-
(OTAM, 33/Bahar 2013), (139196)
Balkan Savalar Srasnda Pomaklarn Zorla Tanassur Edilmesi
(1912-1913)
Forced Conversion of the Pomaks to Christianity during the
Balkan Wars (1912-1913)
Akn Koyuncu
zet Pomaklar, Bulgarcann bir lehesi ile konu$an Mslman bir
halktr.
Pomaklarn etnik kkeni ve Pomak tabirinin men$ei hakknda muhtelif
tezler mevcuttur. Osmanl dneminde 15. yzyl ortalarndan 18. yzyln
ilk yarsna kadar olan uzun bir srete gnll olarak Mslman olmu$lardr.
Balkanlarda slam, Trkler vastasyla yayld iin Trk ve Mslman
terimleri e$ anlaml kullanlyordu. Bu sebeple Pomaklar, slam kimlii
dolaysyla kendilerini Trklkle zde$le$tirmi$lerdir. Bulgar ulusal
uyan$ dneminde ounluu ruhban evrelerine mensup aydnlar tarafndan
retilen baz kalp mahall kaynaklar, Bulgar kolektif hafzasna
Pomaklarn sistemli bir $ekilde zorla slamla$trld algsn
yerle$tirmi$tir. Bu alg, Bulgar olmay Bulgarca konu$mak ve Ortodoks
olmak $eklinde tanmlayan bir ulus anlay$ ve baz politik
mlahazalarla birle$ince Balkan Sava$larnda Pomaklarn zorla
Hristiyanla$trlmasna zemin hazrlam$tr. Balkan Sava$lar srasnda Kral
Ferdinand ve Ba$bakan van Ge$ovun destei, Bulgar Ortodoks Kilisesi
ve VMROya bal komitaclar ve Bulgar gnlller tarafndan Rodoplar, Bat
Trakya ve Dou Makedonyada ya$ayan 200.000 dolaynda Pomak bask ve
zulmle Hristiyanla$trld. Pomak kylerindeki btn camiler kiliseye
evrildi veya ykld. Ayrca, her birine Bulgar ad verilen Pomaklar
kiliseye gitmeye, Hristiyan kyafeti giymeye, doum, nikh ve
cenazelerini papazlar vastasyla yerine getirmeye zorlandlar.
Pomaklar ba$ndan itibaren zorla Hristiyanla$trldklarndan $ikyet
etseler de Kilise ve hkmet tarafndan iddialar dikkate alnmad.
Mslmanlarn din zgrln garanti eden stanbul Antla$masnn
imzalanmasndan sonra Pomaklar slama geri dnmeye ba$ladlar. Bulgar
Kilisesinin direni$ine ramen 1914 yl ?ubat ay ortalarna kadar btn
Pomaklar slama geri dnd. Balkan Sava$larnda uradklar zulmler ve
zorla tanassur hadisesi, Pomaklar Trk kimliine daha da yaknla$trd.
Bu al$mada Osmanl ve Bulgar kaynaklarna dayal olarak Pomaklarn
zorla tanassur srecinin arka plann ve geli$imini aklamaya
al$acaz.
Anahtar Kelimeler: Pomaklar, Bulgaristan, Hristiyanla$trma
Balkan Sava$lar, Osmanl Devleti
Yrd. Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen-Edebiyat
Fakltesi, Tarih Blm, e-mail:: [email protected].
-
A?KIN KOYUNCU
140
Abstract
The Pomaks are a Muslim religious community, speaking a dialect
of Bulgarian. Various arguments exist on the ethnic origins of the
Pomaks and the origin of the term Pomak. During the Ottoman period,
they gradually and voluntarily converted to Islam from the mid15th
century to the first half of the 18th century. The terms Turk and
Muslim were synonymous with each other because Islam was spread in
the Balkans through the Turks. The main component of the Pomak
identity was Islam and consequently, the Pomaks identified
themselves with Turkish identity. During the Bulgarian national
revival period, several domestic sources fabricated by some
intellectuals, most of them being members of the clergy, engraved
the perception in Bulgarian collective memory that the Pomaks were
systematically and forcibly converted to Islam by the Turks. This
perception, when united with several political considerations and
identifying Bulgarian identity with speaking Bulgarian and being an
Orthodox Christian, paved the way to the forced conversion of the
Pomaks to Christianity during the Balkan Wars. During these wars,
some 200.000 Pomaks living in the Rhodopes, Western Thrace and
Eastern Macedonia were oppressed ruthlessly and Christianized by
the Bulgarian Orthodox Church, VMRO bands and Bulgarian volunteers
with the support of King Ferdinand and Prime Minister Ivan Geshov.
All the mosques in Pomak villages were either converted to churches
or were demolished. Besides, Bulgarian names were given to the
Pomaks and they were forced to go to churches. Moreover, they were
compelled to wear Christian dresses and to practice their rituals
about birth, marriage and funeral under the guidance of priests.
Even though the Pomaks complained that they were Christianized
against their will, their claims were ignored by the Church and the
government. After the signing of the Treaty of Istanbul,
guaranteeing religious freedoms of all Muslim citizens of Bulgaria,
the Pomaks started to return to Islam. Despite the resistance of
the Bulgarian Orthodox Church, all the Pomaks returned to Islam by
the middle of February of 1914. However, the atrocities they
suffered and the incident of their forced conversion to
Christianity drew them closer to Turkish identity. In this study,
we try to explain the process of forced conversion of the Pomaks to
Christianity and the background of this event analyzing the Ottoman
and Bulgarian sources.
Keywords: Pomaks, Bulgaria, Christianization, Balkan Wars,
Ottoman Empire
Giri
Bulgarcann bir lehesini konu$an ve Mslman bir topluluk olan
Pomaklarn etnik men$ei ve slamla$ma sreci tart$mal bir konudur.
18771878 OsmanlRus Harbine kadar arlkl olarak Rodoplar, Lofa
taraflar, Bat Trakya ve Dou Makedonyada ya$amakta olan Pomaklar,
gnmzde Bulgaristan, Yunanistan, Makedonya, Trkiye ve az sayda
olmakla birlikte
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
141
Arnavutluk ve Kosovada ya$amaktadrlar.1 Pomaklar, genellikle
dalk ve dank bir corafyada ya$adklarndan dolay ok e$itli isimlerle
anlm$lardr. Pomak terimi d$nda Dou Rodoplarda Ahriyan-Agaryan,2
Makedonyada Torbe, yaygn olarak Potur ve nadiren Kurki, Kosova ve
Arnavutlukta ise Gora Dana izafeten Gorani (Goral) veya Apovci vs.
muhtelif terimlerle isimlendirilmektedirler.3 Bulgaristanda 19.
yzyl sonlarndan itibaren Pomak teriminin yan sra Blgarite
Muhamedani, Muhamedanite Blgari, Blgaro-Mohamedani gibi terimler
literatre ve resmi sylemlere girmeye ba$lam$tr. Balkan Sava$lar
srasndaki resmi yaz$malarda ise Pomak (Poma$kite/Pomatsite/
Pomaklar) teriminin nadiren kullanld, bunun yerine daha ok
yukardaki terimlerin tercih edildii grlmektedir.4 Bugn
Bulgaristanda Pomaklar iin yaygn olarak kullanlan Blgaro
Mohamedanski (Mslman Bulgar) terimi ise ancak 1930lardan sonra
yaygnla$m$tr.5 Mezkr isimlerin genellikle Hristiyan kom$ular
tarafndan Pomaklara verildiini de
1 mer Turan, Pomaks: Their Past and Present, Journal of Muslim
Minority Affairs, Vol. 19, No. 1, 1999, p. 75; Tsevetana Georgieva,
Pomaks: Muslim Bulgarians, Islam and Christian-Muslim Relations,
Vol. 12, No. 3, 2001, p. 303; Kemal Gzler, XV ve XVInc Asrlarda
Lofa Pomak Kylerinin lk Mslman Sakinleri: 14791579, XIII. Trk Tarih
Kongresi, Ankara 48 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, III.
Cilt, III. Ksm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2002, s. 1397,
1398; Hseyin Memi$olu, Pomaklar, Ed. Bilgehan A. Gkda, Osman
Karatay, Balkanlar El Kitab, 2. Cilt: ada Balkanlar, Gzden
geirilmi$ 2. bask, Aka Yaynlar, Ankara 2013, s. 631. Trkiyedeki
Pomak nfusun byk blm, 18771878 OsmanlRus Harbi ve Balkan
Sava$larndan sonra meydana gelen glerle olu$mu$tur ve ana kitleden
koptuklar iin geldikleri zamann dil zelliklerini ta$yan ve bu
sebeple modern Bulgarcaya gre nispeten arkaik olan Pomaka diye
maruf bir dil konu$maktadrlar. Makedonya ve Kosova taraflarnda
ya$ayanlar ise Srpa ve Makedoncaya daha yakn bir lehe ile tekellm
etmektedirler. 2 Ahriyan teriminin anlam hakknda baknz: V. L.
Menage, On the Ottoman Word Ahriyan/Ahiryan, Archivum Ottomanicum,
Tomus 1, Anno 1969, p. 197212. 3 F. Bajtaktarevi, Pomaks, The
Encyclopaedia of Islam, New ed., E.J. Brill, Leiden 1995, p. 320;
A. Cevat Eren, Pomaklara Dair, Trk Kltr, C. I, S. 4, 1963, s. 3739;
Ayn yazar, Pomaklar, slam Ansiklopedisi, C. IX, Milli Eitim
Basmevi, stanbul 1964, s. 572573; mer Turan, a.g.m, s. 69,70; Kemal
Gzler, a.g.b., s. 1397. 4 Veliko GeorgievStayko Trifonov,
Pokrstvaneto na Blgarite Mohamedani, 1912-1913: Dokumenti,
Akademino izdatelstvo Prof. Marin Drinov, Sofiya 1995. Bu eser,
Pomaklarn Balkan Sava$lar srasnda tanassuru ile ilgili olarak
Bulgar ar$ivlerinden derlenen 244 belgeyi ihtiva etmektedir.
Belgelerin ounluu kilise makamlar arasndaki yaz$malardan
olu$maktadr. Eserde, ksa bir giri$ten sonra belgeler aynen
ne$redilmi$tir. 5 Mary Neuburger, Pomak Borderlands: Muslims on the
Edge of the Nations, Nationalities Papers, Vol. 28, No. 1, 2000, p.
184; Ulf Brunnbauer, The Perception of Muslims in Bulgaria and
Greece: Between the Self and the Other, Journal of Muslim Minority
Affairs, Vol. 21, No. 1, 2001, p. 44.
-
A?KIN KOYUNCU
142
vurgulamamz gerekir. Ancak, biz burada yukardaki terimler iinde
yalnzca en yaygn olarak kullanlan Pomak tabiri zerinde duracaz.
Pomak tabiri ilk defa 1839 ylnda Kuzey Bulgaristanda tetkikler
yapan Ami Bou tarafndan kullanlm$ ve Bou, Lofa havalisindeki baz
kylere Pomak nahiyeleri ad verildiini belirtmi$tir.6 Pomak
teriminin etimolojisi hakknda ilk tespit ise 1876 ylnda Felix
Kanitz tarafndan yaplm$tr. Pomaklarn Mslman Bulgarlar olduunu iddia
eden Kanitze gre Pomaci (Pomatsi/Pomak) terimi, pomoi (yardm etmek)
fiilinden tretilmi$ti ve Trklerin yardmcs anlamna geliyordu. Ancak,
Pomaklar dillerinin yan sra baz Hristiyan det ve geleneklerini de
korumay ba$arm$lard.7 Kanitzin bu tespiti daha sonra Pomak
tabirininpomagam (yardm etmek) fiilinden gelen ayn anlamdaki
pomagai (yardmc) kelimesinden tretildii ve Pomaklarn Trk ordularna
yardmc kuvvet olarak hizmet ettiklerinden dolay bu adn kendilerine
verildii $ekline dn$m$tr.8 Pomaklarn Mslman Bulgar olduklar iddias
d$nda bu tez, Trk tarih yazclnda da genel kabul grm$tr.9 te yandan,
A. $irkov, 1917de Rodoplarda Pomaklarn kendilerine AhriyaniAgaryani
dediklerini, ancak Pomaklarn zorla slamla$trldklar iin Pomak
tabirinin Bulgarca ma (eziyet etmek, zulmetmek) fiilinden treyen
pomen (zulmedilen, i$kence gren) teriminden geldiini ileri srm$tr.
Buna kar$lk, van Lekov, 1933de Pomak teriminin dorudan
Poturnjak/Poturnak teriminden geldiini iddia etmi$tir.10
Poturnyak
6 A. Cevat Eren, Pomaklara Dair, s. 38; Ayn yazar, Pomaklar, s.
572; F. Bajtaktarevi, a.g.m., s. 320; mer Turan, a.g.m, s. 70. Lofa
Pomaklar hakknda geni$ bilgi iin baknz: Bernard Lory, Une communaut
musulmane oublie: les Pomaks de Love, Turcica: Revue dEtudes
Turques, Vol.19, 1987, p. 95117; Kemal Gzler, a.g.b., s. 13971437.
7 Felix Kanitz, Donau-Bulgairen und der Balkan,, II. Band,
Rengersche Buchhandlung, Leipzig 1882, s. 182, 183; Ayn yazar, Die
moslemischbulgarischen Pomaci und Zigeuner im nrdlichen
Balkangebeite, Mittelungen des anthropologischen Gesellschaft in
Wien, 1876, Bd. 6, s. 75. Nakleden: Kemal Gzler, a.g.b., s. 1397. 8
A. Cevat Eren, Pomaklara Dair, s. 38; Ayn yazar, Pomaklar, s. 572;
F. Bajtaktarevi, a.g.m., s. 320; mer Turan, a.g.m, s. 70; Kemal
Gzler, a.g.b., s. 1397. 9 Rodop-Bulgaristan Trkl Faciasnn Yz...,
RodopTuna Trkleri Kltr ve Dayan$ma Dernei, stanbul 1976, s. 1417;
lker Alp, Belge ve Fotoraflarla Bulgar Mezlimi (1877-1989), Trakya
niversitesi Yaynlar, Ankara 1990, s. 9; Ayn Yazar, Pomak Trkleri
(Kumanlar-Kpaklar), Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Yaynlar, Edirne 2008, s. 27, 28; Hseyin Memi$olu, Pomak Trklerinin
Gemiinden Sayfalar, ?afak Matbaas, Ankara 1991, s. 14; Ayn yazar,
Balkanlarda Pomak Trkleri, 3. bask, Trk Dnyas Ara$trmalar Vakf,
stanbul 2005, s. 30; Ayn yazar, a.g.m., s. 635. 10 F. Bajtaktarevi,
a.g.m., s. 320; mer Turan, a.g.m, s. 80.
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
143
tezi ile ilgili olarak her ne kadar onun ad n plana karlm$ ise
de Vasil Knovun daha 1900 ylnda Pomak (Pomatsi), Poturnyak ve
Blgarite Muhamedani/Muhamedanite Blgari (Mslman Bulgar) tabirlerini
e$ anlaml olarak kulland grlmektedir:11
Makedonyada ok sayda izturen (Trkleen) nfus vardr. Poturnyatsi
(Poyurnyak/Poturnak/Trklemi olanlar) says orada yaayan Bulgarlarn
%10u kadardr. Rodop Poturnyaklarna, tpk Bulgaristan
Prensliindekilere olduu gibi Pomatsi (Pomaklar) denir. ar (Da)
Poturnyaklarna ise Torbe denir, bu isim onlara Hristiyan Bulgarlar
ve Arnavutlar tarafndan istihzen verilmitir. Kievo (Krova)da Mslman
Bulgarlara Arnavutlar tarafndan alayl bir ekilde Arnavuta amca,
birader anlamnda Apovtsi (Apovci) ad verilir. Hristiyan Bulgarlar
ise Kievodaki Poturnyaklara itak adn vermektedirler. Makedonyann
dier kesimlerinde Mslman Bulgarlar iin kullanlan baka husus bir
tabir yoktur ve genellikle Turtsi (Trk) denmektedirler. Buna karlk
onlar da kendilerini her yerde Turtsi olarak
tanmlamaktadrlar...
Kanaatimize gre Pomak teriminin Bulgarca Poturnyak/Poturnak
tabirinden gelmi$ olmas daha muhtemeldir. nk Balkanlarda slamiyet
Trkler vastasyla yayld iin Trklk ve Mslmanlk e$ anlaml tutulmu$tur.
Buna bal olarak Slav dillerinde ihtida ederek Mslman olanlara
etimolojik olarak Trkle gemi$, Trk olmu$ anlamlarna gelen Potur,
Poturi, Poturnak, Poturen ve Poturi gibi isimler verilmi$tir. Dier
taraftan, din dei$tirme dolaysyla mhtediler slam kimlii etrafnda
birle$mi$ler ve zamanla yerli halklarla aralarnda bir uurum
olu$mu$tur. Dolaysyla Potur tabiri ayn zamanda Hristiyanlar
tarafndan kendilerinden koptuklarn d$ndkleri nevMslimlerle
aralarnda zuhur eden yabancla$may ifade etmektedir.12 Burada sz
edilen Poturnak kelimesinin Bulgarcadaki manas da Trkl kabul eden
Hristiyandr. Keza, Poturvam-Potura fiili Trkle$tirmek, Poturvam se
ise Trkle$mek, Mslmanl kabul etmek anlamlarndadr.13 Slav
11 Vasil Knov, Makedoniya: Etnografiya i Statistika, I izd. Blg.
Knijovno Dvo, Sofiya 1900, II fototipno izd. Prof. M. Drinov,
Sofiya 1996, s. 41,42, vd. (Metinde italik terimler ve parantez
iindeki aklamalar bizimdir). te yandan, Bajraktarevi, Makedonyada
Srpa konu$an Mslmanlara, Torbe$ ve Poturlara, Pomak denmesinin
18771878 OsmanlRus Harbinden sonra Bulgaristandan yaplan gler ve
Makedonyadaki Bulgar eitim ve kltrel faaliyetleri neticesinde
ortaya ktn iddia etmektedir. (F. Bajtaktarevi, a.g.m., s. 320). 12
Evgeni Radushev, Balkan Hristiyanlar arasnda ihtida ederek Mslman
olmann hl Trk olmakla e$deer tutulduunu belirtmektedir. Evgeni
Radushev, Meaning of the Historiographic Myths about Conversion to
Islam, Halil nalck Armaan I, Yay. Haz. Ta$kn Tak$, Sunay Aksoy,
Doubat Yaynlar, Ankara 2009, s. 216. 13 G. KlasovS. Nikolov,
Blgarsko-Turski Renik, zdatelstvo na BAN, Sofiya 1957, s. 400.
-
A?KIN KOYUNCU
144
dillerindeki bu terimler, dil ve etnisiteye dayal milliyet
anlay$nn henz n plana kmad ve dinin halklar arasndaki en nemli ayrc
veya birle$tirici unsur olarak telakki edildii ulusuluk ncesi
dnemdeki aidiyet algsn yanstmaktadr. Bu algnn olu$umunda $phesiz
etnik kkene nem vermeksizin tebaay Mslim ve Gayrimslim $eklinde
tasnif eden Osmanl millet anlay$nn da mhim bir katks vardr. Nitekim
Osmanl terminolojisinde Pomak tabirinin ancak 18771878 OsmanlRus
Harbinden sonra ortaya kmas tesadf deildir.
Pomak kimliinin ana bile$eni dindir ve Pomaklar kendilerini
Mslmanlkla zde$le$tirmi$lerdir. Bu sebeple Pomaklar arasnda slam
yalnzca bir din deil, ayn zamanda bir tr milliyeti ifade
etmektedir.14 Dolaysyla, Pomaklarn kendilerini slam vastasyla
Trklkle zde$le$tirmeleri bu algnn tabii bir sonucudur. Nitekim
Spiridon Gopevi, 1880lerde Trke konu$amamalarna ramen Makedonya
Pomaklarnn ounun kendilerine Trk dediine tank olmu$ ve dinin onlarn
ulusal kimliini te$kil ettiini belirtmi$tir. Bununla birlikte
Gopevi, Makedonya Pomaklarn Mslman Srplar olarak tanmlam$tr. Ayrca,
Vasil Knovun yan sra Bulgar tarihi Yordan vanov da 1915de Pomaklarn
dine milliyetten daha fazla nem verdikleri iin kendilerine Trk
dediklerini ve etnik kkenlerini bildikleri halde bununla ilgili
konu$mak istemediklerini belirtmi$tir. Keza Blgaro Mohamedanski
kavramn yaygnla$tran ki$i olan Bulgar etnograf Stoyu ?i$kov da
Pomaklarn her zaman dini, milliyetten nde tuttuklarn vurgulam$tr.15
Bu rneklerden hareketle, Pomaklarn kendilerini en azndan Osmanl
Devletinin blgeden ekildii 20. yzyl ba$larna kadar ayr ve belirgin
bir kitlesel grup bilincine sahip bir ulus veya etnik bir grup
olarak tanmlamadklar sonucu karlabilir. Balkanlarda kolektif
kimliklerin geleneksel temeli din olduu iin, 20. yzyla kadar
Pomaklarn da slam dini aidiyetine bal mahall ve protoulusal bir
kimlie sahip olduklar grlmektedir.16 Fakat bu durum onlarn etnik
kkenine dair e$itli tart$malara zemin hazrlam$tr.
Pomaklarn etnik men$elerine ynelik iddia ve izahlar da ok e$itli
ve ihtilafldr ve ilm olmaktan ziyade siyas mlahazalara mstenittir.
Osmanl Devletinin Rumeliden ekilmesiyle birlikte ardl olan ulus
devletlerin her birinde Pomaklarn kendileri ile ayn etnik kkten
geldii iddialar ortaya atlm$tr. Bu ynyle Pomak kimlii pan-Balkan
bir zellik ta$r. Nitekim Balkan lkelerinde Pomaklarn Osmanl
dneminde zorla slamla$trlm$ Bulgar; Mslman Makedonyal; Mslman Srp;
Slavla$m$slamla$m$ Yunan; Slavla$m$ Arnavut olduklar $eklinde pek
ok iddia ileri srlm$tr. Ancak, bu iddialar Osmanl mirasnn
taksiminden sonra toprak ve halklarn ulus devlet
14 mer Turan, a.g.m., s. 75. 15 mer Turan, a.g.m., s. 75. 16
Mary Neuburger, a.g.m., s. 182.
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
145
ideolojisine uyarlanmaya al$lmasnn bir tezahr olarak
deerlendirilmelidir.17 Trk tarih yazclndaki yaygn gr$ ise Pomaklarn
1113. yzyllarda Balkanlara aknlar yapan KumanKpak ve Peenek
Trklerinin devam olduklar ve Osmanl fethi arifesinde veya ba$larnda
slamla$tklar, fetihlerde Osmanl ordularna yardm ettikleri iin de
kendilerine Pomak ad verildii ynndedir.18 Ancak, Kemal Gzlere gre
Trk tarih yazclnda sklkla kullanlan Pomak Trkleri ifadesi sonradan
imal edilmi$ bir terimdir.19
Bizim bu makalede kullandmz Osmanl belgelerinde Pomaklardan slam
Pomaklar, Pomak slamlar, Pomak ansr- slamiyesi veyahut sadece
Mslman veya ahali-i slamiye $eklinde sz edilmektedir. Ayrca, zaman
zaman Pomaklar ile ahali-i slamiye diye bir ayrm yapld da
grlmektedir. Keza bir rnekte de Pomaklarla Ahiliyanlarn [sic] yan
yana kullanld ve iki ayr unsur gibi telakki edildii grlmektedir.
19. yzyl sonu ve 20. yzyl ba$larnda Osmanl devlet adamlar ve
aydnlar arasnda Pomaklara ili$kin olarak etnik kimlik vurgusu
yoktur. Nitekim Rumelii ?ark Hudut Memuru Erkn Harp Kolaas Ahmed
Seyfi Bey, 7 Ekim 1880 tarihli layihasnda Pomak kimliinde Bulgarca
konu$ma ve Mslmanlk olgusunu ne karm$tr:20
Pomaklar din-i mbin-i Muhammed ile mtedeyyin iseler de Bulgar
lisanyla tekellm eder ve hele tife-i nis ve ocuklar asla Trke
bilmezler. Bunun iin ilerinde Trke okur ve yazar adama nadiren
tesdf olunur.
17 Tsevetana Georgieva, a.g.m., s. 304; Mary Neuburger, a.g.m.,
s. 182, 183; mer Turan, a.g.m., s. 70; Ulf Brunnbauer, Diverging
(Hi)Stories: The Contested Identity of the Bulgarian Pomaks,
Ethnologia Balkanica, Vol. 3, 1999, p. 3840. 18 Rodop-Bulgaristan
Trkl..., s. 918; lker Alp, Belge ve Fotoraflarla..., s. 710;. Ayn
Yazar, Pomak Trkleri..., s. 524; Hseyin Memi$olu, Pomak
Trklerinin..., s. 920; Ayn yazar, Balkanlarda Pomak, s. 1926; Ayn
yazar, a.g.m., s. 634, 635. Ayrca baknz: Halim avu$olu, Balkanlarda
Pomak Trkleri, Kksav Yaynlar, Ankara 1993. Balkanlarda Peenek,
KumanKpak Trklerinin aknlar ve yerle$tikleri blgeler hakknda baknz:
Muall Uydu Ycel, Balkanlarda Peenekler, Uzlar ve Kumanlar, Derl.
Osman KaratayBilgehan A. Gkda, Balkanlar El Kitab, Cilt 1: Tarih,
Karam&Vadi, Ankara 2006, s. 185214; Ayn yazar, Balkanlardaki
Trk Boylarnn (Peenek, Uz, Kuman) SosyoKltrel Dei$imlerinde Osmanlnn
Rol, Halit Eren (Ed.), Balkanlarda slam Medeniyeti, Uluslararas nc
Sempozyum Teblileri, Bkre, 1-5 Kasm 2006, Cilt II, IRCICA, stanbul
2011, s. 714739; Istvan Vsry, Kumanlar ve Tatarlar: Osmanl ncesi
Balkanlarda Doulu Askerler (1185-1365), ev. Ali Cevat Akkoyunlu,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2008. 19 Kemal Gzler, a.g.b., s. 1398.
20 Ba$bakanlk Osmanl Ar$ivi (BOA), Yldz Perakende Asker Maruzt
Evrak (Y.PRK.ASK), No. 4/44, 3 Zilkade 1297/25 Eyll 1296 (7 Ekim
1880) Rumelii ?ark Hudud Memuru Erkan Harp Kolaas Ahmed Seyfi Beyin
layihas.
-
A?KIN KOYUNCU
146
1914 ylnda Rumeli Muhcirni slmiye Cemiyeti daresi tarafndan
ne$redilen Zavall Pomaklar! adl risalede ise Pomaklar ile Bulgarlar
arasnda dinin yan sra dil ayrmna dikkat ekilmi$ ve Bulgarlk ile
Hristiyanlk zde$le$tirilmi$tir:21
Bulgarlar... Pomak dindalarmz kurn- vusta mezlimini glgede
brakacak bir takm zulm ve ikenceler istimliyle cebren Hristiyan
etdi ki el-n Hristiyan bulunan Pomak dindalarmzn yegne kabahati
Bulgarca da tekellm edebilmeleri tekil ediyor. Demek ki Bulgar
milletinin indinde fazla lisan bilmek deta bir cinayet yhud her
Bulgarca bilenin Bulgar olmas, tabir-i dierle Hristiyan olmas
iktiza ediyor.
Celal Nuri Bey ise 1918 ylnda Pomaklarla ilgili problemleri
birka cmlede fevkalade bir vukufla ortaya koymu$ ve Pomaklar dil,
din ve his zerinden tanmlam$tr:22
Rodop Da civarnda, Makedonya ve Rumeli-i arkide Pomak tlak
olunur, lisanlar Bulgar, mezhepleri Mslman, his itibariyle kuvvetli
Trk, adedleri na-malum, meneleri mekk bir kavim vardr. Bunlar
vehle-i ulada ihtida etmi Bulgar addolunalibilirse de zannederim ki
hakikat bu merkezde deildir. Kadim Trakya ahalisinden olduklar da
meczmdur.
Pomaklarn Trk kkenli olduklar tezi, Cumhuriyetin ilk yllarnda
vurgulanmaya ba$lam$tr. Galib Bahtiyar, 1928de Pomaklarn,
Slavlardan nce blgeye gelmi$ Trk kavimlerinden olduunu ve sonradan
Slavlar iinde eridikleri iin dillerini kaybettiklerini ileri srm$
ve Trkle son derece bal olduklarn belirtmi$tir:23
21 Zavall Pomaklar!, Rumeli Muhcirni slmiye Cemiyeti
Ne$riyatndan, No. 4, Matbaai Hayriye ve ?reks, stanbul (Rumi) 1330
(1914), s. 8. Sz konusu risale ilk olarak Faris ?a$an tarafndan
basit sadele$tirmelerle 1996 ylnda ne$redilmi$tir. (Faris ?a$an,
Zavall Pomaklar, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 101, 1996, s. 3546.
Burada s. 37). 2005 ylnda ise Ahmet Akgn tarafndan bir deerlendirme
ve takdim yazsyla birlikte aynen yaynlanm$tr. (Ahmet Akgn,
Bulgaristanda Asimilasyon ve Zavall Pomaklar Adl Bir Risale,
Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. 8, S. 13,
Mays 2005, s. 128. Burada s. 13,14.) Ancak, Ahmet Akgn, Faris ?a$an
tarafndan yaplan ne$irden habersiz grnmektedir. Bu risaleden Ahmet
Akgnn makalesi sayesinde haberdar olduumuzu ve daha sonra Faris
?a$ann yaynlad metne ula$tmz, ancak her iki ne$irde yer adlarnda
tespit ettiimiz baz okuma yanl$lar sebebiyle risaleye bizzat
mracaat etmek durumunda kaldmz belirtmemiz gerekir. 22 Celal Nuri,
Bulgar (ve Pomak), Edebiyt- Ummiyye Mecmuas, 3 ?evval 1336/10
Austos 1918, C. 4, Sene 2, No. 80, s. 912. 23 G. (Galib) Bahtiyar,
Garb Trakya Trkleri, Derl. Akuraolu Yusuf, Trk Yl 1928, Yeni
Matbaa, stanbul 1928, s. 470. Bu eserin Latin harfli basks iin
baknz:
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
147
Nevrekob ve Rupoz havalisi Pomaklarla meskndur. Bulgarlara gre
Pomaklar ihtida etmi Bulgar imi! Fakat bu rivyeti teyid edecek
kayd- tarih yokdur. Bulgarlarn bu iddialar Pomaklarn Bulgarca
konumalarndan tevelld etmektedir. Fakat Pomaklarn da Trakya
havalisine ilk gelen Trklerden olduu ve fakat Rodoplarn pek uzak
yerlerinde kaldklar cihetle slav istilas zamannda slavlar arasnda
yalnz kalm olmalar hasebiyle bu lisan renmeye mecbur kaldklar
istidlal olunmaktadr. Pomaklar Bulgar Eksarhlnn mtemd tazyikt ve
mezlimine ramen bir drl Bulgarlamamlardr. Trkle incizb ve
merbtiyetleri gayet kavdir.
I. Balkan Savalarnda Pomaklarn Zorla Tanassur Edilmesinin
deolojik ve Siyas Temelleri
Balkan Sava$lar srasnda Pomaklarn zorla Hristiyanla$trlmas
meselesi, Bulgar milliyetiliinin dil ve din zerine kurulmas, Bulgar
tahayylnde Pomaklarn zorla slamla$trldna olan inan ve Bulgaristan
Prensliinin te$kili ile ?ark Rumelinin ilhak srasnda Pomaklarn
tutumuyla yakndan ili$kilidir.
Paisiy Hilendarskinin (17221773) 1762de yazd storiya
Slavyanoblgarska adl eseriyle ba$layan Bulgar ulusal uyan$, halefi
Sofroniy Vraanski (17351815) tarafndan devam ettirilmi$ ve Srp ve
Yunan ayaklanmalarnn da etkisiyle 18281829 OsmanlRus Sava$ndan
sonra yeni bir ivme kazanm$tr. Tccar snfnn glenmesine paralel
$ekilde 1830lardan itibaren Bulgar milliyetilii; eitim ve kltr
hareketleri, Fener Patrikhanesinden ayr, mstakil bir Bulgar
Kilisesi kurma abalar; siyas bamszlk amacyla giri$ilen isyan
te$ebbsleri ve devrimci komitecilik faaliyetleri erevesinde geli$me
gstermi$tir. stanbuldaki lml Bulgar evreleri d$nda Bulgar
milliyetiliinin Trk ve Rum d$manlndan beslendiini sylemek mmkndr.
Bulgarlar din bamszlklarna 1870 ylnda Bulgar Eksarhlnn kurulmas ile
kavu$mu$lardr.24 Ancak, siyas zerlik 18771878 OsmanlRus Harbi
sonunda Rus ordularnn zaferi ile elde edilmi$tir. Ayastefanos
Antla$masna (3 Mart 1878) gre Bulgaristan Prensliinin snrlar batda
Srbistandan ba$layp Tuna yoluyla Karadenize, gneyde ise Ohri glnden
Kavala limanna uzanyor ve oradan Edirnenin kuzeyinden geerek yine
Karadenize ula$yordu. Ancak, Rus nfuzunun stratejik olarak
Bulgaristan vastasyla Ege denizine inmesi, ba$ta ngiltere olmak
Akuraolu Yusuf (Derl.), Trk Yl 1928, Haz. Ahmet Zeki zger,
Arslan Tekin, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 2009. 24 Geni$ bilgi
iin baknz: A$kn Koyuncu, Bulgar Eksarhl, anakkale Onsekiz Mart
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam$ Yksek Lisans Tezi,
anakkale 1998, s. 22109.
-
A?KIN KOYUNCU
148
zere Avrupal devletleri harekete geirdi. 13 Temmuz 1878de
imzalanan Berlin Antla$masnda Bulgaristan Prensliinin zerklii teyit
edilmekle birlikte snrlar daraltld ve ?ark Rumeli, Hristiyan bir
vali ynetiminde zerk bir ynetim kurulmas, Makedonya ise slahat
yaplmas $artyla Osmanl Devletine iade edildi. Bulgaristan Prenslii,
Tuna Vilayeti dhilindeki Sofya, Vidin, Nibolu, Zi$tovi, Rusuk,
Silistre, Varna, ?umnu, Lofa ve Trnova $ehirlerini; ?ark Rumeli
Vilayeti ise Edirne Vilayetine bal Filibe, slimye, Eski Zara,
Tatarpazarck, Burgaz ve Hasky iine alyordu.25 Bundan sonra Bulgar
milliyetiliinin temel hedefi, Ayastefanos Antla$masnda izilen Byk
Bulgaristan snrlarna ula$makt. 1885 ylnda ?ark Rumeliyi ilhak eden
Bulgaristann bir sonraki amac Rodoplar zerinden Makedonyaya
uzanmakt. 1908 ylnda bamszln ilanndan sonra Bulgaristann bekledii
frsat Balkan ittifaknn kurulmasyla dodu.
I.I. Bulgar Ulusal Tahayylnde Pomaklar ve Pomaklarn slamlama
Sreci
Pomaklar, daha Bulgar ulusal uyan$ dneminde 1830lardan itibaren
baz eitimli Bulgarlarn ve din adamlarnn dikkatini ekmeye ba$lam$t.
Ba$langta bu ilgi tabiatyla daha ok onlarn kkenine ynelikti. Bulgar
aydn ve milliyetileri, Pomaklarn kendileri ile ayn dili
konu$tuklarndan ve geleneksel halk kltrndeki ortak zelliklerden
hareketle onlarn Bulgar kkenli olduklarndan $phe etmiyorlard.
Ancak, aradaki en byk fark Pomaklarn Mslman olmasyd.26 htida
yoluyla Mslman olmak, Bulgar milliyetileri ve din adamlar arasnda
takbih edilen bir durumdu. Bulgar aydnlar neden, ne zaman ve nasl
Mslmanla$t o zaman iin mehul olan Pomaklarn Bulgarlktan kopu$unu
ulusal onura ve Hristiyanlk ruhuna zarar vermeden aklamann yollarn
aryorlard. Onlar atalarnn dinine ihanetle sulamak yerine Osmanl
zulmnn kurbanlar olarak ilan etmek daha mreccah grnd.27 Bylece, baz
yerel halk trkleri, sylenceler ve efsanelere dayanarak veya bunlar
icat ederek ve daha da mhimi Mslman Bulgarlarn Osmanl idarecileri
tarafndan yrtlen sistemli bir asimilasyon kampanyas
25 Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara 1997, s. 520526; Mahir Aydn, ark Rumeli
Vilyeti, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1992, s. 1119; Ayn yazar,
Osmanl Eyaletinden nc Bulgar arlna, Kitabevi, stanbul 1996, s.
125128; mer Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908),
Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1998, s. 59, 60. 26 Tsvetana
Georgieva, a.g.m., s. 304, 305. 27 Antonina Zeljazkova, The Problem
of the Authenticity of Some Domestic Sources on the Islamization of
the Rhodopes, Deeply Rooted in Bulgarian Historiography, Etudes
Balkaniques, No. 4, 1990, p. 106; Evgeni Radushev, Demografski i
etnoreligiozni protsesi v Zapadnite Rodopi prez XVXVIII vek: Opit
za preosmislyane na ustoyivi istoriografski modeli, storiesko
Bdete, Kn. 1, 1998, s. 53, 54.
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
149
sonucunda bask ve zulmle slamla$trlmak suretiyle Hristiyan
Bulgar kitleden koparldn gsteren mahall kaynaklar/kalp yazma
eserler reterek meseleyi zmleme yoluna gittiler. stelik bunu
yaparken o yllarda bamsz bir Bulgar Kilisesi kurmak iin mcadele
halinde olduklar ve ayrlmaya al$tklar Fener Rum Patrikhanesinin ve
Rum ruhbannn Bulgar milletine verdii zararlar gstermek iin patrik
veya metropolit seviyesinde bir Rum ruhbann da olaylarn iine katmay
ihmal etmediler. Ulusal uyan$ ve Prenslik dneminde icat edilen
zorla slamla$trma teorisi, o kadar ba$arl oldu ki zerine saysz
akademikpopler kitap ve roman yazld, film ve belgesel ekildi, ders
kitaplar ile gelecek nesillere aktarld ve Bulgaristanda gnmze kadar
tarih yazclna, siyas evrelere, edeb mahfillere ve popler kltre
egemen oldu. Bu teori, Bulgaristanda Osmanl asrlarna ynelik karanlk
devir ve esaret dnemi algsn peki$tirdi ve Pomaklara ve Bulgaristan
Trklerine ynelik asimilasyon kampanyalarna yeni teorilerle
vzroditelen protses (yeniden dou) srecine ilham verdi. Siyas
sebeplerin yan sra Balkan Sava$lar srasnda Pomaklarn zorla
tanassuruna ideolojik alt yap olu$turmas bakmndan nem arzeden sz
konusu mahall kaynaklardan bazlar $unlardr: Papaz Metodi Draginov
Kronii, Tatarpazarckn Sv. Petr manastrnda bulunan Batkunino Kronii,
Belovo Kronii, Vtoroto Razorenie na Blgariya (Bulgaristann kinci
Ykm), Paisiy Hilendarskinin storiya Slavyanoblgarska adl eserinin
zeyillerinden biri olan Dryanovo kopyas (Dryanovski prepis) ve
storieski Belejnik (Tarihi Not Defteri).28
Bu mahall kaynaklardan ilki, Stefan Zahariev tarafndan 1870de
Viyanada baslan Tatarpazarck Kazasnn Coraf, Tarih ve statistiksel
Tasviri adl eserde29 yaynlanan Papaz Metodi Draginov Kroniidir.
Kronie gre Tatarpazarck kazasna bal epino blgesindeki Korova kynde
doan Metodi Draginov, eserinde kendi ky de dhil olmak zere epino
havzasndaki Banya, Dorkovo, Kostandovo, Korova, Ljene ve
Rakitovonun 1666 ylnda zorla slamla$trlmasn ve Kamenitsann nasl
kurulduunu
28 Machiel Kiel, Razprostranenie na slyama v Blgarskoto Selo
prez Osmanskata epoha (XVXVIII v.): Kolonizatsiya i slyamizatsiya,
Mslmanskata Kultura po Blgarskite zemi: zsledvaniya, Sst. Rositsa
Gradeva, Svetlana Ivanova, IMIR, Sofiya, 1998, s. 57, 58; Ayn
yazar, Art and Society of Bulgaria in the Turkish Period,
Assen/Maastricht, Van Gorcum, 1985, s. 58; Evgeni Radushev, Meaning
of the Historiographic Myths..., s. 214216; Tsvetana Georgieva,
a.g.m., s. 305; Rossitsa Gradeva, Conversion to Islam in Bulgarian
Historiography: An Overview, Jrgen Nielsen (Ed.), Religion,
Ethnicity and Contested Nationhood in the Former Ottoman Space,
Brill, Leiden, 2012, p. 192194. 29 Stefan Zahariev,
Geografiko-istoriko-statistiesko opisanie na Tatar Pazarcikata
kaza, Viena: L. Sommer, 1870. Eserin tpkbasm 1973 ylnda Aleksandr
Arnaudov ve van Batakliev tarafndan ne$redilmi$tir. (Oteestven
Front, Sofiya 1973).
-
A?KIN KOYUNCU
150
mufassal bir biimde anlatyordu. Metodi Draginov, Vezir Mehmed
Pa$ann (Kprl Mehmed Pa$a, . 1661) Moraya sefere (Girit Seferi,
16451669) giderken Filibeye uradn; epino Bulgarlarnn askerlik
(voynukluk) yapmadklar gibi, Filibe Rum metropoliti Gavrile
vermeleri gereken kilise vergisini de demediklerinden dolay
metropolit tarafndan vezire $ikyet edilmeleri zerine Bulgarlarn asi
ilan edildiklerini ve vezirin yenierilerle epinoyu bastn ve
Bulgarlarn katledilmeleri emrini verdiini belirtiyordu. Ancak, Kara
mam Hasan Hocann vezire ldrlmeleri yerine Mslman yaplmalarn teklif
etmesi ve Bulgarlarn buna direnmesi zerine kl zoruyla ve trl
i$kencelerle Banya, Dorkovo, Kostandovo, Korova, Ljene ve
Rakitovonun zorla slamla$trldn, Mslman olmay reddedenlerin
katledildiini, kap kurtulan Hristiyanlarn daha sonra ayn blgede
Kamenitsa kyn kurduklarn grg tan olarak detayl bir $ekilde
anlatyordu. Ayrca, Draginovun hikyesine gre bu srada Osmanl
yneticileri tarafndan paha biilmez Bulgarca eski kitaplar yaklm$,
Kostenets ve Stanimaka (stanimaka/Asenovgrad) arasnda 33 manastr ve
218 kilise yklm$t.30
Viyanada Papaz Metodi Draginovun hikyesinin baslmas ile
neredeyse e$ zamanl olarak, 1869da, Rus tarihi Lamanskiy tarafndan
Rusyada ba$ka bir hikye yaynlad.31 Bu hikyede Sultan Selim
(15121520) dneminde 1522de [sic] Bulgaristann kinci Ykmndan sz
ediliyordu. Buna gre (Rum Patriinin te$vikiyle)32 Ege kylarndan
Nevrokopa kadar olan blgeler yani Rodoplar ile Tuna taraflarnn byk
blm kitlesel olarak ve zorla Mslmanla$trlm$t. Nevrokop havalisi ve
Krupnikteki metropolitlik merkezinden husus olarak bahsediliyordu.
Sultan Selim ayrca Arnavutluk ve Bosnaya kadar Balkanlar zorla
slamla$trm$t.33 Bulgaristann kinci Ykm meselesi Paisiy
Hilendarskinin eserinin zeyillerinden biri olan Dryanovo kopyasnda
da i$leniyordu: Sultan Selim 1522 [sic] yl baharnda Edirneden
30 Machiel Kiel, a.g.m., s. 65, 66; Ayn yazar, a.g.e, s. 5;
Evgeni Radushev, Meaning of the Historiographic Myths..., s.
214216; Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 305. 31 Bu eser, aslnda
Hieromonk Spiridonun 1792de yazd Bulgar Tarihinde ortaya att ve
1522de [sic] Sultan Selim tarafndan Bulgar soylularnn Rum Patriinin
te$viki ile slamla$trld ve ok sayda kilise ve manastrn ykldn
belirttii ve Bulgaristann kinci Ykm olarak niteledii teorisinden
hareketle 1831de retilen ve Paisiyin tarihine yaplan ilaveler
serisinden biriydi. Marin Drinovun daha 1871de belirtmi$ olduu zere
muhtemelen bamsz Bulgar Kilisesi kurulmas iin Fener Patrikhanesi
ile giri$ilen mcadelede n plana kan Neofit Bozvelinin kaleminden
km$t. Eserde hem Rum ruhbannn, Bulgarlarn cizye dememek iin Mslman
olduklar ynndeki tahkir ve iddialar rtlyor hem de Sultan tarafndan
ba$latlan zorla slamla$trma kampanyasnn te$vikisi olarak Rum Patrii
ne karlyordu. Rossitsa Gradeva, a.g.m., s. 191193; Evgeni Radushev,
Demografski i etnoreligiozni protsesi, s. 54, Ayn yazar, Meaning of
the Historiographic Myths..., s. 212. 32 Rossitsa Gradeva, a.g.m.,
s. 192 not 11 vd. 33 Machiel Kiel, a.g.m., s. 6365; kr$. Rossitsa
Gradeva, a.g.m., s. 192 not 11 vd.
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
151
Sofyaya kadar btn Trakyay tahrip etmi$, Kaymakam Tatar Mirzaya
46.000 askerle birlikte Tuna ve Koca Balkan boyunca Vidine kadar
her yeri yok etmesi emrini vermi$, ayrca vezirini (Sinan Pa$a?, .
1517) de 33.000 askerle Makedonyaya gndermi$ ve Dramadan Bosnaya
kadar her yeri, keza Du$pat dalarn, bu srada zorla
slamla$trm$t.34
te yandan, Metodi Draginov Kroniinin ke$fi ve kaybolmasndan
sonra epino hadisesini anlatan onun iki versiyonu daha ortaya kt:
Batkunino ve Belovo Kronikleri. Ancak, Batkunino Kroniinde olayn
1670te Sultan Ahmed [sic] [Sultan IV. Mehmed, 16481687; I. Ahmed,
16031617, II. Ahmed, 16911695, III. Ahmed, 17031730] devrinde
meydana geldii aktarlyordu.35 Bu kronik Hristo Popkostantinov
tarafndan 1893te yaynlanm$tr. Belovo Kroniinden ise ilk kez N. Naov
tarafndan 1898de sz edilmi$ ve ancak 1915te Petr Mutafiev tarafndan
yaynlanm$tr.36
Son olarak 20. yzyl ba$larnda Tarihi Not Defteri ke$fedildi. Bu
eserde de mufassal ve korkun bask ve zulm hikyeleri e$liinde Dou ve
Orta Rodoplar, bilhassa Pa$makl, Dardere ve Bat Trakyann 1660larda
Trkler tarafndan zorla slamla$trlmas anlatlyordu. 1669da Pa$makl
evresinde slama gemeyi kabul etmeyen Bulgarlar katledilmi$, bir ksm
aresiz Mslman olmu$, kurtulanlar ise dalara kam$ ve daha sonra
Krstogorie piskoposu Visarionun etrafnda toplanarak Raykovo ky ve
evresini savunmu$lard. Ancak, 1670 yaz aylarnda piskopos
yakalanm$t. Civardaki direni$i krmak iin Visariona ihtida teklif
edilmi$ ise de reddetmesi zerine i$kence edilerek zavall piskopos
$ehit edilmi$ti. 1705 baharnda Sultan Mahmudun [sic] hkmdarlnda
[III. Ahmed, 17031730; I. Mahmud, 17301754] Anadoludan pek ok Trk
getirilerek skee civarndaki Ege ovalarna ve Rodoplarn gney
eteklerine yerle$tirilmi$ti. 1660larda ksmen slamla$trlan
Lebovidovo ve Byal zvorun yan sra 1705deki bu hadisede civardaki
Bulgar kyleri zorla Mslman yaplm$ ve ardndan her birine Trk adlar
verilmi$ti: LebovidovoDardere, PerunovoElmal, Nijnets?ahin ($u anda
Ehinos, Yunanistanda), Byal zvorAkpnar... olmu$tu.37
Bylece, mahall kaynaklarla Rodoplarda slamn Osmanl idarecileri
tarafndan ya sark, ya kelle forml ile yani Bulgarlar ya Mslman
olmak ya da lm arasnda seim yapmak zorunda brakan acmasz $iddet
kampanyalar e$liinde yayld tescillenmi$ oluyordu.38 Ayn teori bu
zulm ve vah$ete direnerek Hristiyan kalmay ba$aran Bulgarlar da
yceltiyordu. A$ada
34 Evgeni Radushev, Demografski i etnoreligiozni protsesi, s.
54; kr$. Rossitsa Gradeva, a.g.m., s. 193. 35 Machiel Kiel, a.g.m.,
s. 57, Ayn yazar, a.g.m., s. 5. 36 Antonina Zeljazkova, The Problem
of the Authenticity, s. 105, 106. 37 Machiel Kiel, a.g.m., s. 5961.
38 Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 305.
-
A?KIN KOYUNCU
152
grlecei zere bu mahall kaynaklar (1931de yaynlanan storieski
Belejnik d$nda), Balkan Sava$lar srasnda Pomaklarn zorla
Hristiyanla$trlmasnda dayanak olarak kullanld ve Pomaklar cebren
slamla$trldklarna ikna ederek yeniden kazanmann yollar arand. Bu
sebeple, konumuz asndan mahall kaynaklarn akbeti ve Pomaklarn
slamla$ma sreci son derece elzemdir.
ncelikle mahall kaynaklarn orijinalleri her naslsa
ke$fedildikten sonra ortadan kaybolmu$lard. Metodi Draginov
Kroniini, Stefan Zaharievden ba$ka gren olmam$t. Keza, Batkunino
Kronii ile Tarihi Not Defterinin de asllar yoktu. Bunlardan sadece
Belovo Kronii ile Paisiyin eserinin zeyillerinden biri olan
Dryanovo kopyas (1836) gnmze ula$abilmi$tir. lerindeki tarih ve
kronoloji hatalar, anakronik olgular ve tutarszlklarn o zaman iin
veya Balkan Sava$lar srasnda fazla bir nemi yoktu. Mahall
kaynaklar, tarih hatalar dzeltilerek 1960lara kadar
dokunulmazlklarn korudu. Metodi Draginov Kronii ve versiyonlarnn
ku$kulu veya $pheli olduklarna dair ilk tespitler 1965te yapld.
?tra$imir Dimitrov, Sofya Milli Ktphanesindeki cizye defterlerine
dayanarak Bat Rodoplarn birden bire deil, tedricen slamla$t
sonucuna ula$t, ancak, epinoya ait cizye defterleri Sofyada olmad
iin, kroniklerin gvenilirliinden $phe etmedi ve bunlarn zaman zaman
ykselen taassup ve kitlesel bask eylemlerini yansttn savundu. Vera
Mutafieva ise Korova da dhil olmak zere epino kylerinin voynuk
kyleri olmayp, Rodoplardaki pek ok ky gibi, Sultan Sleyman vakfna
ait vakf kyler olduunu ortaya koydu. Bu bulgu, Metodi Draginovun
kendi kynn statsnden habersiz olduunu gsteriyordu. 1969da Hr.
Kodov, Belovo Kroniinin ada$ bir eser olmayp 19. yzylda yazldn
iddia etti ve baz tarih ve maddi hatalar dzelterek yeniden yaynlad.
1977de P. Marinov, Tarihi Not Defterinin dzmece olduunu ve 20. yzyl
ba$nda retildiini ortaya koydu. 1984te lya Todorov, Metodi Draginov
Kroniinin 17. yzylda deil, aslnda 19. yzylda yazldn ve Stefan
Zahariev tarafndan Belovo Kroniine dayal olarak retilmi$ bir
reprodksiyon olduunu, ancak Belovo Kroniinin de 19. yzylda ulusal
amalarla retildiini tespit etti.39 Nihayet Antonina Jelyazkova,
1990da o zamana kadar mahall kaynaklara ynelik tenkit ve
ele$tirileri sraladktan sonra sz konusu dnemde epino ve Rodoplarda
zorla slamla$trma yapldna dair Trk ve Avrupa kaynaklarnda hibir
veri olmad, 1660 ve 1670lerde Rodoplardan geen Evliya elebi ve on
Avrupal seyyahn hi birinin eserinde byle bir olaydan bahsedilmedii
ve blgede slamla$mann birka yzyla yaylan bir zaman diliminde
meydana geldiinden hareketle Metodi Draginov, Belovo ve Batkunino
kroniklerinin
39 Antonina Zeljazkova, The Problem of the Authenticity, s. 106;
Ayn yazar, Islamization in the Balkans as an Historiographical
Problem: The SoutheastEuropean Perspective, Fikret Adanr, Suraiya
Faroqhi (Eds.), The Ottomans and the Balkans, a Discussion of
Historiography, Brill, Leiden 2002, p. 262,263; Machiel Kiel,
a.g.m., s. 66,67.
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
153
sahte olduunu ve 19. yzylda retildiini savundu.40 Bylece, mahall
kaynaklarn ulusal uyan$ dnemi Bulgar vatanseverleri tarafndan yce
bir ama uruna icat edilmi kalp eserler olduklar Bulgar edebiyat ve
tarih uzmanlar tarafndan ispatlanm$ oluyordu.41 Ancak, mahall
kaynaklarn otantikliine ynelik $pheler ve iddialara kar$n baz
Bulgar tarihiler, anakronik olaylar, tarih hatalar, Sultan ve
idareci isimlerinde yanl$lklar olsa bile yine de onlarn ilerinde
pek ok tarihsel gereklik barndrdn savunmay srdrdler.42
Zorla slamla$trma teorisine en byk darbe Machiel Kiel ve Evgeni
Radushevden geldi. te yandan, modern ara$trmalarda Rodoplarda
slamla$mann tedricen meydana gelmesi bir yana, epino blgesinin
voynuk deil, vakf kylerinden mte$ekkil olduu, Papaz Metodi Draginov
diye birinin ruhban listeleri ve Osmanl cizye defterlerinde olmad,
yani hi ya$amad, Filibede o srada Gavril adl bir Rum metropolitinin
bulunmad ve Osmanl ordusunun Girit seferine giderken Rodoplara hi
uramad tespit edildi. Ayrca, Rodoplarn gney etekleri ve Bat
Trakyada Trk nfus iskn srecinin daha Osmanl fetihleriyle ba$lad;
Yrk ve Trkmenlerin iskn edildii bu blgede Trke isimli kylerde
ya$ayan ve Trk ve Mslman adlar ta$yan Mslman nfus orannn daha
14541455te %75 olduu; isimleri dei$tirildii sylenen kylerin keza
daha 16. yzylda Trke isimleriyle mevcut olduu (Dardere1516,
Akpnar1516, Elmal1558, ?ahin1558) ve nihayet Krstogorie diye bir
piskoposluk olmad gibi, Bulgar Ortodoks Kilisesinin aziz ilan ettii
piskopos Visarionun da hi ya$amad gibi hususlar gn yzne kt.43 Buna
kar$lk baz akademik ve popler evrelerde bu teori hl geerliliini
korumakta ve slamn Rodoplarda ve Koca Balkan taraflarnda Osmanl
Devletinin sistemli bir $ekilde uygulad $iddet kampanyas sonucunda
yayld gr$ hl epey taraftar bulmaktadr.44
Pomaklar arasnda slamla$mann gerekte nasl bir sre izledii
meselesine gelecek olursak, Bogomilizm, dervi$ ve tarikatlarn
etkisi, Yrk yerle$imleri, sosyal, ekonomik, din vs. etkenlerin
rolne girmeksizin, srecin 15. yzyl ortalarnda ba$ladn
syleyebiliriz. Mesela, Evgeni Radushev, Bat
40 Antonina Zeljazkova, The Problem of the Authenticity, s.
107110; Bu konuda ayrca baknz: Hseyin Memi$olu, a.g.m., s. 633634.
41 Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 304. 42 Machiel Kiel, a.g.m., s.
59; Evgeni Radushev, Meaning of the Historiographic Myths..., s.
213, 214. 43 Machiel Kiel, a.g.m., s. 5882; Ulf Brunnbauer,
Diverging (Hi)Stories..., s. 48. Ancak, Korova kynn adnn 1966dan
beri Draginovo olduunu, Smolyan (Pa$makl)ya bal Smilyan kynde
Visarionun heykelinin halen durduunu, stelik 20022006 yllar arasnda
Smolyanda Aziz Visarion adna bir katedral kilisesi in$a edildiini
belirtmemiz gerekir. 44 Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 305; Machiel
Kiel, a.g.m., s. 5968; Evgeni Radushev, Meaning of the
Historiographic Myths..., s. 213215.
-
A?KIN KOYUNCU
154
Rodoplarda Nevrokop blgesinde yerli halk arasnda slamla$ma
hadisesinin Yrk ve Trkmen kolonizayonunun ba$lamasndan yakla$k
seksen yl sonra yani 1460larda ba$ladn ve 1720lere kadar devam
ettiini ve daha sonra srecin stabil hale geldiini Osmanl
kaynaklarna dayal olarak tespit etmi$tir. Ayrca, Pirin blgesindeki
Kornitsa, Breznitsa, Ljnitsa ve yine Rodop blgesindeki Ribnovo,
Osikovo ve Bukovo gibi gnmzn nemli Pomak kylerinde 1478de
slamla$mann henz ba$lamadn, sadece Ljnitsada 3 hane Trkmen kaytl
olduunu ve bu kylerin 16. yzyl ba$larndan 17. yzyl ortalarna kadar
uzanan bir srete slama getiini saptam$tr. Bunun yan sra, 18. yzyl
ba$larnda Nevrokop havalisinde 130 kyden 80inin tamamen
Mslmanlardan olu$tuunu, dier kylerin bir ksmnda ise Mslman ve
Hristiyan nfusun karma olarak ya$adn ortaya koymu$tur.45 te yandan,
14991502 tahrirleri, yine ayn blgede Trk isknnn yan sra Slav isimli
Gayrimslim kylerinde tek tk mhtediler olduunu gstermektedir.
Mesela, Teplen kynde Ali veledi Vladislav, lyas veledi Todor,
Bahadr veledi Georgi $eklinde nevMslimler kaytldr.46 Bu durum 16.
yzyl tahrirlerinde kar$mza kan mhtedilerin baba ad yerine yaygn
olarak kullanlan ibn Abdullah tabirinin henz standartla$madna
i$aret etmektedir.
te yandan, 1706da Filibeden Dramaya giderken Pa$makldan geen
Fransz seyyah Paul Lucas, burasnn sadece Trklerle meskn olduunu,
fakat dillerini konu$madklarn, lehelerinin daha ok Bulgarca ve
Yunanca ile kar$m$ bozuk bir Slavca olduunu belirtmi$tir.47 Bu
rnekte Lucasn zamann ruhuna uygun olarak Trk ve Mslman terimlerini
e$ anlaml kulland aktr.
epino blgesine gelince; Machiel Kiel, 1516dan 1865e kadar
tahrir, cizye, vakf ve temettuat defterleri ile Stefan Zaharievin
verdii rakamlara dayal olarak Metodi Draginov kroniinde belirtilen
Banya, Dorkovo, Kamenitsa, Kostandovo, Korova, Ljene ve Rakitovoda
demografik geli$meyi ortaya koymu$tur. Buna gre, Metodi Draginovun
1666da katliamdan kurtulan Bulgarlarn kurduunu belirttii Kamenitsa
ky daha 1516da mevcuttu. Ayn yl bu yedi kyde bazlarnn bir nesil nce
ihtida ettii anla$lan toplam 21 hane Mslman vard ve bunlarn toplam
nfus iindeki oran yakla$k %4d. Kamenitsa ve Korovada ise hi Mslman
yoktu. 1528de bu kylerde Mslman nfus oran yakla$k %5e (28 hane)
ykselmi$ti. Bu kez Kamenitsa, Kostandovo ve Korova kylerinde hi
Mslman yoktu. 1570 ve 1595de Mslman nfus oran srasyla %26 ve %31e
km$t ve artk btn kylerde
45 Evgeni Radushev, Demografski i etnoreligiozni protsesi, s. 74
vd; Ayn yazar, Meaning of the Historiographic Myths..., s. 225227;
Ayn yazar, The Spread of Islam in the Ottoman Balkans: Revisiting
Bulliets Method on Religious Conversion, Oriental Archive, Vol. 78,
No. 4, 2010, p. 366371. 46 Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 304. 47
Tsvetana Georgieva, a.g.m., s. 304.
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
155
Mslman nfus ya$amaktayd. 1633, 1639, 1641 ve 1696 cizye
defterlerine gre btn kylerde Hristiyan nfus ya$yordu. 1712 tarihli
Sleymaniye vakf defterine gre ise epino kylerinde Mslman nfus oran
%89a km$t. Kamenitsada sadece Hristiyanlar ya$yordu, ancak dier btn
kylerde de Hristiyan nfus mevcuttu. 1842de blgedeki Mslman nfus
oran %86 idi ve Kamenitsa yine srf Hristiyanlardan mte$ekkildi.
Dier kylerden yalnzca Rakitovoda Mslmanlarn yan sra Hristiyan nfus
ya$yordu. Ayn durum 1865 yl iin de geerliydi, ancak Stefan
Zaharievin verdii rakamlara gre Mslman nfus oran %78di. Machiel
Kiel, bylece epino havzasndaki kylerde slamla$mann daha 15. yzyl
sonunda ba$ladn ve iki yz yldan fazla bir srede yava$ bir biimde
artarak 18. yzyl ba$larnda %89lara ula$tn, bu nfus yapsnn sonraki
dnemlerde kabaca korunmu$ olduunu ve dolaysyla Mslmanln gnll olarak
yayldn Osmanl kaynaklarna dayanarak tespit etmi$tir.48 te yandan,
1912 ylnda Cumai Blya bal ve tamam Mslmanlardan olu$an ve mahall
kaynaklarda Sultan I. Selim dneminde zorla slamla$trld iddia edilen
Krupnikte ise 1572 Kstendil mufassal tahrir defterine gre 46
Hristiyan hane ve 41 mcerred vard. Ayrca, Yrk kkenli 23 Mslman hane
mevcuttu. lerinde bir de nevMslim bulunuyordu. 1576da Krupnikte
Yakov adnda bir metropolit vard. Keza, cizye defterlerinin gsterdii
zere Krupnikte 17. yzyl ortalarnda da Hristiyan nfus mevcuttu.
Ksacas Krupnikte de slamla$ma birden bire deil, zaman iinde meydana
gelmi$ti.49
Kocabalkann kuzeyinde Lofa, Plevne, Rahova ve vraca taraflarnda
da benzer bir sre grlmektedir. Buras ayn zamanda Ami Bounin
bahsettii Pomak nahiyelerinin bulunduu blgedir. Kemal Gzlerin
Osmanl tahrir ve salnmelerine dayanarak tespit ettii zere bu
blgelerde 1870lerde nfusunun tamamn veya bir ksmn Pomaklarn
olu$turduu 40 kyn 1479dan 1873e kadar slamla$ma serveni $yledir:
Bahsedilen 40 kyde $ahs itibariyle (hane X 5, mcerred ve bive
toplam) 1479da 20 (%0,080) Mslman 2.469 (%99,20) Hristiyan, 1516da
81 (%0,097) Mslman 8.188 (%99,03) Hristiyan, 1545de 134 (%1,63)
Mslman 8.064 (%98,37) Hristiyan ve 1579da ise 701 (%4,90) Mslman
13.604 (%95,10) Hristiyan bulunuyordu. Buna gre 14791579 arasnda
Mslman nfus ok yava$ bir $ekilde artarak %0.08den %4,9a km$tr. 50
Kanaatimize gre bu kylerde slamla$ma sreci, 17. yzylda yava$, ancak
istikrarl bir $ekilde artmaya devam etmi$ ve muhtemelen dier
blgelere benzer $ekilde 18. yzyl ba$larnda durmu$tur. 1873 tarihli
Tuna Vilayeti Salnmesine gre ayn kylerde 26.990 (%57,7) Mslman
nfusa kar$lk, 19.818 (%42,3) Hristiyan nfus bulunuyordu.51 te
yandan, bu blgede
48 Machiel Kiel, a.g.m., s. 6882. tablo iin baknz: s. 106. 49
Machiel Kiel, a.g.m., s. 65. 50 Kemal Gzler, a.g.b., s. 14061407.
51 Kemal Gzler, a.g.b., s. 14061407. Burada salnmedeki erkek nfusa
kadn nfusun eklenerek tahmini nfusun saptanmas gerektii halde,
yazar, tahrirlerde olduu gibi
-
A?KIN KOYUNCU
156
slamla$mann Rodoplardaki gibi ok byk bir yzdeye ula$mad, ancak
srecin yine gnll olarak geli$tii grlmektedir. Nitekim 1873de bu 40
kyden sadece 8i tamamen Mslman, 1i 1545 ve 1579da iki$er hane
Mslman olduu halde srf Hristiyan ky idi. Buna kar$lk, dier kylerde
Mslman ve Hristiyan nfus karma olarak ya$yordu. Ancak, burada asl
vurgulanmas gereken nokta, 19. yzyln ikinci yarsnda bu kylerdeki
Hristiyan nfusun Bulgar, Mslman nfusun Pomak olarak kar$mza
kmasdr.52
Buraya kadar aktardmz bilgiler $nda Rodoplar, Dou Makedonya ve
Lofa taraflarnda Pomaklarn gnll olarak ve zamanla slamiyeti
benimsedikleri grlmektedir. Bu sre, 15. yzyln ikinci yarsndan
ba$layarak yakla$k olarak 18. yzyln ilk yarsna kadar devam
etmi$tir. Bu rnekler, Pomak teriminin men$eine ili$kin olarak
Pomaklarn i$kence ve zulmle slamla$trldklar iddiasn ispat iin ileri
srlm$ olan Al. $irkovun ma/pomen teorisini kesin olarak rtr.
Pomaklarn Osmanl fethi ncesinde veya ba$larnda Mslman olup
fetihlere katldklar iin kendilerine yardmc anlamnda Pomak dendii
$eklindeki teoriyi de meflu brakr.
I. II. Bulgaristan Prenslii Dneminde (1878-1908) Bulgarlar ve
Pomaklar
18771878 OsmanlRus Harbi ncesinde Bulgar nfusa yakn olan Trk
nfus, sava$la birlikte yar yarya tasfiye edilmi$ti. Buna ramen
18801884te Bulgaristan nfusunun ?ark Rumeli dhil %27si (802.597)
Mslmanlardan olu$uyordu.53 Bu nfusun yakla$k %95ini Trkler, kalan
ksmn ise Pomaklar, Tatarlar ve Mslman ingeneler te$kil ediyordu.
1881 ylnda yalnzca Lofa, vraca, Plevne, Teteven taraflarnda
Konstantin Jireeke gre 28.000, resmi makamlara gre ise tahminen
20.000 dolaynda Pomak nfus vard.54 erkezler ise sava$la birlikte
Bulgaristandan tamamen srlm$lerdi. Bunun yan sra, Bulgaristanda
Rum, Gagavuz, Musevi, Ermeni, Ulah, Mslim ve Gayrimslim ingeneler
ile az sayda Katolik Bulgar mevcuttu.55 Prenslik dneminde
Bulgaristanda, dnemin romantik milliyeti atmosferine uygun olarak
kurulu$tan itibaren bir ulusbir devlet prensibi benimsendi ve
ulusdevletin konsolidasyonu ba$lca ama haline geldi. Bulgar aydn ve
politikaclar ulusdevletin in$as srecinde Bulgar ulusunun tanmn
yaparken dil ve din unsurunu
hane saylarn be$ ile arpp, ayrca zerine nfusu eklemi$tir. Bu
sebeple yukardaki rakamlar tarafmzca tespit edilmi$tir. 52 Kemal
Gzler, Lofa Pomaklarnn ihtida etmi$ Bulgarlar olduunu
belirtmektedir. Kemal Gzler, a.g.b., s. 14071418, 1434. 53 mer
Turan, a.g.e., s. 113. 54 mer Turan, a.g.e., s. 102; Jorjeta
Nazrska, Blgarskata drjava i neynite maltsinstva 1879-1885, LK,
Sofiya 1999, s. 23. 55 mer Turan, a.g.e., s. 104.
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
157
esas aldlar. Bylece, her ne kadar Trnova anayasasnda btn Bulgar
vatanda$larnn e$itlii ilkesi vurgulanm$ ise de Bulgar olmayan
unsurlar ikinci plana itildi ve Bulgar milliyetini belirleyen
snrlar Bulgarca konumak ve Bulgar Ortodoks Kilisesine bal olmak
$eklinde tespit edildi. Dier taraftan, Balkan milliyetiliinde yaygn
olarak grlen etnik ve din aznlklardan arnm$, saf bir millet arzusu
Bulgaristanda da kendini gsterdi ve etnik ve din adan Bulgar
Ortodoks ounluktan ayrlanlar yabancla$trld. Ayrca, kk etnik ve din
gruplarn asimilasyonu fikri benimsenirken, Bulgaristan d$ndaki
Bulgarlarla (?ark Rumeli ve Makedonya) entegrasyon ve irredantizm
Bulgaristann temel politikas haline geldi.56 Keza ulusdevlet
ideolojisine uygun olarak Osmanl dnemi esaret ve zulm dnemi diye
tescillendi ve Osmanl miras reddedildi.57
Bulgaristan kurulduu srada Bulgar devlet adamlarnda ve
aydnlarnda Pomaklarn zorla slamla$trlm$ Bulgarlar olduu fikri
egemendi. Pomaklar, ana dile dayal istatistiklerde Bulgar nfusa
dhil ediliyorlard. Ancak, genel nfus saymlarnda ise MslmanTrk nfus
ba$l altnda kaydediliyorlard. 1900den itibaren ise Pomaklar, ayr
bir unsur olarak saylmaya ba$land. Buna gre Pomaklarn nfusu 1900de
20.637, 1905de 19.373, 1910da ise 21.143 olarak tespit
edilmi$tir.58
Prenslik dneminde Pomaklarn Bulgarla$trlmas ynnde baz clz
faaliyetler mevcuttu. Nitekim Bakanlar Kurulu protokollerinde
Bulgaristandaki Mslman nfusa ynelik tanassur d$ncesinin ele alnd
grlmektedir. Daha sava$ srasndaki g dalgasnda bir $ekilde terk
edilen veya aileleri katledildii iin yetim kalan Trk ocuklar
tanassur ettirilmi$ ve Trk kzlar Hristiyanlarla evlendirilmi$ti.
D$i$leri bakan Tsankov, 13 Haziran 1880 tarihli genelgesinde bu tr
ocuklarn ailelerinin talebi halinde iade edilmesini emrediyordu.
Ancak, Bulgar aileler bu emre kar$ ktklar iin ocuklarn ou iade
edilmedi. 1881 Eyllnde Bulgar D$i$leri Bakan
56 Ulf Brunnbauer, The Perception of Muslims, s. 44; Tsvetana
Georgieva, a.g.m., s. 306. 57 Bulgaristanda Osmanl mirasnn reddi,
vakf eserlerin gaspedilmesi ve tasfiyesi hakknda geni$ bilgi iin
baknz: Neriman Ersoy (Hacsaliholu), Bulgaristan Prensliinde Trk
Emlki (1878-1908), stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
Yaynlanmam$ Yksek Lisans Tezi, 1996, s. 80111; A$kn Koyuncu,
Bulgaristanda Osmanl Maddi Kltr Mirasnn Tasfiyesi (18781908),
Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi
Dergisi (OTAM), S. 20, 2006, s. 197243. 58 mer Turan, a.g.e., s.
104, 113115. Maria Todorova ise Pomaklarn 1905 ylna kadar Trk nfus
iinde sayldklarn belirtmektedir. Maria Todorova, Identity
(Trans)Formation among Bulgarian Muslims, Beverly Crawford and
Ronnie D. Lipschutz (Eds), The Myth of Ethnic Conflict: Politics,
Economics, and Cultural Violence, International and Area Studies,
Berkeley 1998, p. 476.
-
A?KIN KOYUNCU
158
Vlkovi ise hkmetten Mslman ailelerin Hristiyanla$trlmas iin
kaynak ayrlmasn talep etti.59
18771878 OsmanlRus Harbi esnasnda Rodoplar, Makedonya veya
Anadoluya g eden Kuzey Bulgaristandaki Pomaklarn bir ksm
memleketlerine geri dndklerinde Plevneye Rus saldrs srasnda
kylerindeki camilerin ounu tahrip edilmi$ halde buldular. Sadece
vracaya bal Grade$nitsa, Byala Slatina ve Popitsa kylerindeki
camiler ykmdan kurtulmu$tu. Ancak, Jorjeta Nazrskann da belirttii
zere Bulgar hkmetleri, slam mabetlerinin tamiri iin hibir $ekilde
tahsisat ayrmad. Ekonomik durumlar bozulan ve din frkalara blnen
Pomaklar, Hristiyanlarn tanassur abalarna maruz kalyorlard.60
Bulgar Ortodoks Kilisesi indinde yalnzca Ortodoks Hristiyanlar
gerek Bulgar sayld iin din dei$tirme meselesine scak baklyordu.61
Lofa piskoposu Natanail, 1881 ylnda Pomaklarn Hristiyanla$trlmas
iin kylere misyonerler gnderdii gibi, hkmet de onlarn faaliyetini
te$vik iin kaynak tahsis etmi$ti.62 Ancak, ruhban evreleri,
Pomaklarn dini meselesinin Bulgar milletinin bedeninde bir yara
olduunu kabul etmekle birlikte, bu faaliyetin Ortodoksluk ve
Bulgaristann d$manlarna frsat verecei d$ncesiyle Natanailin
yaptklarn tasvip etmiyorlard.63 te yandan, Osmanl dneminde de
talebei ulmun immet ve vaazda bulunmak amacyla aylarda kyleri
ziyareti det olduu halde, Bulgaristan hkmeti, tatil ve aylar
mnasebetiyle stanbul medreselerinde okuyan talebelere pasaport ve
istedikleri kylere gitme konusunda zorluk karyordu.64 1883te
medrese talebelerine Pomak kylerini dola$ma izin verilmedii gibi,
snr d$ edildiler. Talebelerin Pomaklar ge te$vik edeceklerinden ve
ba$lanm$ olan Bulgarla$trma srecini sekteye uratacaklarndan endi$e
ediliyordu. Bulgarla$trma i$inde mahall kilise idarecileri ve okul
mfetti$leri i$birlii iinde al$yorlard.65 Ancak, bu proje bir sre
sonra rafa kaldrld.
Bu abalara ramen ilk etapta eitim faaliyetleri d$nda Pomaklarn
Bulgarla$trlmasna ynelik sistemli bir faaliyetten sz etmek gtr.
Eitim
59 mer Turan, a.g.e., s. 189, 190; Jorjeta Nazrska, a.g.e., s.
26; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 49. 60 Jorjeta Nazrska,
a.g.e., s. 25, 26. 61 Hristo Hristov (Ed.), Georgi Yankov (Derl.),
Bulgar Tarihinden Sayfalar: slamlatrlm Bulgarlar ve Ulusal Yeniden
Uyan Sreci, Sofya Pres, Sofya 1989, s. 71. 62 Jorjeta Nazrska,
a.g.e., s. 26; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 49, 50. 63
Jorjeta Nazrska, a.g.e., s. 26. 64 BOA, SadretBulgaristan
(A.MTZ.04), No. 3/5, lef 5, 14 ?evval 1298/8 Eyll 1881, lef 16, 24
Nisan 1298/6 Mays 1882. 65 Jorjeta Nazrska, a.g.e., s. 26.
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
159
konusunda ilk admlar daha ?ark Rumeli Vilayetinin te$ekklnden
sonra ba$lam$tr. Nitekim Ahmed Seyfi Bey, 7 Ekim 1880 tarihli
layihasnda, Pomaklarn Mslmanla samimi olarak bal olduklar halde
Bulgarca konu$malar ve Trkeye a$ina olmamalarn Bulgarlarn frsat
bilerek onlar kendilerine celbe, yani Bulgarla$trmaya gayret
ettikleri konusunda Osmanl hkmetini ikaz ediyordu. Bunun yan sra
?ark Rumeli hkmetinin ertesi yldan itibaren (1881) Pomaklar iin
mektepler aacan belirtiyor ve e$itli vaat ve hediyelerle Bulgarlarn
amalarna ula$acaklarnn $phesiz olduu ngrsnde bulunuyordu. Ahmed
Seyfi Bey, blgede Bulgar nfuzunu engellemek ve uzun vadede
Bulgarlarn niyetlerinin nne gemek iin Pomak nfusun youn olduu
yerlerde snrdaki kazalardan Pa$makl, Dardere ve Davud Ky
(Davidkovo) ile Gmlcine ve skee mevkilerinde, Selanik Vilayetinde
de []66 Kynde ve Nevrekop (Nevrokop) ile Mahomiye (Razlk/Razlog)da
r$tiye mektepleri almasn tavsiye ediyordu. Ayrca, bu mekteplere
nitelikli muallimler gnderilerek ahaliye okumayazma retilmesi ve
eitilmeleri lzumuna dikkat ekiyordu.67 Gerekten de ?ark Rumeli
hkmeti tarafndan 1881de Orta Rodoplarda epino blgesindeki Pomak
ocuklarn eitmek zere Kamenitsada Prosveta (Eitim) adl Mslman Bulgar
renci Cemiyeti kuruldu.68 ?ark Rumeli hkmeti 18791883 arasnda eitim
yoluyla Pomaklarda Bulgarlk hissi uyandrmaya al$m$ ise de bundan
bir sonu elde edememi$tir.69
Pomaklarn Bulgarlara ve Bulgaristana bak$na gelince; Pomaklarn
daha Osmanl dneminde Bulgar milliyetiliinin geli$mesinden rahatszlk
duyduklar ve buna bal olarak Bulgarlarla aralarndaki gerilimin artt
grlmektedir. Nitekim Jorjeta Nazrskann da vurgulad zere
Bulgaristann kurulu$u arifesinde Pomaklar, Trk etnik bilincine
sahiptiler.70 Bu sebeple Nisan ayaklanmasnda Bulgarlara kar$
mcadele ettikleri ve zellikle Filibe ve Tatarpazarckn gneyinde
isyan eden Batak, Peru$tica ve dier kylerde Bulgarlarla kanl
at$malara giri$tikleri gibi, 18771878 OsmanlRus Harbinde de
Rodoplarda Trklerle birlikte Rus ordularna kar$ direni$
gstermi$lerdi. te yandan, Pomaklar, muharebeler esnasnda Bulgarlarn
misillemelerine hedef olmu$lar ve bir ksm, bilhassa Lofa
taraflarnda ya$ayanlarn bir blm, Osmanl topraklarna g etmek zorunda
kalm$t. Rodoplarda ise Trk ve Pomaklarn direni$i sava$tan sonra da
devam etti. Yirmi dolaynda Pomak ky ahalisi Trklerle beraber
Rodoplarn kuzey kesimini iine alan ?ark Rumeli Vilayetinin
kurulmasndan sonra vilayet ynetimini tanmadklar gibi, ?ark
66 Belgede ky ad bo$ braklm$tr. 67 BOA, Y.PRK.ASK., No. 4/44, 3
Zilkade 1297/25 Eyll 1296 (7 Ekim 1880) Rumelii ?ark Hudud Memuru
Erkan Harp Kolaas Ahmed Seyfi Beyin layihas. 68 Hristo Hristov,
a.g.e., s. 74; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 50. 69 Veliko
GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 3, s. 15; belge no. 93,
s. 163, 164. 70 Jorjeta Nazrska, a.g.e., s. 25.
-
A?KIN KOYUNCU
160
Rumelinin Bulgaristan Prensliine ilhakndan sonra da Bulgaristana
balanmay reddetmi$lerdi. Nihayet, Osmanl Devleti ve Bulgaristan
arasnda yaplan gr$melerde Krcaali kazas ile ounluu Pomak olan Rupoz
(Dvlen) kazasnda toplam 192 kyn Osmanl topraklarna katlmas ile
Rodop isyan ancak, 1886 ylnda sona erdi.71 Buna kar$lk, ?ark Rumeli
dhilindeki stanimaka, Filibe, Tatarpazarck ile epino blgesinin de
dhil olduu Pe$tere taraflarndaki Pomak kyleri ise Bulgaristan
Prensliine baland. Bu dnemde Bulgaristanda kalan Pomaklar
kendilerini Mslman cemaatinden ayr hissetmiyorlard. Ayrca,
Hristiyan bir devlet idaresinde ya$amak istememeleri ve Mslmanlara
ynelik uygulama ve basklardan dolay Bulgaristan ve ?ark Rumelideki
Trkler ve Pomaklar arasnda Osmanl topraklarna g eilimi yaygnd.
Bulgaristan Prenslii ve ?ark Rumelide Pomak nfus says az ve asl
byk kitle Rodoplar, Bat Trakya ve Dou Makedonyada olduu iin
Bulgaristan, Pomak meselesini gndeminin n sralarna almad ve
dikkatini Makedonyaya evirerek Pomaklarla ilgili tasavvurlarn
ertelemek zorunda kald. Ancak, 1885den sonra Bulgar aydnlar,
Rodoplarn ve Rodop halknn Bulgarln ispatlamak zere al$malara
ba$lad. Vasil Knov, Marin Drinov, Konstantin Jireek, Yordan vanov,
Al. $irkov, Stoyu ?i$kov vd. yazarlar yaptklar tarih, folklor ve
demografi ara$trmalarnda Pomaklarn zorla slamla$trlm$ Bulgarlar
olduu teorisini Bulgar literatrne yerle$tirdiler. Gemi$te Pomaklara
slamn zorla kabul ettirilmi$ olduu algs, onlarn Bulgarlnn zorla
restore edilmesinin me$ruiyeti iin ideolojik bir zemin yaratt ve bu
alglama Balkan Sava$larnn ba$lamasyla Pomaklarn Hristiyanla yeniden
ihtidalar iin beyhude bir kampanyaya giri$ilmesine yol at.72
II. Balkan Savalar Esnasnda Pomaklarn Zorla
Hristiyanlatrlmas
Osmanl Devletini Rumeliden atmak ve mirasn payla$mak zere, ortak
dmana kar$ geici olarak ittifak eden Bulgaristan, Yunanistan,
Srbistan ve Karada ile Osmanl Devleti arasnda 19121913 yllar
arasnda meydana gelen Balkan Sava$lar, yaratt katliam, deh$et, zulm
ve tehcir hikyeleri ile elim bir karaktere sahiptir. 8 Ekim 1912de
Karadan Osmanl Devletine saldrmasyla ba$layan sava$, Bulgar Kral
Ferdinand tarafndan bir ehl-i salib muharebesi olarak ilan edilmi$
ve Balkan Harbi, yalnzca milliyeti ideolojinin seferber ettii
ordularn sava$ deil, ayn zamanda sivil halka kar$ yrtlen bir harp
olarak da tarihe gemi$tir. Balkan Harbi, Osmanl Devleti asndan btn
cephelerde tam
71 Geni$ bilgi iin baknz: Mahir Aydn, Osmanl Eyaletinden ..., s.
139 ; Ayn yazar, ark Rumeli..., s. 22, 23, (kylerin isimleri iin
baknz: s. 287290); mer Turan, a.g.e., s. 155163; Maria Todorova,
a.g.m., s. 475, 476. 72 Rossitsa Gradeva, a.g.m., s. 197.
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
161
bir felaketle sonulanm$ ve 1912 Aralk aynda ku$atma altndaki
Edirne, $kodra ve Yanya d$nda btn Rumeli topraklar yitirilmi$tir.
Dahas Bulgar ordusu Kasm ay ba$nda atalcaya kadar ilerlemi$tir.
Osmanl Devleti, bu $ehirleri takviye edemedii iin 5 Mart 1913de
Yanya, 26 Martta Edirne ve 23 Nisanda da $kodra teslim olmak
zorunda kalm$ ve Londra Antla$mas (30 Mays 1913) ile Balkan Sava$
sona ermi$tir. Ancak, mttefiklerin i$gal ettikleri topraklar
taksimde anla$amamalar, zellikle Makedonya konusundaki ihtilaf
nedeniyle Bulgaristann 29 Haziranda Srbistan ve Yunanistana
saldrmas ve Karada ve Romanyann da Bulgaristana kar$ cephede yer
almasyla kinci Balkan Sava$ ba$lam$tr. Bu esnada, Osmanl birlikleri
ileri harekta geerek 21 Temmuzda Edirneyi Bulgar i$galinden
kurtarm$tr.73
Balkan Sava$larnda cephe gerisinde meydana gelen hadiseler de en
az muharebeler kadar dramatik sonular yaratm$tr. Osmanl ordularnn
ok ksa srede bozguna uramas, Trk ve Mslman ahaliyi blgenin
demografik yapsn kendi lehlerine evirmeye al$an i$gal ordular ve
Bulgar, Yunan, Srp eteleri ile kar$ kar$ya brakm$ ve on binlerce
Rumeli Trk katledilmi$ ve yz binlercesi g yollarna d$m$tr.
Muharebeler esnasnda Selanik havalisindeki kasaba ve kylerde
Bulgarlarn yapt mezalim ve katliama tanklk eden Selanik Avusturya
konsolosu August Kral, Bulgarlarn plannn buradaki Mslmanlar
bitirmek ve Makedonyada slam unsuru brakmamak olduunu
belirtmi$tir.74 Nitekim Osmanl Devletinin kaybettii topraklardan
250300.000 dolaynda Trk ve Mslman nfus g etmek zorunda kalm$tr.
Balkan Sava$larndaki gn bilanosunu karmak gtr. Ancak, 19121920
yllar arasnda Osmanl topraklarna Rumeliden gelen muhacir says
413.922dir.75
73 Balkan Harbi konusunda baknz: Richard C. Hall, Balkan
Savalar: 1912-1913, I. Dnya Savann Provas, ev. M. Tanju Akad, Homer
Kitabevi, stanbul 2003; Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasnda
Rumeliden Trk Gleri (1912-1913), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara
1995, s. 1028. 74 BOA, Babli Evrak Odas (BEO), No. 4134/309985, lef
5, 9 Knunuevvel 1328 (22 Aralk 1912). Selanik Valisi Mehmet Nazm
Pa$ann Yunan ve Bulgar mezalimi ile alakal raporu. 75 Justin
McCarthy, lm ve Srgn, ev. Bilge Umar, 2. bask, nklp Kitabevi,
stanbul 1998, s. 184; H. Yldrm Aanolu, Osmanldan Cumhuriyete
Balkanlarn Maks Talihi: G, Kum Saati Yaynlar, stanbul 2001, s. 94;
kr$. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 43, 44, 63. Balkan Sava$lar srasnda
Trk ve Mslman unsurlara yaplan mezalim hakknda geni$ bilgi iin
baknz: Ahmed Cevad, Krmz Siyah Kitab: 1328 Fecyii, Matbaai Hayriye
ve ?reks, stanbul 1329 (1913); lm- slm: Rumeli Mezlimi ve Bulgar
Vahetleri, Rumeli Muhcirni slmiye Cemiyeti Tertibatndan, No. 2,
Mahmud Bey Matbaas, stanbul 1329 (1913); Doktor Cemil, ntikam: Evld
ve Ahfada Yadigr, Kader Matbaas, Dersaadet 1330 (1913); Henri Nive,
Balkan Ehl-i
-
A?KIN KOYUNCU
162
II. I. Pomaklarn Zorla Hristiyanlatrlmas Sreci
Balkan Sava$larnda Bulgarlarn kendilerinden zorla koparlm$ bir
para olarak telakki ettikleri Pomaklarla yzle$mesi ok sancl oldu.
Bulgaristan ok ksa bir srede Rodoplar, Dou Makedonya, Bat Trakya ve
Gelibolu hari Edirneatalca hattn i$gal etmi$ti. Ancak, buralarda
nfus ounluu Mslmanlar lehineydi. Mesela, Edirne Vilayetine bal
Cisri Mustafa Pa$a, Krcaali, Sultanyeri, Ahi elebi, Eri Dere,
Dardere, Rupoz kazalarnda 18921893te Mslman nfus oran %85, Bulgar
nfus ise %12 idi. Cisri Mustafa Pa$a hari Rodop blgesinde ise bu
oran %93 idi.76 Keza, Balkan Sava$lar ncesinde Krcaali, Eridere,
Ko$ukavak, Dardere, Mestanl, Ortaky, Dvlen, Pa$makl ve Nevrekop
taraflarnda nfusun yakla$k %90 Trk ve Mslmanlardan olu$uyordu.77
kinci Balkan Sava$ sonunda Bulgaristann elinde kalan blgelerin (Dou
Makedonya, Bat Trakya ve Rodoplar) 1911 yl itibaryla toplam nfusu
ise 581.652 idi ve bunun 327.255i Mslman, 204.701i Bulgar, 29.255i
Rum, 920si Musevi ve 19.044 dier halklardan olu$uyordu.78
Vasil Knova gre 1900 ylnda Selanik Vilayetinde 97.620, Kosova
Vilayetinde 13.114, Manastr Vilayetinde ise 36.069 olmak zere
Makedonyada 146.803 Mslman Bulgar ya$yordu.79 Stoyu ?i$kova gre ise
Balkan Sava$ arifesinde Osmanl topraklarnda Edirne Vilayetinde 207
kyde 131.455; Selanik Vilayetinde 190 kyde 98.297; Manastr
Vilayetinde 93 kyde 36.669; Kosova Vilayetinde 23 kyde 13.114 ki$i
olmak zere toplam 513 kyde 279.535 Mslman Bulgar ya$yordu. Ayrca,
Bulgaristan snrlarnda 1910 yl itibaryla mevcut 21.143 Mslman Bulgar
ile birlikte toplam saylar 300.678di.80 Balkan Sava$lar srasnda
Bulgarlarn i$gal ettii blgelerden Trakyada Lleburgaz, Dou
Makedonyada ise Serez asker valilii kuruldu. Bulgar
istatistiklerine gre Trakya asker valilii dhilindeki Gmlcine (34
ky10.625 ki$i), Ahi elebi (32 ky35.000 ki$i), Dvlen (30 ky26.810
ki$i), Dardere (26 ky16.990 ki$i), Eridere (24 ky20.000 ki$i),
Ko$ukavak (13 ky3.757 ki$i), Uzunkpr (11 ky1.200 ki$i), Sofulu (7
ky3.570 ki$i); Hayrabolu (7 ky3.205 ki$i); skee (6 ky4500 ki$i) ve
Babaeski (5 ky3.385 ki$i) kazalarnda 195 kyde toplam 129.042 Mslman
Bulgar ya$yordu. Serez askeri valilii idaresinde ise Nevrekop (74
ky26.962 ki$i); Drama (31
Salib seferinde Avrupa Siyaseti ve Trklerin Felaketi, Mtercimi
Ragb Rfk, ?ems Matbaas, stanbul 13291331 (1913); lker Alp, Belge ve
Fotoraflarla..., s. 17179; Ayn yazar, Pomak Trkleri..., s. 4454;
Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 560 Ahmet Halaolu, a.g.e.,
s. 3163; H. Yldrm Aanolu, a.g.e., s. 6384. 76 Machiel Kiel, a.g.e.,
s. 17. 77 Bill N. ?im$ir, Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaynevi,
Ankara 1986, s. 17. 78 Justin McCarthy, a.g.e., s. 186; Ulf
Brunnbauer, The Perception of Muslims, s. 44. 79 Vasil Knov,
a.g.e., s. 281283. 80 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., s.
6.
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
163
ky11.179 ki$i); Razlk (7 ky8.870 ki$i); Cumai Bl (6 ky3.900
ki$i); Kavala (6 ky2.710 ki$i); Petri (3 ky865 ki$i); Menlik (3
ky700 ki$i) ve Doyran (2 ky1.270 ki$i) kazalarnda 132 kyde toplam
56.456 Mslman Bulgar mevcuttu.81 Dolaysyla Bulgar i$galindeki
blgelerde 327 kyde g edenler hari 185.498 Pomak nfus vard.
Mevcut nfus yaps ile Bulgaristann bu blgeleri elinde tutabilmesi
gt. Pomaklar, Osmanl millet anlay$na ballklarn srdryorlard. stelik
onlarn Bulgarlara bak$ 1876 Nisan Ayaklanmas, 18771878 OsmanlRus
Harbi ve ?ark Rumeli tecrbesi ile daha nce test edilmi$ti. Bulgar
devlet adamlar, Bulgar ordusunun Rodoplar a$arak Ege kylarna inmesi
durumunda arkasnda kalacak Pomaklarn tavrlarndan endi$e ediyordu.
Bu yzden Ba$bakan van Ge$ovun idaresindeki Bulgaristan hkmeti, bu
kez farkl bir metot izleyerek onlar cebren Hristiyanla$trma yolunu
seti. Ancak, bu sadece kazand topraklar elinde tutabilmek iin
stratejik amalarla anlk olarak retilmi$ bir proje deildi.
Bulgaristann demografi, folklor ve tarih ara$trmalar ve Pomaklarn
Osmanl dneminde zorla slamla$trlm$ Bulgarlar olduu savndan
hareketle snrlar d$nda kalan ve yaylmaclk hesaplar yapt Pomak
nfusun youn olduu blgelerin kendisine ait olmas gerektii iddialarn
me$rula$trmaya al$t malumdu. Fakat Pomaklarn zorla
Hristiyanla$trlmas meselesi, mstakbel Byk Bulgaristanda ulusal
konsolidasyonun salanmas amacyla giri$ilmi$ tarihideolojik kkleri
olan ve Bulgar ulusunu etnik adan Bulgar ve din bakmdan Ortodoks
olmak $eklinde alglayan bir ulusuluk anlay$ndan ilham alan ok daha
geni$ kapsaml bir siyas projenin tezahrdr. Dolaysyla Pomaklara tek
ba$na Bulgar olduklarn kabul ettirmek yetmiyordu, ayn zamanda
onlarn Ortodoks Hristiyan inancna balanmalar ve Osmanl gemi$inin
izlerinden arnmalar gerekiyordu. Nitekim Bulgaristann yalnzca
Balkan Sava$lar srasnda ele geirdii blgelerde ya$ayan Pomaklar
deil, ?ark Rumelinin ilhakndan beri kendi vatanda$ olan Filibe
sancandaki Pomaklar da zorla Hristiyanla$trma yoluna gitmesi bunu
teyit etmektedir.
Pomaklarn tanassur edilmesi fikri, daha muharebeler ba$lamadan
nce Eyll ay sonlarnda gndeme gelmi$ti. Kald ki, bu d$nce 1890lardan
itibaren kilise ve baz aydn evreleri tarafndan dile getiriliyordu.
te yandan, 10/23 Ekimde, Tatarpazarcktan baz ileri gelenlerle
birlikte retmen Todor v. Mumciev, Filibe metropoliti Maksime bir
mektup gndererek Hristiyanla geri dnmek suretiyle Mslman Bulgarlarn
Bulgar milleti ile entegrasyonlar iin uygun zamann geldiini
belirtiyorlard.82 Ardndan yine Todor v. Mumciev
81 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., s. 6. 82 Veliko
GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 93, s. 162, 163;
Svetlozar Eldrov, Blgarskata Pravoslavna Tsrkva i BlgariteMslmani,
18781944, Rossitsa Gradeva (Sst.), storiya na Mslmanskata Kultura
po Blgarskite Zemi: zsledvaniya, IMIR, Sofiya 2001, s. 611.
-
A?KIN KOYUNCU
164
ve Tatarpazarck e$rafndan aralarnda retmen, avukat, tccar,
mhendis, gnll vs. ki$ilerin bulunduu 22 ki$i, 1/14 Aralk 1912de
Ba$bakan van Ge$ov, Sinod Meclisi ve Dhiliye Nazr Al. Ldskanova bir
mektup gndererek Pomaklarn tanassur edilmesini istediler.
Mektuptaki ifadeler Hristiyanla$trma faaliyetinin arka plann
gstermesi bakmndan mhimdir:
Ordumuz Rila Balkannn te yakasna ve Rodoplara zgrlk getirdi...
Mstakbel Byk Bulgaristanda pek ok yabanc halk ve inanlara mensup
nfus olacak. Ancak, farkl dinler, farkl ve yabanc ideallerin taycs
olduklar iin bu durum ulusal birlik asndan bir tehdit
oluturacaktr... nsanlk iin Hristiyanlktan daha yce ve aydnlk bir
ideal olamaz. Bulgaristan Balkan Savana toprak kazanmak niyetiyle
deil, ehl-i salib adna, zgrlk getirmek amacyla girdii iin mstakbel
ideallerimizden biri btn Bulgaristan vatandalar arasnda Hristiyanl
hkim klmaktr. Mnevver ve kltrl bir toplum istiyorsak onlar arasnda
Hristiyanl yaymalyz... Bulgarlar be asrlk esaret dneminde kimi Rum,
kimi Romen, kimi Trk olmak hasebiyle milyonlarca rkdan kaybetti.
Trkleenler babalarnn dinlerini de kaybettiler. imdi artk kilise
mminlerini aramaldr. Bu amala btn dikkatimizi kurtarlm
topraklardaki Pomaklara evirmeliyiz. Pomaklar saf bir Bulgarca ile
konutuklar, ark syledikleri halde yabanc bir dille ibadet
etmektedirler. Konumalar, folkloru emsalsiz bir hazine olan
Pomaklarn Bulgarlarn safna ekilmesi elzemdir. Onlar bugne dek olduu
gibi hocalarn etkisinde brakmak cehalet ve fanatizme terk etmek
demektir... Onlarn zihinlerini aydnlatacak, kalplerini yumuatacak
olan yegne ey Hristiyanlktr. Sadece Hristiyanl kabul ederek ve bize
temessl ederek bu halk kendi topraklar ile btnleebilir. Kilise,
hkmet ve halkn yardmyla yakn gelecekte Pomaklar Ortodoksluun ve
anavatann saygn bir yesi olacaklardr. Halk sizi destekleyecektir ve
tarih isminizi unutmayacaktr!...83
Tanassur meselesi, Bulgar Ortodoks Kilisesinin de gndemindeydi
ve St. Kostov ba$kanlndaki Sinod Meclisi, Kasm ay sonlarnda Mslman
Bulgarlarn kitlesel olarak atalarnn dinine dnmeleri iin
Hristiyanla$trlmalar fikrini benimsedi.84 Bulgar ordularnn
muharebelerde ksa srede elde ettii zaferler, Stoyu ?i$kovun da
belirttii zere insanlk, Hristiyanlk ve Ortodoksluk iin siyas ve
psikolojik adan uygun zamann geldii hissi uyandrm$t.85 Bylece,
Sinod Meclisi Ba$kan St. Kostov riyasetinde Bulgar Ortodoks
Kilisesinin nderliinde, ar Ferdinand ve Ba$bakan van Ge$ovun onay
ve Makedonya Dhili htilal Te$kilat (VMRO)na bal etecilerin
83 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 3, s. 14,
15; Ayrca baknz: Plamena Stoyanova, Pokrstvaneto na Blgarite
Mslmani, Anamneza, God. I, Kn. 3, 2006, s. 131. 84 Svetlozar
Eldrov, a.g.m., s. 611, 612. 85 Plamena Stoyanova, a.g.m., s.
128.
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
165
e$liinde Mslman Bulgarlarn Hristiyanla$trlmasna ba$land.86
Harekete Makedonya Yksek Komitesi (VMOK)ne bal eteciler de katld.
Tanassur faaliyeti, askeri sansr ve hkmetin olay dnyaya duyurmak
istememesi sebebiyle basndan ve kamuoyundan gizlendi. Tsrkoven
Vestnik (Kilise Gazetesi) ve hkmetin yayn organ, yar resmi Mir
gazetesi hadisenin ba$langcnda olayn me$ruiyetine dair baz
argmanlar ileri srdler. Buna kar$lk muhalif Bulgar basn dahi 1913
yl sonuna kadar bu konuda yayn yapmaktan imtina etti.87
$gal edilen topraklarda Bulgar idaresinin kurulmasndan hemen
sonra ilk toplu tanassur vakalar i$itilmeye ba$land. Bu faaliyet
ilk etapta ordu papazlar, Bulgar Eksarhlna bal mahall ruhban ve
VMRO etecilerinin i$birliinde yrtlyordu.88 Pomaklarn tanassuru iin
Bulgar Ortodoks Kilisesi tarafndan 1912 Aralk ay sonunda hususi bir
te$kilat kuruldu. Sinod Meclisi, Bulgaristann drt bir tarafndan ok
sayda din adam ve retmenin dhil olduu zel ruhban heyetleri te$kil
etti. Bu heyetler Rodoplara, Bat Trakyaya (Gmlcine, skee) ve Dou
Makedonyaya (Nevrekop, Serez, Drama) gnderildiler. Ruhban
heyetlerine NevHristiyanlarn Hz. sann retisinin nuruyla
aydnlatlmas; Ortodoks mezhebini kabul ve tasdik etmelerinin
salanmas; ibadet ve eitimleri iin kilise ve okullar almas, Ortodoks
inancn kabul etmeye gnll olanlarn vaftiz edilmesi gibi vazifeler
tevdi edildi. Ayrca, Filibe metropoliti Maksim, 1885ten beri
Bulgaristan snrlarnda olan yerler dhil btn Rodoplar, Bat Trakyada
kurtarlan blgeleri ve Dou Makedonyann bir ksmn Hristiyanla$trmakla
grevlendirildi.89
Dier taraftan, muharebeler esnasnda Rodoplar, Bat Trakya ve Dou
Makedonyada yzlerce Trk ve Mslman ky yaklm$t. Pomak kylerinin byk
blm Bulgar ordusu ve eteler tarafndan yaklm$, tahrip edilmi$ ve
yamalanm$t. Mesela, Dvlende 33 ky (3970 hane), Razlk tarafnda Babek
(Babyak) Kulbeleri ve Ahi elebide 7 ky (1100 hane) yaklm$ ve
yamalanm$t. Binlerce Pomak, yakla$an Bulgar ordusu ve etelerin
nnden kaarak g etmi$ti. Pek ou a, evsiz, sefil ve plakt. Ayrca,
youn k$ $artlarnn yan sra kolera ve tifs gibi salgn hastalklar kol
geziyordu.90
Tanassur faaliyetine istila edilen blgelerde daha 1912 Aralk ay
ba$larnda, epino blgesi de dhil olmak zere Filibenin gneyindeki
blgelerde ise 1913
86 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., s. 7; Plamena
Stoyanova, a.g.m., s. 128. 87 Veliko GeorgievStayko Trifonov,
a.g.e., s. 9; Plamena Stoyanova, a.g.m., s. 128, 130, 139. 88
Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 614. 89 Veliko GeorgievStayko
Trifonov, a.g.e., s. 7, belge no. 22, s. 3540; Hristo Hristov,
a.g.e., s. 75. 90 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., s. 6, 7,
belge no. 13, s. 25; Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 617.
-
A?KIN KOYUNCU
166
Ocak aynda ba$land. Hristiyanla$trma faaliyeti 1913 Mart sonuna
kadar ok hzl bir $ekilde yrtld ve 1913 yaz aylarna kadar
Bulgaristann i$gal ettii blgelerde Rodoplar, Bat Trakya ve
Makedonyada yzlerce ky, mahalle, kulbe/mezrada ya$ayan Pomaklarn
firar ve g edenler d$nda neredeyse tamam tanassur edildi. Doktor
Cemil, tanassur edilen Mslmanlarn saysnn nce 111.840 olduunu
belirtmi$ ise de daha sonra bunu 150.000 Pomakn cebren ve kahren
Hristiyan yapld $eklinde tadil etmi$tir.91 Rumeli Muhcirni slmiye
Cemiyeti daresi tarafndan ne$redilen Zavall Pomaklar! adl risalede
ise bir takm zulm ve i$kencelerle cebren Hristiyanla$trlan
Pomaklarn saysnn 150.000den fazla olduu tahmin edilmektedir.92
Bulgar kaynaklarnda daha 1913 ?ubat sonu itibaryla 20.000i eski
Bulgaristanda olmak zere ele geirilen blgelerdeki Mslman Bulgarlarn
byk blmnn tanassur ederek Ortodoksluu benimsedii ve bylece 150.000
ki$inin Bulgar Ortodoks Kilisesine geerek Bulgarl kucaklad
belirtilmektedir.93 Veliko GeorgievStayko Trifonova gre 1913 yl yaz
aylarna kadar 200.000 dolaynda Mslman Bulgar tanassur edilmi$tir.94
Ruhban heyetleri ve eteler tarafndan Nevrekopta 3, Menlikte 3,
Dvlende 3, Avrethisar 8 ve Gmlcine ve Ahi elebide baz Trk kyleri de
zorla Hristiyanla$trlm$tr.95
Bylece, kinci Balkan Sava$na kadar Filibe Sanca dhilinde Pe$tere
kazasna bal epine (epino) havzas kyleri, stanimaka, Rupoz,
Nevrekop, Cumai Bl, Razlk, Menlik, Babyak, Ahi elebi
(Pa$makl/Smolyan) Gmlcine, Ustrumca, ve Aydos, Dardere, Ko$ukavak,
Drama, skee, Doyran, Petri vs. yerlerde firar ve g edenler d$nda
hemen btn Pomaklar zorla Hristiyanla$trlm$tr.96 Tanassura
direnenlerin darp edilmesi, zulm ve i$kenceye maruz braklmas, hatta
ahalinin gzn korkutmak iin 2 Mart 1913te epinenin Dal ve Alemdar
kulbelerinde
91 Doktor Cemil, a.g.e., s. 95, 170. 92 Zavall Pomaklar!, s. 8;
Ahmet Akgn, a.g.m., s. 14; Faris ?a$an, a.g.m., s. 37; Doktor
Cemil, a.g.e., s. 170. 93 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e.,
belge no. 93, s. 162. 94 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., s.
7, 8. 95 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 22, s.
37; belge no. 67, s. 114, 115; belge no. 113, s. 208, 209; belge
no. 130, s. 243248. 96 BOA, BEO, No. 4177/313236, 22 Cemaziyelahir
1331/16 Mays 1329 (29 Mays 1913); BOA, BEO, No. 4198/314822, 18
?aban 1331/9 Temmuz 1329 (22 Temmuz 1913); BOA, BEO, No.
4229/317140, 06 Zilhicce 1331/24 Te$rinievvel 1329 (6 Kasm 1913).
Direi Sadretten Hriciye Nezretine gnderilen tahrirat; BOA, Dhiliye
Nezreti Kalemi Mahsus Mdriyeti Belgeleri (DH.KMS.), No. 4/2, 09
Zilhicce 1331/9 Kasm 1913; BOA, Dhiliye Nezreti Emniyeti Umumiye
Mdriyeti Be$inci ?ube (DH.EUM.5.?b.), No. 1/57, lef 1, 2. 30
Te$rinisani 1329 (13 Aralk 1913); Zavall Pomaklar!, s. 8; Ahmet
Akgn, a.g.m., s. 13; Faris ?a$an, a.g.m., s. 37; Hristo Hristov,
a.g.e., s. 75; Hseyin Memi$olu, Balkanlarda Pomak, s. 52, 53.
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
167
olduu zere97 ilerinden bazlarnn katledilmesi gibi uygulamalar
yaygnd. Nevrekopa bal Vlkoselde 95 ve Ablanitsada ise 73 dolaynda
Pomak, 1913 ?ubat ay sonlarnda tanassura direndikleri iin eteciler
tarafndan katledildi.98 Balkan Harbi ncesinde Bulgaristan
topraklarnda ya$ayan Pomaklarn tanassurunu papazlara terfik edilen
Bulgar e$raf, idareci, asker, gnll ve kyller yrtrken, istila edilen
topraklarda Hristiyanla$trma i$ini daha ok ruhban heyetleri ile
Bulgar etecileri stlenmi$tir.
stila edilen mahallerde NevrekopGmlcine hattnda Makedonya Dhili
htilal Te$kilatna bal eteciler, mesela Hristo ernopeev, Tane
Nikolov, van Botu$anov, Gotse Mejdureki vd., ruhban heyetleri ile
birlikte tanassur faaliyetinde aktif rol aldlar.99 Drama kaymakam
Dobrev, Ba$bakan van Ge$ova ektii telgrafta Hristo ernopeevin 25
Kasm/8 Aralk 1912de 15 ki$ilik etesiyle Pomak kylerini tanassur
ettirmek iin Dramadan ayrlarak Nevrekopa doru gittiini
bildiriyordu. ernopeev etesi, 1/14 Aralka kadar blgede 12 Mslman
kyn Hristiyanla geirdi.100 Tane Nikolov ise 22 ki$ilik etesiyle
Gmlcine blgesindeki ruhban heyeti ile birlikte Pomak kylerinin
Hristiyanla$trlmasnda aktif rol ald ve fanatik Mslman Pomaklarn
atalarnn dinine ve rkna rc ettirilmesindeki stn gayretleri ve
asayi$in salanmasndaki katks sebebiyle Bulgar Ortodoks Kilisesi,
Sinod Meclisi tarafndan 24 Ekim/6 Kasm 1913de kendisine 20.000 leva
dl verilmesi kararla$trld.101 Osmanl kaynaklarnda Dyado Dono (Dono
Zlatof), Tane Nikolov ve ernopeev eteleri ba$ta olmak zere Mihalof
ve Karamfilov etelerinin de Gmlcine, Serez, Doyran, Nevrekop
havalisinde Pomaklarn tanassurunda aktif rol aldklar ve direnenleri
katlettikleri belirtilmektedir.102 Ahmed Cevada gre, muharebeler
esnasnda Bulgar ordusunun hizmetinde 12.000 komitac mevcuttu.103
Dier taraftan, kinci Balkan Harbinin ba$lamasn mteakip Gmlcine ve
Krcaali taraflarndan Bulgar hkmetinin geici olarak ekilmesi zerine
blgeye tamamen Bulgar eteleri hkim olmu$tur. Bulgar eteleri, Mslman
ahaliyi tanassura zorlad gibi, kiliseye evrilen camilerde yaplan
Pazar ayinlerine katlmadklar takdirde her defa iin 15 lira ceza
kesiyorlar ve hatta bu hususta srar edenleri gizlice idam
ediyorlard. Ayrca, vaftiz srasnda verilen Hristiyan isimleri
97 Zavall Pomaklar!, s. 20,21; Ahmet Akgn, a.g.m., s. 20,21;
Faris ?a$an, a.g.m., s. 41, 42. 98 Fatme M. MyuhtarMay, Identity,
Nationalism and Cultural Heritage under Siege: The Case of Pomaks
(Bulgarian-speaking Muslims) in Bulgaria, Arkansas State
University, ProQuest, UMI Dissertations Publishing, 2011, p. 4854.
99 Svetlozar Eldrov, a.g.m., s. 623. 100 Veliko GeorgievStayko
Trifonov, a.g.e., belge no. 2, s. 14; Svetlozar Eldrov, a.g.m., s.
612. 101 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 216, s.
421, 422. 102 lm- slm, s. 18, 34, 40; Ahmed Cevad, a.g.e., s. 93,
123, 133. 103 Ahmed Cevad, a.g.e., s. 67.
-
A?KIN KOYUNCU
168
yerine eski isimlerini syleyen Mslmanlara da ayn $ekilde para
cezas uyguluyorlard.104
Sava$tan nce Bulgaristan tarafnda kalan ve Rodoplarn kuzey
kesimlerindeki blgelerde yrtlen Hristiyanla$trma faaliyetinin ba$
aktr ise Filibe metropoliti Maksimdi. Onun Sinod Meclisi,
metropolitruhban vekili, papazlar ve Stoyu ?i$kovla yapt
yaz$malarda Pomaklarn zorla slamla$trldklar vurgusunun ne karld
grlmektedir. Mesela, 11/24 Ocak 1913de stanimaka metropolit
vekiline gnderdii mektupta stanimakann bu hareketin d$nda kalmamas
gerektiini ve Pomaklara Trkler tarafndan kendilerinden zorla
koparlm$ karde$leri olduklar ve vatanlaryla btnle$meleri iin gerek
anlamda Bulgar olmalar gerektii telkininde bulunmasn tavsiye
ediyordu.105 6/19 Nisan 1913de Rodoplarda tanassur eden kylere
atanan retmenlere gnderdii genelgede ise Vah$i Asya rejiminin ar
boyunduruu altnda bask ve zulmlere maruz kalan, iki asr nce kl
zoruyla slamla$trlan ve kapkara ve cehalet ykl bir din dayatlan,
sistematik olarak Hristiyan kltr yok edilen ve Slav ruhlar Mslman
fanatizmiyle uyu$turulan, Kuran nefretiyle aramzda uurum alan
Hristiyan karde$lerimizi karanlktan kurtarma, ruhlarn Hristiyanln
ve sann nuruyla aydnlatma grevi sizleri beklemektedir diyordu.
Ayrca, cami ve mescitlerden okul olarak yararlanmalarn, Pomaklara
okumayazma, Hristiyan ahlak ve tarih retimine dikkat etmelerini ve
kiliseye devamlarn salamalarn tavsiye ediyordu.106 epino blgesinin
tanassurunda aktif rol alan papaz Kostantin Koev ise 3/16 Ocak
1913de Kostandovo kyllerine epino havalisinin Sinan Pa$a birlikleri
tarafndan zorla Trkletirildiini anlatyordu.107 Arhimandrt Makariya
ise 11/24 ?ubat 1913 tarihli raporunda Pomaklarn zorla
Hristiyanla$trldklarna dair $ikyetlerini tekzip ederek, bilakis
slamn Trk katliamlar sonucu kabul ettirildiine ikna olduklarndan
tanassur tekliflerine direnmediklerini belirtiyordu.108 Bulgar
gnlller tarafndan kurulan komiteler de Pomak kylerine gittikleri
zaman ayn $ekilde cebren Trkletirme vurgusu yapyorlard. Bunun yan
sra Pomaklara zorla gtrldkleri ayinlerde bile papazlar tarafndan
cebren Trkletirildikleri telkin ediliyordu.109 Hristiyanl kabul
eden Pomaklara yardm edilmesi ile ilgili 19 ?ubat/4 Mart 1913
tarihli bir belgede ise eski ve yeni Bulgaristanda 150.000
104 BOA, BEO, No. 4203/315151, 28 ?aban 1331/20 Temmuz 1329 (2
Austos 1913). Ba$kumandan Vekili Ahmed zzet Pa$adan Sadrete
gnderilen tahrirat; lker Alp, Tarihte Trklerin Bulgarla$trlmas, Trk
Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 37, Austos 1985, s. 106; Ayn yazar,
Belge ve Fotoraflarla..., s. 27; Ayn yazar, Pomak Trkleri..., s.
47; H. Yldrm Aanolu, a.g.e., s. 89. 105 Veliko GeorgievStayko
Trifonov, a.g.e., belge no. 19, s. 32. 106 Veliko GeorgievStayko
Trifonov, a.g.e., belge no. 135, s. 258260. 107 Veliko
GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 12, s. 24. 108 Veliko
GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 80, s. 139. 109 Veliko
GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 136, s. 261, 262.
-
... POMAKLARIN ZORLA TANASSUR EDILMESI (19121913) (OTAM,
33/Bahar 2013)
169
dolaynda Mslman Bulgarn yeniden gnll olarak Ortodokslua ve
Bulgarla getii belirtildikten sonra bu olayn arka plan $yle
aktarlyordu:
250 sene nce Sultan IV. Mehmed zamannda artlarn zorlamasyla ve
Trk yataannn tehdidi altnda epino havzasndaki kyler, Kostandovo,
Dorkovo, Rakitovo, Korova, Banya ve Ljene Bulgarlar Trkletirildi.
Bugnk artlarn sevkiyle Bulgaristan, Balkan yarmadasnda Trk
idaresinin yerine getii zaman, ayn kan ve candan olduumuz rkdalarmz
atalarnn dinine geri dndler. Bir farkla, bu kez yataann roln
ruhbanmzn ve tanassur heyetlerinin ikna edici konumalar stlendi...
Artk inan vastasyla da onlarn Bulgarln temin ettiimizi ak
yreklilikle syleyebiliriz.110
Bu rnekler ulusal uyan$ dneminde retilen mahall kaynaklarn ve
yaratlan algnn radikal unsurlarn ve Bulgar kanaat nderlerinin
zihinlerine ne denli derin kk saldn gstermektedir.
te yandan, Bulgar ahali de tanassur faaliyetinde ruhbana yardm
etmeye te$vik edildii gibi, bizzat kendi inisiyatifleriyle gnll
olarak civar Pomak kylerini Hristiyanla$trma vazifesini
stleniyorlard. Tatarpazarckta retmen Todor v. Mumciev ba$kanlnda
aralarnda e$itli parti temsilcileri, retmen, avukat, tccar,
mhendis, gnll vs. ileri gelenlerin katlmyla Pomaklara Hristiyanlk
telkininde bulunmak, Hristiyan ahlak a$lamak ve yeni statye
al$malarna yardm etmek amac ile bir komite kuruldu. Komite ilk
toplantsn 16/29 Aralk 1912de yapt ve ayrca, Sinod Meclisi ve Filibe
metropoliti Maksime ba$vurarak Pomaklar yakinen tanyan yerel
aydnlarn da katlmyla propaganda komiteleri kurulmasn talep etti.
Tatarpazarck Komitesi, epino blgesinin tanassurunu da bizzat
stlendi.111 Keza sava$n ba$lamasndan ksa bir sre sonra stanimakada
da Pomak kylerini Hristiyanla$trmak iin metropolit vekili nclnde
bir komite kuruldu.112 Bulgar ileri gelenleri ve kylleri bunu
dinmill bir dava olarak telakki ediyorlard. Bu tr hareketler Filibe
metropoliti Maksim Efendi, Sinod Meclisi ve hkmet tarafndan da
destekleniyordu.
Pomaklarn (zorla) tanassuru meselesinde Osmanl belgeleri ile
GeorgievTrifonovun yaynlad belgelerde birbirinden tamamen farkl bir
hikye aktarlmaktadr. GeorgievTrifonovun yaynlad belgelerde genel
itibaryla baz mnferit rnekler d$nda zorlamadan bahis yoktur. Sivil
ve dini makamlarn yaz$malar btn olarak deerlendirildiinde a$r
temkin ve
110 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 93, , s.
162. 111 Veliko GeorgievStayko Trifonov, a.g.e., belge no. 3, s.
1416; belge no. 93, s. 157159, 164, 165. 112 Veliko GeorgievStayko
Trifonov, a.g.e., belge no. 112, s. 200202.
-
A?KIN KOYUNCU
170
srecin gnll olarak, kolay ve sorunsuz $ekilde cereyan ettii
havas $phe ekicidir ve neredeyse hi direni$ olmadan Pomaklarn
Hristiyanla gemek iin hazr bekledikleri gibi bir alg ortaya
kmaktadr.113 Ancak, tanassur sreci bask ve zulmle ba$lam$ ve ylece
yrtlm$tr.114 Nitekim olayn mahiyeti, iki tarafn tanklklarn
kar$la$trnca ve meselenin sonuna bakldnda kendiliinden
anla$lmaktadr. A$ada, epino ve stanimaka taraflarndaki
Hristiyanla$trma srecini Osmanl ve Bulgar kaynaklarna dayal olarak
ortaya koymaya al$acaz.
epino blgesindeki tanassur faaliyeti, Tatarpazarck Komitesi,
papazlar ve kyller tarafndan yrtld. Komite, 29 Aralk/11 Ocakta
Pomak kylerinden Ljeneye temsilciler ard ve onlar Hristiyanla davet
etti. Ljenede yaplan toplantda papaz Konstantin Koev tarafndan
yaplan al$ konu$masndan sonra, Todor v. Mumciev, Pomak
temsilcilerine Bulgaristann artk ok bydn, hudutlarnda gemi$te
olduklar ve bundan sonra da olacaklar zere Kurana bal yar vah$i
Trkler gibi rklarn mevcudiyetinin uygun olmadn, Kurann
ilerlemelerine engel olduunu, dedelerinin zorla Trkletirildiini
tarih kaynaklarn ortaya koyduunu... 300.000 dolaynda Pomakn saf
Bulgarca ile tekellm ettii, folklorlarnn ayn olduu vs. hususlar
belirttikten sonra Pomaklar Hristiyanla davet etti.115 Ardndan bu
blgedeki Hristiyanla$trma faaliyetine 1/14 Ocak 1913de Korovadan
ba$land. epino kylerinde tanassur faaliyetinin Metodi Draginovun
doduu varsaylan kyden ba$lamas tesadf deildir. Yukarda mahiyetini
akladmz Stefan Zaharievin eserinin Tatarpazarck e$rafna rehber
olduu kesindir.
Tatarpazarck Komitesinin, 5/18 ?ubat tarihli raporuna gre epino
blgesinde Korova, Banya, Rakitovo,