-
TÜBTAKTÜRKYE BLMSEL VE TEKNK ARAÞTIRMA KURUMU
TARPTÜRKYE TARIMSAL ARAÞTIRMA PROJES YAYINLARI
ARI YETÞTRCLÚARI YETÞTRCLÚ
Doç. Dr. Ulviye KUMOVAÇ. Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü
Ali KORKMAZAlata Bahçe Kültürleri Araßtrma Enstitüsü
Adana, 2001
TARIM OORMAN VVE GGIDA TTEKNOLOJLER AARAÞTIRMA
GGRUBUhttp://www.tubitak.gov.tr/togtage-posta:
[email protected]
cmyk
-
2
Doç. Dr. Ulviye KUMOVAÇ. Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü
Ali KORKMAZAlata Bahçe Kültürleri Araßtrma Enstitüsü
Adana, 2001
TARIM ORMAN VE GIDA TEKNOLOJLER ARAÞTIRMA
GRUBUhttp://www.tubitak.gov.tr/togtage-posta :
[email protected]
ARI YETÞTRCLÚ
TÜRKYE BLMSEL VE TEKNK ARAÞTIRMA KURUMU
TARP
TÜBTAK
TÜRKYE TARIMSAL ARAÞTIRMA PROJES YAYINLARI
-
i
ÇNDEKLER
1. Giriß
...............................................................................
12. Tarihsel Gelißim çersinde
Arclk................................................... 13. Arcl¤n
Yeri ve Önemi........................................
........................ 2
3.1. Dünya Ülkelerinde Arclk.............................
........................ 23.2. Türkiye'de
Arclk..........................................
...................... 3
3.2.1. Genel Yaps.............................................
................ 33.2.2. Üretim
Etkinli¤i........................................ ................
6
4. Sitematikte Bal Ars ve
Irklar....................................................... 75.
Bal Arlarnda Yapsal Özellikler...........................
.......................... 11
5.1. Genel
Yap.......................................................
..................... 115.2. ç
Yap.............................................................
.................... 12
5.2.1. Sindirim Sistemi.......................................
................ 125.2.2. Dolaßm
Sistemi........................................ ................
135.2.3. Solunum Sistemi.......................................
................ 135.2.4. Sinir
Sistemi..............................................
............... 135.2.5. Üreme Sistemi ve
Biyolojisi..................... ................... 13
6. Kolonide Soyal Yaßam ve Görev Paylaßm..........
............................ 156.1. Ana Arnn Yaps ve
Görevleri...................... ......................... 156.2.
ßçi Arnn Yaps ve Görevleri
............................................... 176.3. Erkek Arnn
Yaps ve Görevleri............................................
18
7. Bal Arlarnda Duyusal Özellikler..........................
.......................... 197.1. Renk
Görme........................................................................
197.2. Koku
Alma......................................................
.................... 197.3. Tad
Alma.........................................................
................... 19
8. Bal Arlarnda Toplama Davranß.........................
.......................... 208.1. Nektar
Toplama...................................................................
208.2. Polen
Toplama.....................................................................
208.3. Propolis
Toplama.................................................................
218.4. Su
Toplama.....................................................
.................... 21
9. Ar Dans
...............................................................................
2110. Arclk
Teknikleri..................................................
....................... 22
10.1. Teknik Bilgi ve Deneyim..............................
........................ 2210.2. Altyapnn
Olußturulmas.............................. ........................
2310.3. Ar Irknn Seçimi..........................................
...................... 33
-
ii
10.4. Arlk Yerinin Seçimi....................................
........................ 3310.4.1. Kolonilerin Bitkilere
Da¤lm..................................... 3410.4.2. Ar Bitki
lißkisi ve Önemli Bitkiler..... ........................ 35
11. Arlarla Çalßrken Dikkat Edilecek Konular.........
............................ 3812. Arclkta lkbahar
Çalßmalar............................... .........................
3813. O¤ul Dönemi Çalßmalar.......................................
........................ 42
13.1.O¤ul
Verme....................................................
..................... 4213.2. O¤ul
Üretimi.................................................
..................... 44
14. Bal Akm Dönemi
Çalßmalar.........................................................
4514.1.Bal Akm Dönemine Hazrlk.......................
.......................... 4514.2.Bal Hasadnn
Yaplmas............................... .........................
45
15. Arclkta Sonbahar Çalßmalar.............................
......................... 4716. Arlarn
Kßlatlmas...............................................
....................... 4717. Ana Ar Yetißtiricili¤inin Önemi ve
Üretimi......... ............................. 4818. Bal Arlarndan
Elde Edilen Ürünler................................................
52
18.1.Bal......................................................................................
5318.2.
Balmumu............................................................................
5418.3.
Polen..............................................................
................... 5418.4. Ar
Sütü.........................................................
.................... 5818.5. Ar
Zehiri.......................................................
.................... 6018.6.
Propolis..........................................................
................... 61
19. Bal Ars Hastalk ve Zararllar.............................
......................... 6119.1. Amerikan Yavru
Çürüklü¤ü.......................... ........................
6219.2. Avrupa Yavru Çürüklü¤ü..............................
....................... 6319.3. Nosema
Hastal¤..........................................
...................... 6319.4. Kireç
Hastal¤...............................................
..................... 6419.5. Varroa
jacobsoni...........................................
...................... 6419.6. Kronik ve Akut Ar
Felci.............................. ........................
6719.7.
Septisemi.......................................................
.................... 6719.8. Taß
Hastal¤.......................................................................
6719.9. Tulumsu Yavru Çürüklü¤ü............................
....................... 6819.10. Acarapis
woodi............................................
..................... 6819.11. Ar Hastalk ve Zararllarndan
Korunmada Önlemler ........... 68
20.
Kaynaklar...............................................................
..................... 70
-
1
1. GRÞ
Arclk eski uygarlklardan günümüze kadar insanlarn ilgisini çeken
veyaßamda önemli yeri olan tarmsal bir etkinliktir. nsanlara
sundu¤u do¤alürünlerle toplumun sa¤lkl gelißimine, bitkisel
üretimin süreklili¤ininsa¤lanmasna sosyo ekonomik açdan katklarda
bulunmaktadr.
Bu öneme paralel olarak, yaygnlaßtrlmas ve bilimsel anlamda
üretimininyaplarak nitelik ve nicelik yönünden ürünlerde artßn
sa¤lanmas kaçnlmazolarak gündemde yerini almßtr. Ar yetißtiricili¤i
di¤er tarmsal faaliyetlere karßntopra¤a ba¤ml olmayan, düßük
sermaye ve giderle, denetimi, yetißtiricili¤i insaneliyle
yaplabilen bir üretim konumundadr. Arclk insanlara sa¤lad¤
bal,balmumu, polen, ar sütü, ar zehiri, propolis, ana ar ve larva
gibi ar ürünlerineek olarak; bitkisel üretimde polinasyona
katklarda bulunarak bitkisel üretimdeetkin ve baßarl bir ßekilde
yerini almßtr. Tarmsal üretime dayanarak gelißen vegelißmekte olan
ülkelerin ekonomilerine bu yönleri ile arclk büyük
katklargetirmektedir.
2. TARHSEL GELÞM ÇERSNDE ARICILIK
Arcl¤n tarihçesi insano¤lunun ma¤ara yaßam sürdü¤ü onbinlerce
ylöncesine kadar gitmektedir. M.Ö 7000 yllarnda spanya'da yaplan
kazlardaortaya çkarlan ar resim ve fosilleri insanlarn do¤al
yaßamda bulunan arlardanyararlanld¤n göstermektedir. lk insanlar
do¤al olarak a¤aç kovuklar ve kayaoyuklarna yerleßen arlar
öldürerek, baln beslenmelerinde kullanmßlardr.
Arnn ilk kültüre alnd¤ yer Msrdr. Milattan 4000 yl önce Msrda
bal,vergi ödemede, di¤er mallarn satn alnmasnda bir de¤ißim
metaryali olarakkullanlmßtr. Mezopotamya'da yaßayan Sümerliler
Milattan 3000 yl önce bal birilaç olarak kullanmßladr. Milattan
2000 yl önce Babil yaztlarnda, Hint dinselmetinlerinde ve Msrn eski
yazlarnda baldan söz edilmektedir. EskiYunanistan'da bal, ölülerin
ruhlarna ve tanrlara takdim edilen çok de¤erli birmadde olarak
bilinmekteydi. Anadolu'da arcl¤n geçmißi çok eskileredayanmaktadr.
Bo¤azköy'de yaplan kazlarda bulunan M.Ö 1300 yllarna aitHitit
yaztlarnda, arclk yasalarndan söz edilmektedir. Kutsal kitaplarda
daarlar ve ar ürünlerini konu eden bölümlere yer verildi¤i
görülmektedir.
-
Arclkta ilk bilimsel çalßmalar, 16. Yüzylda bilim ve
teknolojidekigelißmelere paralel olarak baßlamßtr. Nicket Jacobs,
1568'de ana arnnyumurtadan meydana geldi¤ini belirtmißtir. Charles
Butler, 1609'da ana arnndißi oldu¤unu göstermiß ve kraliçe ar
olarak isimlendirmißtir. C. Linnaeus,1758'de bal arlarn bal
toplayan anlamna gelen Apis mellifera olarakisimlendirmißtir. A.
Janscha, 1771 ylnda ana arlarn kovan dßnda ve havadauçarken erkek
arlarla çiftleßti¤ini açklamßtr. E. Spilzer, 1788'de ißçi
arlarnkovana nektar getirdikten sonra petekler üzerinde çeßitli
hareketler yaptklarnaçklamßtr.
Bu tarihi gelißim içersinde gen merkezleri Asya, Afrika ve
Avrupa ktalarolan bal arlar 1638 ylnda Amerika ktasna götürülmüß ve
modern arcl¤n ilktemelleri atlmßtr. Lorenzo Langstroth, 1851 ylnda
Amerika'da kendi ad ileanlan ve arlarn do¤asna uygun, yönetimi
kolay ve ölçüleri standart olan ilkmodern kovan tipini
gelißtirmißtir. Arclkta bu yllardan sonra teknik ve
bilimselgelißmeler hz kazanmß ve günümüzdeki düzeyine ulaßmßtr.
3. ARICILIÚIN YER VE ÖNEM
3.1. Dünya Ülkelerinde Arclk
Arclk dünya üzerinde yaplan en eski tarmsal u¤raßlardan
birisidir.Özellikle bal arlarnn Amerika ve Avustralya ktalarna
geçißinden sonra arclk,tüm dünya ülkeleri arasnda istikrarl bir
gelißme göstermißtir. Arcl¤n öneminibilen gelißmiß toplumlar, do¤al
beslenme ve do¤al ürünlerle tedavi politikasiçersinde arlardan elde
edilen bal, balmumu, polen, ar sütü, propolis ve ar zehirigibi
de¤erli ürünleri pekçok alanda yaygn olarak kullanmaktadrlar.
Arcl¤n az sermaye ve düßük girdilerle topra¤a ba¤l
olmadanyaplabilmesi, gelißmekte olan ülkelerin krsal kalknma
çalßmalarnda önemli biryer tutmaktadr. Gelißmiß ülkelerde tarmsal
alanlarn artmas ve yo¤unilaçlamalarla do¤ada azalan tozlayc
böceklerin yerine; yetißtirilmeleri veço¤altlmalar kolay, tarmsal
ilaçlara dayankl, 75 km2 lik geniß bir alandaetkinlik gösterebilen,
adaptasyon özelli¤i yüksek, çok çeßitli bitkileri ziyaretedebilen,
bölgeye ve bitkiye uyum göstermiß bal arlarn ön plana
çkarmßtr.Kültür bitkilerinde verimlilik artßnn, etkin polinasyona
ba¤ml olmas arcl¤öne çkarmakta, arcl¤ özendirmektedir. Arclk, bir
yandan polinasyonakatklar getirerek tarmda ürün artß sa¤larken, ayn
zamanda ar ürünlerinin
2
-
üretimine neden olarak ülkeye ve yetißtiricilere önemli ekonomik
olanaklarsa¤lamaktadr. Bu yaps ile arclk ekonomik de¤eri olan
sürdürülmesi zorunlubir bir tarm sektörü durumundadr.
Dünya'da 52 milyon bal ars kolonisi bulunmakta ve 1 120 000 ton
balüretimi gerçekleßmektedir. Koloni baßna bal verimi 21.5
kilogramdr. Kolonisays bakmndan Çin 6 390 000 koloni ile birinci,
Etiyopya 5 200 000 koloniile ikinci ve Türkiye 4 000 000 koloni ile
üçüncü srada yer almaktadr. Bal verimiaçsdan 211 791 ton ile Çin
birinci, 87 270 ton ile ABD ikinci, 70 000 ton ileArjantin üçüncü
ve 63 319 ton ile Türkiye dördüncü srada yer almaktadr.
Ktalar arasnda Afrika Ktas 15 861 000 adet koloni ile birinci
srada yeralmaktadr. Ancak bu ktada teknolojik gelißmelerin yetersiz
olmas bal veriminiyükseltememißtir (9 kg/koloni). Avrupa ktasnda
toplam koloni says 12 771620 dir. Bu ktada ylda 279 871 ton bal
üretimi gerçekleßmekte ve kolonibaßna ortalama verim 21.9 kg
düzeyindedir. Amerika ktasnda 9 192 000 adetkoloni ile 284 748 ton
bal üretmekte ve koloni baßna bal verimi 30.98 kgolmaktadr.
Avustralya ktasnda ise 350 000 koloniden 25 925 ton balüretilmekte
koloni baßna bal üretimi 74.0 kg ile ktalar arasnda en yüksek
balverimine düzeyine ulaßmß bulunmaktadr. Bu sonuçlar dünya
ülkelerinde balüretim etkinli¤inin koloni saysna ba¤l olmadan
yapld¤n, bal veriminin yüksekoldu¤u ülkelerde modern arclk
tekniklerinin ileri düzeyde uyguland¤ngöstermektedir.
3.2. Türkiyede Arclk
3.2.1. Genel Yaps
Arcl¤n yaygn oldu¤u ülkemizde önceleri geleneksel yöntemlerle
yaplanarclk faaliyetleri her geçen yl yerini, yeni tekniklerin
kullanmna yönelerekde¤ißtirmektedir. Ülkemiz uygun ekolojisi,
zengin floras ve ar materyalindekigenetik varyasyonu ile arclkta
söz sahibi ülkelerden biri durumundadr. Üç ktaarasnda co¤rafi
konumu ve iklim özellikleriyle do¤al köprü konumundabulunmas
nedenleriyle dünyann en önemli olarak nitelenen on iki ar
genmerkezinden birisidir. Ülkemizde 10 000 nin üzerinde do¤al
çiçekli bitki türü,bölgesel koßullara uyum göstererek
yetißmektedir. Dünya'da belirlenmiß ballbitki türlerinin % 75'i
ülkemizde do¤al koßullarda bulunmaktadr. Her co¤rafibölgemiz arclk
açsndan kendine özgü çok de¤ißik bitki türlerinibarndrmaktadr
(Þekil 1).
3
-
Türkiye'de 1997 ylna göre, 4 milyon adet koloni varl¤ndan 63 319
tonbal ve 3 753 ton balmumu üretilmißtir. Bal verimi 16
kg/kolonidir. Koloni saysaçsndan en zengin Ege Bölgesidir, bunu
Karadeniz ve Akdeniz Bölgeleriizlemektedir. Koloni says ve bal
üretiminin en yo¤un oldu¤u iller srasyla Mu¤la,Ordu, Adana, zmir ve
Antalya'dr.
4
Þekil 1. Do¤al Bitki Alanlarnda Ar Kolonileri ve Bal Arsnn
Görünümü.
-
Ege Bölgesinin özellikle Mu¤la, Marmaris, Bodrum, zmir yöreleri
zenginkzlçam (Pinus brutia) ve fstkçam (Pinus pinea) a¤açlarndan
olußan ormanlarile kapldr ve bu alanlar çok verimli çam bal üretim
merkezleridir. Her ylbinlerce ar yetißtiricisi kolonilerini
A¤ustos, Eylül, Ekim ve Kasm aylarnda buçam alanlarna götürerek
kaliteli çam bal üretmektedirler (Þekil 2).
5
Þekil 2. Çam Üretim Alanlarnda Ar Kolonileri ve Kzlçam
A¤açlarnda Yaßayan ÇamPamuklu Koßnilinin Görünümü.
-
3.2.2. Üretim Etkinli¤i
Ülke genelinde arclarn büyük bir ksm bal üretmeyi amaçlayarak
arclkyapmaktadr. Bal üretimini gerçekleßtirmek için kolonilerini yl
içersinde mevsimegöre çiçek açan uygun bitkilerin bulundu¤u
alanlara götürmektedirler. Yaklaßk141 000 aile geçimini arclktan
sa¤lamaktadr. Bu grup içinde 10 000 aile,arcl¤ bir meslek olarak
yapmakta ve ticari anlamda gelir sa¤lamakta; 35 000aile baßka iß
kollarnda çalßmakla birlikte arcl¤ yan gelir kayna¤
olarakkullanmaktadr. Geri kalan arclar ise aile gereksinimini
karßlamak üzere küçükçapta arclk yapmaktadrlar.
Büyük çapta arclk yapan ißletmelerde koloni says 100 ile
500arasndadr. Bu ißletmeler ylda 4-5 kez yer de¤ißtirerek bal
üretimlerini kolonibaßna 30 kg seviyesine yükseltebilmißlerdir.
Göçer arclar, de¤ißik yörelerdenelde ettikleri ballar genellikle
süzme bal ßeklinde kooperatifler kanalyla veyatoptan satßn
kendileri yaparak de¤erlendirmektedir.
Arclarn % 80'i kolonilerini Ege ve Akdeniz sahil kußa¤nda
kßlatmakta,narenciye çiçeklerinden yararlanarak populasyonlarn üst
düzeye yükselterekNisan sonu-Mays baßnda ç Anadolu, Orta Anadolu,
Do¤u ve Güney AnadoluBölgelerinin uygun bitki alanlarna
götürmektedirler. Bu bölgelerin bitkiflorasndan yararlanlandktan
sonra Haziran-A¤ustos aylarnda bir ksm arcpamuk bal için Urfa,
Diyarbakr veya Aydn, Denizli ve zmir illerine; bir ksm iseayçiçe¤i
bal üretmek için Trakya ve Ege Bölgelerine gitmektedirler.
Arclarnbüyük bir ksm da çam bal üretmek için Eylül-Kasm aylar
arasnda Bodrum,Mu¤la, Söke, Marmaris yörelerinde konaklamaktadr
(Þekil 3).
Ülkemiz çam bal üretiminde Dünya'da tek üretici konumundadr. Çam
balüretimi yllara göre de¤ißmekle birlikte ylda yaklaßk 15 000 -25
000 ton üretimgerçekleßmektedir. Elde edilen çam balnn % 85'i AB
ülkelerin ihraç edilmeküzere toplanmaktadr.
Koloni says 5-50 arasnda olan ißletmeler, genelde sabit arclk
yapanküçük aile ißletmeleridir. Koloni baßna ortalama bal verimleri
5-10 kg dr. Buißletmeler arcl¤ yan gelir sa¤lamak veya aile
gereksinmesini karßlamakamacyla yapmaktadrlar.
Türkiye'de üretilen baln büyük bir ksm iç tüketim
talebininkarßlanmasnda kullanlmaktadr. Süzme bal üretiminin toplam
üretimdeki yeri% 90 düzeyindedir. Süzme bal, yayla veya çiçek bal
ad altndapazarlanmaktadr.
6
-
4. SSTEMATKTE BAL ARISI VE IRKLARI
Dünya üzerinde Apidae familyasna ba¤l dört tür bal ars
bulunmaktadr.Bunlar arasnda en yaygn ve ekonomik önemi bulunan Apis
mellifera türüdür.Arnn taksonomik snflandrlmas aßa¤da
gösterilmißtir.
7
Þekil 3. Göçer Arclk.
-
8
Alem : Animalia (Hayvanlar)
Þube : Arthropoda (Eklembacakllar)
Snf : Insecta (Böcekler)
Takm : Hymenoptera (Zar kanatllar)
Alt TTakm : Apocrita
Üst FFamilya : Apoidea
Familya : Apidae (Arlar)
Cins : Apis (Bal arlar)
Tür : Apis mellifera
Apis dorsata
Apis florea
Apis cerena (indica)
Bal arlar genel olarak Do¤u arlar, Afrika arlar ve Bat arlar
ßeklindegruplanarak incelenmektedir. A. mellifera dßndaki üç tür
bal ars Asya ktasndayaßamakta ve Do¤u arlarn olußturmaktadr. Do¤u
arlar Bat arlar kadar balüretmedikleri için ekonomik de¤erleri
yoktur. Bal verimleri 2-10 kg/yl arasndade¤ißmektedir.
Afrika arlarnn A. m. intermissa, A. m. lamarckii, A. m.
capensis, A. m.adonsonii olmak üzere dört rk bulunmaktadr. Bu rklar
içerisinde en popülerolan A. m. adonsonii'dir. Son derece hrçn olan
bu arlar yetißtirildikleriçevrelerde sorunlar yaratmßlardr.
Dünya üzerinde ekonomik de¤eri yüksek bal ars rklar Bat grubunda
yeralmaktadr. Bu grubu talyan (A. m. ligustica), Karniyol (A. m.
carnica), Kafkas(A. m. caucasica), Avrupa esmer (A. m. mellifera)
ve Anadolu (A. m. anatoliaca)arlar ile düßük ekonomik de¤ere sahip
Kbrs (A. m. cypria) ve Suriye (A. m.syriaca) arlar olußturmaktadr.
Bu arlar içerisinde ekonomik de¤ere sahip olanbal ars rklarnn baz
önemli morfolojik, fizyolojik, davranß özellikleri Çizelge1'de
verilmißtir.
-
9
ÇÇiizzee
llggee 11
.. KKaf
kas,
Karn
iyol,
talya
n ve
Ana
dolu
Irk B
al Ar
larn
n Öz
ellikl
eri (
DE,
199
7).
ÖÖzzeellll
iikklleerr
KKaaffkk
aassKKaa
rrnniiyyoo
llttaa
llyyaann
AAnnaadd
oolluu
VVüüccuu
tt yyaapp
ssOr
ta, i
nce-
uzun
Büyü
k, in
ce-u
zun
Orta
, inc
e-uz
unOr
ta ir
ilikte
RReennkk
KKooyyuu
,, ggüümm
üüßßii gg
rriiKa
hver
engi-
siyah
1 ve
3. k
arn
halka
s sa
r2
ve 3
. kar
n ha
lkas
turu
ncu
DDiill uu
zzuunnlluu
¤¤uu ((mm
mm))
6.7-
7.2
6.4-
6.8
6.2-
6.6
6.4-
6.5
ÇÇiiffttll
eeßßmm
iißß aann
aa aa¤¤rr
ll¤¤ ((
mmgg))
200
205
210
200
BBaall vv
eerriimm
iiÇo
k iyi
yiyi
Orta
HHrrçç
nnllkk
DDaavvrr
aannßß
Uysa
lSa
kinAz
hrç
n
KKßßllaa
mmaa yy
eetteenn
ee¤¤ii
yiÇo
k iyi
yiÇo
k iyi
llkkbbaa
hhaarr gg
eelliißßiimm
iiGe
ç fak
at h
zl
Çok
erke
n ve
hzl
Er
ken
Geç f
akat
iyi
OO¤¤uull
vveerrmm
ee ee¤¤iill
iimmii
Çok
düßü
kÇo
k düßü
kOr
taOr
ta
YYaa¤¤mm
aa ee¤¤iill
iimmii
Çok
AzAz
Orta
HHaassttaa
llkkllaarr
aa ddaayy
aannkkll
llkkNo
sem
aya h
assa
sYa
vru
hasta
lklar
na d
ayan
kl
Mum
güv
esiyl
e
iiyyii mm
üüccaadd
eellee eedd
eerrYa
vru
çürü
klü¤ü
ne h
assa
s
PPeettee
kk ssrr
llaammaa
Esm
er, i
ç bük
eyDü
z vey
a dß
büke
yBo
mbe
liDü
z
PPrroopp
oolliiss bb
iirriikktt
iirrmmee
Çok
fazla
AzÇo
k az
Orta
AAnnaa aa
rr yyuu
mmuurr
ttaa vvee
rriimmii
1100
-150
014
00-2
000
1500
-200
010
00-1
500
-
Ülkemizde yaygn olan Anadolu ars üzerinde Brother Adam uzun
yllararaßtrmalar yaparak bu arnn rk özelliklerini saptamßtr.
Anadolu ars esmerrenkli ve küçük yapldr. Klç ve Kalkan ars olarak
iki ayr hatt bulunmaktadr.Klç arlarnn hrçn karakterli ve kovan
giriß deli¤ine dikey olarak petek ördü¤ü,Kalkan arlarnn ise daha
iyi huylu ve kovan giriß deli¤ine paralel petekler
ördü¤übilinmektedir. Son yllarda göçer arclk tipi yetißtiricili¤in
yaygn olarak yaplmasnedeniyle Anadolu ar rk di¤er arlarla
melezlenmißtir. Ülkemizde yaygn olarakkullanlan ve ekonomik de¤eri
yüksek di¤er ar rk Kafkas arsdr. AnavatanOrta Kafkasyadr. Özellikle
Karadeniz ve Do¤u Anadolu Bölgelerinin snrbölgelerinde local
formlar koruma altna alnmßtr (Þekil 4).
10
Þekil 4. Anadolu ve Kafkas Ar Irknn Petek Üzerinde Görünüßü.
-
5. BAL ARILARINDA YAPISAL ÖZELLKLER
5.1. Genel Yap
Bal arlarnn vücudu iskelet görevi de gören kitin tabakas ile
örtülüdür.Arnn vücudu sk kllarla kapldr. Vücut; Baß, Thorax (Gö¤üs)
ve Abdomen(Karn) olmak üzere üç ana ksmdan olußur.
Baß ksmnda gözler, duyargalar (antenler) ve beslenme organlar
(a¤zparçalar) bulunur. Arlarda baßn yanlarnda iki bileßik göz ile
baßn üst ksmndaüç basit göz olmak üzere toplam beß adet göz
bulunur. Bileßik gözler arbireylerine göre de¤ißen sayda basit
gözler (ommatidium) den olußmußtur. Anaarda 3 900, ißçi arda 6 300
ve erkek arda 13 000 adet ommatidium bulunur.Bu nedenle erkek ve
ißçi arlarda görme özelli¤i çok gelißmißtir. Erkek arlar
buözellikleri ile ana ary çiftleßme uçußunda havada kolaylkla
görebilmekte veizleyebilmektedir. Ana arlar yanlzca çiftleßmek ve
koloninin o¤ula gitmesidurumunda kovandan dßar çktklar için bileßik
gözlerdeki hücreler daha azdr.Basit gözler yakn cisimler ile ßk
yo¤unlu¤unu alglamada güneßin yerini veyönünü bulmada; bileßik
gözler uzak cisimleri görmede görev alrlar. Duyargalarbir çift
olarak baßn ön orta ksmnda bulunur. Arlarn koku ve tad
alma,dokunma, scaklk, rüzgar hz ve yönünü alglama organ olarak
görevyapmaktadr. Bir çift kas ile gövdeye ba¤lanan duyargalar her
yöne hareketedebilirler. Duyargalar ana ve ißçi arlarda 12, erkek
arlarda 13 parçadan olußur.Bunlarn üzeri duyu alglama noktalar ve
kllarla kapldr. Bal arlarnda üstdudak, bir çift üst çene, bir çift
alt çene ve alt dudaktan olußan a¤z ksm yalaycemici tiptedir. ßçi
arlar üst çenelerini çiçek tozlarnn (polen) toplanmasnda,
birmaddeyi veya cismi tutup kavramada ve mum ißleme ißleminde
kullanr. Alt çeneve alt dudak birleßerek hortum ßeklindeki dili
olußturur. Dil çiçekten bal özü(nektar) ve sv maddeleri emmede
kullanr. Kullanma annda uzun bir tüp ßeklinialan hortum,
kullanlmad¤ zaman kvrlarak baßn alt arka ksmna çekilir. ßçiarlarda
baßn iki yannda salkm ßeklinde ar sütü salglayan salg bezleri
bulunur.
Arlarda thorax, ayak ve kanatlarn çkß noktas olan ve içerisi
kaslarladolu olan hareketsiz ksmn olußturur. Bal arlarnda gö¤üs; ön
gö¤üs, ortagö¤üs, son gö¤üs ve propodeum olmak üzere dört ksmdan
olußur. Ön gö¤üstebir çift ön bacak; orta gö¤üste bir çift orta
bacak ve ön kanatkar ile son gö¤üstebir çift arka bacak ve bir çift
arka kanat bulunur. ßçi arlarda her biri 6segmentten olußan üç çift
bacak vardr. Bacaklar yürüme ve tutunma ißlevi
11
-
yannda; duyargalar, baß ve a¤z parçalarnn temizlenmesini sa¤lar.
Ortabacaklar thoraxn temizlenmesinde, polenlerin arka bacaklara
iletilmesinde,balmumu plakalarnn yerinden çkarlmasnda ve solunum
deliklerinintemizlenmesinde kullanlr. Arka bacaklarda polenleri ve
propolisi kovanataßmada kullanlan polen sepeti bulunur. Bacaklarn
ucundaki trnaklarbalmumunun salglanmas srasnda arlarn birbirine
kenetlenmesine ve pürüzlüyüzeylerde yürümeye, ayak altndaki lob ise
kaygan yüzeylere tutunmasn sa¤lar.Arlar ön ve arkada iki çift
kanata sahiptir. Ön kanatlar daha geniß ve damarldr.Dinlenme annda
arka kanatlarn üzerinde durur. Arnn uçußu srasnda
birbirinekenetlenerek bir perde olußturur ve arya 65 km/saat hz
kazandrr.
Arlarn karn ksmnda sindirim ve üreme organlar ile balmumu
bezleri,koku bezleri ve i¤ne bulunur. Arlarda abdomen 10 segmentten
olußur, ancak 1.segment gö¤üs ile birleßmißtir, 8.,9. ve
10.segmenter 7. segmentin içinegirmißtir. Abdomen, segmentler aras
zarlarla esnek bir yap kazanmßtr.Abdomenin 4, 5, 6 ve 7.
segmentlerin alt ksmnda balmumu salg bezleri ile 7.segmentin üst
ksmnda koku salg bezi bulunmaktadr. Ana ve ißçi arlardaabdomenin
sonunda zehir kesesi ve i¤ne yer alr. ¤ne savunma amaçl
kullanlr.ßçi ar i¤nesi üzerinde 9 adet geriye dönük çknt bulunur ve
bir kezkullanlabilir. Ar sokmas sonras i¤ne zehir kesesi ile
sokulan yerde kalr ve ißçiar 1-1,5 saat içersinde hayatn kaybeder.
Ana arda i¤ne daha düz yapda ve 5çift geriye dönük çknt içerir. Bu
özelli¤i ile ana ar, i¤nesini sokulan yerdençekebilmektedir. Ana ar
i¤nesini kendine rakip ana arlara karß kullanr. Erkekarda i¤ne
yoktur.
5.2. ç Yap
5.2.1. Sindirim Sistemi
Arlarda sindirim a¤zda baßlar, yemek borusu bal midesi,
ba¤rsaklar ileanüste son bulur. Bal midesi karn ksmnn girißinde,
ampül ßeklindegenißleyebilme özelli¤inde bir yapdr. Bal arlar su,
nektar ve bal gibi svbesinleri bal midesinde depolayarak kovana
taßr. Ön mide, polenin esas mideyegeçmesini, nektarn ise geçmesini
engelleyen bir musluk görevi görür. Sindirimolay abdomenin içini
kaplayan kvrml yapda olan esas midede gerçekleßir.Sindirilmeyen
artk maddeler ince ba¤rsak aracl¤yla rektum ve anüs yolu iledßar
atlr. Arlar kß aylarnda kovanlarn kirletmemek için dßklarn
rektumda
12
-
biriktirirler. Arlarda metabolizma artklarn kan yoluyla boßaltan
ve böbrekgörevini yüklenmiß 100 adet malpigi tüpleri bulunur.
5.2.2. Dolaßm Sistemi
Arlarda açk kan dolaßm sistemi bulunmaktadr. Dolaßm
sisteminiolußturan kan damar abdomenin 6. segmentinden baßlayarak
thoraxa geçer veoradan da baßa kadar uzanarak beynin alt ksmna
açlr. Bu damarn abdomendekalan ksmna kalp, thoraxta kalan ksmna
aort denir. Her abdomensegmentinde kann kalbe girebilmesi için
kalbin yanlarnda delikler bulunur. Kalbegiren kan, kalbin ritmik
atßlar ile ileriye do¤ru pompalanarak thorax geçipbeynin alt ksmna
boßalr. Baß ve thoraxtaki organlar dolaßtktan sonra thoraxave
oradan da abdomene boßalarak tekrar dolaßma devam eder. Arlarda kan
açksar renktedir.
5.2.3. SSolunum SSistemi
Arlarda solunum vücudu kaplayan solunum borular ve hava keseleri
ileyaplmaktadr. Solunum borular hava delikleri yoluyla dßarya
açlmaktadr.Ergin arlarnda thoraxta 3, abdomende 7 olmak üzere
toplam 10 çift hava deli¤ibulunmaktadr. Hava keseleri uçuß srasnda
hava ile dolu tutulur. Havakeseleride solunum borucuklar ile
dokulara ve hücrelere oksijeni taßr,karbondioksitin atlmasn
sa¤larlar.
5.2.4. SSinir SSistemi
Arlarda sinir sistemi beyin, ana sinir kordonu ve yedi sinir
dü¤ümündenolußur. Beyin gözlerden, duyargalardan ve ayaklardan ald¤
uyarlar ve duyularana sinir kordonu ile ilgili hücrelere gönderir.
Beyin ve sinir dü¤ümleri uyarlartek baßn alma özelli¤i
gösterebildi¤inden arnn baß kesildi¤inde yürüme, uçmave sokma
özelli¤i kaybolmaz.
5.2.5. ÜÜreme SSistemi vve BBiyolojisi
Ana ve erkek arlarn üreme organlar gelißmißtir. ßçi arlar dißi
olmalarnakarßn üreme organlar ve çiftleßme yetene¤i
gelißmemißtir.
13
-
Erkek arlarda üreme organ bir çift testis, vas deferans,
vesiculaseminalis, bir çift mukoza bezi, bunlarn birleßti¤i
ejekülasyon kanal ve penistenolußmaktadr. Erkek arlar gözden çkßtan
12-14 gün sonra cinsi olgunlu¤aerißir, yaklaßk 1-1.5 mikrolitre
(8-10 milyon adet) sperma üretirler. Erkekarlarn tek görevi ana ary
havada uçarken döllemektir. Erkek arlar ana arlarnçiftleßme uçußu
srasnda salgladklar feromonlar antenlerindeki duyuorganlaryla
alglayarak, ana arnn bulundu¤u bölgeyi saptadktan sonra çokkuvvetli
gözleriyle ana ary görür ve ona do¤ru uçarak çiftleßmeye
çalßrlar.Çiftleßen erkek ar bir süre sonra ölür.
Ana arnn üreme organlar bir çift yumurtalk (ovaryum), bir çift
yanalyumurta kanal (lateral oviduct), ana yumurta kanal (median
oviduct), spermkesesi (spermatheca) ve döl yolundan (vagina)
olußur. Her yumurtalkta saylar160-210 adet olan ve yumurta üreten
yumurta tüpleri (ovariol) bulunur. Heryumurta tüpünün uç ksmndaki
hücreler bölünerek ço¤alr ve yumurtalarolußturur. Olgunlaßan
yumurtalar lateral oviduct dan median oviducta geçer. Busrada
yumurta, spermacheca dan salnan spermalar ile döllenirse ißçi
ar,döllenmez ise erkek ar olußur. Ana arnn yumurtlama kapasitesi;
mevsim, yaß,rk ve beslenme durumuna ba¤l olarak de¤ißir. Üreme
aktivitesinin yo¤un oldu¤uilkbahar ve yaz aylarnda ana ar günde
kendi a¤rl¤na eßit a¤rlkta, 1 100-2000 adet yumurta üretebilir.
Ana ar ergin duruma geldikten sonra 5-7 gün içinde çiftleßmek
üzerekovanndan ayrlr. Erkek arlar, ana ary yerden 6-10 metre
yüksekten izlemeyebaßlar, çiftleßme arlktan 2 km uzaklkta havada
gerçekleßir. Ana ar 8-10 erkekar ile çiftleßir. Çiftleßme uçußu ayn
gün içinde 1-3 kez yaplabilir. Her uçuß 25dakika sürer. Ana ar
erkek arlardan yeterli miktarda spermay depolad¤nhissetti¤inde,
uçußunu tamamlayarak çiftleßme ißareti ile kovanna geri döner.Ana
ar kovan içinde 3-5 gün dinlendikten sonra yumurtlamaya baßlar.
Yumurtabrakmaya baßlayan bir ana arnn yeniden çiftleßme uçußuna
çkmas söz konusude¤ildir. Do¤al olarak çiftleßen ana arlarn sperm
keselerinde 4-6 milyonspermatozoa depolanmßtr. Sperm kesesi bezleri
ile beslenen ve korunanspermalar ana arnn sperma kesesinde yllarca
canl kalabilmektedir.
14
-
6. KKOLONDE SSOSYAL YYAÞAM VVE GGÖREV PPAYLAÞIMI
Bal arlar kolonide toplu halde yaßayan, karncalardan sonra en
gelißmißsosyal böceklerdir. Bu sosyal yap, bireyler arasnda ve
bireylerin yaßna ba¤lolarak bir iß bölümü üzerine kurulmußtur.
Ar kolonisi bir ana ar ile saylar mevsimlere göre, 10 000-60
000arasnda de¤ißen ißçi arlarla ile yine saylar 0-2 000 arasnda
de¤ißen erkekarlardan olußur. Bu bireyler arasnda genetik, yapsal
ve ißlevsel farkllklaryannda; yumurtadan ergin hale gelinceye kadar
beslenme rejimlerine ba¤l olarakyetißme sürelerinde de farkllklar
bulunmaktadr (Çizelge 2).
Çizelge 22. Bal Ars Kolonilerinde Bireylerin Gelißme Süreleri
(gün).
Dönemler Gelißme SSüresi ((gün)
Ana AAr ßçi AAr Erkek AAr
Yumurta 3 3 3
Larva 5.5 6 6.5
Pupa 7.5 12 14.5
Toplam ÇÇkß 16 21 24
Beslenme tüm bireylerde larva döneminden pupa dönemine kadar
sürer.Ana arlar larva döneminden baßlayarak yaßamnn sonuna kadar
sadece ar sütüile beslenir. ßçi ve erkek arlar larva dönemlerinin
ilk üç gününde ar sütü,sonraki üç gününde bal ve polen karßm ile
beslenmektedirler. Ana ar ile ißçi arayn genetik yapya sahiptir.
Ana ar ile ißçi ar arasndaki ißlevsel farkllaßmauygulanan de¤ißik
beslenme rejiminden kaynaklanmaktadr.
6.1. AAna AArnn YYaps vve GGörevi
Ana ar kolonide düzen ve süreklili¤i sa¤lar. Kovan içinde
normalkoßullarda bir tane bulunur. Ana ar döllenmiß yumurtadan
olußan dißi bireydir.Yumurtlama yetene¤i en üst düzeydedir. Buna
karßn yavrularna bakma vebesleme yetene¤ine sahip de¤ildir. Ana
arnn beslenme, bakm ve temizlikleriniißçi arlar yaparlar (Þekil
5).
15
-
Vücut yaps ince ve uzun, rengi ißçi ve erkek arlara oranla daha
açk,parlak ve canldr. Vücut uzunlu¤una göre kanatlar ksa oldu¤undan
uçmayetene¤i azdr. Ana arlar yaßamlar boyunca sadece çiftleßme ve
koloninin o¤ulvermesi srasnda uçarlar. Ana arlarda polen sepeti,
bal mumu salg ve koku salgbezleri gelißmemißtir.
Kolonide yumurtlayan bir ana ar varsa ißler yolunda demektir.
Budurumda ißçi arlar kovandaki tüm ißleri titizlikle yürütürler.
ßçi arlar ana arnnvarl¤n, ana arlarn çene alt salg bezinden
salgladklar kimyasal maddelerin(feromonlar) varl¤ ile anlarlar.
Genç ana arlar yüksek konsantrasyondaferomon salglarlar ve daha çok
ilgi görürler. Ana arnn salglad¤ feromonlar,çevresinde bulunan ißçi
arlar tarafndan duyarga temas ve besin alßverißi ilekoloniye
da¤lmaktadr.
Ana ar fermonlarnn koloni üzerindeki etkisi ßu ßekildedir:
a- ßçi arlarn yumurtalklarnn gelißmesini önlemektedir.
b- Ana ar yüksüklerinin yaplmasn, koloninin yeni bir ana
aryetißtirmesini engellemektedir.
16
Þekil 5. Ana Ar ve Çevresindeki Bakc ßçi Arlar.
-
c- Çiftleßme uçußu srasnda erkek arlar cezbederek ana
aryizlemelerini ve çiftleßme arzusunu etkilemektedir.
d- Koloninin o¤ul vermesi durumunda ißçi arlarn ana ar
etrafndatoplanmasn sa¤lamaktadr.
e- Koloni içi ve dßnda ißlerin düzenli ve sa¤lkl yürütülmesinde
etkilidir.
Bir kolonide ana ar öldü¤ü veya kayboldu¤u zaman tüm ißler
aksar. Budurumda ana arnn yoklu¤unu anlayan ißçi arlar petek
gözlerinde bulunanyumurta veya 0-3 günlük larvalardan yeni ana ar
yetißtirmeye baßlarlar. E¤erkovanda uygun yumurta veya larva yoksa
baz ißçi arlar yumurtalklarngelißtirerek dölsüz yumurta üretirler.
Dölsüz yumurtalardan erkek ar olußur. Butip kolonilere yalanc anal
koloni denir. Ana arlar 3-5 yl yaßabilmelerine karßnen verimli
olduklar dönem ilk 2 yldr. Ana ar yaßlannca koloni içindeki
yaßamnsürdürebilmek amacyla dölsüz yumurta saysn artrmakta, buna
karßnspermleri tasarruflu kullanmakta ve sonuçta kovanda erkek ar
saysyükselmektedir. Bu nedenle teknik arclkta kovandaki ana arnn 2
ylda birde¤ißimi zorunlu olmaktadr.
6.2. ßçi AArnn YYaps vve GGörevi
Kolonide sayca en fazla bulunan bireylerdir. Dißi olmalarna
karßn üremeorganlar ve çiftleßme yetenekleri yoktur. Koloninin tüm
ißlerinden sorumluolduklarndan içgüdüsel ve yapsal yönden ana ve
erkek arlardan farkldrlar.Koloninin yap olarak en küçük bireyidir.
Vücutlarnn her yan tüy ve sert kllarlakapldr.
Ana arnn ve larvalarn beslenmesi için salg bezlerinden ar sütü,
nektarbala dönüßtürebilmek için invertaz enzimi üretirler. Nektar
taßmak için geniß birbal midesine, polen taßmak için arka
ayaklarnda polen sepetçiklerine, balmumuüretmek için balmumu salg
bezlerine, nektar ve su kaynaklar ile o¤ulun yerininbelirlenmesinde
koku salg bezine sahiptirler. ßçi arlar kolonilerinin
savunmasn,bal, polen ve yavrularn korunmasn çene alt bezlerden ve
i¤ne bölmesindensalgladklar alarm feromonu ile sa¤larlar (Þekil 6).
Bu feremonlar ißçi arlardakoloniyi uyarma, alarm verme, düßman
belirleme ve sokma içgüdüsüuyandrmaktadr. ßçi arlar yaßamlar
boyunca kovan içi ve dßnda var olan tümißleri, aralarnda ißbirli¤i
yaparak planl bir ßekilde yürütürler (Çizelge 3).
17
-
ßçi arlarn ömrü çktklar mevsime göre de¤ißmektedir. lkbahar ve
yazaylarnda çkan ißçi arlar ißlerin yo¤un ve düßmanlarn fazla olmas
nedeniyle 30-35 gün yaßarlar. Ancak sonbaharda çkan ißçi arlar, kß
yorulmadan kovaniçerisinde bal yiyerek geçirdikleri için 5-6 ay
yaßayabilmektedir.
Çizelge 33. ßçi Arlarn Yaßam Süresince Yaptklar ßler.
ßçi AAr YYaß(Gün) Yaplan ßler
0-3 Kendini temizler, besler ve larvalarn snmasn sa¤lar.
3-6 Yaßl larvalar nektar ve polenle beslerler.
6-12 Ar sütü salglama ve genç larvalarn ar sütüyle
beslenmesi.
12-18 Balmumu salglama, petek ißleme ve petek gözlerini
örme.
18-21 Koloninin havalandrlmas, temizli¤i, nektarn tarlac
arlardanalnmas ve olgunlaßtrlmas, polenin petek gözlerinedepolanmas
çevreyi tanma, uçuß e¤itimi ve koloniyi savunmakiçin bekçilik
ißleri.
21- Do¤adan koloni gereksinimi için nektar, polen, propolis ve
sutoplama ißleri.
18
Þekil 6. ßçi Arnn AlarmFeromonu Salglamas.
-
6.3. EErkek AArnn YYaps vve GGörevi
Ar ailesinin en iri ve tombul bireyi erkek arlardr. Boyu ana
arlardan ksafakat ißçi arlardan daha uzundur. Döllenmemiß
yumurtadan erkek arlar olußur.Kolonide erkek ar says o¤ul verme
döneminde (ilkbaharda) artß gösterir.Yaßam süreleri 5-7 aydr.
Kolonide baßlca görevi ana ary döllemektir. Erkenilkbahar ve
sonbaharda yavru petekleri üzerinde larvalarn snmasn
sa¤larlar.Ancak çok fazla bal tüketmeleri nedeniyle o¤ul
mevsiminden sonra ißçi arlartarafndan öldürülerek kovan dßna
atlrlar. Erkek arlarn i¤neleri olmad¤ içinkendilerini tehlikelerden
koruyamazlar; nektar ve polen toplamak için gerekliorganlar
gelißmedi¤i için de koloni ißlerine yardm edemezler.
7. BBAL AARILARINDA DDUYUSAL ÖÖZELLKLER77..11.. RReennkk
GGöörrmmee
Arlar insanlarn göremedikleri 300-650 nm dalga boyundaki
de¤ißikrenkleri ayrt edebilmektedir. Arlar bitkileri çiçek
renklerinin farkll¤ndan ayrtederek tanrlar. Arlar sar, turuncu ve
yeßili bir renk, mavi ile mor renkleri ayrbir renk olarak
alglarlar. Arlar krmz rengi siyahtan ayrt edemezler ve burenge karß
duyarldrlar. Arlarn renkleri ayrt etme
özelliklerindenyararlananarak kovanlar de¤ißik renklere boyanrsa,
arlarn kendi kovanlarnkolaylkla bulabilmeleri sa¤lanabilir.
77..22.. KKookkuu AAllmmaa
Arlar duyargalar üzerinde bulunan kl ve duyu noktalar ile
kimyasalmaddeleri ve kokular çok iyi alglayabilmektedirler. Bu duyu
noktalarduyargalarn uç ksmndan baßlayan ilk sekiz halkada
yo¤unlaßmßtr. Bu halkalarkesildi¤inde arlarn koku alglama
özellikleri kaybolmaktadr. Arlar çiçeklerinkokusunu 2 km uzaklktan
alglayabilmektedirler.
77..33.. TTaadd AAllmmaa
Arlarn tad alma organlar dilleri, duyargalar ve ayaklarnda
bulunur.Arlar bu özellikleri ile tatl, tuzlu, ekßi ve ac maddeleri
ayrt ederler. nsanlartarafndan tatl olarak nitelenen bir çok madde,
arlar tarafndan tatllk duygusutaßmamaktadr.
19
-
8. BBAL AARILARINDA TTOPLAMA DDAVRANIÞI
88..11.. NNeekkttaarr ttooppllaammaa
ßçi arlar koloni gereksinmesinin karßlanmas için çiçeklere
yönelirler.Onlardan nektar toplayarak bala dönüßtürürler. Nektar
toplama; mevsime, havascakl¤na, bitki çeßidine, çiçekteki ßeker
yo¤unlu¤una ve nektar kayna¤nnuzakl¤na ba¤l olarak de¤ißmektedir.
Bitki kayna¤ kovandan uzaklaßtkçaarlarn uçuß süresi, uçuß seferi ve
kovana getirdi¤i nektar miktar azalmaktadr.Arlar 1 ile 11 km
arasnda uzaklklardan nektar toplayabilmelerine karß enekonomik ve
ideal yararlanma uzakl¤ kovandan 800 m alandr. Nektar toplayanbir
ar ise günde 10-24 sefer yapmakta ve her seferinde bal midesinin
alabildi¤i(70-85 mg) nektarn yaklaßk 40-50 mgn koloniye
getiribilmekte, gerisini enerjiolarak yolda tüketmektedir. Tarlac
arlar nektar kovanda görevli ißçi arlaraaktararak tekrar bitkiye
yönelirler. Bir ißçi arnn petek gözünü nektarladoldurabilmesi için
60 kez bal midesini nektar ile doldurup taßma yapmasgerekmektedir.
Bal midesini bir kez doldurabilmesi için 1000-1500 yonca
çiçe¤iziyaret edilmelidir.
88..22.. PPoolleenn TTooppllaammaa
Polen arlar tarafndan sabah erken saatlerde toplanr. Çiçe¤e
konan arvücuduna bulaßan çiçek tozlarn dilleri, ön ve orta ayaklarn
kullanarak topakhaline getirmekte ve arka bacaklardaki polen
sepetine yerleßtirerek kovanataßmaktadr. Polen yüküyle kovana dönen
ar, petek üzerinde bir süre yürür vepolen kayna¤nn yerini di¤er
arlara bildirir. Ar polen yükünü brakmadan öncepetek gözüne baßn
sokarak kontrol eder, orta ve arka bacaklarn petek gözüiçine
sarktarak poleni göze brakr. Arlar bir gidiß gelißlerinde kovana
ancak ikipolen peleti taßyabilirler. Toplanan polenler genellikle
nektar ve ar tükürüksalgsyla slatlarak birbirine yapßtrlr ve bu
ßekilde petek gözüne yerleßtirilir.Petek gözlerine depolanan
polende taze polen peletlerine göre daha fazla enzimbulunmaktadr.
Arlar kovana polen taßmak için günde 5-20 sefer yapmakta veher
seferinde 10-30 mg polen taßmaktadrlar. Bir koloni uygun koßullarda
ylda35-45 kg polen toplayabilmektedir.
20
-
88..33.. PPrrooppoolliiss TTooppllaammaa
Propolis bitkilerin taze sürgün ve tomurcuklardan arlarn
topladklarreçineli bir maddedir. Kovan so¤uktan korumak amacyla
delik, çatlakhavalandrma ve uçuß deliklerinin kapatlmasnda
özellikle erken ilkbahar vesonbaharda toplanmaktadr. ßçi arlar a¤z
yardmyla bitkiden aldklar propolisipolen sepeti ile kovana
getirirler. Ar bir seferde yaklaßk 10 mg propolis
kovanagetirebilir. Propolisin toplanmas oldukça yorucu ve zaman alc
bir ißtir.
88..44.. SSuu TTooppllaammaa
Arlar kovan nemini ve scakl¤n düzenlemek larvalarn beslenmesinde
vebaln yumußatlmasnda suya gereksinim duyarlar. Arlar su taßmada
bal midesinikullanrlar. Koloninin günlük su gereksinimi 250 g. dr.
Bir ißçi ar her seferinde50 mg su taßyabilir. Arnn su alma süresi 1
dakika olup günde 50-100 seferyapabilmektedir.
9. AARI DDANSI
Ar dans, arlarn birbirleriyle bilgi iletißimini sa¤lamak üzere
yaptklarçeßitli hareketlerin bütünüdür. Arlar bol nektar kaynaklar
bulduklar zaman balmidelerini doldurarak kovanlarna gitmekte ve
petekler üzerinde dans ederekkovan içindeki arlar dßardaki kayna¤a
yöneltmektedirler. Besin kayna¤nnkovann çok yaknnda oldu¤unu
belirten dairesel dans ile kayna¤n 80-100metre ve daha fazla
uzaklklarda oldu¤unu anlatan kuyruk sallama dans enönemli
danslardr. Bu dans ile besin maddesinin kovana uzaklk ve yönü
di¤ertarlac ißçi arlara iletilmektedir (Þekil 7). Bu danslar arlar
de¤ißik ßekillerdeyaparak, polen, propolis ve su kaynaklar
hakkndaki bilgileride di¤er bireylereiletebilirler. Arlar orak,
geçiß, sürükleme, masaj ve temizlik danslarndayaparlar.
21
-
10. AARICILIK TTEKNKLER
Arclk, ar kolonilerine uygulanan teknik bilginin yerinde ve
zamanndakullanlmasn gerektiren ve karßl¤nda en üst düzeyde ekonomik
kazanç teminetmeyi amaçlayan tarmsal bir çalßmadr. Arclk
çalßmalarnda baßarlolabilmek için yeterli bilgi ve deneyim ile iyi
bir altyapnn kurulmuß olmasgerekmektedir. Ar kolonileri pek çok
çevresel faktöre ba¤ml olarak yönetilmekzorundadr. Teknik anlamda
arclkta do¤al ve kültür bitkileri yetißtirme alanlar,iklim koßullar
ve ar rknn seçimi konular önem kazanmaktadr.
22
Þekil 7. ßçi Arnn Kuyruk Sallama Dans.
-
1100..11.. TTeekknniikk BBiillggii vvee DDeenneeyyiimm
Arclkla u¤raßan kißilerin arclk tekniklerini yerine
getirebilmesi için bilgive deneyim sahibi olmas gerekir. Arnn
morfolojik, fizyolojik ve davranßözelliklerini ve isteklerini
bilerek hareket etmesi; koloni yönetimi, arlarntaßnmas, ar hastalk
ve zararllar, nektar ve polen veren bitki kaynaklar,mücadele
ilaçlarnn zararlar, alerji, ar ürünleri üretim teknikleri,
ekipmanseçimi ve kullanaca¤ ar rk konularnda yeterli bilgiyi
kazanmaldr. Bu nedenlearcnn belirli e¤itimden geçmiß ve
ö¤rendiklerini uygulamaya aktarmabecerisinde olmas gerekir. Arclar
kovanlar hakknda bilgi sahibi olmal ve bubilgileri sistemli bir
ßekilde kayt altna almaldr. Koloninin ana ars, hastalklar,yavru,
bal ve polen durumu, temel petek gereksinimi konularndaki bilgileri
ylboyunca toplamaldr.
1100..22.. AAllttyyaappnnnn OOlluußßttuurruullmmaass
Arclk, yo¤un bir emek ve zaman isteyen bir iß olmasna
karßngünümüzde arclk teknolojisinde yaßanan gelißmelerle yaplmas
gereklifaaliyetler daha kolay yaplabilmektedir. Arclkta modern
alet, ekipman vemalzemelerin kullanm sonucu insan ißgücünden ve
zamandan büyük ölçüdetasarruf sa¤lanabilmektedir.
Kovanlar: Arclkta en önemli çalßma materyali kovandr. Arcl¤n
gelißimsürecinde ilkel (a¤aç kütüklerinden, örme sepetlerden, tahta
kutulardan) ve geçitkovan tipleri gelißtirilmiß olmakla birlikte,
günümüzde yönetimi ve taßnmaskolay Langstroth ve Dadant tipi modern
kovanlar yaygn olarak kullanlmaktadr(Þekil, 8; Þekil, 9).
23
-
24
Þekil 8. Sepetten Yaplmß lkel Kovann Dßtan ve çten Görünüßü.
-
25
Þekil 9. Modern Kovan Tipleri.
-
Modern kovan kullanmann sa¤layaca¤ yararlar:
1- Kovan ölçüleri arlarn biyolojik çalßma isteklerine
uyumludur.
2- Kovanlarn açlp kapanmas kolaydr.
3- Koloni yönetiminde kolaylk sa¤lar.
4- Kovan içersinde hareketli ve standart çerçevelerin bulunmas,
birkoloniden di¤er koloniye arl, yavrulu, ball ve polenli
çerçeveaktarmn kolaylaßtrmaktadr.
5- Kuluçka ve bal üretimi için geniß alanlar
olußturulabilmektedir.
6- Bal hasad, ana ar ve kuluçkaya zarar vermeden kolaylkla
yaplr.
7- Bal üretimi yüksek olabilmektedir (40-60 kg).
8- Yl içersinde bal üretimine kadar de¤ißik ürünlerin (ana ar,
polen, arsütü, o¤ul) üretimi yaplarak ek gelir elde
edilebilmektedir.
9- Ar hastalk ve zararllar ile zamannda kolay bir ßekilde
etkinliklesavaßm yaplabilmektedir.
10- Modern kovanlar ile çalßmak iß verimini yükseltmekte ksa
süredeçokiß yaplabilmektedir.
11- Bölgenin iklim, bitki örtüsüne göre de¤ißik tipte modern
kovan
kullanlabilir. Langstroth tipi kovanlar, iklimi scak, kurak olan
ve gezginciarcl¤n yo¤un yapld¤ bölgeler için; Dadant tipi kovanlar,
kßlar a¤r geçen vesabit arclk yaplan bölgeler için daha
uygundur.
Modern bir kovan; dip tablas, kuluçkalk, ballk, çerçeveler, örtü
tahtasve kovan kapa¤ndan olußur. Langstroth kovanda kuluçkalk ve
ballk uzunluk,genißlik ve yükseklik açsndan ayn ölçülerde ve 10'ar
hareketli çerçeveye;Dadant tipi kovanlarda ballk kuluçkal¤n yars
yüksekli¤inde ve 12'er çerçeveyesahiptir. Arlkta ana ar ve o¤ul
üretimi amacyla farkl yapda ve özellikte ana aryetißtirme kutular
ve rußet ad verilen 5 çerçevelik kovanlar kullanlmaktadr.
Temel PPetek: Arlar kovan içinde tüm faaliyetlerini petekler
üzerindegerçekleßtirirler. Balmumundan yaplan altgen prizmalardan
olußan petekgözlerini yavru üretimi, bal ve polenin depolanmasnda
kullanrlar. Çerçeveölçülerinde düzgün altgenlerden olußan bu
plakalar temel petek olarak
26
-
isimlendirilir. Temel petekler, balmumunun levha haline
getirilmesi sonras, petekgözü boyutlarnda altgen ßeklinde silindir
kalplardan geçirilerek olußturulur.Temel petekler çerçevelerin
ortasndan geçirilen iki sra paralel veya zigzag (w)ßeklinde gergin
çelik teller arasna geçirilerek mahmuz ile tele
tutturularakhazrlanmaktadr. ßçi arlar bu altgen plakalar ön ve arka
yüzlerinden ißleyerekyükseltirler (Þekil 10). Temel petek
hazrlanmasnda çerçeve kalb, arcmahmuzu, arc bizi, çerçeve telide
kullanlmaktadr.
Arc MMaskesi: Ar sokmalarndan insanlar korumak için açk renk
pamuklukumaßlardan çeßitli ölçülerde ve tipte yaplan, yüz ksm
görüßü engellemeyenßekilde telle kaplanmß özel arc giysisidir
(Þekil 11).
Körük: Arlar sakinleßtirmek amacyla içersinde çeßitli maddelerin
(tezek,talaß vs.) yaklarak elde edilen duman pompalamaya yarayan
bir alettir. Kolonikontrollerinde arcnn rahat çalßmas için yannda
mutlaka bulundurmas gerekir(Þekil 12).
27
Þekil 10. Temel Petek ve ßlenmiß Petek.
-
28
Þekil 11. Arc Maskeleri.
Þekil 12. Körük ve Eldemiri.
-
Eldemiri: Kovann açlmasnda, balmumu ve propolis ile
tutturulançerçevelerin birbirinden ayrlmasnda, çkartlmasnda, ball¤n
kuluçkalktanayrlmasnda ve kovan artklarnn temizlenmesinde
kullanlr.
Arc FFrças: Bal hasadnda peteklerin üzerindeki arlara zarar
vermedenve onlar kzdrmadan uzaklaßtrmada kullanlmaktadr (Þekil
13).
Sr BBça¤ vve SSr TTara¤: Petekli baln mekanik süzme
makinalarnahazrlanmas için petek srnn alnmasnda ve açlmasnda
kullanlr.
Bal SSüzme MMakinas: Petekli baln süzülmesinde kullanlan
merkezkaçsistemi ile çalßan bir alettir. De¤ißik kapasite ve
ölçülerde mekanik veya eletrikleçalßan tipleri bulunmaktadr.
Özellikle teknolojiyi kullanan ülkelerde çok saydapete¤i ayn anda
süzebilen otomatik radial makinalar gelißtirilmißtir (Þekil
14).
Dinlendirme Tank: Süzme baln dinlendirilmesinde kullanlr.
Ana AAr zgaras: Bal hasadndan önce kuluçkalk ile ballk
arasnayerleßtirilen ve ana arnn ball¤a geçißini önleyen ölçülerde
(4.4 mm) çeliktenyaplan bir zgaradr. Ana ary kovann kuluçkalk
ksmnda tutmakta ve sadeceißçi arlarn ballk ksmna geçmesini
sa¤layarak bal peteklerinin kuluçka petekleriile karßmasn
önlemektedir (Þekil 15).
29
Þekil 13. Arc Frças, Sr Bca¤ ve Sr Tara¤.
-
30
Þekil 14. Bal Süzme Makinas.
-
Ana AAr KKafesi: Ana ar üretiminde, koloniye ana ar
kazandrlmasnda veana nakillerinde ana arnn korunmas için plastik
veya ahßaptan yaplan bir yüzütelle kapl kafeslerdir.
Polen TTuza¤: ßçi arlarn kovana getirdikleri polenleri toplamaya
yarayanbir tuzaktr. Kovanlarn uçuß deli¤ine yerleßtirilen, arlarn
arka bacaklarndakipolenin taklmasn sa¤layan plaka ve polenlerin
topland¤ çekmeceden olußur(Þekil 16).
Ar BBesleme YYemlikleri: Kolonilerin ilkbahar ve sonbahar
beslenmelerindeßurubunun verilmesinde; kovan üstü, kovan dß ve
kovan içinde kullanlabilecekßekilde gelißtirilen ve çeßitli
malzemelerden yaplan yemlikler kullanlmaktadr(Þekil 17).
Ayrca ana arlarn petek üzerinde kolay bulunmasn ve hangi yla
aitoldu¤unu belirlemek üzere ana arlarn thorax'n özel boyalarla
ißaretlemeyeyarayan ekipmanlar bulunmaktadr.
31
Þekil 15. Ana ar Izgaras.
-
32
Þekil 16. Polen Tuza¤.
-
1100..33.. AArr IIrrkknnnn SSeeççiimmii
Ar rk arclk yaplan bölge koßullarna uygun olarak seçilmelidir.
Seçilenbu rk yüksek oranda bal yapma yetene¤ine sahip, yavru
büyütme özelli¤i fazlabuna karßn, o¤ul verme özelli¤i düßük
olmaldr. Hastalk ve parazitleredayankl, kßlama yetene¤i yüksek ve
uysal olan ar rklar ile çalßmaya özengösterilmelidir.
1100..44.. AArrllkk YYeerriinniinn SSeeççiimmii
Arclk bitki örtüsü ve iklim gibi do¤al koßullara ba¤ldr. Arclar
yliçersinde koloni gelißimi ve yüksek bal verimi sa¤lamak amacyla
de¤ißik bölgeleregitmektedirler. Arclk yaplacak bölge nektar ve
polenli bitki örtüsü bakmndanzengin, fakat tarmsal savaßm ilaçlarnn
kullanlmad¤ özelliklerde olmaldr.Arclar bulundu¤u ve gidebilece¤i
bölgelerin; bitki çeßitleri, çiçeklenme süreleri,ana nektar akm
zamanlar, iklim özellikleri, tarmsal faaliyetleri ve toprak
yapskonusunda bilgili olmalar gerekir.
33
Þekil 17. Ar Besleme Yemlik Tipleri.
-
Ar kolonilerinin konumlandrld¤ yere arlk denir. Arclarn
arlkseçimine özen göstermesi gerekir.
Arlkta bulunmas gereken özellikler aßa¤da sralanmßtr.
1- Arlk rüzgar almamal ve ya¤ß sularnn göllenmedi¤i drenaj iyi
olanbir konumda olmaldr.
2- Ana yollardan, insan ve hayvanlarn geçiß noktalarndan uzakta
sakinbir ortam olmaldr.
3- Arazi engebeli ve dik yamaçl olmamaldr.
4- Arlk yaknnda do¤al su kayna¤ bulunmaldr.
10.4.1. KKolonilerin BBitkilere DDa¤lm
Koloniler bitkilerin çiçeklenme dönemlerinden en az bir hafta
öncesindebitki alanlarna taßnmal ve arazide bal veren bitki
yo¤unlu¤una uygun olarakda¤tlmaldr. Koloni says; çiçek yo¤unlu¤una,
bitkinin çekicili¤ine, çevredekidi¤er böcek türlerine ve
aralarndaki rekabete, çiçek türüne göre bölgedenbölgeye
de¤ißmektedir. Bu açdan bahçe bitkileri için hektar baßna 3-6
koloniönerilmekte ancak bitki çok çekici ise hektar baßna 2.5
koloniden daha azönerilebilmektedir. Ayrca ßeftali, kiraz, erik,
badem, elma, armut, mandarin,karpuz, kavun, kabak, hyar, üçgül, fi¤
ile pamuk, fazelya ve kolza alanlarna her4 dekara 1-2 koloni;
so¤an, ayçiçe¤i, havuç, aspir, yonca, tatl ve krmz
üçgülbitkilerinde her 4 dekara 3-4 koloni yeterli
olabilmektedir.
Koloniler yazn gölgelik, kßn ise güneßi do¤rudan alan yerlere ve
uçußdelikleri do¤u ve güneye bakacak ßekilde yerleßtirilmelidir.
Kovanlar yo¤un ot veçallar arasna konulmamal, nemden ve zararl
sürüngenlerden korunmak için20-30 cm yükseklikte sehpalar üzerine
konulmaldr. Kovanlar arasnda yandanve arkadan en az 1-1.5 m açklk
bulunmas ar ßaßrmalar ve ya¤maclkaçsndan önem taßr. Kovanlar
arazide düz bir ßekilde sralanmamal, özelliklea¤açlarn altna 5-10lu
gruplar ßeklinde da¤tlmaldr. Arlarn kovanlarnßaßrmamalar için
kovanlarn ön ksm de¤ißik renklere boyanmaldr.
34
-
10.4.2. AArBitki lißkisi vve ÖÖnemli BBitkiler
Do¤ada bitkisel üretimin süreklili¤inin sa¤lanmas ve do¤al
dengeninkorunmasnda böceklerin özellikle bal arlarnn önemi
büyüktür. Arlar ile bitkilerarasnda karßlkl bir yarar ilißkisi
bulunmaktadr. Ar ve bitki ilißkisi sonucundaelde edilen ürünlerde
insanlarn yaßamnda ve kullanmnda önem kazanmaktadr.
Bal özü bitkilerin toprak üstü yaplarnda özellikle çiçeklerinde
çiçeksizbitkilerin ise gövdelerinde özel salg bezlerinden salglanan
ve baln hammaddesiolan ßekerli bir svdr. Bitki türüne ve çevre
koßullarna ba¤l olarak ßeker oran% 4 ile % 60 arasnda de¤ißim
gösterir. Bitkideki nektar ßeker içeri¤ine göre;üstün sakkaroz
içerenler, eßit ölçüde sakkaroz ve fruktoz içerenler ve daha
üstünfruktoz ve glikoza sahip olanlar ßeklinde ayrlabilmektedir.
Leguminosafamilyasna ait bitkiler daha çok sakkaroz, cruciferae
familyas bitkiler fruktoz veglikoz içeren nektar salglarlar. Bal
arlar özellikle dengeli sakkaroz, glikoz vefruktoz içeren bitki
nektarlarn tercih ederler. Bu açdan tatl üçgülü ve yoncay,melez ve
krmz üçgüle oranla daha fazla ziyaret ederler.
Çiçeklerin erkek üreme birimini olußturan çiçek tozu yapsnda %
6-% 28orannda protein bulunmas nedeniyle arlarn beslenmesinde ve
vücut gelißimindeönem kazanr.
Bitkilerin nektar ve polen verimine pek çok iç ve dß faktör
etkietmektedir. Bunlar; çiçeklenmenin do¤as, tozlaßma, güneß ß¤,
hava scakl¤,nem ile toprak suyu, scakl¤ ve verimlili¤idir.
Do¤ada bal arlarnn nektar ve poleninden yararland¤ pek çok
kültürbitkileri (yem, baklagil, endüstri, sebze, ba¤, bahçe) ve
do¤al yetißen a¤aç veçallar bulunmaktadr. Kültür bitkilerinden olan
üçgül, fi¤, yonca, korunga,ayçiçe¤i, kolza, fazelya, pamuk, tütün,
aspir, bakla, fasulye, lahana, turp, ßalgam,karnbahar, kabak, hyar,
havuç, so¤an, prasa, maydonoz, karpuz, kavun,badem, narenciye,
fndk, ßeftali, yenidünya, elma, kays, erik, kiraz, armut vebunlarn
bölge koßullarna göre yetißtirilen çeßitleri ar-bitki ilißkisinde
önemli yertutmaktadr. Do¤ada bulunan a¤aç ve çallardan arlar için
önemli nektar ve polensa¤layanlar; akasya okaliptus, kavak, sö¤üt,
çam, at kestanesi, akçaa¤aç, kußa¤ac, meße, erguvan, kocayemiß,
keçi boynuzu, püren, funda, kekik, geven,yabani yonca, hlamur,
hardal, mersin, ßimßir, ebe gümeci, ßerbetçi otu, ökse otu,o¤ul
otu, yarpuz, ball baba, sümbül, aslan a¤z, cezayir menekßesi, çan
çiçe¤idir.
35
-
Arlarn yararlandklar baz nektarl bitkilerin bal verimleri
Çizelge 4'degörülmektedir.
Do¤al ve kültür bitkilerinin tarmda çok yönlü kullanmlar yannda
arclkaçsndan da önemli bir yerinin olmas; özellikle boß alanlarn
nektar ve polenveren çeßitli a¤aç ve yem bitkileri ile
de¤erlendirilmesi gerekir. Bu açdan akasyabaßta olmak üzere fazelya
ve kolzann ekim alanlarnn gelißletilmesi önemkazanmaktadr (Þekil
18).
Çizelge 44. Baz Bitkilerin Bal Verimi (Crane, 1984, Sorkun,
1988)
Bitki smi Bal VVerimi ((kg/de)
Akasya (Robinia pseudoacacia) 50-150
Fazelya (Phacelia tanecetifolia) 30-50
Yonca (Medicago sativa) 38
Pamuk (Gospium spp.) 10-30
Kolza (Brasica napus) 10-20
Krmz Üçgül (Trifolium pratense) 10
Beyaz Üçgül (Trifolium repens) 10
Ayçiçe¤i (Heliantus annuus) 5
Yak Otu (Epilobium angustifolium) 60
Ergerek Otu (Echium vulgare) 30-40
Püren çals (Erica arborea) 20
Kr yoncas (Vicia crassa) 15
Adaçay (Salvia verbenaca) 7
Portakal (Citrus sinensis) 7
Sö¤üt (Salix spp.) 15
Kestane (Castanea sativa) 10
Çam (Pinus spp.) 5
36
-
37
Þekil 18. Ç. Ü. Ziraat Fakültesinde Ekili Fazelya ve Kolza
Alanlar.
-
11. AARILARLA ÇÇALIÞIRKEN DDKKAT EEDLECEK KKONULAR
Arclkta etkin bir baßar, koloniye zarar vermeden gerekli
uygulamalarnyaplmasna ba¤ldr. Bunun için en önemli kurallar:
1- Kovanlarn, arlarn uçußta ve scakl¤n en az +14°C oldu¤u
güneßligünlerde açlmasna dikkate edilmelidir.
2- Arlkta çalßrken temiz ve açk renkli giysiler giyinmeli, maske
veeldiven kullanlmal, parfüm ve deodrant gibi kokular
kullanlarakarl¤a girilmemelidir.
3- Kovan açlmadan önce arlara duman vermek amacyla
körükyaklmaldr. Uçuß deli¤inden birkaç kez duman verildikten sonra
kovanaçlmal, çerçeveler el demiri yardmyla gevßetilerek yavaßça
çkarlmalve gereken uygulama yaplmaldr.
4- Kovan açlrken yan kenarda durulmal, uçuß deli¤i önü
kapatlmamal,güneß petek gözleri dibindeki larvay görmek amacyla
arkayaalnmaldr.
5- Arlarla çalßrken rahat ve sakin hareket edilmeli, ani
hareketlerdenkaçnlmaldr.
6- Arlar arasnda ya¤macl¤a neden olmamak için kontrol edilen
yavruluve ball petekler uzun süre dßarda braklmamaldr.
7- Kovanlar açkta toplu bir ßekilde ßurupla beslenmemeli,
çevreye ßurup,bal bulaßtrlmamal ve balmumu krntlar atlmamaldr.
8- Hastalk görülen koloniler ißaretlenmeli, bu kolonilerin
yavrulu, polenlive ball çerçeveleri di¤er kolonilere aktarlmamal,
kullanlan arclkekipmanlar derhal dezenfekte edilmelidir.
12. AARICILIKTA LKBAHAR ÇÇALIÞMALARI
lkbahar, arclk açsndan en önemli mevsimdir. Bu mevsimde
kolonilereyaplacak çalßmalar sezon sonunda koloninin verimlili¤ine
etkide bulunacaktr.lkbaharda yaplacak tüm bu ißlemlerin amac;
kolonilerin ana nektar akmdönemine kuvvetli bir populasyonla
girmelerini sa¤lamaktr.
38
-
lkbaharda hava scakl¤nn ortalama +7°C veya en yüksek +14°C
veüzerinde oldu¤u günlerde koloni kontrollerine baßlanmaldr. Bunun
için arlktakitüm koloniler ana ar, yavru, polen, bal, hastalk ve
zararl açsndan konrol edilipkayt tutulmaldr. Petekler üzerinde
yavru da¤lm düzgün ve yeterli ise anaarnn sa¤lkl, da¤nk ve az
miktarda ise ana arnn verimsiz oldu¤unu vede¤ißtirilmesi
gerekti¤ini gösterir. Kolonide ana ar yok veya verimli de¤il
isemutlaka koloniye yeni bir ana ar kazandrlmaldr. Arlkta zayf
kolonilerleçalßlmamaldr. Bunun için zayf koloniler ve anas olmayan
kolonilerbirleßtirilmelidir. Birleßtirmede iki kovan üst üste
konulur, her iki kovana çeßitlikokulu maddeler sürülür. ki kovann
arasna gazete ka¤d yerleßtirilir ve üzerineince delikler açlr.
Arlar 1-2 gün içerisinde birbirlerine alßtktan sonra koloni tekkata
indirilerek birleßtirme sonuçlandrlr. Ancak ana arl iki zayf
kolonibirleßtirilirken bu birleßtirme ißleminden önce verim
düßüklü¤ü gösteren ana aröldürülmelidir. Güçlü kolonilerde ana ar
yaßl ise kolonilere elde hazr döllenmißana ar, çkmakta olan ana ar
memesi veya 0-3 günlük larval çerçeve verilerekana kazandrlmas
sa¤lanr.
Koloniler çevreden yeterli besin kayna¤ getiremiyor ise
gereksinimduyuldu¤u sürece 1:1 orannda ßeker ßurubu ile
beslenmelidir. Genelde kolonibaßna 4-5 kg ßurup yeterlidir. Ayrca
beslemelerde glikoz, fruktoz içeren keklerde kullanlabilir (Þekil
19). çerisinde küf olußan kovanlar yenisi ilede¤ißtirilmelidir.
Kolonide hastalk ve zararllara karß koruyucu ve tadevi ediciilaçlar
kullanlmaldr.
lkbaharda güçlü kolonilerin yüksek düzeyde besin maddelerine
gerekduymalar nedeniyle koloniler arasnda ya¤maclk e¤ilimi
görülebilmektedir.Ya¤maclk kuvvetli kolonilerin zayf kolonilerden
bal çalmas olaydr. Önlemalnmad¤ durumlarda kolonilerin sönmesine
neden olur. Bunun için ilkbahardakoloniler uzun süre açk
tutulmamal, besleme yaplrken ßurup çevreyedökülmemeli ve uçuß
delikleri küçültülmelidir.
Temel petek, çevrede bol nektar kayna¤ bulundu¤u, kolonide
12-18günlük ißçi arlarn bol oldu¤u dönemlerde ve koloni gücü
dikkate alnarakverilmelidir. Koloniye temel petek veya ißlenmiß
petek verilmeleri zamanndayaplmaldr. Bu ißlem zamannda yaplmaz ise
ißçi arlar balmumu salglayarakkendilerine petek yapmaya baßlarlar
(Þekil 20). Arlar petek yapm içingere¤inden fazla bal tüketmeleri
koloninin gereksiz bir ßekilde zamangeçirmesine neden olur. Bu
nedenle bu süre içinde çevreden toplanan nektar ve
39
-
40
Þekil 19. Ar Kolonilerinin Þurup ve KekleBeslenmesi.
-
41
Þekil 20. Arlarn Yaptklar Do¤al Peteklerin Görünüßü.
-
polen gereksiz olarak bu faaliyette kullanlmß olur. Bu durum
ekonomik yöndenteknik arclkta olumlu kabül edilmeyen bir
uygulamadr. Zira arlar 1 kgbalmumu olußturmak için 8-10 kg bal
tüketmek zorunda kalrlar.
13. OOÚUL DDÖNEM ÇÇALIÞMALARI
1133..11.. OO¤¤uull VVeerrmmee
O¤ul verme, arlarn ço¤alma içgüdüsü ile yeni bir koloni
meydanagetirmek üzere bir grup arnn ana ar ile birlikte kovan
terketme olaydr. O¤ulverme koloni gücü, çevre koßullar, rk özelli¤i
ve ana arnn yaß, bölge ve iklimözelliklerine ba¤ml olarak bölgelere
göre nisan-temmuz aylar arasnda olur vegenelde o¤ul verme 5-6 hafta
devam eder. Kovan havalandrmasnn yetersizolmas, yer darl¤,
kovandaki feromonun dengesiz da¤lm da o¤ula neden olanetkenlerdir.
Bu dönemde koloniler fazla miktarda erkek ar ve ana ar
gözleriyaparlar. Ana ar yumurtlamay keser, daha az beslenerek
tekrar uçma yetene¤inikazanr, ißçi arlarn nektar ve polen toplamas
azalr, petek kabartma ve mumsalglama ißi durur.
O¤ul mevsimi arclar için iß yükü fazla ve yorucu bir dönemdir.
Do¤al o¤ulverme; koloni populasyon gücünü ve verimlili¤ini düßürür,
kireç hastal¤ baßtaolmak üzere birçok hastal¤a yol açar. Bu nedenle
teknik arclkta istenmeyen birolaydr (Þekil 21).
Kolonilerini etkin bal üretimi için ana nektar akmna hazrlayan
arclar,o¤ulu önleyecek önlemi almak zorundadrlar. O¤ula engel olmak
için koloniler sksk kontrol edilmeli, ana ar yüksükleri bozulmal,
ana arnnn kanad kesilmeli,yaßl ana ar de¤ißtirilmeli, genetik yap
iyileßtirilmeli, gelißen kolonilerden yapayo¤ul alnmal, ana arya
yumurtlama alan sa¤lamak için kuluçkal¤a ißlenmißpetek verilmeli,
ana ar belirli bir süre kafese alnmal, kapal yavrulu
fazlaçerçeveler alnarak zayf güçteki kolonilere verilmeli ve
kovanlar üzerine gölgelikolußturulmaldr.
O¤ul mevsiminde hzl gelißen kolonilerden yapay o¤ul alma yöntemi
o¤ulverme e¤ilimini önlemede bir yoldur. Ars çok güçlü olan
koloniler ilkbaharda 2ve 3'e bölünerek o¤ul alnabilir. Ana ars
olmayan kolonilere hazr ana arverilerek üretim kolonisi olacak
ßekilde bal mevsimine kadar hazrlanmalarsa¤lanabilir.
42
-
43
Þekil 21. Koloninin Do¤al O¤ula Kaçmas ve O¤ulun Kovana
Alnmas.
-
1133..22.. OO¤¤uull ÜÜrreettiimmii
Arclkta do¤al ve yapay yöntemle o¤ul üretimi yaplabilir. Bu
ißlem içinarlkta güçlü koloniler seçilir ve her koloniden 4-5 adet
arl ve yavrulu çerçevebaßka bir kovana alnr. Yeni olußturulan
kovanda ana ar bulunmamas nedeniyleaçk yavrulu peteklerde bulunan
genç larvalardan kendi ana arsn olußturmasbeklenir. Ancak bu yolla
koloninin analanmas oldukça uzun zaman alr. Bunedenle bilimsel
anlamda yapay o¤ul üretimi, ana ar yetißtiricili¤i ile
birlikteyaplmas durumunda ekonomik olmaktadr. Bu yöntemde kuvvetli
koloniler ikiyeveya üçe bölündükten sonra genç, döllenmiß ve
yumurtlama dönemine girmiß anaar, kafesle birlikte yavrulu alanlarn
bulundu¤u kovann merkezine yatayla 45derecelik aç yapacak ßekilde
yerleßtirilir. Ana ar kafesinin çkß deli¤i kek ilekapatlr, kekin
2-3 gün içerisinde kolonideki ißçi arlar tarafndan tüketilmesi
ileana ar kafesten çkß olana¤ bulur. Bu süre içinde ana ar salglad¤
feromonlarlakendini koloniye kabül ettirmißtir.
Di¤er bir yapay o¤ul üretme yöntemi güçlü koloniden toplama yolu
ile yenibir koloni olußturmadr. Boß bir kovan içine 1. koloniden 2
adet arl-ball çerçeve,2. koloniden 2 adet arl-yavrulu çerçeve ve 3.
koloniden 2 adet arl-günlükyumurtal çerçeve konulur. Yeni
olußturulan bu kovana dßardan tarlac ißçiarlarn bir ksmnn girmesi
için uygulamaya alnan kovanlarn yeri de¤ißtirilir. Buyöntemde petek
alnan üç kolonideki ana arnn yanlßlkla yeni olußturulankovana
girmemesine dikkat edilmelidir.
O¤ul üretimi günümüzde Amerika, Kanada, Yeni Zelanda, Avustralya
veRusya gibi bir çok ülkede paket arcl¤ ßeklinde yaplmaktadr. Bu
üretim ßekli,iklim farkll¤ olan ülkelerde lman bölge arclarnn bal
ars kolonilerindenbelirli a¤rlkta ürettikleri ar populasyonlarn,
peteksiz olarak özel kutulariçersinde so¤uk bölge arclarna
göndermesi biçiminde yaplmaktadr. Arclarkolonilerini kßlatmamakta,
bu yöntemle daha lman bölgelerden temin ettiklerio¤ullarla her yl
yeniden arlklarn olußturmaktadrlar. Böyleca kßlatma srasndagerekli
bakm ve besleme giderlerinin önüne geçilmektedir.
44
-
14. BBAL AAKIM DDÖNEM ÇÇALIÞMALARI
1144..11.. BBaall AAkkmm DDöönneemmiinnee HHaazzrrllkk
Arcnn en çok çalßmas gereken ve tüm eme¤inin karßl¤n alaca¤dönem
bu bal akm dönemidir. Hasat bu dönemin sonunda yaplr. Arlar
budevrede çok yo¤un bir ßekilde çalßtklar için gereksinimleri
zamannda ve tamolarak karßlanmaldr. Bal mevsimine kuvvetli
kolonilerle girmek önem taßr.Bölgedeki bitkilerin yo¤un olarak
çiçeklendi¤i ve nektar akmnn baßlad¤ balakm dönemi, bölgelere göre
de¤ißmektedir. Kolonide ana arnn yumurtlamayazaltmas veya tamamen
kesmesi, erkek arlarn öldürülmeye baßlanmas balmevsiminin
göstergesidir. Ülkemizde mays, haziran ve temmuz aylar yo¤un balakm
dönemleridir. Bu aylarda ana arnn yumurtlama ve ißçi arlarn nektar
ilepolen toplama faaliyetleri yakndan izlenmelidir. Kovanda skßkl¤
önlemek içinballk ve petek verilmesinde gecikme olmamaldr. Nektar
akmnn bol oldu¤udönemlerde arlar 4-5 gün içerisinde verilen
petekleri doldururlar. Bal veriminiartrmak ve ary gereksiz yere
çalßtrmamak için geçen yllardan kalan ißlenmißpeteklerin bal
depolamaya hazr kolonilere verilmesi daha avantajldr.
1144..22.. BBaall HHaassaaddnnnn YYaappllmmaass
Bal hasat bölgedeki nektar akm kesilmeden yaplmaldr. Aksi
takdirdeya¤maclk tehlikesi ile karßlaßlabilinir. Arlar tarafndan
petek gözlerineyerleßtirilen, fazla suyu uçurularak olgunlaßtrlan
ballar, yine arlar tarafndansrlanmaktadr. Peteklerin 2/3-3/4'nün
srlanmas bal hasat zamannn geldi¤inigösterir (Þekil 22). Bal
kovanlardan alnrken ve hasat yaplrken ya¤macl¤ameydan verilmemeli,
ya¤maclk olmas durumunda bal hasadna ara verilmelidir.Hasatta
arlara kß döneminde kullanacaklar miktarda (15-20 kg) srl
balbraklmasna özen gösterilmelidir.
Arazide hasat ißlemi baßlamadan önce kolonilerden uzakta bir bal
hasatçadr kurulur. çersine boß ballklar, süzme makinas, bal
tenekeleri ve di¤erhasat ekipmanlar yerleßtirilir. Arlarn çadra
girmemesi için önlemler alnr.
45
-
Kolonilerden hasat edilecek ball petekler hafifçe silkelenerek
arlardan kurtarlr.Petek üzerinde kalan di¤er arlarda frça ile
uzaklaßtrlr ve arlardan temizlenenbal petekleri boß ballklara
konularak bal süzme odasna getirilir. Bu peteklerinüzerindeki
srlar, sr bça¤ veya sr tara¤ ile alnr. Srlar alnmß ball peteklerbal
süzme makinasna yerleßtirilerek petek gözlerindeki ballar süzülür.
Balsüzülen ve gözleri boßaltlmß petekler sonra tekrar kovanlara
geri verilir.
Süzülen bak içersinde sr (balmumu parçalar), polen, ar kalntlar
gibiyabanc maddeler bulunur. Bu krntlarn baldan ayrlmas için
elekten geçirilir.Dinlendirme tanknda 48 saat süre ile bekletilir.
Daha sonra dinlenmiß olan ballarkavanozlara doldurularak pazara
sunulur (Þekil 23).
46
Þekil 22.Srlanmß ve Hasata Gelmiß Petekli Baln Kovandan
Çkarlmas.
-
15. AARICILIKTA SSONBAHAR ÇÇALIÞMALARI
Bal mevsimi sonras kolonilerde sonbahar bakm yaplr. Bu mevsimde
ilkönce kolonilerin genel kontrolü yaplarak bal ve polen miktar,
ana ar durumu vekoloni gücü gözden geçirilir. Anasz, sakat, yaßl
ana arl ve zayf kolonilerdebirleßtirme ißlemi yaplr. Yeterli bal
olmayan kolonilere 2:1 orannda ßekerßurubu veya kek ile besleme
yaplr. Kovanda hastalk ve zararl kontrolüyaplarak gerekli önlemler
alnr. Kovandaki fazla petekler kovan dßna alnr,koloni daha küçük
bir alana skßtrlr, kovann krk ve çatlak ksmlar tamiredilir ve kovan
uçuß delikleri küçültülür. Kovanlar sehpalar üzerine öne
do¤ruhafifçe e¤imli ßekilde konularak kovanda nem ve su birikiminin
önüne geçilir.
16. AARILARIN KKIÞLATILMASI
Sonbahar kontrolünde kolonilerin gücüne göre kovanlarda 15-20 kg
srlbal braklmas gerekmektedir. Arlar bu bal kß mevsimi süresince
tüketerekilkbahara çkarlar. Aksi halde açlktan ölürler. Arlar 10
°Cnin altnda ve 380Cnin üzerindeki scaklk de¤erlerinde faaliyet
gösteremezler. Bu nedenlekovanlar aßr scak ve so¤uklardan korumak
amacyla çeßitli önlemler alrlar.
47
Þekil 23. Ç.Ü. Ziraat Fakültesinde Üretilen ve Pazara Sunulan
Ballar.
-
Kovan dßndaki scaklk +140C'den aßa¤ya düßtü¤ünde kuluçkal¤n
ortaksmnda bulunan arlar salkm olußturmaya baßlar. Bu salkmn scakl¤
+140C,salkm dßnda ise +70C'dir. Salkmn ortasndaki arlar ürettikleri
metabolikenerji ile scakl¤ ayarlarken, dßtaki arlar izolasyon
görevini görerek enerjikaybn azaltrlar. Kümenin dßnda üßüyen arlar
iç ksma, içerde snan arlar dßado¤ru hareket ederek vücut slarn az
bir bal tüketimi ile korumaya çalßrlar.Arlarn kßlatlmas farkl iklim
bölgelerine göre de¤ißmektedir. A¤r kßkoßullarna sahip bölgelerde
koloniler kapal yerlerde veya üzerleri çeßitlikoruyucu maddelerle
sarlarak kßlatld¤ halde Akdeniz Bölgesi gibi lman iklimbölgelerinde
açkta kßlatlabilmektedir.
17. AANA AARI YYETÞTRCLÚNN ÖÖNEM VVE ÜÜRETM
Koloniyi olußturan tüm bireyler ana arnn yumurtalarndan olußtu¤u
içinkoloninin gelißme hz, bal verimi ve performans ana arnn
kalitesine ba¤ldr.Ana arnn kalitesi; rk özelli¤ine, yetißtirme
faktörüne, iklim ve çevre faktörlerineba¤l olarak de¤ißmektedir.
Ana ar yetißtiricili¤i ißletmenin gereksinmesinikarßlamak amacyla
yapld¤ gibi ticari olarak da yaplabilmektedir. Bu nedenleana ar
yetißtiricili¤i koloninin verimlili¤i açsndan son derece önemli bir
üretimolmaktadr. Ana ar yetißtiricili¤i basit anlamda do¤al olarak
yaplan o¤ul ve anayenileme yüksükleri ile yaplabilece¤i gibi Alley,
Miller, Hopkins, Smith, Zmba veDoolittle yöntemleri ile de
yaplmaktadr. Bunlardan en yaygn ve kullanßl olanDoolittle
yöntemidir.
Bu yöntemde larva transferinin yaplaca¤ yer ile ana ar
yüksüklerininhazrlanmas, aßlama ißleminin gerçekleßmesi ve
kolonilerin düzenlenmesi önemtaßr. Aßlama her yerde yaplabilece¤i
gibi, 30-35°C scaklk ve %60-65 nisbinemi olan özel bir odada
yaplmas, larvalarn ve ar sütünün kurumasnönledi¤inden en uygun
olandr.
Yapay ana ar yüksüklerinin yapmnda özel olarak hazrlanan
tahtakalplar kullanlr. Bu kalplar 8 cm uzunlu¤unda, 10 mm çapnda ve
uca do¤ruçap 6-8 mm olacak ßekilde yuvarlatlarak hazrlanr. Kalplar
tek olarakkullanlaca¤ gibi bir çta üzerine 15 adetinin geçirilmesi
ile hazrlanan tipleri debulunmaktadr. Hazrlanan bu tahta kalplar
önce so¤uk suya daha sonra eritilmißbalmumuna, 8-10 mm derinli¤inde
bir kaç kez daldrlarak ana ar yüksüklerielde edilir. Balmumundan
hazrlanan 15 adet yapay yüksükler, taßyc çerçevelere
48
-
yerleßtirilerek aßlamaya hazr hale getirilir. Bir koloniye
gücüne göre 15, 30, 45ve 90 adet yüksük içeren çtalar verilebilir
(Þekil 24).
49
Þekil 24. Ana Ar Yetißtirmede Kullanlan Ekipmanlar ve Aßlama
Çerçevesi
-
Aßlamay daha kolay ve emin bir ßekilde yapmak için hazrlanan
bubalmumu yüksüklerine 1:1 orannda hazrlanan ar sütü-su karßmndan
bir damladamlatlmaldr. Aßlama için 12-24 saatlik larvalarn bol
oldu¤u bir petek damzlkkolonilerden seçilerek aßlama odasna alnr.
Petek gözlerinden aßlama i¤nesi ilealnan larvalar yapay yüksüklere
alnarak aßlama gerçekleßtirilir (Þekil 25).
50
Þekil 25. Aßlanacak Ar Larvalarnn Petek Üzerinde Görünümü ve
Aßlamann Yaplmas.
-
Hazrlanmß olan aßlama çerçevesi anal veya anasz olarak "Bal +
KapalYavru+Polen+Açk Yavru+Aßlama Çerçevesi+Açk Yavru+Polen+
KapalYavru+Bal" ßeklinde düzenlenen kolonilere verilir. Aßlamadan
10 gün sonrakapal ana ar yüksükleri alnr, çiftleßtirme kutusu veya
rußetlere da¤tlr (Þekil26). Bir süre sonra ana ar gözlerinden
döllenmemiß analar çkar. Ana arlar dahasonra çiftleßir,
yumurtlamaya baßlar. Ana arlarn kovanda yumurta brakmadüzeni bir
süre izlenir. Ticari anlamda ana ar üretimi söz konusu ise
çiftleßen vedüzenli yumurta brakt¤ gözlenen ana arlar taßyc ana ar
kafeslerine alnarakistenilen bölgelere yollanr.
51
Þekil 26. Kapatlmß Ana Ar Yüksüklerinin ve Çiftleßtirme
Kovanlarnn Görünümü.
-
18. BBAL AARILARINDAN EELDE EEDLEN ÜÜRÜNLER
Arclkta temel ölçüt, ekonomik de¤eri olan ürünlerin elde
edilmesidir. Arürünleri arasnda bal; beslenme, tüketim alßkanl¤ ve
gda sektöründe kullanmaçsndan en önemli yeri almaktadr. Arlarn
do¤adan toplayp kimyasal de¤ißimeu¤ratarak kovana getirdikleri bal,
polen ve propolis ile arnn vücudundan özelbezler tarafndan
salglanarak olußturdu¤u balmumu, ar sütü ve ar zehirininüretim
tekniklerinin yaygnlaßtrlmas son derece önemlidir (Þekil 27).
52
Þekil 27. Ç. Ü. Ziraat Fakültesinde Üretilen Ar Ürünleri.
-
1188.. 11.. BBaall
Ar yetißtiricili¤inde bir üretim ylnda elde edilen bal miktar,
koloniyönetiminin baßarsn belirleyen en önemli bir göstergedir. Bal
verimi çevrekoßullar, koloni yönetimi ve arnn genetik özellikleri
ile koloni populasyonbüyüklü¤üne ba¤l olarak de¤ißebilmektedir.
Koloni populasyon büyüklü¤ü anaarnn yaßna, yumurtlama hzna ve ißçi
arlarn yaßama gücüne ba¤ldr. Kolonipopulasyonu arttkça koloniden
elde edilen bal verimi artmakta ve bu iki özellikarasnda do¤rusal
ve yüksek bir ilißki bulunmaktadr. Bu sonuca ulaßlmasnda
arkolonilerine uygulanan iyi bakm, besleme uygulamalarnn zamannda
vetekni¤ine uygun yaplmas yannda bol nektar ve polen veren bitki
kaynaklarnnsa¤lanmasda önem taßr.
Bal arlar binlerce çiçekten topladklar bal özünü vücudunda
kendine özgümaddelerle karßtrp, fiziksel ve kimyasal de¤ißime
u¤ratarak petek gözlerine balolarak depo ederler. Bu ißlemler
sonucunda % 40-60 su içeren nektar baladönüßtürüldü¤ünde % 14-20 su
içerir. Nektarda bulunan sakkaroz invertazenzimi aracl¤yla glikoz
ve fruktoza dönüßtürülür. Bal stlmad¤ sürecediyaztas enziminin
etkisi sürer.
Balda % 16-18 su, % 35-40 fruktoz, % 30-35 glikoz, % 7-10
maltoz,% 1-2 sakkoroz, % 0.04 nitrojen ve % 0.2 kül bulunmaktadr.
Baln pH's 3.5-4.5 arasndadr. Balda K, S, Cl, Ca, P, Mg, SiO, Cu, I,
Fe ve Zn mineralleri ile B,C, E ve K vitaminleri, enzimler,
aminoasitler, hormonlar, bakterisit vebakteriostatik maddeler
bulunmaktadr. Bu içerikleri ile bal, mikrop öldürücü
veantibakteriyel etkiye sahiptir.
Baln rengi nektar salglayan bitkinin tür ve çeßidine göre açk
sardankahverengine kadar de¤ißiklik gösterir. Koyu renkli ballar
mineral madde vearoma yönünden zengindir. Üretilen bal süzme,
petekli, seksiyon ve krem balßeklinde pazara sunulur.
Baln ßekerlenmesi fiziksel yaps ile ilgilidir. çerisinde bulunan
fruktoz veglikoz oranna ba¤ldr. E¤er bitkide glikoz miktar fruktoz
miktarndan fazla isebalda ßekerlenme daha çabuk olmaktadr. Balda
bozulma ve ekßime olayolgunlaßmadan hasat edilmiß bal içerisinde
bulunan bakteri ve mayalarn faaliyetisonucu olußur. Bu nedenle bal
olgunlaßmadan ve srlanmadan hasatedilmemelidir. Þekerlenen ballar
daha çabuk bozulur. Baln kalitesine nem oran,hasat srasnda
uygulanan ißlemler, stma ve depolama ile saklama koßullar etki
53
-
eder. Balda ßekerlenme 5-7 °Cde baßlamakta 14 °Cde en üst
düzeyegelmektedir. Depolama için 11 °C ve daha aßa¤ scaklklar
uygundur. Balnsüzülmesi, dinlendirilmesi ve stlmas ßekerlenmeyi
önleyen uygulamalardr.Baln aßr stlmas; rengini ve tadn bozmakta,
enzim kaybna yol açmakta veßekerlerin parçalanmas ile zararl
bileßikler (HMF) ortaya çkararak besinde¤erini yok etmektedir.
Ülkemizde TS 3036 bal satandardna göre, ballarn 45°Cden yüksek
scaklk de¤erlerinde stlmas yasaklanmßtr.
Bal vücut tarafndan çabuk ve kolay özümlenir. Baln besleyici
de¤eriyannda kan ßekerini yükseltici, fiziksel ve zihinsel
yor¤unlu¤u giderici, enerjiverici, canllk kazandrc, cilde olumlu
etkileri yannda baz yaralarniyileßtirilmesi, astm, mide, dolaßm,
solunum, hazm bozukluklarnda, kanser,tansiyon, damar rahatszlklarn
giderici yarar bulunmaktadr.
1188.. 22.. BBaallmmuummuu
Balmumunun ana maddesi bal olup 12-18 günlük ißçi arlarn
karnhalkalarnn alt yüzündeki balmumu salg bezleri tarafndan
salglanan maddedir.Saf balmumu yeni salgland¤nda beyaz renkli, ince
saydam görünüßtedir. Dahasonra polenden geçen ve ya¤da çözünen
karotenoid pigmentleri nedeniyle rengisarya dönüßür ve katlaßr.
Kendine özgü bir kokusu vardr. Balmumu % 14hidrokarbonlar, % 35
monoesterler, % 14 diesterler, % 3 triesterler, % 12hidroksi mono
ve poliesterler, % 1 asit esterler, % 2 poliesterler, % 12
serbestasitler, % 1 serbest alkoller ve % 6 di¤er maddeleri
içermektedir. Balmumununerime noktas 65 0C, yo¤unlu¤u 0.963 g/cm3
tür. Balmumu suda erimemesinekarß eter, kloroform ve uçucu ya¤larda
erir. Balmumu temel petek, mum veçadr yapmnda, tp, ilaç, kozmetik
alanlarnda, diß hekimli¤inde kalphazrlamada ve marangozlukta
kullanlmaktadr.
1188.. 33.. PPoolleenn
Arlarn polen toplama etkinli¤i çiçeklerin açt¤ ve hava scakl¤nn
10°C'nin üzerinde oldu¤u ilkbahar mevsiminde baßlar. Polen 21
günlük ißçi arlartarafndan koloninin protein gereksinimini sa¤lamak
amacyla bilinçli olaraktoplanmaktadr. Bitkinin çiçeklerine nektar
almak için giden arlar, vücutlarnabulaßan bu polenleri düzenli
hareketlerle bir araya getirir, arka bacaklarndabulunan polen
sepetçi¤ine biriktirirerek kovana taßrlar.
54
-
Polenin rengi ve ßekli her bitki türüne göre de¤ißmektedir.
Genelde sarrenkte olmasna karßn krmz, mor, pembe, eflatun, yeßil,
siyah gibi çok de¤ißikrenkte polene rastlamak mümkündür (Þekil
28).
Polenin kimyasal yaps bitki türleri arasnda çok önemli
farkllkgöstermekle birlikte polen % 21 ham protein, % 32
karbonhidrat, % 5 ya¤, %3 kül ve % 11 su ve % 28 di¤er maddelerden
olußmaktadr. Ayrca polende K,Na, Ca, Mg, S, A1, B, C1 Cu, I, Fe,
Mn, Ni, Si, Ti, Zn mineralleri ile yo¤un olarakC, E, A, B
vitaminler ve enzimler bulunur.
Polen üretiminde kullanlnacak koloniler, ar hastalklar açsndan
temizolmal, gerekli önlem ve kontrol yaplmaldr. Polen yo¤un zirai
ilaçlama yaplanalanlardan toplanmamaldr.
Arlar tarafndan kovana getirilen polenlerin toplanabilmesi için
çok de¤ißikyapda polen tuzak modelleri gelißtirilmißtir. Genellikle
farkl polen tuzaktiplerinin çalßma prensipleri ayn olup yaps zgara
levha ve çekmeceksmlarndan olußmaktadr. Kovann uçuß deli¤ine monte
edilebilen; arlarniçinden geçti¤i yuvarlak veya yldz ßeklinde
delikli zgara sistemli pastoraltuzaklar polen toplamada en uygun ve
pratik olanlardr. Kovana polen yükü ile
55
Þekil 28. Çeßitli Bitki Türlerinden Toplanan Farkl Renkte
Polenler.
-
dönen arlarn arka bacaklar bu zgara levhaya taklmakta ve polen
yükleriçekmeceye dökülmektedir. Polen tuzaklarnn kovan gövdesi
altna yerleßtirilentipleri de bulunmaktadr.
Bitki polen kayna¤nn yeterli oldu¤u dönemlerde bir koloniden
günde250-1 000 g, 2-3 aylk polen akm döneminde ortalama 8-10 kg, yl
boyuncayaklaßk 35 kg polen toplanabilmektedir. Nektar akmnn yo¤un
oldu¤u günlerdearlarn çalßmasn engellememek için tuzak
kullanlmamaldr. Sürekli tuzakkullanm yavru gelißimini azaltr,
koloni gelißimini engeller. Kolonilerden belirlibir süre polen
alndktan sonra 1-3 hafta polen toplamaya ara verilmelidir.
Herhangi bir ißlem yaplmayan taze polen oda scakl¤nda birkaç
gün,so¤uk hava deposunda 1 yl süre ile depolanabilir. Taze veya
kurutularak pazarasunulan polenler önce 24-48 saat derin
dondurucuda tutulmal, içinde bulunanpolene zarar verebilecek böcek
ve akarlara ait yumurta ve larvalar yokedilmelidir.
Genelde polen depolanmadan önce nem oran % 5 ile % 10
düzeyindeolacak ßekilde kurutulmaldr. Bu nem düzeyinde olan
polenler 45 °C den dahadüßük scaklklarda do¤rudan güneß ß¤ almayan
yerlerde, koyu renkli camßißelerde bir kaç ay süreyle
saklanabilmektedir. Ayn nem orannda kurutulanpolenler 5 °C de
buzdolabnda en az 1 yl süre ile; -15 °C de ise uzun yllar
besinde¤erini kaybetmeden depolanabilmektedir. Güneß ßnlar ve
ultraviyole ßnlarpolen üzerinde olumsuz etkiler yapmaktadr (Þekil
29).
Kurutulan polenler içerisindeki yabanc maddelerden temizlenmesi
içinelekten geçirilmelidir. Ayrca havalandrma sistemi çalßan bir
elektrikli frnda30-35�C de 5-6 saat tutularak kurutma
yaplabilmektedir. Bu ßekilde kurutulanpolenler hava geçirmeyen cam
veya metal kaplar içinde 1-2°C' de ve % 25oransal nemde
saklanmaktadr. stenilen ßekilde kurutulan polen taneleriparmaklar
arasna alnd¤nda krlarak küçük parçalara ayrlmamal, skßtrld¤zaman da
birbirine yapßmamaldr. Hava etkisiyle kurutulan polen iki
yldansonra besleyici de¤erini önemli ölçüde kaybetmektedir.
Polen, sindirimi kolaylaßtrc, hücre yenileyici, canllk verici,
ißtah artrc,hemoglobini yükseltici, seksüel aktivite artß yannda
so¤uk algnl¤, ksrlk vekanszlk tedavilerinde, kanser, sinirsel ve
ülser rahatszlklarnda yaygn olarakkullanlmaktadr.
56
-
57
Þekil 29. Poleni Kurutma Teknikleri.
-
1188.. 44.. AArr SSüüttüü
Ar ürünleri arasnda besin maddelerince en zengini olan ar sütü,
5-15günlük yaßtaki ißçi arlarn yavru gda salg bezlerinden salglanan
ve ana ar ilegenç larvalarn beslenmesinde kullandklar bir gda
maddesidir. Beyaz-kremrenkte, pelte kvamnda, kendine özgü kokusu ve
ekßi-ac bir tad bulunmaktadr.
Ar sütü kimyasal olarak çok karmaßk bir yapya sahiptir. Ar
sütününyapsnda % 66 su, %12.34 protein, % 5.46 ya¤, % 12.49 ßeker,
% 0.82mineraller, % 2.84 bilinmeyen maddeler bulunmaktadr. Ayrca B,
C ve Dvitaminleri yönünden zengindir.
Ar sütü 30-35 yldan bu yana insanlar tarafndan çeßitli
hastalklarntedavisinde, vücudun sa¤lkl tutulmasnda hücre yenileme
özelli¤i nedeniylekullanlmaktadr. Son yllarda ar sütünün apiterapi
alannda kullanm daüretimini cazip duruma getirmißtir. Saf ar sütü
üretiminin muhafazas zor, sonderece teknik ißgücünü
gerektirmektedir.
Ar sütü üretiminin temeli, ana ar yetißtiricili¤inin belli bir
safhadadurdurulup larvalarn gelißmeleri için depolanan ar sütünün,
larvalar imhaedilerek toplanmas üzerine kurulmußtur. Ana ar
yetißtiricili¤inde oldu¤u gibiyapay ana ar gözüne larva transferi
yapldktan 3 gün sonra aßlama yaplmßyapay ana ar yüksüklerini içeren
çerçeveler kovandan çkarlr. Yüksükleriçerisindeki larvalar bir pens
yardmyla atlr. Daha sonra gözlerin tabanndabulunan ar sütü plastik
veya tahta bir kaßkla alnarak toplanr, süzülür ve ßkalmayacak
ßekilde ßißelere depolanr (Þekil 30).
Ar sütü üretim miktar pek çok iç ve dß etkene ba¤l olarak önemli
orandade¤ißmektedir. Her bir yüksükten yetißtirme ve besleme
yöntemine ba¤l olarak213-328 mg, bir koloniden ise bir transfer
döneminde 6.5-10.5 g arasnda arsütü elde edilebilmektedir.
Ar sütü kozmetikte, fiziksel performansn uyarlmasnda,
ö¤renmekapasitesi ve kendine güvenin sa¤lanmasnda, cinsel
sorunlarda, kanszlk,kolesterol, viral enfeksiyonlara karß direncin
artrlmasnda, kanser, yüksek vedüßük kan basnc damar sertli¤i,
kronik ve tekrarlayan hastalklarn tedavisindekullanlmaktadr.
58
-
59
Þekil 30. Ar Sütü Üretim Tekni¤i.
-
1188.. 55.. AArr ZZeehhiirrii
Zehir üretimi ißçi arlarn yaßna ba¤l olarak de¤ißir. Arlarn
zehir üretimmiktar 15. gün yaßndan baßlayarak artar, ißçi arnn
kovan savunmas vetarlaclk görevlerine baßlad¤ dönemde en üst
noktaya erißir. Ar yaßlandkçazehir miktar azalmaktadr.
Bal ars zehiri açk renkte, kokusuz, suya benzer sv bir
maddedir.Tadacdr. çinde bulunan alarm feromonlar nedeniyle aromatik
özellik taßmaktadr.Berrak asitik yapda olan ar zehiri, oda
scakl¤nda a¤rl¤nn % 30-40 'nkuruyarak kaybeder ve rengi açk sarya
dönüßür. Ar zehirinde allerjikreaksiyonlara neden olan proteinler
ve enzimler bulunmaktadr. Zehirin % 88'isudan olußmakta, glikoz,
fruktoz ve fosfolipid yaplar; çeßitli enzim, peptidler veaminleri
içeren en az 18 farmakolojik aktif bileßen bulunmaktadr.
Ar zehiri üretiminde, elektrik ßoku uygulamalar ile arlar uyaran
çeßitlituzaklar gelißtirilmißtir. Bu tuzaklar tahtadan yaplan ve
tellerle destekli birçerçeve ile özel olarak yaplan toplama
tablasndan olußmaktadr. Bu tuzaklarkovan girißindeki taban dip
tahtas ile kuluçkalk arasna veya kovan üst kapa¤ile ballk arasna
yerleßtirilmektedir. Elektrik ßoku uyguland¤nda arlaryürüdükleri
zemine i¤nelerini brakrlar. Baz tuzak çeßitlerinde ise
zehirinalnaca¤ zemin cam plaka veya 0.13 mm inceli¤inde naylon,
silikon lastik veyaemici doku ile kaplanabilmektedir. Ar tarafndan
braklan zehir cam plakaüzerinde hzla kurumakta, bçak veya jilet ile
kaznarak çkartlmaktadr. Camdantoplanan ar zehirinin saklanmas,
taßnmas ve ißlenmesi daha kolaydr. Arzehirinin kuru olarak elde
edilmesi srasnda yüksek konsantrasonlu zehirinsolunmasndan veya
de¤mesinden korunmak için koruyucu eldivenler vegözlükler
kullanlmaldr.
Ar zehiri romatizma rahatszlklar baßta olmak üzere kanserin
baztiplerinde, adele a¤rlarnda, eklem ve sinirsel iltihaplarda,
bo¤az a¤rs, migren,astm, kolesterolün düßürülmesinde, genel ba¤ßklk
uyarc, adet öncesisendromunda kullanlmaktadr.
60
-
1188.. 66.. PPrrooppoolliiss
ßçi arlarn bitkilerin filiz