir tarixi dvr rzind kemi SSR mkannda geri qalm respublikadan
birincilr srasna xarlmasnda Heydr liyev bacarnn v tlbkarlnn
vzolunmaz rolu olmudur. mummilli liderin knd tsrrfatnn inkiafna
olan diqqt v qays onun respublikamzda siyasi hakimiyyt ikinci df
qaydndan sonra da intensiv xarakter almdr.
-
4
90-c illrin vvlrind Azrbaycan iqtisadiyyatnn nec ar olduu hamya
mlumdur. Siyasi qarmaqarqlq, hakimiyytsizlik, qanunsuzluq ba alb
getdiyindn iqtisadiyyat tam tnzzl uramd. Bu tnzzl knd tsrrfatna
daha ox tsir etmidi. stehsal infrastrukturu dalm, nec-nec nslin
zhmi il yaradlm potensial mhv olmaq hddin glib atmd. Tkc
1990-1995-ci illr rzind knd tsrrfat mhsullarnn istehsal 58 faiz
azalmd. Heydr liyev lk iqtisadiyyatnn mhkmlndirilmsi resurslardan
smrli istifad edilmsi, xarici irktlrl laqlrin genilndirilmsi,
faliyytd intizamn yaradlmas kimi vacib rtlrin n ekilmsini vacib
saym, ... Respublikann sosial-iqtisadi vziyytini inkiaf etdirmk n
biz lklrl v dnyann btn irktlri il sx mkdalq etmyi, Azrbaycan il
xarici lklr, irktlr arasnda mtrk i grmyi, iqtisadiyyat sahsind sas
istiqamtlrdn biri hesab edirik demidir. Qeyd etmk lazmdr ki, tmli
1998-ci ild Heydr liyevin Yaponiyaya sfri zaman qoyulmu
Azrbaycan-Yaponiya mkdal bu gnd mvffqiyyyl davam etdirilir.
Yaponiya Hkumti il imzalanm Notalar Mbadilsin sasn 1998-2011-ci
illr rzind 2KR layihsi rivsind Yaponiya Hkumtinin qrantlar hesabna
863 knd tsrrfat texnikalar, o cmldn 297 dd taxlyan kombayn, 212 dd
traktor v digr man v aqreqatlar alnm v fermerlrin istifadsin
verilmidir v bu istifaddn Trfdalq Fonduna toplanm vsait lav olaraq
753 dd texnika, o cmldn 130 dd taxlyan kombayn, 104 dd traktor v
digr knd tsrrfat manlar alnb istifady verilmidir. Bu texnikalar knd
tsrrfat istehsalatnn mexanikldirilmsind misilsiz rol oynam v hazrda
onlarn 340 ddinin dyri icarilr trfindn tam dnildiyindn zlldirilrk
onlarn xsi mlkiyytin verilmidir. Respublikann knd tsrrfatn bhran
vziyytdn xarmaq n mvcud olan byk istehsal v iqtisadi potensialdan
smrli istifad edilmli, knd tsrrfatnn spesifik xsusiytlrini nzr
almaqla iqtisadi mexanizm tkmilldirilmli idi. Bunun n aqrar
islahatlarn bazar mnasibtlrin keilmsi sas istiqamt gtrlmkl, kkl
islahatlarn hyata keirilmsi, mxtlif tsrrfat formalarnn tkili v
mlkiyyt mnasibtlrinin tkmilldirilmsi, evik qiymt, vergi v kredit
siyasti yeridilmsi , kinilik v heyvandarln dnya trbsinin
nailiyytlri v elmi saslarla inkiaf etdirilmsi, idaretmd iqtisadi
amillr stnlk verilmsi vacib idi. Respublikamzda aqrar islahatlarn
hquqi bazasnn yaradlmas, onun tkili v hyata keirilmsind Heydr liyev
misilsiz xidmt gstrmidir. 1994-c ilin martnda Prezident saraynda
keiriln mavird Heydr liyev demidir: Bildiyiniz kimi, respublikamz
ar iqtisadi - sosial bhran irisinddir. Respublikann iqtisadiyyatnn
v sosial hyatnn btn sahlrini bryn bu bhran tssf ki, ilbil drinlir,
lknin hyatna onun mnfi tsiri gclnir. Mn Respublikann bu vziyytd
olmas bard z fikirlrimi dflrl demim, tkrara ehtiyac yoxdur. Ancaq
qsaca bir daha qeyd etmk
-
5
istyirm ki, respublikann bhran vziyytind, mharib raitind olmas
mstqil Azrbaycan hddindn ziyad ar vziyyt salmdr. Bunlar hams
halinin hyat trzin mnfi tsir edir v mumiyytl, Respublikann bu gn v
glcyi n ox byk tinliklr yaradr. Ancaq eyni zamanda xalqmz,
ictimaiyyt bilmlidir ki, Azrbaycann daxili imkanlar ox bykdr, bhran
vziyytindn xmaq n mmknatlar var. Biz bu imkanlarn hamsn i salmal,
onlardan smrli istifad etmli v respublikamz bu ar vziyytdn
xarmalyq.
Heydr liyev vziyytdn x yolunun birinid aqrar islahatlarn, mlakn
zlldirilmsind grrd.
mumiyytl, aqrar sahd islahatlarn aparlmasna v onun daha da
drinlmsin, mlkiyyt mnasibtlrinin v sahibkarln formaladrlmasna dair
yzlrl frman, srncam, qanun, qrar v digr normativ-hquqi sndlr qbul
olundu, aqrar blmd yeni mlkiyyt mnasibtlrinin formaladrlmas v
mxtlif nv tsrrfat subyektlrinin yaradlmasnn, eyni zamanda, aqrar
blmy dvlt himaysinin istiqamtlri v aqrar bazarn dvlt tnzimlnmsinin
hquqi saslar yaradld.
Aparlm aqrar islahatlar, qbul edilmi hquqi-normativ sndlr, knd
tsrrfat mhsullar istehsallarnn dvlt trfindn hrtrfli dstklnmsi,
halinin rzaq mhsullarna artan tlbatnn dnilmsi il rzaq
thlksizliyinin tmin edilmsind aparlan mqsdynl tdbirlrin nticsi
olaraq, xsusn dnli v dnli-paxlal bitkilrin, kartof, trvz v bostan
mhsullarnn, heyvandarlq mhsullarnn istehsalnda mtmadi olaraq
dinamik inkiaf ld edilmidir. Heydr liyev znmxsus uzaqgrnlikl byan
etdi: Azrbaycann aqrar blmsind, mumiyytl iqtisadiyyatda dvlt
siyastini artq myyn etmim. Bu islahatlar yoludur, islahatlar
vasitsil istehsaln artrlmas, bazar iqtisadiyyat, insanlara srbstlik
verilmsi, sahibkarla, tbbskarla rait yaradlmaldr. Bu dvlt
siyastinin sas prinsiplridir. Byk fxrl qeyd edilmlidir ki, tkc
Azrbaycann deyil, btn Trk dnyasnn Byk olu Heydr liyev unikal bir
tarixi xsiyyt, XX yzillikd Tanrnn xalqmza bx etdiyi byk zka sahibi,
srkrddir. Bu qalmaz bir faktdr ki, Azrbaycann n yeni tarixininbtv
bir dvr, Respublikamzn siyasi-iqtisadi, mdni-mnvi ykslii Heydr
liyevin mhtm siyasi v dvltilik faliyyti il zvi srtd baldr. Hyatn
xalqna hsr etmi nurlu zka sahibi, zmtli xsiyyt olan Heydr liyev z
iql mllri il mstqilliyimizin brpasnda, mhkmlndirilmsind, Azrbaycann
dnya miqyasnda tannmasnda mstsna xidmtlri olmudur. Btn mrn xalqnn
trqqisin, inkiafna hsr etmi bu mdrik vtn olu dnya dvltlrinin balar
v siyasi xadimlri trfindn hmi byk hrmt v izztl qarlanmdr. Amerika
Birlmi tatlarnn Prezidenti Corc Bu: Heydr liyev Cnubi Qafqazda uzun
mddt rzind n sas xsiyyt olmudur. Bu gnlrd
-
6
Amerika Birlmi tatlar v Azrbaycann bhrlndiyi dostluq laqlrinin
qurulmasnda onun xsi sylri hyati hmiyyt dayr. Fransann kemi
Prezidenti Jak irakn ddiklrini xatrlayaq: Bu qeyri adi xsiyyt
Azrbaycan iklnm yoluna gtirib xarmdr. Mxtlif grlrimiz zaman, xsusil
Dalq Qaraba mnaqisi trafnda mzakirlr apararkn, mnaqinin slh yolu il
hllind onun csartini, mdrikliyini v qtiyytliyini yksk
qiymtlndirirm. Heydr liyev el bir byk qdrt, iiql mllr v oxaxli
faliyyt sahibi idi ki, onu incliyin qdr tsvvr v hat etmk
qeyri-mmkndr. mummilli liderimiz Heydr liyevin aqrar islahatlara
balanlmas mqsdil qbul etdiyi ilk dvlt hmiyytli sndin imzalad
vaxtdan 18 il keir. tn 18 ild keilmi tin, hyati hmiyytli analoqu
olmayan yolda sosial-siyasi sahd ld edilmi dinamik inkiafa nzr
saldqda, byk xsiyytin uzaqkrn, mdrik siyastinin uurlu nticlri bir
daha aydn krnr. 1995-2003-c illrd lkmizd ba vermi btn inkiaf
proseslri mhz Heydr liyevin titanik, yorulmaq bilmyn mli
faliyytinin nticsi olmudur. Xalq mnim dayam, gcm v inammdr - deyn
ulu ndr hyatnn btn dvrlrind olduu kimi, XX srin sonlarnda v XXI
srin ilk illrind z xalqn daya, pnah v inam yeri olmudur. Heydr
liyevin apard uurlu daxili v xarici siyast nticsind, daxili v
xarici qvvlrin yaratdqlar manelr df olunaraq bir sra lklrl v
beynlxalq tkilatlarla siyasi v iqtisadi laqlr brqrar olundu, mstqil
Azrbaycan Respublikas beynlxalq almd tannmaa balad, ictimai siyasi
sabitlik yarand v bazar iqtisadiyyatna keid start verildi. gr
1992-1995-ci illrd knd tsrrfatnda mumi mhsul istehsalnn hcmi orta
hesabla aa drds, artq 1996-ci ildn balayaraq (1997-ci il istisna
olmaqla) bu gstricisi ilbil artmaa balam, 1999-2001-ci illrd uyun
olaraq 7,0; 12,1; 11,1 faiz artmdr. Aqrar islahatlarn 1995-2003-c
illri hat edn birinci mrhlsind knd halisind torpaq v mlaka sabitlik
hissi artm, halid mlkiyytilik psixologiyas, insanlarn srbst
faliyyt, yaradcla meyli gclnmi, aqrar sektorda yeni istehsal
mnasibtlri formaladrlm, bazar iqtisadiyyat prinsiplrin uyun bazar
iqtisadiyyat elementlri gclndirilmi, masir texnikav texnologiyalar
bksi genilndirilmi, mhsul vahidin kiln xrclrin azadlmasna, qnat
meyl artm, israfla qar xsi nzart gclndirilmi, knd tsrrfatnda torpaq
v mlakdan smrli istifady imkanlar artm, iqtisadi tnzzln qars alnm,
istehsaln dinamik inkiafna zmin yaradlm, dnya standartlarnn tlblrin
uyun mhsul istehsal v daxili bazarn qorunmas n meyllr artm,
respublikann tbii iqlim raitin, knd tsrrfatnn spesifik
xsusiyytlrin, adt, nn v vrdilrin uyun ixtisaslamaa meyllr
formalamaa balam, frdi
-
7
maran lknin mumi mara il laqlndirilmsinin tmin edilmsin rait
formalam, idaretm funksiyalar tkmilldirilmidir. Heydr liyevin
hakimiyytd olduu 1993-2003-c illrd aqrar sah il bal 50-dn artq
normativ-hquqi sndlr qbul edilmi, oxsayl frman v srncamlar
imzalanmdr. Bu sndlr aqrar islahatlarn gediini srtlndirmi. Knd
tsrrfat mgsullarnn artrlmasn tmin etmi, kndd sahibkarln inkiafna
tkan verilmidir, nticd lkd xsusil rk problemi hll edilmi, taxl
istehsal ilbil artmd, Azrbaycan aqrar sahd, buda v heyvandarlq
mhsullar istisna olmaqla, idxal edn lkdn ixrac edn lky evrilmidir.
Bu tdbirlrin nticsind lknin aqrar - snaye kompleksinin inkiafnda
keyfiyytc v mzmunca yeni bir mrhlnin tmli qoyuldu. 1995-ci ildn
etibarn respublikada 1970 ictimai tsrrfatda, hminin emal v
aqroservis mssislrind islahat aparld, 3,4 milyon nfr v ya 872,0 min
ailnin xsusi mlkiyytin 1,4 milyon hektar torpaq, 830,0 min nfr is
mlak pay verildi. lkd genimiqyasl tdbirlrin hyata keirilmsind sas
mqsdlrdn, txirsalnmaz tdbirlrdn biri lknin rzaq thlksizliyinin tmin
edilmsi olmudur. Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti, ulu ndr Heydr
liyevin 2 mart 2001-ci il tarixli srncam il Azrbaycan Respublikasnn
rzaq thlksizliyi Proqram qbul olundu. Proqramda sas mqsd lkd
aparlan iqtisadi islahatlarn daha da drinlmsini, knd tsrrfat
mhsullar istehsalnn artrlmasn v halinin rzaq mhsullar il tminatnn
yaxladrlmasn hyata keirmk olmudur. Bu proqram Azrbaycan
Respublikasnn ilk rzaq thlksizliyi proqram olmaqla hkumtin rzaq
thlksizliyi sahsind hdlik v mqsdlrini hat etmi v dvltin maliyy
hdliklri, habel bdc imkanlar rivsind hyata keirilmsini nzrd
tutulmudur. rzaq thlksizliyi proqram ilk nvbd yoxsulluun azadlmasn,
insanlarn qzaqla tminatn v rzaq mhsullarndan smrli istifad
edilmsininzrd tutmudur. Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti cnab
lham liyev trfindn 2004-c ildn balayaraq lknin sosial-iqtisadi
inkiafna dair qbul edilmi v uurla hyata keiriln dvlt proqramlar v
digr hquqi-normativ sndlr bu rzaq thlksizliyi proqramnn mntiqi
davamdr. Heydr liyev Azrbaycan dvltinin glck inkiafn, dvltiliyin,
azrbaycanln, onun trfindn balanm v hyata keirilmkd olan btn ilrin
ardcllqla yerin yetirilmsini mhz cnab Prezident lham liyevin
rhbrliyind grrd. Heydr liyev 2003-c ild xalqa mracitind demidir:
nanram ki, mnim axra atdra bilmdiyim taleykl msllri, planlar, ilri
Sizin kmyiniz v dstyinizl lham liyev baa atdra bilck. Mn ona zm qdr
inanram v glcyin byk midlr bslyirm.
-
8
Azrbaycan tarixinin bugnk shiflri bu mdrik insann dahiyan
szlrinin bir daha tsdiqidir. Azrbaycan xalqnn, azrbaycan torpann
misilsiz tssbkei, XX yzilliyin 90-c illrind yenidn mstqilliy qovumu
dvltimizin xilaskar, dahi ndr Heydr liyevin siyasi kursu onun
layiqli davams mhtrm cnab Prezident lham liyev trfindn ardcllqla
hyata keirilir. lk bas lham liyev 1 noyabr 2003-c il Respublika
Prezidenti kimi andim mrasimind xalqa mracitind demidir: Azrbaycan
qdrtli dvlt evirmk n n balcas, lkd Heydr liyevin siyasti davam
etdirilmlidir. Bu gn yksk krsdn x edrkn mn Azrbaycan xalqna sz
verirm ki, bu siyast sadiq qalaaam, he vaxt bu yoldan dnmycym,
Heydr liyevin siyastini davam etdircym. Bu gn hammz yksk krsdn
deyilmi dahiyan szlrin yerin yetirilmsinin, glckd daha intensiv
olaraq hyata keirilcyinin canl ahidlriyik. lk Prezidenti cnab lham
liyevin rhbrliyi altnda respublika iqtisadiyyatnda energetika
yanacaq kompleksindn sonra ikinci hmiyyt ksb edn aqrar sferann
inkiafna ynldilmi bir ox ardcl tdbirlr hyata keirilmidir. Onun
aqrar snaye kompleksind alan fermer, sahibkarlar, alim v mtxssislr
trfindn byk mid v rbtl qarlanan Azrbaycan Respublikasnda sosial
iqtisadi inkiafn srtlndirilmsi tdbirlri haqqnda 2003-c il 24 noyabr
tarixli Frman, 2004-c il 11 fevral tarixli Frman il tsdiq edilmi
Azrbaycan Respublikas regionlarnn sosial iqtisadi inkiaf Dvlt
Proqram (2004-2008-ci illr), 2004-c il 23 oktyabr tarixli srncamlar
il tsdiq edilmi Aqrar blmd idaretmnin tkmilldirilmsi tdbirlri
haqqnda v Aqrar blmd lizinqin genilndirilmsi sahsind lav tdbirlr
haqqnda, 2008-ci il 25 avqust tarixli Srncam il tsdiq edilmi
2008-2015-ci illrd Azrbaycan Respublikasnda halinin rzaq mhsullar
il tibarl tminatna dair Dvlt Proqram, 2009-cu il 14 aprel tarixli
Frman il tsdiq edilmi Azrbaycan Respublikas regionlarnn 2009-2013-c
illrd sosial iqtisadi inkiaf Dvlt Proqram, 2011-ci il 15 dekabr
tarixli Srncam il tsdiq edilmi 2012-2020-ci illrd Azrbaycan
Respublikasnda zmlyn inkiafna dair Dvlt Proqram v digr qbul edilmi
hquqi normativ sndlr aqrar snaye kompleksinin inkiafna gcl tkan
vermidir.
Aqrar islahatlarn v sahy fasilsiz dvlt dstyinin nticsind 2003-c
il nisbtn 2012-ci ild knd tsrrfat mhsullar istehsalnda xeyli
stnlklr ld edilmidir. Bel ki,taxl istehsal 36,2 faiz, o cmldn buda
19,4 faiz, kartof 25,9 faiz, trvz 16,2 faiz, bostan mhsullar 20,0
faiz, meyv 41,6 faiz, zm 2,3 df artmdr. Heyvandarlq mhsullar
istehsal, iri v xrda buynuzlu heyvanlarn ba say oxalmdr. 2003-c il
nisbtn 2012-ci ild t istehsal (ksilmi kid) 48,2
-
9
faiz, sd 47,2 faiz, yun 36,4 faiz, yumurta 79,9 faiz, mal-qarann
ba say 20,6 faiz, qoyun v keilrin 18,8 faiz, qularn 31,1 faiz
artmdr.
lk bas trfindn 2004-c ild yaradlm v onun faliyyt dairsinin
ildn il genilndirilmsi nticsind AqrolizinqASC trfindn dvlt
bdcsindnv digr mnblrdn, o cmldn tkrar istifaddn yaranm 119,49milyon
manat vsait d nzr alnmaqla cmi 493,32 milyon manat vsaitdn 190,72
milyon manatlq knd tsrrfat texnikalar, 113,79 milyon manatlq
texnoloji avadanlq, 114,55 milyon manatlq mineral gbrlr, 22,86
milyon manatlq damazlq heyvanlar alnm v 50,5 milyon manatlq tikinti
ilri aparlmdr.
Aqrolizinq ASC trfindn aparlm gndlik mqsdynl tdbirlrin nticsi
olaraq tkrar istifaddn yaranm 119,5 milyon manat vsait yenidn knd
tsrrfat texnikalarnn v mxtlif tyinatl man v texnoloji avadanlqlarn
alnmasna ynldilmidir.
stehsal olunmu meyv v digr mhsullarla halinin ilboyu tminat
mqsdil sahibkarlarn sifarii sasnda mumi tutumu 54,8 min ton olan 39
dd soyuducu kameralar quradrlm v istifady verilmidir. Trvz
istehsalnda xsusi hmiyyt malik mumi sahsi 27,2 hektar olan 14 dd
istixana gtirilib quradrlmdr.
Bununla yana heyvandarlq mhsullarnn artrlmasnda, heyvanlarn cins
trkibinin yaxladrlmasnda Aqrolizinq ASC trfindn gtiriln, lizinq
yolu il, gztl mhsul istehsallarna satlan damazlq dylrin mhm hmiyyti
olmudur. 2009-2012-ci illr rzind respublikaya 6290 dy gtirilmidir.
Bu illr rzind heyvanlarn ba say artaraq 10029 baa atmdr.
Bu heyvanlarn hrsindn ild 4500-5000 kq sd salr v yerli
heyvanlara nisbtn 3,0-3,5 df artq sd verir.
Knd tsrrufatnn mexanikldirilmsi sviyysinin artrlmasnda, texniki
xidmtlrin gstrilmsind, mhsulun vaxtnda v itkisiz ylmasnda
Aqrolizinq ASC-nin rayon aqroservis filiallarnn xsusi rolu olmudur.
Hazrda respublikada 54 aqroservis filiallar faliyyt gstrir, ondan
34 filialn masir maddi-texniki bazas yaradlm v tutumu 68 min ton
olan 6 dd logistik gbr bazas tikilib istifady verilmidir.
2003-2012-ci illrd dvlt sasl vsait qoyuluu hesabna Knd Tsrrfat
Nazirliyin ayrlm vsait hesabna 41 rayonda Baytarlq idarlrinin v
dioqnostik kabinetlrinin inzibati binalar, 57 Sah Baytarlq
mntqlrinin inzibati binalar, Bak hrind Dvlt Baytarlq Xidmtinin 3
mrtbli inzibati binas, Bioloji Kombinatn inzibati v laboratoriya
binalar yenidn qurulub istifady verilmidir. Dvlt Fitosanitar Nzarti
Xidmtinin, Aqrar Elm Mrkzinin tabeliyind olan institut v digr
tkilatlarnn inzibati v laboratoriya binalarnda, Azrbaycan Dvlt
Aqrar Universitetin tdris korpuslarnda tmir v yenidnqurma ilri
grlmdr.
Knd tsrrfat mhsullar istehsallarna 2007-2012-ci illr rzind bir
ne istiqamtd dvlt bdcsinin vsaiti hesabna 572,7 milyon manat, o
cmldn
-
10
yanacaq v motor yalarna, buda v ltik spinin, mineral gbrlrin
gztli satna, 1-ci v 2-ci reproduksiyal toxum v ting satna,
orijinal, superelit v elit toxumlarn satna gr subsidiya
dnilmidir.
Bununla yana 2007-2012-ci illr rzind Knd Tsrrfat Nazirliyi
yannda
Knd Tsrrfat Kreditlri zr Dvlt Agentliyi trfindn dvlt bdcsindn
ayrlm 48,0 milyon manat v qayd hesabna yaranm 18,1 milyon manat
vsait hesabna 58 rayonda aqrar sektorda faliyyt gstrn 1737
sahibkara heyvandarln, baln, taxlln, zmlyn, quuluun, arln, emaln v
s. sahlrin inkiaf n 66,1 milyon manat gztli kreditlr verilmidir v
nticd 6232 yeni i yerlri almdr.
Knd Tsrrfat sahsind 2003-2012-ci illr rzind hyata keiriln
Beynlxalq layihlr rivsind mumi dyri 390,97 milyon AB dollar olan10
layih ira edilmi, 5 layih is icra olunmaqdadr. cra olunmu v icras
davam edn layihlrinicrasna 2003-2012-ci illr rzind 180,91 milyon AB
dollar miqdarnda vsait qoyulmu, o cmldn Azrbaycan Hkumtinin pay
65,14 milyon AB dollar tkil etmidir.
Knd tsrrfatnn inkiafn v rzaq bolluunun yaradlmas yolunun, myyn
zaman tlb etmsin baxmayaraq, kiik tsrrfatlarn kooperasiyalarda
birlmsind ncdn grn lk basnn tapr il dvlt torpaq fondu hesabna
Agabdi v Beylqan rayonlarnn inzibati razisind mvafiq olaraq 3300
hektar v 1500 hektar q otlaq sahsind v eyni zamanda ki rayonunun
inzibati razisind 5560,1 hektar q otlaq sahsinin tyinatnn
dyidirilrk iri zl taxllq tsrrfatnn yaradlmas qrara alnmdr.
lkd iri zl taxllq tsrrfatlarnn yaradlmas n perspektivli msl kimi
rzaq blluunun yaradlmasnda, halinin maddi rifahnn yaxladrlmasnda
mhm rol oynayacaq, fermer v ail tsrrfatlarnn yeni texnologiyalara
hssaslqlarnn daha da gclndirilmsind dn yaradaraq, xrda tsrrfatlarn
kiik torpaq sahiblrinin kooperasiya v assosiasiyalarda birlmsind
mhm amil olacaqdr.
Son 10 ild aqrar sahd mhsul istehsalnda ciddi nailiyytlr ld
edilmi, knd tsrrfatnn mumi mhsulu 2012-ci ild 2003-c il nisbtn 3,3
df artaraq txminn 4,8 milyard manat tkil etmi, 2011-ci il nisbtn
artm orta hesabla 6 faiz yaxn olmudur.
Nazirlr Kabinetinin 2012-ciilin sosial iqtisadi inkiafnn
yekunlarna v 2013-c ild qarda duran vziflr hsr olunmu iclasnda lk
Prezidenti lham liyev demidir: rzaq thlksizliyi msllrini uurla hll
etmiik. Knd tsrrfat mhsullarnn txminn 6 faiz sviyysind artrlmas,
lbtt ki, grln ilrin nticsidir.
Bu gn aqrar snaye kompleksi byk dha Heydr liyev trfindn qoyulmu
bnvr zrind mhtrm Prezidentimiz lham liyevin gndlik kmkliyi v qays
nticsind iri addmlarla irlilyir.
-
11
Heydr liyevin unikal dvltilik tcrbsi, uzaqgrnliyi, tin
situasiyalardan mahiran qalib xmas, nyin bahasna olursa olsun, btn
imkanlardan istifad edrk, xalqna v milltin xidmt etmk prinsipin
sadiqlik yolu glck misilsiz uurlarmzn mayadr, iql yolumuzdur.
-
I Fsil
rzaq thlksizliyi
1.1. Masir dvr v rzaq thlksizliyi
Masir dvrd halinin rzaqla tminat briyytin n qlbal prblmlrindn
biridir. Prblmin hllind tallq tsrrfat sas rl ynayr. Bu tsrrfat
aqrar-snay kmplksinin diqr sktrlar n sistm yaradan, laqlndirici rl
ynayr.
Tal isthsalnn vziyyti v tal bazarnda mvqyi dnya tcrbsind bynlalq
miqyasda v ayr-ayr lklrin rzaq thlksizliyinin sas gstricisi kimi
qbul dilir.
Tal isthsalnn lk n ssial-iqtisadi hmiyyti nqtyi-nzrdn, halinin
rk v rk mmulat il tibarl tminat, gndlik isthlak mhsulunda
vzlunmayan mhsul kimi hmiyyt ksb tmsi, rzaq mhsulunda taln bir daha
n plana kir. Tal v nun mal mhsullar mn tibar il insann hyat
faliyytinin sasn tkil dir.
Tal isthsal btn dvrlrd diqqtd lmu v dvltlrin iqtisadi siyastinin
ana ttini tkil tmidir.
Bununla yana, bitkiilik mhsullarnn trvzin, myvnin, kartf v bstan
bitkilrinin, hyvandarlq mhsullarndan t, sd v t-sd mhsullarnn rlu
susi hmiyyt ksb dir v insanlarn yaay kalrisinin frmaladrlmasnda
itirak dir, nlarn hyat faliyytinin tmin dir.
nsanlarn rzaq mhsullarna lan tlbatlar, nlarn ya, psi, mk raiti,
milli susiyytlri, yaad mkan v digr rtlndirici amillr nzr alnmaqla
myynldirilir.
Bri insanlarn varln knd tsrrfat, onun ayrlmaz sahsi olan
bitkiilik, heyvandarlq v mal mhsullarsz tsvvr tmk mmkn dyildir. Hr
sah rzaq thlksizlyinin zl, mhkdadr. Bu sahlr insanlar aclq v
sfaltdn qruyur, lmdn ilas dir.
Mkmmldirilmi metodika v rqmlr bazas zrind iki onillik aradrmalar
nticsind aclqdan xroniki ziyyt kn insanlarn say BMT-nin rzaq v Knd
Tsrrfat Tkilatnn (FAO), Knd Tsrrfatnn nkiaf zr Beynlxalq Fond (FAD)
v Beynlxalq rzaq Proqram (BP) trfindn dqiqldirilrk myyn edilmidir
ki, hazrda dnyada bu insanlarn say txminn 870 milyondur.
Aclqdan xroniki ziyyt kn insanlarn ksriyyti, yni 852 milyon
nfri, orta hesabla bu lklrd yaayan insanlarn 15 faizi sasn inkiaf
etmkd olan lklrin, 18 milyon nfri is inkiaf etmi lklrin payna
dr.
1990-2012-ci illr rzind aclqdan ziyyt kn insanlarn say 132
milyon nfr v ya dnya halisinin 18,6 faizindn 12,5 faiz qdr,
inkiafda olan lklrd is 23,2 faizdn 14,9 faiz miqdarnda azalmdr ki,
bu da gr effektiv tdbir grlrs Minillilyin inkiaf Mqsdlrin atmaa
imkan verr.
-
2
1990-2007-ci illr rzind aclqdan ziyyt kn insanlarn saynn azalma
ehtimal gzlnildiyindn daha aa olmudur. Lakin 2007-2008-ci illrd
acln azalmama prosesinin tempi aa dmdr.
Masir dnyann texniki v iqtisadi gstricilri demy sas verir ki,
100 milyondan artq 5 yana qdr uaqlarn kisinin normal olmamas v
bununla z insani v iqtisadi potensialn yerin yetirmk iqtidarnda
olmamas v bu xroniki acln nticsi olaraq ild 2,5 milyon uan lmsi
yolverilmzdir.
Bir az vvlki dnya maliyy bhrannn aradan qaldrlmasna imkan ver
bilck dnya iqtisadiyyatnn tarazl qeyri-stabildir. nsanlarn sas
hququ olan layiqli qidalanma hququnun hyata keirilmsi n lav tdbirlr
hyata keirimlidir. Dnyada aclq v doymamazlq kimi fsadlarn aradan
qaldrlmas n kifayt qdr bilik, tcrb v vsait mvcuddur. Knd tsrrfat da
daxil olmaqla sosial mdaf sistemini ttbiq etmkl mumi iqtisadi artma
saslanan "ikili yanama" vacibdir. Yeni qiymtlndirmy sasn 2007-ci
ildn 2010-cu ildk acln artm nzrd tutulduundan o qdr d artmamdr.
2008-2009-cu illrin iqtisadi bhran ksr inkiaf etmi lklrd, vvlcdn
nzrd tutulmasna baxmayaraq iqtisadiyyatn daha tez aa dmsin sbb
olmam, lakin daxili bazarda rzaq mhsullarnn qiymtlrin az tsir
gstrmi, bu is ksr lklrin hkumtlri trfindn halinin qiymt artmndan
qorunmas n iqtisadi tsiri minimuma endirilmlri v mvafq tdbirlrin
grlmsi olmudur.
Bu gn elan ediln aclqdan ziyyt knlr haqqnda mlumatn verilmsi hl
1990-c ildn balanlmdr. Yeni metodika zr hesablamada halinin
saslandrlm say lazm olan yaay kalorisinin qbul edilmsi, tkliflr
ediln rzaq v s. istifad edilmidir. Yeni hesablamada rasionun enerji
tutumu nzr alnmaqla rzan bldrlmsi aparlmdr.
FAO trfindn qida rasionunun qiymtlndirilmsi v rzaq
thlksizliyinin digr aspektlri nzr alnmaqla mvafq hesablamalar
aparlmdr.
2007-2008-ci illrdki iqtisadi bhrann bir daha tkrar olunmamas v
acln aradan qaldrlmas n mvafq tdbirlr grlrs, onda 2015-ci ild ac
qalanlarn saynn iki df azaldlmas bard Minilliyin nkiaf Mqsdlri
hyata keiril bilr.
gr son 20 ild acln azalmasnn orta illik gstricilri 2015-ci ildk
olduu kimi qalarsa, inkiaf edn lklrd ac qalanlarn say 12,5%-
atacaq, bu da hl d Minilliyin nkiaf Mqsdlrinin 11,6%-dn ykskdir,
lakin vvlki qiymtlndirmlrl mqayisd irlid qoyulmu mqsdlr daha
yaxndr.
Son iki onillikd doymama demk olar ki, 30% aa dmdr, Asiya-Sakit
okean regionunda 739 milyon nfrdn 563 milyon nfrdk azalmdr, bu da
regionun bzi lklrinin sosial-iqtisadi inkiaf proqresi saysind ba
vermidir. halinin saynn artmasma baxmayaraq regionda doymayanlarm
say 23,7%-dn 13,9%- qdr aa dmdr. Latn Amerikas v Karib hvzsinin
lklri ac qalanlarn saynn 1990-1992-ci illrdki 65 milyon nfrdn
2010-2012-ci illrd 49 milyonadk aa dmsin nail olmular, eyni
zamanda
-
3 doymayanlarm say 14,6%- dn 8,3%-dk azalmdr. Lakin, son
zamanlar bu proses yavadlmdr.
Afrika yegan regiondur ki, szgedn dvrd ac qalanlarn say 175
milyon nfrdn 239 milyon nfrdk artmdr, bel ki, ac qalanlarn 20
milyon nfri son 4 ild artmdr. Btn dvr rzind ac qalanlarn saynn aa
dmsin baxmayaraq, son 3 ild 22,6%-dn 22,9%>-dk artmdr, bunula
bel aclqdan hr drd nfrdn biri ziyyr kir. Afrikada Saxaradan cnubda
2007-ci ildk ld edilmi zif trqqi dayandrlmdr v o zamandan acln
inkiaf templri ild 2% tkil etmidir.
nkiaf etmi lklr, hminin aclqdan ziyyt knlrin saynn 2004 - 2006-c
illrd 13 milyon nfrdn 2010 - 2012-ci illrd 16 milyon nfrdk artmas
mahid edilmi, 1990 - 1992-ci illrd aclq knlrin saynn 20 milyondan
aa dmsi tendensiyasm dayandrlmdr.
Knd Tsrrfatnda mumi artm vacibdir, lakin bu aclqdan ziyyt knlrin
saynn sabit aa dmsi n yetrli deyil. Knd tsrrfat sahsinin inkiaf
sasn kasb lklrd acln v doymamazlm aa salnmasmda xsusil effektivdir,
nki halinin kasb tbqlrinin oxu knd Tsrrfatndan v onunla ba faliyyt
sferalarmdan asldr. Knd Tsrrfatnn inkiaf etmsi xirda fermerlrin clb
edilmsi il, sasn d qadmlarm, gr o kasblar n yeni i yerlrinin
almasma rait yaradacaqsa, kasblm sviyysinin aa salnmasmda daha
effektiv olacaq.
Knd tsrrfatnn inkiaf hm halinin kasb tbqsin glir gtirmli, hm d
rzaq mhsullarnda qida maddlrinin trkibin olan tlblr d nzr alnmaldr.
Aclqdan ziyyt knlrin saynn aa salnmas yalnz rzaq istehsalnm hcminin
artrlmas mslsi deyil, hminin onun qida trkibinin mxtlifliyi v
thlksizliyi keyfyytlrinin artrlmasdr.
Bundan lav, 870 milyon nfr aclqdan ziyyt kdiyi halda, dnya
halisi dzgn qidalanmama, xroniki doymama v qida mikroelementlrinin
defsiti problemi il zlir, bu da z nvbsind dnyada 1,4 milyard nfrin
ziyyt kdiyi piylnmy, artq kinin yaranmasma v bununla bal yolxucu
olmayan xstliklr gtirib xarr.
Cari yzilliyin birinci yarsnda dnyada halinin saynn artaraq
tqrivn 9,1 milyard nfr ataca halda rzaq mhsullarna, yemlr v lif
qlobal tlbat iki df artacaq v knd tsrrfat bitkilri, yqin ki daha
yksk drc d bioenerji v digr snaye mqsdlri n istifad edilck.
Bellikl, knd tsrrfat mhsullarna yeni v nnvi tlbat onsuz da zif olan
knd tsrrfat ehtiyatlarna getdikc artan tsirini gstrir. Bununla
yana, knd tsrrfat, torpaq v su urunda srtl byyn hrlrl rqabt aparmal
olaca il yana, eyni zamanda, iqlim dyiikliyin adaptasiyas v onun
nticlrinin yumalmasmda yardm, tbii razilrin saxlanlmasma kmyi, thlk
altnda olan nvlrin qorunmas, o cmldn bioloji mxtlifliyin yksk
drcsinin saxlanlmasna yardm kimi digr hmiyytli istiqamtlrd d
faliyyt gstrmli olacaq. Qeyd olunanlara lav olaraq, dnyann bir ox
regionlarnda knd yerlrind yaayan hali azalacaq v knd tsnlifat il
mul olanlarm say
-
4 daha az olacaq. Bu insanlarn, az torpaq v ii qvvsi istifad
etmkl daha ox knd tsrrfat mhsullarnn becrilmsi n yeni
texnologiyalara ehtiyac artacaq.
Knd tsrrfatna investisiyalar txminn 50 faiz artrlmaldr. 9,1
milyard nfri 2050-ci ild doyurmaq n hr il inkiaf edn lklrin knd
tsrrfat istehsahna v xidmtlrin tmiz investisiya qoyuluu klind 83
milyard AB dollar tlb olunacaq.
Tlb olunan investisiyalar knd tsrrfat istehsalna v heyvandala, o
cmldn soyuducu kameralarma, anbar v marketinq xidmtlrin, ilkin
emala ynldilmlidir.
Proqnozladrlan zruri investisiyalarm illik hcminin 2050-ci ildk
20 milyard AB dollar mhsul istehsalma ynldilmlidir, 13 milyard AB
dollar heyvandarlq sahsin istiqamtlndirilmlidir. Mexanikldirm
sahsi, irriqasiya sisteminin genilndirilmsi v yaxladrlmas, ayrca n
iri kapital qoyulular tlb edir.
2050-ci il rzaq istehsalmm 70 faiz qdr artrlmasma nail olmaq n
xidmtlr daha 50 milyard AB dollar qoyulmas lazmdr.
Bu investisiyalarn ksr hisssi frdi investorlar trfindn daxil
olmal, buraya avadanlq v texnika tdark edn fermerlr v emal sahsin
vsait qoyan frdi biznes d daxildir.
Hminin knd tsrrfat sisteminin ilmsinin yaxladrlmas v rzaq
thlksizliyin nail olunmas n dvlt fondlar lazmdr.
Dvlt investisiyalarmm prioritet sahlrinin aadaklar olaca
gzlnilir: - knd tsrrfatnda elmi tdqiqatlar v yeniliklr; -
irimiqyasl infrastrukturun yaradlmasna, msln yollar, limanlar v
elektrostansiyalarn tikintisin, knd tsrrfufat institutlarma v
elmin yaylmas zr xidmtlr qoyulular;
- thsil, sasn d qadmlarn, sanitariya, tmiz su il tmin edilm,
shiyy v s.
Lakin, 2000-ci ild elmi tdqiqatlara v yeniliklr dvlt
investisiyalarmm
dnya hcmi cmi 23 milyard AB dollar tkil etmidir v ox qeyri-brabr
payladrlmdr. Knd tsrrfatna ynldilmi inkiaf mqsdil rsmi yardm (RY)
1980-ci ildn 2005-ci ildk real olaraq 58 faiz azalmdr, hmin dvrd 17
faiz RY pay 3,8 faizdk aa dmdr. Hal-hazrda o txminn 5 faiz tkil
edir.
Knd tsrrfatna ynldilmi 29 milyard AB dollar proqnozladrlan zruri
investisiyalarm hcmi Hindistan v in kimi, n ox halisi olan iki lky
istiqamtlndirilmsi ehtimal olunur. Regionlara gldikd, Saxaradan
cnuba, Afrikaya txminn 11 milyard, Latn Amerikasma v Karib hvzsin -
20 milyard, Yaxn rq v imali Afrikaya - 10 milyard, Cnubi Asiyaya -
20 milyard v rqi Asiyaya - 24 milyard AB dollar investisiya clb
etmk zruridir.
Proqnozlarn trtib edilmsind halinin bir nfrin yeni
investisiyalarm tsirin nisbtn hmiyytli regional frqlrin diqqt
yetirilir. halinin saynn
-
5 mxtlif artm templrini nzr alaraq, msln Latn Amerikasmda knd
tsrrfatnda ii qvvsinin praktiki olaraq iki df ixtisara salmd halda,
Saxaradan cnubda olan Afrika lklrind bu gstricilrin iki df artmas
gzlnilir. Bu gstrir ki, 2050-ci il Latn Amerika kndlisinin sas
kapitalmm hcmi onun Saxaradan cnubda Afrikadak kolleqasmdan 28 df
artq gzlnilir.
nkiaf edn lklrd knd tsrrfatna birbaa xarici investisiyalar
investisiya boluqlarm doldura bilck.
Lakin, kasb v rzaqla tmin olunmam lklrin torpaqlarmm zbt edilmsi
mqsdil bel investisiyalar zr artq siyasi v iqtisadi gedilrin
edilmsi ehtimal olunur. Ona gr d bel svdlmlr el hyata keirilmlidir
ki, investisiyalar qbul edn lklrin halisinin faydalanmasn
maksimumladrmaqla, onlarm rzaq thlksizliyinin sviyysi effektiv
atrlsm v kasblm sviyysi aa salnsm.
Knd Tsrrfatnn v rzaq thlksizliyinin glcyi iqlim dyiikliyi il sx
laqddir.
Glckd iqlim dyiikliyi rzaq thlksizliyin ciddi tsir gstrck.
Xroniki acln yksk sviyysi olan kasb lklr iqlim dyiikliyi
proseslrin daha meyillidir. nkiaf edn lklrin oxu, sasn d
Afrikada rzaq idxalmdan ciddi asl ola bilr.
FAO-nun mlumatna gr, iqlim dyiikliyinin rzaq istehsalma tsirinin
az olduu zaman, n azmdan 2050-ci ildk, rzaq mhsullarnn payladrlmas
rzaq thlksizliyin ciddi tsir gstrck: qlobal istilm nticsind inkiaf
edn lklrd knd tsrrfat istehsalmm 9 faizdn 21 faiz enmsi mahid
edilck.
Hazrda iqlim dyiikliyi, proqnozlara gr, 2050-ci il 9,1 milyard
planet halisini doyurmaq mslsinin hllind dnya knd tsrrfatnn zldiyi
n ciddi problemlr srasa daxildir.
Bununla yana, rzaq thlksizliyin msbt tsir gstr bilck iqlim
dyiikliyinin neqativ nticlrindn mdf vasitlri mvcddur. Msln,
aqromemeliorasiyanm kmyi il torpaqdan karbon qaznm xarlmasnm,
hminin topam becrilmsinin v deqradasiya olunmu torpaqlarm brpa
edilmsinin neqativ nticlrl mbarizd byk potensial var.
qlim dyiikliyi temperaturun artmas, karbon qaznm yksk ylmas,
yamtlarn miqdarnm dyimsi, alaq otlarmm artmas, parazit v xstliklrin
yaylmas vasitsil knd v me tsrrfatna tsiri artr. Qsamddtli
perspektivd quraqlq, anomal istilik, daqnlar v gcl qasralar kimi
tbii flaktlrin oxalmas gzlnilir.
Knd Tsrrfatnn tullantlar istixana qazlarmn dnya tullantlarmn
txminn 14 faizini tkil edir. Knd tsrrfatnn tullantlarnm 74 faizi
inkiaf edn olklrin payna dr.
Adaptasiya prosesind v iqlim dyiikliyinin neqativ nticlrinin
aradan qaldrlmasnda knd tsrrfatnn nzr arpacaq rolu etiraf
edilmlidir.
qlim dyiikliyi rzaq thlksizliyinin hr drd trkib hisssin
mvcudluq, mmknlk, utilizasiya v sabitlik tsir gstrck.
-
6
Mvcudluun nzri chtindn, havada karbon qazmn yksk trkibi bzi
bitkilrin mhsuldarlma msbt tsir gstrs d, mhsuldarlm artmas il qida
maddlrin trkibi artmaya da bilr.
qlim dyiikliyi dnyada knd tsrrfat istehsalnm qeyri-sabitliyini
gclndirck v tbii flaktlrin tezliyini artracaq.
Orta hesabla, proqnozlara gr 2050-ci ildk temperaturun mtdil
artmas il rzaq mhsullarn qiymtlri d mtdil olaraq atacaq. 2050-ci
ildn sonra temperaturun glckd ola bilck ykslmsi il inkiaf edn lklrd
knd tsrrfat istehsalmm aa dmsi v qiymtlrinin yksk sray
gzlnilir.
Ehtimal edil bilr ki, iqlim dyiikliyi qida mhsullarnn
thlksizliyin tsir gstrsin, nki o, yoluxucu xstliklr dayclarmn,
tzyiqin gclndirilmsin, qida v su mnli xstliklrin yaylmasma rait
yaradacaq. Nticd knd tsrrfat mhsuldarlmm, hminin yoxsulluun
gclndirilmsin v lm sviyysinin artmasna gtirib xaran mk mhsuldarlmn
xeyli aa dmsi gzlnilir.
Ehtimal edilir ki, bzi inkiaf edn lklrd lcnd tsrrfat v rzaq
mhsullarnn istehsal neqativ tsirlr ox meyilli olacaq, xsil d bu,
halinin aa gliri olan v aclq v yoxsulluun yksk sviyyd olan tbqsinin
artq indi d quraqlq, daqn v siklonlardan ziyyt kn olklr amil edil
bilr.
Btn bu faktorlar Afrikada rzaq mhsullarnn idxalndan yksk aslla
gtirib xara bilr. Qiymtlndirmlr gr, iqlim dyiikliyi Afrikada XXI-ci
srin axrlarna knd tsrrfat mhsullarnn potensial istehsalm 15-30 faiz
aa sala bilr.
qlim dyiikliyi sbbindn knd tsrrfatna gcl neqativ tsir daha ox
Afrikada Saxaradan cnubda gzlnilir.
qlim dyiikliyin adaptasiya prosesi maliyy qoyuluu tlb edck,
lakin bu rzaq thlksizliyinin qorunas, yoxsulluq sviyysinin aa
salnmas v ekosistemin qorunmas n zruridir. rzaq thlksizliyinin
mqsdlrin v eyni drcd d enerji mqsdlrinin nail olunmas n masir knd
tsrrfat metodikalarna, institutlarma v texnologiyalara
investisiyalarn yatrlmasma ehtiyac var.
Son zamanlaradk, iqlim dyiikliyi zr mzakirlrd knd tsrrfat,
melrin deqradasiyas v qrlmasnn qarsnn alnmas zr faliyytlr aid olan
bzi hallar istisna olmaqla, bu msl ikinci drcli msl kimi qalrd. Bu
sbblr srasndan FAO torpaqdan karbon iki-oksidinin xarlmas kimi bzi
knd tsrrfat layihlrinin maliyyldirilmsinin mvcud mexanizmlrindn
xarlmasmm adm kir.
rzaq mhsullarnn istehsalnm inkiaf daha ox kin sahlrinin
mhsuldarlnn artrlmasmdan - asldr, ninki kin sahlrinin
genilndirilmsindn.
FAO-nun yeni sndin uyun olaraq, dnyann artan halisini doyurmaq n
zruri olan knd tsrrfat istehsalmm lazmi sviyylr qdr artrlmas,
tdqiqatlara v ixtiralara dvlt vsait qoyulularmm kskin artmasm v
yeni texnologiyalarn ttbiq edilmsini, o cmldn feraer
tsrrfatlarmm
-
7 metodologiyasmm aparlmasm v yeni knd tsrrfat bitkilri
sortlarmm alnmasm tlb edck.
FAO-un son proqnozalrma gr 2050-ci ild lav 2,3 milyard nfri
doyurmaq n dnya knd tsrrfat istehsal 70 faizdk artmaldr.
Proqnozlar gstrir ki, n byk hcmd mhsullar kin sahlrinin artrlmas
hesabna deyil, mhsuldarlm artrlmas v artq istifad ediln kin
sahlrinin intensiv becrilmsi yolu il ld edilck. Dnyada zruri olan
istehsalm artrlmasmm 90 faizi mhsuldarlm artrlmas v intensiv
becrilmsi hesabna v yalnz 10 faizi kin sahlrinin genilndirilmsi
hesabna gzlnilir. nkiaf edn lklr n FAO bunu 80/20 nisbtind
qiymtlndirir. Lakin, torpaqlarm az miqdarda olan lklrd praktiki
olaraq btn artm mhsuldarlm artrlmas hesabma ld edilmlidir.
Mhsuldarln artrlmas problemi iqlim dyiikliyi tsiri altmda zn
daha kskin biruz verir.
gr temperatur artq aa drs, bu rzaq mhsullarnn dnya istehsalmm
potensialna ciddi tsir gstrr v qardal kimi sas bitkilrin mhsuldarl
kskin aa d bilr. Temperaturun aa dmsi daha ox cnub enliklrd
Afrikada, Asiyada v Latn Amerikasmda nzr arpacaq v burada lazmi
tdbirlr grlmzs mhsuldarlq 20-40 faiz aa d bilr.
Yeni texnologiyalar v onlarm ttbiq edilm metodlarmm yaxladrlmas
iqlim dyiikliyi v su ehtiyyatlarmn hcminin aa dmsi il mbarizd
hmiyyt ksb edck.
Mhsul ymmdan sonra itkilrin azaldlmas hesabma knd tsrrfat
istehsalmm artrlmas innovasiyalar tlb edn daha bir problemli
sahdir.
stehsaln artrlmas n yeni fermer metodlarnm v texnologiyalarmm
ttbiq edilmsi vacib olan br sira sahlr mvcuddur:
- Fermerlr trfindr knd tsrrfat istehsal vasitlrinin istifadsinin
effektliyinin yaxdadrlmas.
Buna zrurt tbii ehtiyatlarm azalmas, tbii yanacaq, azot v fosfor
kimi ehtiyatlara qiymtlrin artm zaman yaranacaq. Knd Tsrrfatnn
mdafsi mnasibtind byk midlrin baland metodlardan biri torpan sfr
drcd ilnmsi (torpaq qatmn evrilmmsi) - bu metodu istifad edn
feraalar yanacan srfmi txminn 2/3 hisssi qdr aa salr, eyni zamanda
torpa karbon 4-oksidindn tmizlyirlr. Bununla yana, gbrlrdn
istifadni, knd tsrrfatnda azotun istifad miqyaslarnm artrlmas v
bioloji-bal azotun tchiz olunma miqyasnn artrlmas yolu il daha
effektiv istifad yolu il ld etmk olar. Su daha bir resursdur, o st
axmlarn ym v torpaqda rtubtin saxlanlmas metodikasmm yardm il
effektiv istifad edilmlidir.
Knd tsrrfat bitkilrinin yeni nvlrinin ilnib hazrlanmas.
Bitkilrin dzgn becrilmsi metodikas yksk mhsuldarl yaxladrlm bitki
sortlarmm becrilmsin gtirib xara bilr ki, bu da itkilrin
azaldlmasma v knd tsrrfatn iqlim dyiikliyinin nticlrin v su
resurslarmn atmazlna daha dayanql etmy yardm edr. Lakin FAO-nun
sndind traf
-
8 mhit v insan salamlna mmkn tsir ed bilck neqativ tsirindn
qorunmas mqsdil yeni texnologiyalarn diqqtli thlininin vacibliyi
qeyd edilmidir.
Knd tsrrfat elmi-tdqiqatyeniliklrin investisiyalarn artrlmas. Bu
fakt nzr alsaq ki, elmi-tdqiqat yeniliklrin investisiyalarn qoyuluu
knd tsrrfatna dstyin n effektiv suludur, elmi-tdqiqat yeniliklrin
iri dvlt v frdi qoyulular vacibdir, nki knd tsrrfat masir
texnologiyalardan v metodlardan istifad edilmsindn glirlr ld edir.
Eyni zamanda iqlim dyiikliyi v su ehtiyatlarmm srtl azalmas il knd
tsrrfatnda tdqiqatlara v yeniliklr daha byk hcmli investisiyalarn
qoyuluuna tlbat artrlmaldr.
Mvcucl olan "mhsuldarlqda atmazln" rtlmsi. Bu gn bir ox fermalar
istehsal ed bildiyindn daha az rzaq istehsal edir, nki onlar
tkmilldirilmi toxumlarm stnlyndn v hal- hazrda mmkn olan bitkilrin
becrilmsi metodikalarmdan istifad etmirlr. Bu hal maliyy atmazl,
mlumatlarm mhdudluu, mlumatlarm yaylmas zr xidmtlrin yetrinc inkiaf
etmmsi v lazim olan texniki sritnin ld edilmsi n yetrinc imkanlarm
olmamas sbbindn irli glir.
-
1.2. Dnya taxl bazarnn vziyyti
2012-ci ild FAO trfindn hazrlanm taxl zr dnya istehsalnn ilk
proqnozu 2011-ci ill mqayisd 1 faiz artm (v ya 27 milyon ton artq)
- 2 371 milyon ton nzrd tutulur. Yem taxlnn v dynn istehsalnn
hminin artm gzlnildiyi halda budann ym azala bilr.
Dnli bitkilrin mumi istehlak gzlnildiyi kimi 2012 - 2013-c illrd
1,4 faiz 2 357 milyon tonadk, bununla yana yem taxlnn istehlak,
rzaq taxlnn istehlak is halinin artmna uyun artacaq. Digr trfdn,
bioyanacan istehsal n taxln snaye istehlak gman ki, bir ne il srtli
artm illrindn sonra bir qdr yavayacaqdr.
Dnya istehsal v istehlaknn ilkin proqnozlarna uyun olaraq 2013-c
ild knd tsrrfat mvsmn axrna taxln dnya ehtiyatlarnn 524 milyon
tonadk artma, txminn 9 milyon v ya 1,7 faiz ilkin ehtiyatlarn
sviyysindn yksk olma ehtimal olunur. Bu hal dnya ehtiyatlarnn
qiymtlndirmsin gr 22 faiz sviyysind saxlanlmas istehlak nisbtind he
bir hmiyytli dyiikliklr gtirib xarmamaldr. sas dnli bitkilr arasnda
yem taxlnn v dynn ehtiyatlarnn artrlmas il yana budann dnya keici
ehtiyanlarnn azalmas proqnozladrlr. Yem taxlnn artmnn
proqnozladrlmasnda ehtiyatlarn istehlaka nisbti hl d thlkli, ox aa
- 14,3 faiz sviyysinddir, bu is 2011- 2012-ci illrin gstricisindn
bir qdr ykskdir.
2012-2013-c illrd, proqnozlara gr taxln dnya ticartinin hcmi
295,5 milyon tona atacaq, bu da 2011-2012-ci il gstricisindn bir
qdr ykskdir. Bel artm sasn buda tklifinin gzlniln azalmasn
artqlamas il kompensasiya edn qardalnn istehsalnn artm il baldr,
eyni zamanda dy ticarti sabit sviyyd proqnozladrlr.
2012-ci ilin aprel aynda dnli bitkilrin FAO qiymtlrinin indeksi
orta hesabla 224 bnd tkil etmidir, bu da mart aynn gstricisindn 2
faiz aadr, bunula yana btn dnli bitkilr tklifin yksk konyukturas
fonunda qiymtlrin aa dinamikasn gstrir. Aprel aynda tn ilin mvafiq
ay il mqayisd buda zr qiymtlr 21 faiz, qardal zr 15 faiz, dy zr 4
faiz aa olmudur.
Dnya taxl bazar
Dnya balans 2010/11
2011/12 qiymtln-
dirm
2012/13 proqnoz
2012/13-c ild 2011/12-ci il
nisbtind dyiikliklr
milyon ton % stehsal 2 253.7 2 344.1 2 370.7 1.1 Ticart 281.4
293.1 295.5 0.8 stehlak, cmi 2 275.4 2 324.7 2 357.2 1.4 rzaq 1
059.4 1 073.4 1 084.7 1.1 Yemlr 763.8 789.8 806.6 2.1
-
2
Digr istehlak 452.2 461.5 465.9 1.0 nvlri Dvrn sonuna ehtiyatlar
500.6 515.2 524.0 1.7
Buda bazarnn vziyyti
2012-ci ild taxl istehsalnn son proqnozu mart aynda drc edilmi
FAO-
nun proqnozu il mqayisd 2011-ci ildn daha kskin azalmasn gstrir.
2012-ci ild, gzlnildiyi kimi, budann dnya istehsal 2011-ci ill
mqayisd 3,6 faiz, v ya 675 milyon tonadk azalacaq. Dnya istehsalnn
gzlniln azalmas il eyni zamanda 2012/13-c illrd budann mumi
istifadsinin bir qdr azalaca ehtimal olunur. 2011/12-ci illrd yem
olan tlbatn kskin artmas il budann istifadsi xeyli artmdr. Lakin
gln mvsmd yem taxlnn istehsalnn brpa edilmsi gzlnilir, ehtimal var
ki, budann yem kimi istifad edilmsi daha normal sviyyydk
azalacaq.
Buna baxmayaraq, bu mvsmd ehtiyatlarn xeyli artrlmasndan sonra
proqnozlara gr gln mvsmd buda ehtiyatlarnn 6,5 faiz, 183 milyon
tonadk azalacaq. Hal-hazrda gzlnildiyi kimi, budann istehlak
azalmad, ksin artd halda ehtiyatlar daha ox azalacaq.
2011/12-ci illrd olan 8,7 faiz artmndan sonra 2012/13-c illrd
budann dnya ticartinin txminn 1,7 faiz azalaca proqnozladrlr, bu da
idxala tlbatn azalmasn ks etdirir, xsusil d yem budasna. Nticd,
budann dnya istehsalnn gzlniln azalmasna baxmayaraq, ehtimal var
ki, qiymtlrin artmasnn tsiri ziflyck. ri ixrac fondlar dnya
bazarlarnn konyukturasna tsir gstrir, bel ki, tklif sferasnda ciddi
gzlnilmz hallar ba verms, yaxn aylarda dnya qiymtlri ox ehtimal ki,
2011/12-ci illrd olduundan daha aa olacaq.
Budann dnya bazar
Dnya balans 2010/11
2011/12 qiymtln-
dirm
2012/13 proqnoz
2012/13-c ild 2011/12-ci il nisbtind
dyiikliklr milyon ton %
stehsal 655.6 700.0 675.1 -3.6 Ticart 124.6 137.4 135.0 -1.7
stehlak, cmi 664.1 690.7 686.5 -0.6 rzaq 468.0 473.5 475.5 0.4
Yemlr 120.8 138.9 133.8 -3.7 Digr istehlak nvlri 75.2 78.3 77.3
-1.3 Dvrn sonuna ehtiyatlar 188.2 195.3 182.7 -6.5
-
3
Yem n taxl bazarnn vziyyti
2012/13-c illrd istehsal prosesi il laqdar yem n taxl bazarnn
tlbat v tklif proqnozu bel erkn mrhllr olduqca rtidir. Buna
baxmayaraq, son mlumatlara sasn, 2012-ci ild dnya istehsal rekord
sviyyy istiqamtlnmi, bu da 2011/12-ci llrin tchizat vziyytinin
xeyli ctin olduunu nzr alaraq olduqca lamtdar hadisdir. Proqnozlara
uyun olaraq, dnya istehsalnn gzlniln artm AB-da kin sahlrinin kskin
artmas il lqdardr. Cari ill mqayisd 2012/13-c illrd budadan frqli
olaraq yem n qardalnn istifadsinin artmas il laqdar istifadnin mumi
hcminin daha yksk artm proqnozladrlr. Yem n taxlnm dnya ticarti
2011/12-ci ildki azalmasndan sonra, hminin genilnck, eyni zamanda
artmn byk hisssi qardalnn hesabna ld edilckdir. Bzi lklr, xsusil d
Asiyada, budann deyil yem n taxln idxaln brpa edck, eyni zamanda
onun qiymtlrinin rqabt daha da davaml ola bilcyi gzlnilir. Yem n
taxln dnya ehtiyatlar, gzlnildiyi kimi 2013-c ilin mvsmnn sonuna
artacaq, lakin ehtimal var ki, yetrinc olmasn. Bunu ehtiyatlarn
istifady olan nisbtinin proqnozladrlan gstricilri ks etdirir.
Hminin qeyd etmk vacibdir ki, iri ixraclarn ehtiyatlar ox gman ki,
orta sviyydn aa olacaqdr.
Dnya bazar
Dnya balans 2010/11
2011/12 qiymtln-
dirm
2012/13 proqnoz
2012/13-c ild 2011/12-ci il
nisbtind dyiikliklr
milyon ton % stehsal 1 130.1 1 163.9 1 207.3 3.7 Ticart 121.6
121.3 126.0 3.9 stehlak, cmi 1 150.5 1 165.6 1 193.7 2.4 rzaq 202.0
204.0 206.7 1.3 Yemlr 631.0 638.7 660.2 3.4 Digr istehlak nvlri
317.5 322.9 326.8 1.2 Dvrn sonuna ehtiyatlar 171.4 167.1 177.1
6.0
Dy bazarnn vziyyti
Dynn dnya qiymtlri 2011-ci ilin sentyabr ayndan aa dmy balamdr,
bu da Hindistann adi dy sortlarnm ktlvi ixracnn brpas il eyni
zamana tsadf etmidir. lknin dnya dy bazarna qayd ixraclar arasnda
gcl rqabt gtirmidir v praktiki olaraq Tailandda dnya kotirovkalar n
istehsallarn yksk qiymtlrinin dstyi siyastinin saxlanmasn
neytralladrmdr. 2012-ci ilin aprel ayna olan vziyytin gr
-
4
dnya qiymtlri dynn btn sortlar zr sentyabr aynn sviyysindn 10
faiz aa dmdr.
2011-ci ild dnyada dy istehsal 2,6 faiz artmdr. Ehtimal edilir
ki, normal hava raiti v miqyasl sah proqramlarnn inkiaf etdirilmsi
rtil 2012-ci ild bu faiz daha 1,7 faiz, 488 milyon tonadk (tmizlnmi
dy hesab il) artacaq, baxmayaraq ki, Cnubi Amerikada mhsulun ilk
nticlri bir qdr tsflndiricidir.
2012-ci ild praktiki olaraq nnvi iri idxallarn tdarknn azalmas
nticsind dy ticartinin 2,6 faiz aa dcyi proqnozladrlr. xraclar
arasnda Tailand, gzlnildiyi kimi rqabt davamsz qiymtlri sbbindn
satn daha kskin azalmas il qarlaacaq, lakin vvlki kimi z
liderliyini qoruyub saxlayacaq. Ehtimal edilir ki, Vyetnam ixracn
hcmin gr ikinci yerd qalaraq ixracn sviyysini tn ilin sviyysind
qoruyub saxlayacaq. ksin olaraq, Hindistann ixrac el sviyyd
artmaldr ki, o hcmin gr Pakistan v AB-dan irli kerk nc yerd
olacaq.
Hm 2011-ci, hm d 2012-ci ild dynn dnya istehsal, gzlnildiyi
kimi, istehlak qabaqlayacaq. Nticd 2011/12 v 2012/13-c illrin sat
mvsmnn sonuna dnyann dy ehtiyatlarnn artmas proqnozladrlr, bu da
dnya ehtiyatlarnn istifady qar nisbtinin yeni, maksimum hddindk
artmasna gtirib xaracaq.
2011-ci ild proqnozlara uyun olaraq, dnya istehsalnn istehlak
stlmsi nticsind 2013-c ildn n yksk sviyysin atacaq.
dnya balans (taxla hesablanm)
2010/11 2011/12
qiymtln- dirm
2012/13 proqnoz
2010/11-ci ill mqayisd
2011/12-ci ild dyiikliklr
milyon ton % stehsal 455.4 468.1 480.1 2.6 Ticart 31.5 35.2 34.3
-2.6 stehlak, cmi 448.6 460.8 468.4 1.6 rzaq 382.4 389.3 395.9 1.7
Dvrn sonuna ehtiyatlar 134.4 141.0 152.8 8.4
-
1.3. t v t mhsullar bazarnn vziyyti
Tkc qu v donuz tinin hesabna 2012-ci ild tin dnya istehsal
txminn 2 faiz, 302 milyon tonadk artacaq. Bu sektorda artmn xeyli
hisssi inkiaf edn lklrd ld edilck, eyni zamanda inkiaf etmi lklrd
yksk istehsal xrclrinin glirliyi il problemlrin mvcud olmas, tin
daxili istehlaknn durunluu v inkiaf edn lklr trfindn srt rqabt
sbbil ehtimal var ki, istehsal aa dck. sas idxal lklrd istehsaln
artm tin dnya ticartinin dinamikasnn lngimsin gtirib xarmas
nticsind sat bazarlar urunda mbariznin 2012-ci ild gclncyi
gzlnilir. Bu da inkiaf etmi ixrac lklrdn ixracn mhdudladrlm
imkanlar il birg dnya bazarnn strukturunu inkiaf edn lklrin, sasn d
Braziliya v Hindistann xeyrin dyidirir.
tin dnyada n iri ixracs AB-dak quraqlq v digr ixrac lklrd
mal-qarann saynn mhdudiyyti t olan dnya qiymtlrini 2012-ci ilin
birinci rbnd rekord sviyyd saxlanlmdr. Aprel aynda 182 bnd tkil
edrk FAO- nun t zr qiymt indekslri mart ay il mqayisd artmdr. dxala
olan tlbatn yavalamas v inkiaf etmi lklrd iki il istehlak durunluu
2012-ci ild qiymtlrin tzyiqin gtirib xara bilr, lakin cari ild tin
istehsal sasn yemlr olan qiymtlrdn v heyvanlarn xstliklril
vziyytindn asl olacaqdr.
Dnya t bazar
dnya balans 2010/11
2011/12 qiymtln-
dirm
2012/13 proqnoz
2010/11-ci ill mqayisd 2011/12-ci
ild dyiikliklr
milyon ton ksilmi kid % stehsal 294.6 297.2 302.0 1.6 Mal ti
67.5 67.5 67.5 - Qu ti 98.2 101.6 103.5 1.8 Donuz ti 109.9 109.0
111.7 2.6 Qoyun ti 13.5 13.5 13.6 0.9 Ticart 26.6 28.5 29.2 2.4 Mal
ti 7.7 7.8 8.1 4.0 Qu ti 11.6 12.6 13.0 3.1 Donuz ti 6.2 7.1 7.0
-0.7 Qoyun ti 0.8 0.7 0.7 1.4
Tlbat v tklif gstricilri (halinin hr nfrin rzaq istehlak
Btn dnya (kq/il) 42.5 42.3 42.5 0.5 nkiaf etmi lklr (kq/il) 79.2
78.9 78.4 -0.5 nkiaf edn lklr (kq/il) 32.4 32.3 32.8 1.5
-
2
FAO-nun t olan qiymtlrin indeksi (2002-2004=100)
2010 2011 2012 yanvar-
aprel
2011-ci il yanvar-aprel dvr il mqayisd
2012-ci il yanvar-aprel dvrn dyiikliklr,%
152 157 179 3.3
Sd v sd mhsullar bazarnn vziyyti
Sd mhsullarna olan qiymtlr 2011-ci ilin ortalarndan dnya bazarna
tdarkn artmas il aa dmy balamdr. Aprel aynda sd istehsalnn cnub
yarm krsind mvsmn uurlu bitmsindn, imal yarm krsind pozitiv
balamasndan sonra glckd aa dmsi mahid olunmudur. Qiymtlrin aa dmsi
ixrac fondlarnn artmn, hminin d avronun AB dollar nisbtind
mznnsinin aa dmsini ks etdirir. Bu yaxnlarda aa mznnnin dmsin
baxmayaraq, sd mhsullarna olan qiymtlr oxillik qiymtlrin orta
sviyysindn xeyli yksk olaraq qalr.
A lklrind v AB-da dvlt trfindn maliyyldiriln ehtiyatlarn minimum
sviyysi raitind sd bazar istehsalnda v sd mhsullarnn mvcdluunda
qfltn ba vern dyiikliklr xsusil hssasdr. Buna baxmayaraq, 2012-ci
ilin qalna istehsaln pozitiv proqnozu qiymtlrin glckd aa dmsin
gtirck.
2012-ci ild dnya sd istehsal 2,7 faiz artaraq 750 milyon tona
atacaqdr. Artmn regionlarn ox hisssind gzlnildiyin baxmayaraq,
Asiya, gzlnildiyi kimi, artmn xeyli hisssini tmin edck.
Sd mhsullar il dnya ticarti proqnozlara uyun olaraq 2012-ci ild
d artacaq. dxaln gzlnildiyi kimi sd ekvivalentind 52,7 milyon
tonadk artd halda, tlbat sabit olaraq qalacaq. Asiya sas bazar
olaraq qalacaq, ondan sonra imali Afrika, Yaxn rq, Latn Amerikas v
Karib hvzsi glck. dxala olan dnya tlbatnn artm gzlnildiyi kimi,
sasn Okeaniya v Cnubi Amerikada sdn otlaq istehsalnn hesabna tmin
edilck.
FAO-nun t olan qiymtlrin indeksi (2002-2004=100)
2010 2011 2012 yanvar-
aprel
2011-ci il yanvar-aprel dvr il mqayisd
2012-ci il yanvar-aprel dvrn dyiikliklr,%
200 221 198 -13.4
Sd mhsullarnn dnya bazar: sas rqmlr
dnya balans 2010/11
2011/12 qiymtln-
dirm
2012/13 proqnoz
2010/11-ci ill mqayisd
2011/12-ci ild dyiikliklr
milyon ton sd hesablanm % Cmi, sd istehsal 713.6 730.1 750.1
2.7
-
3
Cmi, ticart 47.8 50.7 52.7 4.0 Tlbat v tklif gstricilri halinin
hr nfrin rzaq istehlak:
Btn dnya (kq/il) 103.3 104.5 106.1 1.6 nkiaf etmi lklr (kq/il)
233.4 234.3 237.8 1.5 nkiaf edn lklr (kq/il) 67.8 69.5 71.1 2.2
Ticart -istehsaln pay (%) 6.7 6.9 7.0 1.2
Dnya zr taxl istehsalnda Azrbaycann pay
gstricilr 2012-ci il zr
1. Dnli bitkilrin spin sahsi, milyon ha Dnya, cmi 1 572,0 o
cmldn Azrbaycan 1,032 ondan buda: Dnya, cmi 1 048,0 o cmldn
Azrbaycan 0,688
2. Taxl istehsal, milyon ton Dnya, cmi 2 371,0 o cmldn Azrbaycan
2,8 ondan buda: Dnya, cmi 700,0 o cmldn Azrbaycan 1,847
3. Dnyada Azrbaycann pay, %-l Spiln sahd 0,07 o cmldn buda 0,07
Taxl istehsalnda 0,12 o cmldn buda 0,26
4. halinin bir nfrin taxl istehsal, kq Dnya, cmi 327 o cmldn
Azrbaycan 301 ondan buda: Dnya, cmi 100 o cmldn Azrbaycan 198
-
1.4. Aqro-rzaq iqtisadiyyatnn xsusiyytlri
Planl iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatna keid aqrar-snaye
kompleksind byk dyiikliklr sbb olmudur. Dvlt planl iqtisadiyyatdan
xm, iqtisadi mstqil tsrrfatlar tchizat msllrini, istehsal
faliyytinin istiqamtlrinin seimini, z mhsullarnn satnmstqil hll
edn, bir szl bazar qanunlar zr faliyyt gstrn mssislr v onlarn
birliklrinevrilmidir.
Bu raitd vahid bir sistembirldirilmi vertikal idarediln
tsrrfatlq subyektlri kimi aqrar-snaye kompleksi anlay artq mvcud
olmasa da, bu termin vvlki kimi rsmi sndlrd, elmi-texniki v
ensiklopedik dbiyytda geni istefad edilir.
mumi nzriyy sistemi mddalar nqteyi-nzrdn mummilli iqtisadiyyat
sistem kimi bir sra altsistemlrdn ibartdir. Aqro-rzaq iqtisadiyyat
onlardan biridir, bura iki altsistem daxildir: knd tsrrfat
mhsullarnn istehsal (knd tsrrfat) v emal (qida v emal snayesi). z
faliyyt sferasnda o digr altsistemlrl (maliyy, manqayrma, kimya,
nqliyyat, energetika) iteqrasiya vasitsil onlarn elementlrinin
(mhsullar v xidmtlr) bir hisssi il baldr.
Aqro-rzaq iqtisadiyyatnn sas mqsdi halinin, onun keyfiyytin v
strukturuna gr mxtlif qruplarnn tlbatna mvafiq olan tbii rzaq
mhsullar il tmin edilmsidir. qtisadiyyatn izah edilmsil laqdar
olaraq bu proses yeni, bazar sasnda hyata keirilir.
Qeyd etmk lazmdr ki, istehsaln srtli inkiafndan irli gln
planl-payladrc sistemdn frqli olaraq iqtisadi mnasibtlrin
tnzimlyicisi kimi bazar istehsal istehlak mnasibtlrind istehlaklarn
maraqlar hmiyytli drcd gdlr.
Bazar mummilli iqtisadiyyatda iqtisadi mnasibtlrin formasdr,
onun sas frqlndirici lamti mhsullarn alnmas v sat mqsdil mhsullarn
(xidmtlrin) alclar v satclarn laqsidir.
dbiyyatda mlum bazar anlayn mumildirrk, aadak trifini vermk
olar: aqro-rzaq bazar aqro-rzaq iqtisadiyyatndaiqtisadi mnasibtlrin
formasdr, bu formalarn rivsind tlbat, tklif mt v xidmtlr qiymtlri
formaladrr. Aqro-rzaq bazarnn sas mhsulu xammal, yem v qida
mhsullar kimi knd tsrrfat mhsullarn istehsaldr.
Bazar mnasibtlrinin tnzimlm mexanizmin aadak mqamlar tsir
gstrir:
- knd tsrrfat mhsullarnn v rzan orta qiymtlrinin, vsait v mk
xrclrinin formalamasn myynldirn dyr qanunu;
- bazar subyektlri arasnda mbadilnin effektliyini, pul v mhsul
axnnn nisbtini myynldirntlbat v tklif qanunu;
- konyunktura tlbat v tklifin, qiymtlrin sviyysi, mt ehtiyatlar
v s. nisbtil sciyylnn bazarda iqtisadi vziyyt;
-
2
- rqabt ayr-ayr mhsul istehsallar v ya mtlrin (xidmtlrin)
tchizatlar arasnda satn, kapitaln daha glirli bazar seqmentlrin axn
vasitsil istehsal proseslrinin tbii nizamlanmas mexanizminin daha
lverili rait urunda iqtisadi rqabt, nticd borcunu dy bilmyn mssislr
mflislir v bankrot olurlar.
Bazar mnasibtlrinin tnzimlnmsinin effektliyin aadak amillr
neqativ tsir gstr bilr:
- inhisar (monopoliya) bir v ya bir sra mssislr trfindn nzart
ediln bazar formasdr; adtn, iri firmalar, korporasiyalar v onlarn
birliklri z llrind mhsulun satn v istehsaln cmldirirlr, bu da
onlara inhisar qiymtlrini myynldirmy v daha ox glir ld etmy imkan
yaradr;
- klg iqtisadiyyat dvlt trfindn idar edilmyn mhsullarn (knd
tsrrfat mhsullarnn, rzan, maddi-texnikiehtiyatlarn v s.) istehsal,
payladrlmas v istehlak.
ngilis iqtisads A.Smit hesab edirdi ki, bazar iqtisadiyyat bir
sistem kimi obyektiv inkiaf qanunlarna tabedir v tsrrfatlq
subyektlrinin mxtlif maraqlarnn yksk drcli zn tnzimlm v zn
nizamlamaya qadirdir (grnmyn l prinsipi). Bir ox iqtisadlar bu
konsepsiyann trfdardr v o, XX srin 30-cu illrindk stnlk tkil
edirdi. 20-ci illrin sonlarnda 30-cu illrin vvlrind dnya
iqtisadiyyatn brm tnzzl iqtisadiyyatn zn nizamlama nzrriysini mhv
etmidir. Bu nzriyyy zidd olaraq bazar tkc iqtisadiyyat zn
tnzimlmirdi, ksin mhvedici meyllri daha da gclndirirdi.
XX srin 30-cu illrind C.M.Keynsn bazar mexanizmin dvltin mdaxil
edilmsinin zruriliyini v hmiyytini saslandrannzriyysi yaranmdr, ilk
nvbd tlbatn tnzimlnmsind, investisiya proseslrind, kredit
siyastinin hyata keirilmsind v halinin mulluunda. Bu nzriyynin
praktiki olaraq hyata keirilmsi prosesind mxtlif lklrd
iqtisadiyyatn dvlt trfindn tnzimlnmsinin iki sulu yaranmdr:
mrkzldirilmi (qanunverici) ham n mtlq v mrkzldirilmmi (vasitli)
qiymtlr, ticart qaydalarna, glirlrin, vergilrin v s. tsiri
vasitsil.
Bazar iqtisadiyyatnn dvlt trfindn tnzimlnmsi sullar sabitdir,
lakin bazarda yaranan vziyytdn asl olaraq dyi bilr. Bununla yana,
hyata keiriln cmi tdbirlr aqro-rzaq iqtisadiyyatnn optimal inkiafn
tmin etmlidir. Real raitd aqro-rzaq iqtisadiyyatnn optimalladrlmas
zr qrarlar qbul edn xslr bazar subyektlri arasnda mvcud olan btn
laqlri izlyib v hyata keirmk iqtidarnda deyillr. Buna saslanaraq ya
idarednlrin sayin artrmaq lazmdr, bu da rasional deyil, ya da
subyektlr arasnda idarediln laqlrin sayn azaltmaq, bu da nticd
idarediln sistemi xaosa gtirck (srf liberal iqtisadiyyat). Ona gr d
optimalladrma prosesind bir trfdn bazar qanunlarnn daha effektif
tsirini tmin etmk, digr trfdn onun inkiafna neqativ faktorlarn
tsirini mimimuma endir bilck laqlr seilib tnzimlnmlidir.
-
3
Aqro-rzaq iqtisadiyyatnn sas daya knd tsrrfatdr. 90-c illr rzind
DM-d onun pay aa dmsin, qida v emal snayesi sahlrindn daha srtli
templrl azalmasna baxmayaraq, o lk iqtisadiyyatnn n iri sahsi
olaraq qalmdr.
Knd tsrrfat mhsullarnn (xammaln) v rzaq mhsullarnn istehsal ox
mrkkb sistemdir, onun vziyyti v inkiaf bir ox xarici v daxili
xarakterli faktorlarn kompleks tsirindn asldr. Hal-hazrda o lk
halisini yetri qdr v tamdyrli qida mhsular il tmin edilmsi kimi z
sas funksiyalarn hlki istniln sviyyd yerin yetirmir. Bu mqsd nail
olunmas birbaa dvltin aqrar siyastinin sasn tkil edir.
Dnli, dnli-paxlal v yal bitkilrin tsnifat
Dnli bitkilrin becrilmsi qdim zamanlardan, insann tropik v
subtropik
melrd tbitin svqatlarnn (yarpaqlarn, meyvlrin v kklrin)
ylmasndan primitiv toxa kiniliyin ken zaman balamdr. lk knd tsrrfat
bitkilrinin qalqlar neolit dvrnn vvllrin, yni 10 12 min il vvl aid
olan v arxeoloqlar trfindn aparlan qazntlar zaman taplmdr. Akademik
..Vavilov bel bir frziyy irli surmdr ki, insanlar kinilikl daha tez
st paleolitd (40 50 min il vvl) mul olmaa balamlar. Arxeologiyann
yeni tapntlar bu frziyyni tsdiqlyir.
lk dnli bitkilrdn biri tktoxumlu yaban buda olmudur. oxillik
seimlr nticsind becriln dnli bitkinin ilk nv yaradlmdr tktoxumlu
bitki budann bir ox sortlarnn balanc olmudur.
Yer znd nbatatlar rtl toxumlularntxminn 300 min nvn myyn etmilr,
insan trfindn becriln v geni istifad ediln bitki nvlrinin say is
250-dn artq deyil, onlardan xeyli hisssini Graminal dnli fsilsi v
Fabaceue paxlallar fsilsi tkil edir. Yal bitkilr mxtlif fsillr
aiddir. Onlarn toxumlarnn quruluu dnli v paxlal bitkilrin
toxumlarndam frqlnir. Hazrda istehsal ediln v byk tsrrfat hmiyyti
olan yal bitkilr gnbaxan, raps, xardal, kntann toxumlar, gngrk
aiddir. Soya paxlallar fsilsin aid olsa da, onun yksk yalln nzr
alaraq (17 faizdn artq), praktikada onu yal bitkilr aid edirlr. Yal
bitkilr dnli bitkilrl ayr-ayr istehsal texnologiyalarnn
elementlril, saxlanlma sistemi il, hminin bitki zlalnn sas mnbyi
kimi qarq yem snayesind emal tullantlarnn istifadsi sx laqddir.
Dnli, paxlal v yal bitkilrin hr bir nv nv mxtlifliklrin ayrlr,
nv mxtlifliklti is sortlara. Sort myyn irsiyytli, konkret becrilm
raitind eyni bioloji, tsrrfat v texnoloji xsusiyytlr malik
bitkilrin cmidir.
Dnli , dnli-paxlal v yal bitkilrin bitm dvrnn xarakteri v onlarn
tsrrfat istifadsi iki tsnifatn tmli zrind qurulmudur. z
inkiafnn
-
4
xarakterin gr onlar payzlq, yazlq v yarm payzlq bitkilr
ayrlrlar; tsrrfat istifadsin gr - rzaq, dnli-yemlik (yemlik) v
texniki.
Payzlq bitkilri (payzlq buda, ovdar, arpa, tritikale, raps) yayn
sonunda payzn vvlind spilir, mhsulu is gln il yrlar. Yazlq
bitkilrdn frqli olaraq payzlq bitkilr fizioloji dincliy malikdirlr,
bu da onlarn q raitin davamlln tmin edir. Bu bitkilrin normal
inkiaf n ilkin mrhld aa temperatur lazmdr.
Yazlq bitkilri (yazlq buda, ovdar, arpa, yulaf) qardal, paxlal,
dar v yal bitkilr kimi yazda spilir. Payz kinind onlarn ccrtilri,
adtn, qda mhv olurlar.
Yarm payzlq sortlar (bada, arpa) qn mlayim kediyi regionlarda hm
yaz, hm d payz spinind yax mhsul verirlr.
sas taxl nvlrinin orta kimyvi trkibi (q/100 q taxl)
Dnli bitkinin nv Su Zlal Ya Karbohidrat Qida liflri Kl
Brk buda (durum) 14,0 13,0 2,5 57,5 11,3 1,7 Yumaaq buda 14,0
11,8 2,2 59,5 10,8 1,7 ovdar 14,0 9,9 2,2 55,8 16,4 1,7 Arpa 14,0
10,3 2,4 56,4 14,5 2,4 Yulaf 13,5 10,0 6,2 55,1 12,0 3,2 Qardal
14,0 10,3 4,9 60,0 9,6 1,2 Dar 13,5 11,2 3,9 54,6 13,9 2,9 Dy 14,0
7,5 2,6 62,3 9,7 3,9 Qarabaaq 14,0 10,8 3,2 56,0 14,0 2,0 Sorqo
13,0 9-14 2,5-3,5 69,5 2-3 2-2,5 Noxud 14,0 20,5 2,0 49,5 11,2 2,8
Soya 12,0 34,9 17,3 17,3 13,5 5,0 Gnbaxan 8,0 20,7 52,9 10,5 5,0
2,9 Raps 8,1 30,8 43,6 7,2 5,8 4,5 Lobya 14,0 21,0 2,0 47,0 12,4
3,6 Mrci 14,0 24,0 1,5 46,3 11,5 2,7
Dnli bitkilr
Buda
Budann bir ox nvlrinin vtni Rusiya, Azrbaycan v talyadr.
Buda
bitkisi Orta Asiya lklrind,Yunanstanda, Bolqarstanda bizim
eradan 6 7 min il vvl tannmdr.
Buda - hmiyytli dnli bitkilrdn biridir. Bu Yer krsinin halisinin
byk hisssi n sas rzaq bitkisidir. XX srdn balayaraq budann emal
-
5
mhsullar dynn sas nnvi rzaq bitkisi olan ind, Hindistanda,
Yaponiya v digr lklrd d yaylmaa balamdr. Buda dninin dyri onun
trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vernzlali madddir, bunun da ryin
v rk mmulatlarnn biirilmsind, makaronlarn v manna yarmasnn
istehsalnda byk hmiyyti var. Buda unundan biiriln rk daha dadldr v
tam hzm edilir, ninki digr dnli bitkilrdn (ovdar, arpa, yulaf,
qardal). Buda unu v onun sasnda istehsal ediln mhsullarn qida dyri
ykskdir, malicvi vprofilaktiki tyinatldr. Buda unu v niastas,
hminin kosmetik pastalar, tibbi, texniki v digr mqsdlr n istifad
edilir.
Buda daha ox nv mxtlifliyil seilir. Budann iki nvnn praktiki
hmiyyti var yumaq v ya adi (Triticum vulgare) v brk (Triticum
durum). Mitd buda deynd yumaq budan nzrd tuturlar. Yumaq v brk buda
anla botanikann tsnifat terminlridir. Brk buda kontinental iqlim,
tmiz, ziflmyn torpaqlar tlb edir, mhsuldarlna gr yumaq budadan
gerid qalr. Xarici lklrd brk budan durum buda adlandrrlar, nki brk
termini dqiq deyil v brkdnliliyin yksk gstricilrin malik olan yksk
nvlu yumaq buda sortlarna aid edil bilr.
Yumaq budann btn sortlarn rk biirm dyrin v ya unun gcn gr qrupa
blrlr: gcl, dyrli (orta gcl) v zif.
Gcl budatrkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali madddir,
yksk miqdar v yax keyfiyytil seilir. Standarta sasn buraya la nv, I
v II drcli yumaq budan aid edirlr.
Bel budadan alnan un mhkm elastik xsusiyytlr, yax davamll,
qcqrma prosesind karbon dioksidini znd saxlamaa qadirdir, bu da yax
keyfiyytli rk ld etmy rait yaradr v mexanikldirilmi rk biirilmsi n
ox hmiyytlidir.
Dyrli buda (III drcli) gcn gr ortadr, yax rk biirilm
xsusiyytlrin malikdir. Dyrli budann unundan kafi keyfiyytli rk
alnr, onun gcl budann unundan lav edilmsin ehtiyac yoxdur, lakin
zif budadan olan unu effektiv olaraq yaxladrmaa qadir deyil.
Zif budatrkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali maddnin aa
miqdarda olmas (18 faizdn aa) v ya aa keyfiyytli olmas (II qrupdan
aa) il frqlnir.
rzaq qrupuna la nv, I, II, III, IV drcliyumaq budan aid edirlr,
V drcli buda isyem v ya texniki (sasn spirtin emalnda) mqsdlr n
istifad edilir. mt tsnifatna gr standart buda aadak cdvld
gstrilmitrkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali madddin
miqdar v keyfiyyt gstricilr malik olmaldr.
Budada trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern
zlali madddin miqdar v keyfiyyti zr mhdudiyyt normalar
-
6
Gstrici Drclr zr mhdudiyyt normalar
la I II III IV V Yumaq buda
Budann trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali maddnin ktl
pay, faizi, az olmayaraq
36,0
32,0
28,0
23,0
18,0
mhdu-
diyytsiz
Budann trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali maddnin
keyfiyyti, qrupu, az olmayaraq
I
I
I
II
II
-
Brk buda Budann trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali
maddnin ktl pay, faizi, az olmayaraq
-
28,0
25,0
22,0
18,0
-
Budann trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali maddnin
keyfiyyti, qrupu, az olmayaraq
-
II
II
II
II
-
Budann trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali madddin
miqdar v keyfiyyt gstricilri budann bazar qiymtinin
myynldirilmsind hlledici rol oynayrlar. Xarici lklrd taxln
partiyasnn formaladrlmasnda v mt mliyyatlarnda zlaln miqdar nzr
alnr, onun myynldirilmsind ekspressiv metodlardan v avadanlqlardan
istifad edilir.
Brk buda (durum) tamamil vari dnlrdn ibartdir v srf makaron
ununun emalnda istifad edilir. Yksk keyfiyytli makaronlar yalnz brk
budadan alnm I v II drcli undan emal edilmsin gr bu taxla ox
tlbatvar. Brk budann qiymti adtn analoji keyfiyytli yumaq budann
dyrindn 1,3 1,5 df artqdr.
ovdar
ovdarn vtni Qafqazn, Kiik v Orta Asiyann datyi rayonlardr. ovdar
payzlq buda v arpann kinlrind bitn alaq otlar nvndn yaranb. ovdar
bizim eradan vvl 1 2 minillikd Dnepr, Dnestr, Oka aylarnn hvzlrind,
svernin, Macarstann, Danimarkann razilrind becrilirdi.
-
7
ovdarn kin sahlri bard mlumata ilk df XI XII srlrin lyazmalarnda
rast glmk mmkndr. O bir sra Avropa lklrind geni yaylmdr.
ovdar unundan rk biirilir. O, budann mhdudiyytli istehsal olan
rayonlarda sas rk bitkisidir. ovdar ryi spesifik dad v qoxusu il
seilir. Xsusil d o lnmi undan daha yax alnr. Dad v hzm edilm
keyfiyytlrin gr yalnz buda ryindn gerid qalr. Fiziki i zaman ovdar
ryinin hzm edilmsi daha srtlnir. ovdar oryi trkibin v xsusiyytlrin
gr budadan istehsal ediln mmulatlar tamamlayr. ovdarn dni
hmininqarq yem, spirt v niasta-patoka snayesind istefad edilir.
ovdar payzlq bitkidir. O buda il mqayisd becrilm raitin daha az
tlbkardr v budann bitmdiyi blglrd d becril bilr. Zlaln orta miqdar
(10 faiz) budadan azdr v dyim hddi daha kiikdir. Bununla yana, dnli
bitkilr n vzedilmz amin tururar (lizin v treonin) ovdar ununda buda
unu il mqayisd 1,5 df artqdr. Zlall maddlrin suda hll olunmas
keyfiyytlri ykskdir (txminn 30 faiz). Adi testaparlma raitind
ovdarn zlalnn trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern zlali madd ml
gtirmir. Buda ununda ryin keyfiyyti n myynedici rolu
zlali-proteinaz kompleks oynayrsa, ovdar ununda amilolitik
fermentlrin fall, sasn d -amilazlaril sciyylnn karbohidrat-amilaz
kompleksi hmiyyt ksb edir.
Arpa
Buda v ovdar kimi arpa da qdim dnli bitkilr aiddir. Dnya
tsnifatnda arpa yem bitkisidir. Lakin, o, hminin piv snayesi n
sas xammaldr, rzaq v texniki mqsdlr n geni istifad edilir.
Arpann dnindn ryin xsusi sortlarnn biirilmsind lav ediln
perlova
v arpa yarmalar istehsal edilir. Arpann iri istehlaks piv
snayesidir. Niasta-patoka snayesind ondan niasta istehsal edirlr.
Onun dnindn alnan smni irsi (malsekstrakt) toxuculuq, qnnad v
farmasevtik snayed ttbit edilir. Lakin, daha iri hcmlrd arpa qab
soyulmu v emal edilmi kild donuzuluq v quuluqda yem qarqlarnda
istifad edilir.
Arpa sasn yazlq bitkidir. Bitkid iki altnv yaylmdr: oxcrgli arpa
v ikicrgli arpa. kicrgli
arpann dnlri iridir, dzgn formaldr v brabrldirilmidir. Ikicrgli
arpa daha geni yaylmdr, daha mhsuldardr, az tklr v mexanikldirilmi
yma daha ox uyunladrlmdr. Yksk pivbiirlm keyfiyytlrin malik
sortlar, hminin ikicrgli arpaya aiddir. Hr iki altnv iki
nvmxtlifliyin blnr: prdli v aq dnli. Prdli dnli arpa daha praktiki
hmiyyt malikdir. Dnlri iyinin qab il bitin arpan prdli arpaya aid
edirlr. Dni iyin qabndan azad olunmu dn, kimyvi trkibin gr budann
dnin yaxndr.
-
8
Arpann dni fal fermentlrl zngindir (amilaz, proteaz, peroksidaz
v s.). arpann trkibin daxil polan maddlr asan hidrolizlir, bu da
dnin byk ekstrafal qabiliyytini tmin edir. Bu xsusiyytin saysind
arpan piv snayesind sas xammal kimi istifad edirlr. Bundan baqa piv
istehsalnda ik prdlilrin byk hmiyyti var, unki onlar piv
istehsalnda filtrasiyann fiziki proseslrini asanladrr, onlarn
ekstraktiv maddlri is pivnin dadnn yaranmasnda itirak edir.
Arpann bzi sortlarnn trkibind olan xmir yapqanlq xasssi vern
zlali maddnin miqdar 3 faizdn 28 faiz qdrdir. Arpann trkibind olan
xmir yapqanlq xasssi vern zlali maddsi keyfiyytin gr adtn ovulan v
qsaqrlandr. Buda ununa arpa unu lav edildikd buda ununun rkbiirmd
keyfiyytlri azalr. Buna gr d bu yalnz aclq illrind ttbiq
edilirdi.
Tsrrfat tyinatndan asl olaraq arpaya mxtlif texniki tlblr irli
srlrd. Piv istehsalna ynldiln arpann iriliyi 10 faizdn aa olmayan
tam yetimi dnlr olmaldr. sas gstricilr zlaln miqdar aiddir 11
faizdn az olmayaraq hyat qabiliyyti (ccrm) 95 faizdn az olmamaldr.
Yarmaya emal n arpa aadak tlblr uyun olmaldr: natura 630 q/l az
olmayaraq, kiik dnlrin miqdar 5,0 faizdn artq olmamaldr. Yemlik
arpa n xsusi tlblr irli srlmr.
Becrilmd arpa digr dnli bitkilklrl mqayisd istiy daha az
tlbkardr. Buna gr d onu imalda, yksklikd, dalarda, digr rk
bitkilrinin, htta ovdarn becrilmsi mmkn olmayan yerlrd becrirlr.
Arpann kin sahlri kiniliyin aparld hr yerd yaylmdr. Arpa
tezyetiknliyil, qisa vegetasiya dvr (75 80 gn) seilir, bununla
laqdar o soyuqlarn glmsindn nc yetiir. Adtn dnli bitkilrin ymn
arpadan balayrlar.
Yulaf
Bu bitki buda v arpa il mqayisd daha gncdir. Onu bizim
eramzdan
vvl 2-ci minillikd becrmy balamlar. Uzun illr rzind yulaf alaq
otu saylrd, yalnz imal blglrd daha davaml olaraq hmin kin sahlrind
becrilmy balamdr.
Yulaf dyrli rzaq v yem bitkisidir. Onun qida v yem keyfiyyti
dnin yksk biolojidyril myynldirilir. Yulafn zlalnda budann zlalndan
10 faiz artq vzedilmz amin turusu olan lizin (384 mq/100 q)
mvcuddur. Yulafn dnind yan miqdar 6,2 faiz brabrdir, bu da digr
dnli bitkilrdki yan miqdandan artqdr (ovdar 2,2 faiz, buda 2,5
faiz).
stifad istiqamtlrin uyun olaraq yulafn dnin spesifik texnoloji
tlblr irli srlr. Bel ki, uaq qida mhsullarnn istehsalna ynldilmi
dnin turuluu 5 qraddan artq olmamaldr. Yarmaya emal zaman hmiyytli
tlblr irli srlr: zyin ki pay (63 faizdn az), digr mdni bitkilrin
dnlrinin trkibi v xrda
-
9
dnlrin pay (5 faizdn artq) olmamaldr. Spirt istehsalnda yulafn
mayaya emal zaman sas gstricilr kimi dnin naturas v onun 5-ci gnnd
ccrm qabiliyyti (90 faizdn az olmayaraq) nzr alnr. Yemlik taxla
natura zr yksk tlblr irli srlr.
Qardal
Qardalnn vtni Mrkzi v Cnubi Amerikadr. Avropaya onu XV srin
sonunda gtirmi vXVI srdn mlayim v subtropik iqlimli rayonlarda
yaym. XIX srin ikinci yarsnn balancnadk onu bostan bitkisi kimi
becrirdilr. Qadalnn mxtlif ttbiqi mvcuddur, onu rzaq, yem v texniki
mqsdlr n istifad edirlr. rzaq tyinat n onu un v yarma snayesind
emal edirlr (unun, yarmann emal), hminin xammal kimi niasta-patoka,
ya-piy, piv, spirt v konserv snayesind istifad edirlr. Xsusi qardal
unu uaq qidalarnn istehsalnda istifad edilir. Yetimmi qardal bimi
halda qidada istifad edilir.
Lakin, ksr hallarda qardal yem mhsulu kimi v qarq yem snayesind
dyrli xammal kimi istifad edilir. Gvdsi mal-qaraya yal ktl v silos
klind verilir. Qardalnn niastaya emal zaman alnan zlali madd olan
qluten qarq yem snayesind istifad edilir. Onun reymindn dyrli qida
ya istehsal edilir. Qardalnn gvdsi, qas, qab kazn, linoleumun,
viskozun, izolyasiya materiallarnn, sni probkalarn, kinoplyonkann v
s. istehsalnda xammal kimi istifad edilir.
Qardal birillik bitkidir. Qardalnn nvn lamt gr yeddi botanik
altnv ayrrlar: dnin prdliliyiqabql v qabqsz, dnin xarici quruluu -
sthin formas v xarakteri, dnin daxili quruluu unlu v buynuzaoxar
endospermin yerlmsi. Qardaln aadak altnvlrin ayrrlar: silisiumlu,
divari, yarmdivari, partlayan, krli, niastal, mumlu.
Qardal gec yetin bitkilr qrupuna aiddir, onun toxumlar
temperaturun 10 -12 drcdn aa olmamas rtil ccrir. Qardalnn
hibridlrinin byk istehsal hmiyyti var. Birinci nsild yksk
mhsuldardr (10 30 faiz artq).
Dy
Dynn yaranma yeri dqiqldirilmmidir, lakin hesab edilir ki,
dyspini
bir ne minilliklr nc Hindistanda yaranb. Dy bitkisinin qdim oca
in hesab edilir, burada onu hl bizim eradan vvl 5-ci minillikd
becrmy balamlar. Qafqaz v Orta Asiya regionlarnda dy spini bizim
eradan vvl II srd aparlmdr.
Dy dyrli rzaq yarma bitkilrindn biridir. Dy yarmas asan hzm
edilir. Dynn hzmedilm msal ox ykskdir (96 faiz qdr), buna gr d dy
yarmasn diyetik v uaq qidasnda geni istifad edirlr. Bir sra
lklrd
-
10
dy ununu buda ununa lav edirlr. Dy unu il qarqlar lav xeyirli
xsusiyytlr malikdir.
Dy dninin yarmaya emal zaman yarma v lom ld edilir. Bir sra
lklrd onlardan spirt, fitin, aran xsusi sortlarn (sake v um-um),
piv, tibbi niasta, dy kiran istehsal edirlr. Dy kpyi trkibind
niasta, zlal, ya, vitamin, fosfortrkibli maddlr, hminin fitin v
lesitin olan la yem vasitsidir, bu da onu cavan mal-qarann v qularn
yemlnmsind xsusil dyrli edir. Kpkdn antioksidantlar, qida maddlrini
turulamadan qoruyan, ya trkibli preparatlaralnr. Dy kpyindn yksk
keyfiyytli, doymam yal turularn yksk trkibil qida v texniki yalar
(x 10 faizdn artq) alrlar. Dynn emal zaman alnan toxum qab hidroliz
snayesi n yax qabladrma material v xammaldr. Ondan bitki yalarnn
rafin edilmsi n falladrlm kmr istehsal edirlr. Dynn klini
mal-qarann yemind istifad edirlr, hminin kazn qiymtlisortlarnn,
iplrin, papaqlarn istehsalnda v s. istifad edirlr.
stehsaln hcmin gr dy budadan sonra hmiyytli dnya rzaq
bitkisidir. rq lklrinin (Yaponia, Hindistan, in, Birma, Vyetnam,
Tailand v s.) halisinin xeyli hisssi n o buda v ovdar ryini vz edn
sas qida mhsuludur. Son onilliklr budadan istehsal ediln rk,
makaron v digr mmulatlar bu lklrd daha geni yaylmaa balamdr.
Dnli-paxlal bitkilr
Noxud
Noxudun vtni rqi fqanstan v imal-Qrbi Hindistan hesab
edirlir,
burada onu bizim eradan vvl IV srd becrmy balamlar. Noxud yksk
zlall qida v yem mhsuludur. Onun dnini qidaya tz,
konservldirilmi v bimi kild qbul edirlr, yarma v un emal
edirlr.Yem sortlar (yal ktl, saman, dn), hminin nxud klini v kfsini
mal-qaraya yedirdirlr.
Digr dnli bitkilrd olduu kimi noxudunda xsusiyyti ondadr ki,
onun kknd yerln v havadan azotu fiksasiya edn kkyumrular
bakteriyalar saysind snbll bitkilrindn azot gbrlri olmadan2 3 df
artq zlal sintez edirlr (lizin, valin v s.), toxumlarnda niastann
miqdar ykskdir. Bunun saysind noxud qarq yem snayesi n dyrli bitki
proteini tchizatsdr.
rzaq v yarma noxudu, hminin konserv snayesi n yetidiriln noxud
tyinatndan asl olaraq tiplr v alttiplr blnr. Birinci tip - rzaq
noxududur, ikinci tip yem noxudu. Birinci tipd alttiplr seilir:
birinci onun toxumlar mxtlif sar rnglidir, ikinci tip mxtlif yal
rnglidir. kinci tip yem noxudu aiddir, onun toxumlarnn rngi
qonur-yal, qhvyi, bnvyi, mxtlif alarl qara v ya lkli grnmyn qabql
mrmr v nqtli killidir. Yarma snayesind
-
11
noxudun birinci tipi v ikinci alttipi istifad edilir, onlarn
qarql yol verilmzdir. Toxumlarn llrindn asl olaraq, iriliyin gr
noxud kateqoriyaya ayrlr: iri, orta v xrda; keyfiyytindn asl olaraq
iki sinif blnr. Hr sinifd hr kateqoriya n iriliyi zr qarqlar v
zrrvericilrl yoluxmas zr normalar myynldirilmidir.
Seleksiya v toxumuluq
nsan bir ox bitkilr becrmidir, lakin onlarn he biri rk bitkilri
kimi
cmiyytin inkiafnda bel hmiyytli rol oynamamdr. Yer znd toxumlar
spmkdn v mhsulu ymaqdan vacib i yoxdur. Mhsulun sas, n yax hisssi
toxumlardr. Onlar nslin davamsdr v glck onlara mxsusdur.
Seleksiya v toxumuluq haqqnda sas mlumatlar
Toxumlar bioloji, morfoloji v tsrrfat lamtlrinin v bitkilrin
xsusiyytlrinin dayclardr. Mhz buna gr d, toxumlarn
keyfiyytindnhmiyytli drcd dnli bitkilrin mhsuldarl v dnin
keyfiyytlri asldr.
Seleksiya mvcud olan knd tsrrfat bitkilrinin sortlarnn
yaxladrlmas v yenilrinin yaradlmasdr. Seleksiya ilkin materialn
seimindn v yrnilmsindn balanr. Lakin, masir seleksiyalar mvcud olan
formalarn seimil qane olmurlar. Onlar bitkilr ynldilmi tsir
metodlarndan istifad edilr v bunun nticsind yeni qiymtli sortlar
yaradrlar. rsiyyt v dyiknliyi haqqnda elm - gen mhndisliyi
seleksiyann nzriyy bazasdr.
Seleksiyann sas vzifsi toxumlarn tn nsillrindn daha stn
keyfiyytlr malik yeni sortlarn yaradlmasdr.
Sort bir nvdn olan bir qrup mdni bitkidir, onlar myyn
tsrrfat-bioloji keyfiyytlr v morfoloji lamtlr malikdir. Bununla
yana, myyn torpaqda v iqlimd ttbiq ediln yeni sort maksimum
mhsuldarl v dnin yksk keyfiyytini tmin etmlidilr.
Yeni sortun yaradlmas mrkkb, uzunmddtli yaradclq prosesidir, bzn
seleksiyann btn hyati iidir.
Yeni sortlar sort snaqlar zr Dvlt Komissiyas snaqdan keirir v
yrnir. Bundan sonra yeni sortla toxumular ilmy balayr.
Toxumuluq knd tsrrfat istehsal sahsidir, onun sas bioloji v
mhsuldarlq keyfiyytlrini qoruyub saxlayaraq toxum sortlarnn ktlvi
oxaldlmasdr.
Toxumuluq iki hmiyytli mslni hll edir: - sortun rayonladrlmas
zonasna daxil olan knd tsrrfat mt
istehsallarnn tlbat il myynldiriln istehsala ttbiq ediln
sortlarn
-
12
llrindk yeni yksk keyfiyytli toxum sortlarnn oxaldlmas. Lakin,
ktlvi oxaldlma v uzunmddtli becrilm prosesind, istehsal raitind
sortlar ziflyir v onlarn mhsuldarlq keyfiyytlri aa dr;
- rayonladrlm sortlarn istehsalnda btn becriln toxumlarn sort v
mhsuldarlq keyfiyytlrinin qorunmas. Elmi-tdqiqat mssislrind
toxumuluq iinin aparlmas prosesind istehsalda becriln sortun
yaxladrlmas vzifsi irli srl v realladrlabilr.
Toxumuluq seleksiya nailiyytlrini yeni sortlarn istehsala ttbiqi
v toxum sahlrind yksk keyfiyytli toxumarn yetidirilmsi yolu il
hyata keirir. Seleksiya nailiyytlrinin hyata keirilmsi toxumuluun
sas vzifsidir, bu da toxumsortlarnn becrilmsinin tamamil mt taxlnn
becrilmsindn ayr v frdi metodlarla hyata keirilir.
Seleksiya-toxumuluq mssislri trfindn istehsalda glck arm n
istehsal ediln ilkin toxumlar elit toxumlar v ya elit adlandrlr.
Elit istehsala daxil olan btn keyfiyytlr zr n yax seilimi sort
toxumlardr. Superelit - elitin nc oxaldlma bndidir. Superelit
toxumlar n yax mhsuldar, sort v kin keyfiyytlrin malik olmaldr.
Elitin hr il alnan toxumlar reproduksiya adlandrlr.
Elit toxumlara ox yksk tlblr irli srlr.
Elit toxumlara normativ tlblr
Bitki
sa
s bitk
inin
to
xum
lar
nn
trk
ibi,
%, a
z ol
may
araq
sa
s bitk
inin
toxu
mla
r
hdu
dlar
nda
da
d
lm
dn
lri
n qa
r
, %
, ox
ol
may
araq
Dig
r b
itkil
rin
toxu
mla
r-n
n q
ar
,
1 kq
/d
d,
ox
olam
yara
q
O c
ml
dn
alaq
ot
lar
nn
toxu
mla
r,
1kq/
d