Artaud ve Şiddet

8/2/2019 Artaud ve iddet

1/18

Journal of Yasar University,3(10), 1253-1270

1253

ANTONN ARTAUD VE DDET

ANTONN ARTAUD AND VIOLENCE

idem KILI*

ZET

Ac, insann iinde varoluundan beri vardr. nsan acyla gelir dnyaya, acyla

biimlenir, acyla deiir, acyla byr. Tpk bir bebein adm adm byrken kemiklerinde,

vcudunun her yerinde duyduu fiziksel acnn, ruhun deiiminde de ayn zelliklerigstermesi gibi. Deiim acyla olur. Ruhu, bedeni actarak gelitirir. te bu noktada Antonin

Artaudnun grleri kar ortaya. ada tiyatroya bir anlamda nclk etmi, kendinden

sonra gelen ynetmenleri etkilemi, ac ve iddet zerine bu yaptm edebiyat deildir diye

yazlar yazm bir insandr Antonin Artaud. Bu yaz Antonin Artaudnun acnn ve vahetin

yzn tiyatroyla, iirle ve yazyla dile getiriini anlatmaktadr.

Anahtar szckler: Antonin Artaud, tiyatro, iddet, ac.

ABSTRACT

Pain has been ingrained in an individual since the moment of his birth. The individual

was born and moulded, and he grows up with pain. Akin to the physical and spiritual pain felt

while a baby is growing up gradually, changes also occur along with pain. Changes take place

giving pain to human soul. At this point, the views of Antonin Artaud emerge. In a way, he is

celebrated as one of the pioneers of the contemporary theater. He had a great influence upon

the succeeding stage-directors, and he stated that the materical he produced on pain and

violence should not be taken as a literary product. This article indicates how Antonin Artaud

expresses the aspects of both pain and violence through theater.

Key Words: Antonin Artaud, theatre, violence, pain.

* YaarniversitesiretimGrevlisi


2/18

ANTONN ARTAUD VEDDET

Kl, 2008

1254

Tiyatro, seyircinin cinayete yatkn eilimlerini, erotik saplantlarn, yabanlln,

karabasanlarn, yaam ve nesneler karsnda topik duyumunu, hatta kana susamln

ieren dlerini gerekten sergileyemedii, onun dzmece ve aldatc bir dzlemde deil,

iinden geldiince arnmasn salayamad srece kendini bulamaz, yani, gerek bir

yanlsama arac olmaz.1

Artaudnun bu szleri, onun tiyatroya bakn, yapmak istediklerini, tiyatronun ne

olmas gerektiini ak ve net olarak ortaya koyan szlerdir. O, insan tm plaklyla, tm

irkinliiyle, tm o doyumsuz istekleriyle ortaya koyan bir tiyatrodan bahseder. O, insann

toplum kurallaryla epeevre sarlm cinsel isteklerini, saldrganlk eilimlerini srekli

bastrdn ve bu nedenle de hibir zaman kendi olamadn anlatr. Kendi olamayan

insanlarn oluturduu bir toplulukta sahte, skc, basit bir topluluktur. Asl maske insanlarn

yzlerinde deil beyinlerindedir. Durum bu kadar acdr. Yze yansyan maskeler

bilinaltmzn estetize edilmi hallerinden bakalar deildir. O halde bu maskeleri

kartmamz, var olabilmek iin gerei kabul etmemiz, bilinaltmzn derinliklerine

inebilmemiz gerekir.

Artaudnun bilinaltmza inebilmemiz iin nerdii tiyatro, doal olarak tm kalplar

ykan, tm duvarlar aan, insana engel tekil edecek tm yaam aralarn ortadan kaldran

bir tiyatrodur. Sosyal kurumlar, literatr, dil, etrafmzdaki hemen hemen her ey bizi

kendimiz olmaktan alkoymaktadr. O topluma ve dzene bakaldrr. Hatta Artaud, akln bile

bizi engellediinden bahseder ve nsan akl, kavramlarn ortasnda hastadr1der. Artaud

iin beden bile ulamak istediimiz gereklik iin yeterli deildir : Beden bedendir, kendine

yeterlidir, organlara gereksinmesi yoktur. Beden, organlardan olumu bir yap deildir.

Organik yaplar, bedenin ykmdr. Olan biten herey, hibir organn aracl olmadan

gerekleir. Her organ bir asalaktr. Asalaklarla ilgili bir ilevi vardr. Orada var olmamasgereken bir varl yaatmak iin.3

Yaamda akl ve bedenin allagelmi tm kalplarn reddeden Artaud, sahnedeki

bilinen beden dilini de ykmak ister : Ben, jest ve davran dilinin, dansn, mziin bir

kiilii amlamasnn, bir oyuncunun insanlarla ilgili dnceleri anlatmasnn, bilincin ak

1 Antonin Artaud, Tiyatro ve kizi, ev: Bahadr Glmez, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1993, s. 28.2

Antonin Artaud, Yaayan Mumya, ev: Yaar Gnen, Yaba Yaynlar, Ankara, 1995, s. 17.3 Artaud, Yaayan Mumya, s. 14.


3/18


1255

ve kesin durumlarn sergilemesinin szl dile gre daha zor olduunu elbette biliyorum, ama

tiyatronun, bir kiilii amlamak, insansal ve tutkusal, gncel ve ruhsal nitelikli sorunlarn

zm iin varolduunu syleyen kim? Zaten gnmz tiyatrosu bu sorunlarla doludur.4

Artaudnun bu jestlere, bedende bilinaltnn gsterimine ilikin grleri Bali

tiyatrosunu seyretmesi ve bundan etkilenmesi ile ekillenmitir.

an kentsoylu tiyatrosunu reddeden Artaud, bunun yerine bysel ve metafizik

tiyatroyu nermi, tiyatro kaynandaki ritellere ynelerek Bali tiyatrosunun hareket

kodlarn iaret edip szckler yerine gstergelerden oluan yeni bir beden dilini ne

srmtr5 : Dans, ark, pandomim, mzik niteliinde olan, ama bizim burada, Avrupada

anladmz biimiyle ruhbilimsel tiyatroya son derece az benzeyen Bali tiyatrosunun ilk

gsterisi, tiyatroyu yeniden, sanr ve korku ynyle, zerk ve ar yaratma dzlemine tar.6

Bali tiyatrosunun ayin nitelii Artaudyu etkiler. Danslarn bysel gc, insann ilkel

yaamna, doal olarak da kkenlerine, asl varolu sebeplerinin biimlerine gtrr.

Oluturulan bu beden dili her trl sz ortadan kaldrr ve kendini kendisiyle yaratr.

Artaud, amalarnn aklsal dnmeye bavurarak gerekleemeyeceinden emindi. Tersine(bilinli akl bir ok insan gdsn gidermeye koullandndan dolay) dorudan anlamlar

zerinde bir etki yaratmak ve seyircinin direncini krmak gerekmekteydi. Artaud bunu

gerekletirebilmek iin Vahet Tiyatrosuna ba vurdu. nk amacna gerek anlamda u

noktada ulaabilmesi iin seyirciyi kendisiyle yzlemeye zorlamas gerekmekteydi. Onun

savunduu vahet ncelikle fiziksel anlamda deil, ahlaksal ve ruhsal anlamdayd7:Ben,

tiyatronun deimesi iin uygarln deimesi gerektiine inananlardan deilim; ancak,

stn ve dnebilecek en zor anlamda kullan

lan tiyatronun, nesnelerin grnmn veoluumunu etkileme gc olduuna inanyorum ve iki tutkusal eylemin, iki canl odan, iki

sinirsel manyetizmann sahnede birbirleriyle bulumas denli btnsel, gerek ve hatta

belirleyici bireydir. te bu nedenle bir vahet tiyatrosu neriyorum. Vahet diyorum ya,

herkes nce, hepimize zg o hereyi aalama alkanlyla kan anlamna geldiini

4 Artaud, Tiyatro vekizi, s. 37.5 Bkz. zdemir Nutku, Gsterim Terimleri Szl, nklp Kitabevi, stanbul, 1998, s. 187.6 Artaud, Tiyatro vekizi, s. 47.7

Bkz. Oscar G. Brockett, Tiyatro Tarihi, ev: Sevin Sokullu, Sibel Dinel, Tlin Salam, Semih elenk, SeldaB. ndl, Beliz Gbilmez, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2000, s. 542.


4/18


Kl, 2008

1256

dnyor. Ama bence, Vahet Tiyatrosuzor tiyatro ve ncelikle yabanl tiyatro demektir.

Ayrca, gsterim dzeyinde, yle birbirimizin gvdesini paralayarak, testere ile

organlarmz bierek ya da baz Asur imparatorlarnn yapt gibi ulakla kutularda insan

kula, kylm insan burnu ya da boaz gndererek, birbirimize kar giriebilecei bir

vahet sz konusu deil, bundan daha korkun ve zorunlu, nesnelerin ve olaylarn bize kar

giriebilecei bir vahet sz konusudur. Bizler zgr deiliz. Ve gkyz bamzn stne

debilir. Tiyatroda bize nce bunu retmek iin yaratlmtr.8

Artaudnun Vahet Tiyatrosunda iddet kavram, byk bir zgrleme dncesi

olarak ele alnm, vahet ve iddetle arnmamz nerilmitir.9 Artaud, vahet szyle, ruhun

kendi i hesaplamasn anlatr. Bu hesaplama ac dolu, ruhu kanatan bir hesaplamadr,

tensel bir ac deildir. Bu iddet bizi kendi z benliimize gtrr ve bizim tm

kalplarmzdan syrlmamz salar.

Bununla birlikte Artaud sadece saldry deil, bir tedavi dncesini de ngryordu.

Seyircinin ilkel trenlerde, by uygulamalarnda, erginlik trenlerinde olduu gibi

korkutularak, artlarak, kutsallkla ilgili tedavisinden yanayd. Ama bu tedavi ada

topluma uyum salamas iin deil, bu toplumsal yapda kendi gizil gcn grmesi iindi.

Artaud, bu iyilemeyi salamak iin ritellere, eski inanlara ve onlarda varolan metafizik

elere dnerek, bu elerle yeni bir dil oluturma ve mitle, ritelle zdeleerek, ada bir

kutsal tiyatro yaratlmasn ngrmtr.10

Artaudya gre, bat dnyasnn tiyatrosu, insan yaantsnn ok dar bir yelpazesine,

zellikle de bireylerin ruhsal sorunlaryla, topluluklarn toplumsal sorunlarna adanmt.

Oysa ki, varoluun daha nemli yzleri ite bu bilinaltnda bastrlanlardr. te bunlar,

insanlarn iinde ve insanlar arsnda blnmelere yol aar ve insanlar nefrete, iddete vefelakete srklerler. Artaud inanmaktadr ki, eer iyi tiyatro rnekleri karsa, insanlar

vahilikten zgrleebilirler ve uygarln onlar bastrmaya zorlad sevinci ifade edebilirler

ve tiyatroda, genellikle ykc yollarla ifade edilen bu duygular boaltabilir.11

8 Artaud, Tiyatro vekizi, s. 71.9 Bkz. Adnan Tnel, Sanat Refleksi Happening veiddet, Cogito, Yap Kredi Yaynlar, Say: 6-7,

stanbul, 2005, s. 46.10 Bkz. Erhan Tuna,amanlk ve Oyunculuk, Okyanus Yaynclk, stanbul, 2000, s. 255.11 Bkz. Brockett, a.g.e., s. 542


5/18


1257

Bu noktada Artaudnun tiyatroyu vebaya benzetme dncesi ortaya kar. Toplumun

yaratt kurallar, insan basklamakta, bedenine, aklna eziyet etmekte, duygularn

boaltmn engellemektedir. Veba gibi, tiyatro da nce insann tm benliini saracak, onu

actacak, onu kendisiyle kar karya getirecek ve bir nevi i hesaplamay salayacak

sonunda da bu aclardan hibir iz kalmayacaktr.

Bunun yannda Artaud, tiyatronun vebaya benzemesini ; (...) bulac olduundan

deil, veba gibi bir kii ya da kitle zerinde ruhun tm sapkn olanaklarn younlatran gizil

bir acmaszln derinliinden darya doru fkrmasndan ve anlama, ne k

olmasndandr. Veba gibi tiyatro da ktlk zamandr, karanlk glerin utkusudur, bu

gleri, daha da derin bir g snnceye dek besler.12 szleriyle aklar. Tiyatro ile veba

arasndaki alegorik ilikiyi, jestlerde anlamn ve anlatmn bulan, iirin simgeleriyle

bulumamz salayan bir dil olarak alglar : Tiyatro vebaya benziyorsa, bu onun geni

topluluklar zerinde etkili olmasndan ve onlarn yaamn ayn ynde altst etmesinden

deildir yalnzca. Tiyatroda da, vebada olduu gibi, hem yengi hem alma duygusuna dein

bir eyler vardr. Vebann getii her yerde kendiliinden tututurduu yangn, ok iyi

sezinlendii gibi, hem yengi hem alma duygusuna dein bireyler vardr. Vebann getii

her yerde kendiliinden tututurduu yangn, ok iyi sezinlendii gibi, geni bir tasviyedenbaka birey deildir. Veba, uyuyan imgeleri, sinsi bir dzensizlii alr, onlar anszn en

lsz jestlere dek vardrr; tiyatro da jestleri alr ve onlar ileden karr; veba gibi o da

var olanla olmayan, olabilirliin gcyle maddelemi doada var olan ey arasndaki zinciri

yeniden yaratrnk tiyatro, ancak olanaksz olann grnr biimde olas klnd ve

sahneye geen iirin gerekletirilen simgeleri beslemeye ve kztrmaya balad anda

gerekleir.13

Bu kuramsal balamla Artaud, tiyatronun toplumu iyiletirecek bir gc olduuna

inanr. Kitlelere seslenen bu sanat, insann cokularna gizemsel vahi kimliine dnn

salayacaktr. Artaudya gre, Gerek bir tiyatro oyunu, duyularn dinginliini sarsar,

bastrlm bilinaltn zgr klar ve ancak gcl kaldnda gerek deerini kazanan gcl

bir bakaldrya iter, seyircileri kahramanlara zg, zor bir tutum yaknmaya zorlar.14

12

Artaud, Tiyatro vekizi, s. 28.13 Y.a.g.e., s. 26.14 Y.a.g.e., s. 26.


6/18


Kl, 2008

1258

Tm bunlarn nda Artaudnun yeni bir dil anlay getirir. Geleneksel dili ykmak

ister. Bu tiyatro dili, dle gerek arasnda gidip gelen bir dildir. Dilde bilinaltnn ilkel

kimliini vermeye alr ve Gerek bir dil anlalmazdr. Dillerini ustalkla kullananlar,

szcklerin bir anlam olduunu sananlar, domuzdurlar15 gibi keskin ifadeler kullanmaktan

kanmaz : Sz konusu olan, sz tiyatrodan silmek deil, onun varolu nedenini ve

kullanl amacn deitirmektir. zellikle de yerini kltmek, onu kiilikleri tiyatro

dndaki amalarna gtrme arac olarak deil, baka birey olarak ele almaktr, nk

yaamda, insann insanla kar karya geldii gibi, tiyatroda da, duygularla tutkular kar

karya geldii biiminden baka birey sz konusu deildir.16

Tiyaro ve kizinde bu yeni sahne dilinin aray grlr. nsan gvdesinin gizemli

anlatmlarn, varolmann kozmik yaslarn, ayinlerin grkemliliini, sanrlar, vaheti

sahnenin fiziksel dili olarak adlandrd bir erevede tasarlar. Jest, lk, soluk, k, ses

gibi eler bu dili sahne uzamnda maddeletirir. Tiyatronun ikizini oluturan eler, drama

metninin dndaki elerdir. Tiyatro olanaksz olanakl klacak ve sahne kendi iirselliini

yanstacaktr. Bunu yaparken de dilin anlatm olanaklarn zorlayacak, bizi alk olmadmz

bir sylemin iine srkleyecektir. Bu dil kiiyi byleyen gte bir dildir.17

Derrida, Artaud okumalarnda, burada talep edilen dilin, kavram ncesi bir dil oluuna

dikkat eker. Kendi grntsn kendi oluturan bu dil, temsilin mantna hizmet eden,

telaffuzu dilbilgisi kurallarna uyan yazl kelimelerin dilinden farkldr. Dil araclyla

salanan uzamlatrma, yeni bir uzam kavramna ve zel bir zaman tasavvuruna yaplan bir

ardr. Bu uzamlatrma, tmyle dilin fiziksel-somut varlna baldr ve teolojik deildir.

Derrida, teolojik uzam, geleneksel-kavramsal dil tarafndan tiyatro alan dndaki bir uzama

iaret eden ve bu uzam baskn klan anlayta grmektedir. Derrida'ya gre, olmayan bir

yaratc (yazar), uzaktan bir metni kuanarak (metinle silahlanarak), zaman ya da temsilinanlamn gzetler, birletirir ve ynetir. Temsilde, temsil edilenler, dorudan onun (yazarn)

dncelerini, hedeflerini adlandrmakla ykmldr. Temsil ediciler araclyla temsil

edilenler -rejisr ya da oyuncular- boyunduruk altndaki kiilerdir, demek ki, buna gre az ya

da ok 'yaratc'nn dncelerini temsil ederler.18

15 Artaud, Yaayan Mumya, s. 1816 Artaud, Tiyatro vekizi, s. 64.17

Bkz. Y.a.g.e., s. 8.18 Bkz. Sreyya Karacabey elik, Modern Sonrasnda Dramatik Metinler, Tiyatro Aratrmalar Dergisi,


7/18


1259

Sahneye yeni bir dil getiren Artaud, sahnenin ve seyircinin kalplarn da ykar.

zleyici yerini de sahneyi de ortadan kaldrr. Bo alanlar, hangarlar kullanr : () bu gnki

tiyatro salonlarndan vazgeip, usulne uygun olarak yapsn deitirebileceimiz, belli

kilise ya da kutsal yerleri, Tibet tapna mimarisine alan depo ya da benzeri yerleri

kullanacaz.19 Seyirciyi de gsteriye dahil eder. Seyirci ile oyuncu arasnda balant

kurulmak istenir. Seyirci drt etraf duvarla evrili olan bir alanda, salonun ortasnda, oyunu

her yerden seyredebilecektir. Artaud, sahnede dekorunda olmayacan belirtir : Bu ama

dorultusunda, hiyeroglif figrler, trensi kostmler, Kral Learn sakaln frtnada gsteren

on metre yksekliinde kuklalar, adam boyunda mzik aralar, bilinmeyen biim ve yapda

nesneler yer alacaktr. Kuklalar, dev maskeler, allmadk boyutlarda nesneler, devimsel

resimler gibi ortada yer alacak, her grntnn, her anlatmn somut yann

vurgulayacaklardr; buna kart nesnel resimsel bir anlatm gerektiren eylerin ustaca

gizlenmesi ya da stnn rtlmesi gerekecektir.20

Artaudnun tiyatrosu, seyircinin kendini aa kartmas adna seyirci ve oyuncu iin

gerek birer deneyimdir. Artaud, bu isel yzlemenin gerekleebilmesi iin sahnede bunu,

hem kendi iinde hem seyirciye yaatan, kendini bu uurda gerekten feda edebilecek

oyunculara ihtiya duyar. Bu yzden Artaud iin oyuncular diri diri yanan, bal olduklarkazklardan sinyaller yollamay srdren martir gibi olmaldr. Seyircide yaanmas istenen

yzlemeden nce, oyuncu bunu sahnede kendi iinde yaamal, devinimleri ve elektriiyle

bunu seyirciye de geirebilmelidir.21

Oyuncu, hem ok nemli bir e- gsterinin baars oyuncunun etkinliine bal

olduundan- hem de bir eit edilgin ve yansz edir. nk kesinlikle hibir kiisel

giriimde bulunamaz. Zaten bu, kesin kural

n olmad

bir alnad

r ve kendisinden basit birhkrk nitelii istenen oyuncu ile kiisel inandrma niteliklerini kullanarak bir sylev

Say: 15, Ankara, 2003, s. s. 47-48. Bkz. . Derrida, Das Theater der Grausamkeit und die Geschlossenheit der

Reprasentaion,Schrifft und Differenz, Frankfurt/M., 1976, s. 359.

19 Aziz allar, 20. Yzylda Tiyatro, MitosBoyut Yaynlar, stanbul, 1993, s. 322.

20

Y.a.g.e., s. 330.21 Bkz. Vahet Tiyatrosu, Eriim: 29.11.2005, http://www.iyitem.com/051999/0701 .html.


8/18


Kl, 2008

1260

yapmas gereken oyuncu arasnda, bir insan, bir aletten ayran btn uzaklk vardr.22

Artaudnun etkisi hemen hemen ou ada ynetmende grlr. Artaudyu

uygulamaya kalkarsanz ona ihanet edersiniz gibi grlerin yannda, onun tiyatrosundan

etkilenen, aratrmalarn bu yn dorultusunda yrten bir ok topluluk, ynetmen olmutur.

Grotowski, Barba, Robert Wilson, Peter Brook, Living Theatre bunlarn banda gelir.

Christopher Innes, Avant-Garde Tiyatro adl kitabnda bu konuyla ilgili unlar

sylemektedir ; dn aldklar dnceleri, kendilerine ait biimlere katarak melezletiren

ve bylece kendi tarzlarn oluturan Schechner ya da Beck ve Malina gibi takipilerinden

farkl olarak Peter Brook ve Charles Marowitz zel olarak Artaudnun yazlarn 1964te

yaptklar almaya temel olarak almlardr. Onlarn Vahet Tiyatrosu deneyi oyuncular

iin bir eitim olarak tasarlanmtr ve ilerinde Artaudnun gerekstc oyuncuyu Kan

Fkrmasnda bulduu bir dizi gsteriyle sonulanmtr. Bu almann sonular Genetnin

Paravanlar ve Brookun sahneledii Weissin Marat/Sade oyununun arpc

prodksiyonunda yansmtr. 23

Tm bunlarn dnda Artaudnun sinemayla olan ilikisi (ou zaman ayr ayr

deerlendirse de) onun tiyatro alannda yapmak istediklerine bir anlamda katk salamtr.

Christopher Innes, Avant-Garde Tiyatro adl yaptnda, Artaudnun sinemaya bysel bir

g vererek, gerei farkl bir yapya dntren sinematografik eleri sahneye transfer

etmeye altn syler : Onun Kabuk ve Papaza ilikin olarak bir dn mekanii

zmlemesi, ayn ekilde onun teatral gsterimlerinin yapsna da uygulanabilirdir.

Hayaletler Sonatnda nesnelerin spotla aydnlatlmasnda ya da Trafalgar Savanda

duvardaki bir oyuk yoluyla verilen perspektif kamerann kullanmyla edeerdir. Cencide

hareketin tartmlar ya da Meksikann Fethinde imgelerin uarak dnmeleri, sinemadakikesme ve montaj ile ayn efekti elde etmek iin kullanlmtr. Aynekilde sesle ilgili plastik

yaklamnda bile (sesin ok yksekten dt ve ykseldii geni bir alan kemerler,

emsiyeler oluturduu eklindeki tanmlama Ve Baka Cennet Yok! iin yazlan sahne

aklamalar) onun sinema deneyimi ile ilgilidir.24

22 Artaud,Su Ortaklar vekenceler, s. 75.23 Christopher Innes,Avant-Garde Tiyatro (1982-1992), ev: Beliz Gbilmez, Aziz V. Kahraman, DostKitabevi, Ankara, 2004, s. 92.24 Y.a.g.e., s. 113.


9/18


1261

Artaudnun, ister tiyatro, ister sinema, isterse yazn alannda ortaya koyduu

almalar olsun, birbirleriyle etkileim halinde olan ve ayn amaca hizmet eden yaratlardr.

Dilin farkl kullanmndan, grsel elerin kullanmna, sesin kullanmna kadar kurallar

ykma, bilinaltna inme, ruhun kendiyle yzlemesi, acy yaama ve tm snrlarn dnda

var olabilme abas Artaudnun araynn, kendini sorgulamasnn yansmalardr.

iirleri ve Yazlaryla Antonin Artaud :

Kimim?

Nereden geliyorum?

Antonin Artaudyum

ve bunu syleyeyim

sylemesini bildiim gibi

o anda

imdiki bedenimin

paralara daldn

ve belli on bin grn altnda

kendini topladn

greceksiniz.Artk hibir zaman

Beni unutamayacanz Bir yeni beden.25

Artaudnun iirlerinde dncelerinde ki danklklar, kopmalar, ilk okuyuunuzda

dikkatini eken eylerdir. O bunlar; iirlerimin yapsndaki bu danklk, bu biim

bozukluklar, dncemdeki arplmalar; btn bunlar, deneyim eksikliine, kullandm

araca egemen olamayma, zihinsel durumumun geriliine balamamak gerekir; ruhun temel

kne,aklmn byk lde ama geici olarak urad erozyona, gelimemin somut

kazanlarn bir an iin elimden karm olmam, dnce elerimin ar lde birbirinden

kopukluuna baldr bunlar.26eklinde aklar.

Artoudnun iirleri onun acsn anlatr. Bilin altna yapt yolculuklar, ektii aclar

ruhundaki kopmalariirlerinde yansmalarn bulur.

25 Antonin Artaud, Su Ortaklar ve kenceler, ev: Ahmet Soysal, stanbul, 1992, s. 31.26 Artaud, Yaayan Mumya, s. 9.


10/18


Kl, 2008

1262

O sinir sistemini sarsan dilini iirlerinde de kullanr. Kopuk kafalar, yanan eller onun

anlatmnda acy gsterir. O hereye ba kaldrd gibi iirin diline de, edebiyata bakaldrr.

Hatta edebiyat reddeder. Tm metinler domuzluktur. Hem edebiyatla, hem aklla tm

ilikileri kesmek gerekir.27 ifadesi bunun ak bir gstergesidir.

Bununla birlikte o dilindeki kopukluun, anlatmndaki ini klarn farkndadr.

Bunu fark etmesini ve sebeplerini de u szlerle ifade eder; iirlerimdeki kopukluun bende

farkndaym; esinlenmeyle ilgili bu kopukluklar, kendimi bir nesne zerinde younlatrma

konusunda, are bulunmaz gszlmden kaynaklanmaktadr. Fizyolojik bir zayflk bu;

nesnelerin evresinde sinirsel gcmzn younlamasnn rn olan ve bizim hep birlikte

ruh diye adlandrdmz tzle ilgili bir zayflk.28

Onun iindeki tiyatro kendini iir olarak yanstmaktadr. Kimi eletirmenler onun en

uzun son iirinin (Tanr Yargsnn ini Bitirmek in) onun Vahet Tiyatrosunun tek

gerek rnei olduunu iddia etmilerdir.29 Metnin yazl yks, Kasm 1947de Fransz

radyosundan Fernard Poueyin Antonin Artaudya bir radyo program sipari etmesiyle

balyor ve 7 aralk 1947de gerekli anlama imzalanyor. Metinler 22 ile 29 Kasm tarihleri

arasnda kaydediliyor. Daha sonra sesler ve grltler iinde bir kayt yaplyor. Program,

radyoda 2 ubat 1948de yaynlanacakken, son anda radyo mdr tarafndan yayndan

kaldrlyor ve bu olay basnda bir ok yank uyandryor.30

Burada topluma bakaldrs, isyan, huzursuzluu net olarak grlr. Kulland dil,

szckler sanki sadece onun dili ve szckleri gibidirler :

()

Bok kokan yerde

varlk kokar.

nsan pekl smayabilirdi,

Ama smay tercih etti

Yaamay setii gibi

l yaamaya raz olmak yerine.

27 Artaud, Yaayan Mumya, s. 18.28 Y.a.g.e., s. 10.29

Bkz. Cristopher Innes, s. 91.30 Bkz. Antonin Artaud, Tanr Yargsnnini Bitirmekin, ev: Ahmet Soysal, Nisan Yaynlar, stanbul,1999, s. 75.


11/18


1263

nk bok yapmamak iin, Raz olmas gerekirdi

Var olmamaya,

Ama varl kaybetmeye,

yani canl lmeye

karar vermedi.

Varlkta

nsan iin zellikle ekici birey vardr Ve buey de bizzat

BOKtur.

()31

Yukardaki iirinde de grld gibi, Artaud insanla ve kendisiyle urar, varlk

olabilmek ya da olamamak dncesiyle doludur. Ayn zamanda iirlerinde dikkat eken bir

nokta da Tanrya kar olan isyandr. Tanr dncesinin insanlar silikletirdiini, kendisini

engellediini dnr. Allen Thiher, Artaud iin, onun tiyatral olan en son yazar dolduunu,

yaratan bir yazar olduunu ve byk bir metafiziksel hrsz olduunu Tanrnn da onun

kiisel dman

olduunu syler.32

Tanr

y

hie say

, ona olan k

zg

nl

, onun eytan gibiadice dksal birey olduunu syleyecek kadar ileri boyuttadr ; tanr ve onun varl

Yrein zar evrensel hayalin alaltc dii domuzu salyal memeleriyle

bize hilikten baka birey gizlememi olan EYTANn yks kadar Adice dksal bir

biliyor musunuz?33

Radyo program olan Tanr Yargsnn ini Bitirmekin, eitli isimler tarafndan

seslendirilmitir. Bu seslendirmeleri dinlediinizde szcklerin kullanlan ses zellikleriyle

nasl bu kadar uygun dt grebiliyorsunuz. nsann sinirlerini geren, beyni trmalayan bu

tiz, baz yerlerde sanki vcudun ya da ruhun deiik yerlerinden geliyormu gibi bir duygu

uyandran bu sesler Artaudnun sesle, dille ilgili yapmak istediklerini gstermesi asndan

olduka nemlidirler. Fransz dilinin grtlaktan gelen ses zellikleri dnldnde

Artaudnun iirleri seilen szckleri en etkili ekilde verebilmektedir. Artaudnun

tiyatrosunun insana saldrp, onu sarst gibi, iirleri ve yazlar da sinir sitemimize saldrp

31

Artaud, Tanr Yargsnnini Bitirmekin, s. 23.32Artaud, Eriim: 22.12.2005, http://130.179.92.25//Arnason_DE/Colin.html.33 Artaud, Tanr Yargsnn ini Bitirmekin, s. 51.


12/18


Kl, 2008

1264

bizi sarsabilmektedir.

Onun iirlerinde kendisiyle olan, bedeniyle olan sava yansmaktadr. O hem hayata,

hem bedenine hem aklna ba kaldrmaktadr. Onun yaamak ya da lmek gibi bir derdi

yoktur. Bu noktada zellikle intiharla ilgili yazdklar dikkat ekicidir. ntihar zerine 1 adl

yazsnda Artaud, yaam hissetmediini, deer yarglaryla ilgili her kavramn onun iin

kurumu bir rmak olduunu, yaamn onun iin bir biim olmadn bir dizi mantk

yrtmesi olduunu syler ve bu durumla ilgili dncelerini aktarr; Buradan intihar

durumuna gemem iin de benliimin bana geri dnmesini beklemeliyim, varlmn tm

eklemlerini zgrce oynatabilmeliyim. Tanr beni, umutsuzluun iine brakt, sanki klar

bana ulaan kmazlar burcunun ortasna brakt. Ben artk ne lebiliyorum, ne

yaayabiliyorum, ne de lm ya da yaam istememezlik edebiliyorum.nsanlarn tm de

benim gibi.34

Yine Artaud, 1 Ocak 1925te Uyuturucu Yasasn karan Beyefendiye Ak

Mektupbalkl bu yazda i skntsnn insana neler yaptn anlatr. Aslnda onun bu

tarifleri bir bakma yaamnn ona yaptrdeylerin tarifi gibidir. Onun yazlarn ya da

iirlerini okurken de iinizi skan, sizi rahatsz eden bireyler hissedersiniz. sknts

delirtir. sknts intihar ettirir. sknts lanetler. skntsn tp bilmez. skntsn

doktorunuz duymamtr. sknts yaam yaralar. sknts yaamn gbek kordonunu

dmler.

Yine Artaud, uyuturucunun serbest braklmasn istedii bu yazsnda bu i

skntsn kendine zg o sert diyebileceimiz szcklerle anlatr : Haktan hukuktan uzak

yasanzla benim i skntm, cehennemin tm pusula ineleri kadar ince bir i skntsn en

ufak bir gven duymadm insanlarn, tbbi salaklarn, gbre eczaclarnn, adaletsizyarglarn, doktorlarn, ebelerin, tp mfettilerinin eline braktnz.

Artaudnun szckleri bizlere sert gelir. Ama sert olan onun yaadklar, yaamda

grdkleri, onu bu gne kadar actan, yaam anlamsz klan eylerdir. Tm dzene, kalplara

kar duran, tm kurallar reddeden bir insan bu yaam dorultusunda kendini ifade ederken

doal olarak baka anlatm yollarn semekte, en azndan kendini ortaya koyabilecei

szcklerin seiminde zgr ve rahat davranmaktadr : Van Goghun akl salndan sz34 Artaud, Yaayan Mumya, s. s. 25-26.


13/18


1265

edilebilir, o ki, hayat boyunca sadece bir elini piirmi ve bundan baka da bir kez sol

kulan kesmekten teye gitmemitir, her gn, yeil salada piirilmi vajina ya da ana

rahminden ktnda toplanm krbalanp azdrlan yeni domu bebek organ yenilen bir

dnyada. Ve bu bir imge deildir ama btn yeryz boyunca sk sk ve gncel olarak

tekrarlanan ve desteklenen bir olgudur.35

Yukardaki satrlar okuduunuzda, iinizin rpermemesi ya da ireti duymamanz

mmkn deildir. Bu bizim alageldiimiz kalplarn dnda bir anlatmdr. Ama bunu

Artaudnun yapmak istedii eyler erevesinde dnrseniz amacn gerekletirdiini,

yaamn irkinliini ve insanln yaad irenlii en etkili yollarla anlattn grrsnz.

Pimi, kulak, bebek, sala vb. gibi szckleri dndmzde ya da sylediimizde hite

kt anlamlar aklmza getirmemekteyiz. Oysa yukarda okuduumuz paragraf bizi iten,

tiksindiren bir anlatma sahiptir. Szckler bildiimiz szcklerdir, ama biz yine de ilk

okuduumuzda irkilmekteyiz. Bu da Artaud, gelenei ykan, szcklerelere neredeyse yeni

anlamlar veren, onlar istediini anlatmak iin kullanabilme gcnden gelmektedir.

SONU

Ac, vahet, kym, iddet, saldrganlk gibi var oluumuzdan beri varlklarn

srdren, iimizde bizimle birlikte byyen bu duygular bu gn dnyan n drt bir yanndan

gelen lklarla artarak srmektedir. Sadece fiziksel deil ruhsal anlamda da kar karya

kaldmz iddet bizi basklamakta, gerek benliimizden uzaklatrmaktadr. Bunun altnda

da kendimize, bedenimize ve ruhumuza olan uzaklmz, yabanclmz yatmaktadr.

Ne gariptir ki, insann damarlarnda dolaan ve hayati sv olan kan vcudumuzun

dna ktnda tiksindirici, korkutucu, insan rkten bir zellilie brnmektedir.

Vcudumuzun yapt bu svnn rengi, bu gn iddetin, cinselliin, gcn ve hareketin rengi

olarak grlr. Sahnede kullanlan krmzktan, kyafetlerimizdeki deiik tonlarna kadar

bu anlamlar iinde barndran bu renk, bizi rktr, korkutur. O grnmedii,

damarlarmzda sessizce dolat srece hibir sorun yoktur. Dar ktnda ise

gzlerimizde irendiimizi gsteren bizi rkten bir ifade olur. nsan kendi bedenine bile bu

35 Bkz. Van Gogh, Eriim: 30.11.2005, http://epigraf.fisek.com.tr/index.php.


14/18


Kl, 2008

1266

denli yabac, bize ait bu svya bile bu denli uzaktr. Tpk bilin altmzda bastrdmz

duygularmzn orada ylece su yzne kmad zaman bizi rahatsz etmeyen tavr gibi.

Oysa bu bizim kendimizi kandrmamzdr.

Bilin altna ittiimiz her ey biz farkna varmadan bize, bizi biz yapan her

dncemize, duygumuza, hareketlerimize yansr. Ama biz onu grmezden gelmeyi tercih

ederiz. Yok sayarz.

te Artaudnun fikirleri bu noktada devreye girer. Kendimizle, bilinaltmza

attklarmzla yzlemek. Onlar oradan karp karmza koyabilmek, bunu kendimize

gsterebilmek. Gerek varolu buradadr. Kamak deil, yzlemek. Tedavi etmek, onarmak.

Kendimiz olabilme srecini her trl acy gz nne alarak yaamak. nk bu bilinaltna

yaplacak olan yolculuk, ac dolu bir yolculuktur. nsann yaratt sahte evrenden gerek

dnyaya gidii uzun, actan, sarsan bir yoldan gemektedir. Ama yzleme ve tedavi ancak bu

yollardan geerek olabilmektedir.

Bu noktada tiyatro, Artaudnun ifade ettii gibi ayn zamanda tedavi edicidir. Tiyatro

bu ac dolu yolu bize gsterebilir. Bu yolda yrmemizi, daha dorusu bu yolun giriini

bulabilmemizi salayabilir. Bizi allagelen sahte dnyadan karp gerek dnyaya davet

eder. Bu da tm bilindik kalplarn yklmasndan geer. nk kurduumuz dzen, tabi

olduumuz kurumlar ve kimi zaman Artaudnun belirttii gibi akl bile biz insanlar iin bir

engeldir.

Kimi zaman aklmz kurcalamas gereken Dnyada gnde ka litre kan

akmaktadr? sorusunun yant srp giden savalar dnlrse korkun rakamlara

ulaacaktr. Ve akan bu kanlar nereye gitmektedir? Yant basittir. Elbette ki yerin altna. Hepdaha altna. Tm pislikleri topraa gmdmz gibi, kendi cesetlerimizi topraa

gmdmz gibi, bunu bir bakma da rtbas edip, kapattmz gibi kanlarmz da yerin en

derin katmanlarna aktyoruz. Tpk bizi rahatsz eden her eyi bilinaltmza akttmz,

stn rtp saklamaya altmz gibi. Fakat hibirey sakland yerde kalmyor, mutlaka

bir yol bulup, bir yerlerden szp yzeye kyor. O halde u an bizler kendi pisliklerimizi,

kendi cesetlerimizi yiyor ve kendi kanlarmz iiyoruz.


15/18


1267

Biz topraktan beslenmek zorundayz. Hereyi oradan alyoruz. Ve hereyi yine oraya

atyoruz. Bu bir dng eklinde devam etmektedir. Dnyada savalar, saldrlar yznden

akan kanlarla beslenen toprak yine bize ayn eyleri veriyor. Biz ona ne verirsek o da bizi

onunla besliyor. Ve bu dng byle srp gidiyor. Tpk bilin altmza attmz ve hi

kmayacan sandmz eylerin hayatmz belirlemesi, ruhumuzu beslemesi, bizi yine

rahatsz etmesi ve bundan haberimiz yokmu gibi yaamamz gibi.

Artaudnun anlatt tiyatro, insann bilinaltna inen, onu sorgulayan ona kendini

gsteren bir tiyatrodur. O topran altnda olanlar hi ekinmeden sunar; rm cesetler,

kaynak sularna karm kanlar

te asl tedavi burada balar. Bunu kabullenip bunlarn bize ait olduunu gerekten

kabul edip onlar onarmakla. Bu da nce iimizi kaldran, bizi irendiren bir grnmdedir.

Ama her grmezden geldiimizde iddeti artmaktadr.

nsann anlamak iin grme duyusunu kullanmas, grerek idrak etmesi dier duyu

organlarnn alglamasndan daha yksektir. Tiyatronun ise tm duyu organlarna hitap eden,

zellikle de grsellik tayan yn bizim bir ok eyi anlayabilmemizi ya daanlamlandrabilmemizi salayacak bir etkiye sahiptir. Bu yolla bilinaltmza inebilir, kendi

z benliimizle yzleebilir, neyi, neden yaptmz grebiliriz. nk bu gn kullandmz

maskelerimiz, hrslarmz, nefretlerimizi, ykma, yok etme duygularmz en sevimli hale

getirip, hatta bizi bile kandrp dzenin adamlar olarak hareket etmemize sebep olmaktadr.

Tiyatro ise bu dzenin, bu akn karsnda duran bir harekettir.

Teknolojinin bu denli gelitii, bir yandan da bize kolayl

k m

getirdii yoksa bizitutsak m ettii dncelerinin artt, savan gelien teknoloji ile daha vahi bir boyut

kazand ve hi bitmek bilmedii bu ada seyirciyi sarsmak, farknda olabilme yetisini

artrmak iin tiyatro gibi bir gten yararlanmalyz.

ada tiyatronun bugnk oluumu, yaptklar gz nne alndnda ise, bu kar hareketin

netlii, allmn dnda duran tavr, bilinaltmza, alglarmza seslenen yn bizi

sradanlktan karp, bilin dzeyimizi ykselten bir hale sokmaktadr. Bunun temelinde

yatan kiinin modern avant-garde tiyatronun babas ya da ada tiyatronun peygamberi

olarak anlan Antonin Artaudnun olduu bir gerektir. Bilinaltn bu denli sorgulayan,


16/18


Kl, 2008

1268

yaam yznden okunabilen, iddeti seyirciyi sarsmak iin kullanan, tiyatronun eski alarda

olduu gibi yaamsal bir zorunluluk ve metafiziksel bir gc olduu dnen Artaudnun

tiyatro tekniklerinin, sunduu farkl dilin bu gn anlatmak istediimiz bir ok eyi dile

getirmemizde yine yn gsterici bir rol oynayaca grlebilmektedir.

Psikiyatrkriye Kaplan, komada olan bir insann bilincinin ak olup olmadn, ne

dzeyde ak olduunu lmek iin trnak diplerine kalem gibi bir cisimle bask

uyguladklarn (nk sinirlerin youn olduu blgelerden biri trnak dipleridir.), hastann

verdii tepkiye gre, yani acy hissedip hissetmediine gre bunu anladklarn belirtiyor.36

Bu bilgi aklmza u soruyu getiriyor. O halde ayakta uyuyan insanlarn bilinlerini amak

iinde acy kullanmak bir yntem olabilir mi? Bu dnceden hareketle, belki de Artaudnun,

tiyatrosunun farknda olarak ya da olmayarak sinir sistemine saldrarak, bilinaltna inerek,

acy kullanarak bilinci amay ngrmekle, tbbn kulland bir yolu tiyatro yntemiyle

kullanmtr diyebiliriz.

36 Psikiyatr Dr. kriye Kaplan ile 23.12.2005 tarihli grmenin notlar.


17/18


1269

KAYNAKA

ARTAUD, Antonin., Su Ortaklar ve kenceler, ev: Ahmet Soysal, stanbul, 1992.

ARTAUD, Antonin., Tanr Yargsnn ini Bitirmekin, ev: Ahmet Soysal, Nisan

Yaynlar, stanbul, 1999.

ARTAUD, Antonin., Tiyatro ve kizi, ev: Bahadr Glmez, Yap Kredi Yaynlar, stanbul,

1993.

ARTAUD, Antonin., Yaayan Mumya, ev: Yaar Gnen, Yaba Yaynlar, Ankara, 1995.

BROCKETT, Oscar G.., Tiyatro Tarihi, ev: Sevin Sokullu, Sibel Dinel, Tlin Salam,

Semih elenk, Selda B. ndl, Beliz Gbilmez, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2000.

BROWN-NOBLET, Katleen Marilyn., Antonin Artaud and Ontology, Requirements for the

degree of Doctor of Philosophy in French, University of California, 1999.

CANDAN, Ayin., Yirminci Yzylda nc Tiyatro, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1994.

CASSIRER, Ernest, nsan stine Bir Deneme, ev.: Necla Arat, Remzi Kitabevi, stanbul,

1980.

ALILAR, Aziz., 20. Yzylda Tiyatro, MitosBoyut Yaynlar, stanbul, 1993.

DEMRERG, Nalan. (Dr.), can, Cneyt. (Dr.), T. ngren, Mahmut., Yank, Figen., Bu Ne

iddet!, Kitle Yaynlar, Ankara, 1994.

FROMM, Erich., Sevgi ve iddetin Kayna, teki Yaynevi, Ankara, 2000.INNES, Christopher., Avant-Garde Tiyatro (1982-1992), ev: Beliz Gbilmez, Aziz V.

Kahraman, Dost Kitabevi, Ankara, 2004.

KARACABEY ELK, Sreyya.,Modern Sonrasnda Dramatik Metinler, Tiyatro

Aratrmalar Dergisi, Say: 15, Ankara, 2003.

KKNEL, zcan. (Prf. Dr), Kaygdan Mutlulua Kiilik, Altn Kitaplar Yaynevi,

stanbul, 1982.

MOSES, Rafael., iddet Nerede Bal

yor?, Cogito, Yap

Kredi Yay

nlar

, Say

: 6-7,stanbul, 2005.

NUTKU, zdemir.(Prof. Dr.), Gsterim Terimleri Szl, nklp Kitabevi, stanbul,

1998.

Psikiyatr Dr. kriye Kaplan ile yaplan 23.12.2005 tarihli grme notlar.

TUNA, Erhan., amanlk ve Oyunculuk, Okyanus Yaynclk, stanbul, 2000.

Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988.

TNEL, Adnan., Sanat Refleksi Happening veiddet, Cogito, Say: 6-7, Yap Kredi

Yaynlar, stanbul, 2005.


18/18


Kl, 2008

1270

Artaud, Eriim: 22.12.2005, http://130.179.92.25//Arnason DE/Colin.html.

Tiyatronun Gereklilii, Eriim: 20.12.2005, http://www.tiyatronline.com/yozdemir.html.

Vahet Tiyatrosu, Eriim: 29.11.2005, http://www.iyitem.com/051999/0701.html.

Artaud ve Şiddet

Documents