-
bilig Yaz / 2004 say 30: 173-202 Ahmet Yesevi niversitesi
Mtevelli Heyet Bakanl
Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e kadar
Dr. H. Bayram SOY
zet: Osmanl Devletinde Tanzimatla birlikte modern okullarn
almasyla ve Suriye, Cebel-i Lbnan ve Filistindeki misyoner
okullarnn etkisiyle, zellikle Hristiyan Araplar arasnda Batl
an-lamda milliyetilik fikirleri yaygnlamaya balamtr. Mslman Araplar
ise, slm dnyasnn Bat karsnda nlenemez gerileyi-ine bir tepki olarak
Arap kimlik ve kltr mirasna vurgu yapmak suretiyle, slm ve Bat
medeniyetlerine Araplarn yaptklar katk-lardan bahisle, Araplk
uurunu canlandrarak szkonusu gerile-meye zm bulmaya almlardr.
Hristiyan Araplar, Arap kltr ve dilini canlandracak faaliyetler
yapmann yannda, Osmanl Devletinden ayrlma fikrini de gn-deme
getirerek bamszl savunmulardr. Mslman Araplar ise ayrlk fikirlerden
ziyade, imparatorluun btnlnn mu-hafaza edilmesine taraftar olmakla
birlikte, yaadklar blgelerde Arap dil ve kltrne daha fazla nem
verilmesini talep etmiler-dir. Ancak Suriyeye kyasla, ngiliz
idaresinin de etkisiyle, daha farkl bir milliyetilik anlay
gelitiren Msrl Araplar, vatan kavramna vurgu yaparak Araplktan
ziyade Msrl kimliklerini n plana karmaya almlardr. Mslman ve
Hristiyan Araplar arasndaki milliyeti akmlara ra-men, Birinci Dnya
Sava srasnda Hicazda erif Hseyinin balatt bamszl hedefleyen
ayaklanma Araplar arasnda an-cak snrl destek bulabilmitir. Gizli
Sykes-Picot Anlamas ve Balfour Deklerasyonu nedeniyle Birinci Dnya
savandan sonra bamszlklarn elde edemeyerek Birlemi Milletler
denetiminde ngiliz ve Fransz mandasnda yaamak durumunda kalan
Araplar, ancak smrgelerin tasfiye srecine gidildii 1940larn
sonlarn-dan itibaren bamszlklarn elde edebilmilerdir. Anahtar
Kelimeler: Arap Milliyetilii, Araplar, Milliyetilik, Osmanl
mparatorluu, Ortadou
Krkkale niversitesi, Fen- Edebiyat Fak. / KIRIKKALE
[email protected]
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
174
Giri Milliyetilik baz faktrlerin tesiriyle ortaya km, kimileri
iin bir problem, kimileri iinse kurtulu reetesi olmu, modern
zamanlar belir-leyen akmlardan biridir. Anderson, Hayali Cemaatler
adl eserinde mil-liyetilik akmn ortaya karan faktrleri sralarken
matbaann yaygn-lamasn, Latincenin okuyan kitleler arasnda artk pek
rabet grme-mesi sebebiyle, kapitalist bir yaklamla yaynclarn daha
ok para kaza-nabilmek amacyla yerel dillerde kitap basmalarn ileri
srmektedir. Bylelikle halk dilleri iktidar dilleri statsne ykselmi,
bunun mill kltrn inasna katk saladn ve bylece milliyeti akmlarn
n-nn almtr (Anderson 1995: 52-58). Nitekim Alman filozofu Johann
Gottfried von Herder (1744-1803) Denn jedes Volk; es hat seine
National Bildung wie seine Sprache1 diyerek, milliyetilik kavramn
dil ve kltr zerinde ina etmek suretiyle, zelde XIX. yzyl Avrupasn,
genelde ise milliyetilik hakkndaki teorileri nemli lde etkilemitir
(Anderson 1995: 83-84). Arap milliyetilii de balangta Arap diline
ve kltrne vurgu yapmas bakmndan, Amerika ktasndaki milliyeti
hareketleri darda tutacak olursak,2 XVIII. yzylda Avrupay etkileyen
milliyeti akmlardan te-melde farkl bir karakter arz etmemektedir.
Ancak Gellnerin Milletler de devletler gibi artlara bal oluur ve
evrensel bir zorunluluktan do-mazlar (Gellner 1992: 27) tespiti
nda, phesiz Arap milliyetiliini de ortaya karan artlar vardr.3 Bu
almada Arap milliyetiliinin or-taya kmasna sebep olan artlar ve
1918 ylna kadar sren seyri ele alnacaktr.
Arap Milliyetiliini Ortaya karan artlar Osmanl Devletinin XVIII.
ve XIX. yzyllarda zellikle asker alanda iyice zayflamasyla, Avrupal
byk devletlerin Ortadouda karlar olan blgelerdeki ihtiraslarnda
canlanma olmutur. XVIII. yzyl sonlarna doru byk devletler pe pee
elde ettikleri imtiyazlar sayesinde hem do-rudan doruya Osmanl
Devletine nfuz etmek, hem de imkn dahilinde Ortadouya yerlemek
yolunda hzla mesafe almaya balamlardr. XVIII. yzylda Batda
yaygnlaan milliyetilik fikri, Osmanl Devle-tinde ilk nce
Balkanlarda Hristiyan tebaa arasnda kendini gstermi, daha sonra
Lbnan, Suriye ve Msrdaki yabanc misyoner eitim ku-rumlar vastasyla
Ortadouda yaylmtr.4 Bu yeni akmn mensuplar Osmanl Devletinin snrlar
dahilinde barnamadklarndan 1909dan
-
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
175
itibaren ngiliz idaresi altndaki Kahireye yerlemek veya Paris
gibi d merkezlere tanmak zorunda kalmlardr. Bunlar arasnda Mslman
Araplar olduu gibi Hristiyan Araplar da vard ve bunlar genellikle
Bey-ruttaki Amerikan Koleji (kur. 1866), St. Joseph Cizvit Koleji
(kur. 1875) ve Kahiredeki el-Ezherden yetimi kimselerdi5 (Tu 1969:
259; Anderson 1995: 91). XVIII. yzyla kadar Osmanl Devletinde Arap
nfusunun ounlukta olduu topraklar, sadece ticar adan Avrupallarn
ilgi alan olmutur. Bu blgelerde zellikle ngiliz, Fransz ve
talyanlarn ticar faaliyetleri olduka youndu. Fakat 1798de
Napolyonun Msr igaliyle bu du-rumda byk bir deiiklik yaanmtr. nk
Hal seferlerinden bu yana ilk defa bir Avrupal g Yakndouya sefer
dzenlemi ve toprak elde etmiti. Her ne kadar bu igal dnemi ok ksa
srmse de, daha sonra byk ekonomik ve sosyal alkantlara sebep
olacak, Arap dnya-sna Batl glerin dorudan mdahalesini getirecek
sreci de balatm-tr (Lewis 1968: 166). XIX. yzyla gelindiinde
uluslararas politikada henz bir Arap mese-lesi yoktur. Gerekte Arap
eyaletlerinde oturanlarla ilgili belgelerde ve bunlardan bahseden
kitaplarda Arap kelimesi de kullanlmamaktayd. Bunun yerine blge
insanlarndan bahsedilirken Mslman ya da gayri-mslim ifadeleri
kullanlmaktayd. Blgesel aidiyeti vurgulayan ifadeler-de de, mesel
Suriye iin Suriyeli yeterli oluyordu. Arap kelimesi daha ziyade
yerleik hayat yaamayanlar ve llerdeki bedevleri tasvir edi-yordu6
(Zeine 1981: 36). Napolyonun Msr igalinden sonra Msr valisi olan
Kavalal Mehmed Ali Paa her ne kadar hukuken Osmanl Devletine bal
olsa da zamanla deta Msrn fiilen bamsz hkmdar olmutur. Ancak
karsnda zayf bir Osmanl Devleti yerine gl bir Msr istemeyen Batl
gler, Mehmed Ali Paann bamszlk ve genileme abalarn
engellemiler-dir. Mehmed Ali Paann, gl devlet olma yolunda yapt
reformlar-dan tarm reformlar baarya ulamsa da, endstrilemede ayn
baar gsterilememitir. Eitim alannda yaplan reformlar arasnda,
yabanc hocalarn ders verdii okullarn almas, Bat meneli kitaplarn
tercme-lerinin desteklenmesi ve Avrupaya renci gnderilmesi dikkati
ek-mektedir (Lewis 1968: 162). Avrupann kltrel etkinlii Suriyede
kendisini balca din alanda, zellikle Hristiyan Araplar vastasyla
hissettirmitir. nk XIX. yz-
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
176
ylda byk glerin kendi aralarnda kutsal meknlar ve Hristiyan
azn-lklar zerindeki etkinliklerini artrmak iin giritikleri din
rekabet had safhaya kmtr. Bu mcadelede ne kan ve en etkili olanlar
Fransz Cizvitleri ve Amerikan Protestan misyonerleridir. Bunlar,
zellikle Suri-yede7 kolej ve eitli okullar aarak Arap gemiini ve
Arap mirasn bilen, bunun yannda Avrupa kltrnden de haberdar olan ve
bu kltr-den etkilenmi bir Arap nesli yetitirmeyi hedeflemilerdir8
(Lewis 1968: 172). Nitekim, bu okullarn da etkisiyle Hristiyan
Araplar, Arap milliyet-iliinin olumasnda nemli rol oynamlardr.
Balangta laik nitelik tayan bu akm, daha sonra Mslman Araplarn da
milliyetilie ilgi duymasyla, Arap mill kimliini oluturacak etnik,
dil ve din unsurlar arasndaki dengenin salanmas konusunda problemli
hale gelmitir (Ochsenwald 2000: 392). Bu okullarda misyonerlerin
gzetiminde eitimini tamamlayan Suriyeli Hristiyan entelekteller Msr
ve Suriyede gazete ve dergi karmak su-retiyle blge halkn etkilemeye
balamlardr. Daha nce yaymlanan gazeteler stanbul ve Kahirede devlet
tarafndan yaymlanyor ve genel-de resm haberlere yer veriliyordu.
Ayrca Franszca, Rumca ve Ermenice gazeteler yaymlanmasna ramen,
hemen hemen hi Arapa gazete yok-tu. 1860lardan itibaren blgede
matbaann yaygnlamas, Arap yazar ve okuyucularn artmas ve nisp
zgrlkler sayesinde gazete ve dergiler kmaya balamtr. Bu dnemi takip
eden otuz yl iinde de matbuat Lbnanl Hristiyanlarn eline gemitir9
(Hourani 1984: 97). Tabiatyla, bu artlar altnda gelien Arap
milliyetilii, zellikle Hristiyan Araplar arasnda daha da
yaygnlamtr. Milliyetilik hareketlerinin geliimi, 1882de ngilterenin
Arap dnyasnn merkezi olan Msr igal etme-siyle, yani Msrn dorudan
Avrupann etkisi altna girmesiyle daha da hzlanmtr (Harari 1962:
105; Lewis 1968: 173). Siyas anlamda milliyetilik fikri, Mslmanlar
arasnda ise, hi phesiz, Bat dnyas ile youn temasa geilmesi
sonrasnda yaylmaya balam-tr. XIX. yzyl balarnda Avrupada bulunan
baz Trkler ve Msrl Araplar Fransz htilli ile birlikte Avrupada
yaylm olan anavatan ve millet gibi fikirleri renmilerdir. Bu
anlamda Araplar arasnda milli-yetilik fikirlerinin yaylmasndaki
nemli isimlerden biri Msrl Rifaah Rafi el-Tahtavidir (1801-1873).
Tahtavi 1826-1831 yllar arasnda Fran-sada bulunmu ve 1834 ylnda
yaymlad kitabnda orada edindii tecrbelerini aktarmtr. Bu kitap
Trkler ve Araplar arasnda ok pop-ler olmu, 1840da Trkeye tercme
edilmi Arapa nshas 1848de
-
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
177
tekrar yaynlanmtr.10 Tahtavinin getirdii en nemli fikr yenilik
Msr vatanperverlii dncesi olmu ve bunu slm bir temele oturtmaya
almtr (Hourani 1984: 68-69). Farkl bir mahiyette de olsa doulan
yere veya anavatan kabul edilen blgeye duyulan sevgi Mslmanlar
arasnda zaten olan bir duygu idi, fakat bu duyguya siyas bir nem
atfedilmiyordu. Milliyetilik blgesellikle de ilikilendirilmemiti.
Tahtavi ve adalar ite bunu yapmlardr. Tahtavi, millet ve lkeler-den
bahsederken milletin belli bir lkeyle snrlandrlabileceini
vurgu-lamtr11 (Dawn 1973: 123-124). Tahtavi, yazd eserlerde srekli
vatan kavramna vurgu yapm ve bah-settii vatanda yaayan cemiyeti de
Arap deil Msrl olarak vasflan-drmtr. Ayrca Araplarn slam tarihinde
oynadklar role methiyeler dzm, fakat yine vatanseverlikten
bahsederken Arapa konuanlar deil, Msrda yaayanlar kastetmitir. Msr
ve tarihini zihninde bir sre olarak canlandrdndan, ona gre Modern
Msr, Antik Msrn meru varisiydi. Yani Msr komple bir medeniyetti.
Tahtaviye gre Msrn fazilet ve zenginliklerini kaybetmesinin sebebi
tamamen yabanc idarelerdi. nce Memlkler, sonra Osmanllar, nihayet
erkezlerin kt idaresi altnda Msr gerilemiti. Aslnda btn bunlar
sylerken Tahtavi, Napolyonun fikirlerini dile getirmi ve
kendisinden sonra gelecek Msrl dnrler tarafndan da kabul grecek bir
dnce tarz oluturmutur12 (Hourani 1984: 79-80). Arap milliyetilii
Araplarn yaad her blgede ayn mahiyet ve tarzda gelimemitir. Suriye
ve Mezopotamyadaki Araplar arasnda yaygnla-an Arap milliyetilik
akmlar ile Arabistandaki akmlar arasnda olu-um asndan farklar
gzlemlenmektedir. Mesel, Suriyede am, Bey-rut, Kuds ve Hayfa gibi
ehirlerde bir Arap Rnesans olarak adlandr-labilecek gelimeler yaanr
ve XIX. yzylda Avrupada gelien milli-yetilik akmlarnn ortak
zelliklerinin etkisinde bir Arap milliyetilii oluurken,
Arabistanda, Vahhabi ayaklanmas rneinde olduu gibi, farkl din
yaklamlarla veya merkez otoriteye isyan eklinde kableci bir
milliyetilik anlay gelimitir (Kohn 1928: 212-213). Msrda ise, byk
lde Avrupann Mslmanlar aleyhine ilerleyiine bir tepki ve
ngilizlerin Msrdaki uygulamalarna reaksiyon eklinde gelierek, s-lm
modernizmi ve Msr milliyetilii olarak kendisini belli etmitir
(Lapidus 1989: 620). Arap milliyetiliinin geliimi blgeler arasnda
deikenlik gsterdii gibi, Hristiyan ve Mslman Araplar arasnda da
farkl bir seyir gster-
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
178
mitir. Mslman Araplar, Osmanl Devletinin Avrupa karsnda asker
anlamda tutunamamas neticesinde devleti toparlayabilmek amacyla
yaplan ve hayatn her alann kapsayan, Batl tarzdaki reformlara kar
tepki gstermilerdir.13 Hristiyan Araplar ise, Avrupal hamlerinin de
desteiyle, Osmanl Devletinin zayflamasn da frsat bilerek, bamsz ve
mstakil devlet olma gayesini gtmlerdir.14 Mslman Araplar arasnda
kan ve Msr Valisi Mehmed Ali Paann mdahale ederek bastrd Vahhabi
ayaklanmas, yukarda da bahsedil-dii gibi, Arabistanda Osmanl
idaresine kar balatlan ve din mahiyet tayan Arap ayaklanmalarna iyi
bir rnektir. Ayaklanmann lideri Mu-hammed ibn-i Abdlvahhaba gre
Osmanl idaresinde slm Allaha kar hrmetsizlie dnmt, batl inanlar ve
bidatler yaylmaya balayarak putperestlie benzer hale brnmt.
Abdlvahhab, slm toplumunun iinde bulunduu gerilemenin Batl tarzda
reformlarla deil, ancak Kuran ve sahih hadislerin nda slmn en saf
ve temiz ekline dnlmesi suretiyle nlenebileceini ileri sryordu (Tu
1969: 256). Abdlvahhab, savunduu fikirler dolaysyla Suud hanedannn
da deste-ini almt. Fikir ve gn bir araya gelmesiyle 1747 ylnda
Vahhabi hareketi kuvveden fiile dnm ve bundan sonra yaplan
saldrlarla Badat, Kerbela, Medine ve Mekkeyi kontrollerine almlar,
am hatta Halebi tehdit etmeye balamlardr. 1792de Abdlvahhabn
lmesin-den sonra da hareketin etkisini kaybetmemesi zerine, 1811
ylnda Mehmed Ali Paa ayaklanmay bastrmakla grevlendirilmitir. Yedi
sene sren mcadeleden sonra Mehmed Ali Paann ayaklanmay
bastrma-syla, isyan geici olarak yatmtr (Antonius tarihsiz: 22).
Bundan sonra Mehmed Ali Paa da, Osmanl Devletinin zaafndan
fay-dalanarak Osmanl mirasn ele geirme arzusuna kaplm, Suriye
top-raklarn elde ettii gibi, Anadoluda da Ktahyaya kadar ilerlemeye
muvaffak olmu ve onun bu stnl 1841 ylna kadar srmtr. Mehmed Ali Paa
ve olu brahim Paann ele geirdikleri yerlerde bir hkmdarlk kurma ve
hilafeti devralma arzular vard. Fakat mstakil bir Arap krall kurma
gibi bir dnceleri yoktu (Zeine 1981: 38). Mehmet Ali Paa, kuraca
devletin idaresinde, hakimiyeti Trkler ve Arnavutlar-la salamay
planlyor, Araplar da bu devlete tb bir topluluk olarak dnyordu
(Antonius tarihsiz: 28). Bu dnemde brahim Paann idaresi altnda olan
Suriyede oluturduu hogrl ortam Batl misyonerlere kaplarn almasna
sebep olmu-tur15 (Tibi 1997: 96, 98-99). Bu frsattan en iyi Fransz
ve Amerikal mis-
-
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
179
yonerler faydalanmtr. Sz konusu misyonerlerin en aktifi Fransz
Ciz-vitleri olmutur. Fransz Cizvitlerinin bu blgedeki faaliyetleri
1625de balam, 1713de kesintiye uram, fakat 1831de tekrar aktif hale
gel-mitir. Amerikallar ise blgeye 1820 ylnda girmilerdir. Aslnda
Fran-sz Cizvitlerinin tekrar buraya dnmelerinde Amerikan
misyonerlerinin etkisi ok byktr. nk gelen Amerikal misyonerler
Presbiteryen idi ve Katolik Hristiyanlar Protestan yapmaya
alyorlard. Amerikal mis-yonerler o zaman nfusu 9.000 olan Beyruta
yerlemilerdi. Cizvit ve Lazaristlerin ise zaten 200 yldan beri am,
Halep ve Lbnanda okullar bulunmaktayd. Bunlarn temel amalar
buradaki Hristiyanlar kendi dinlerine ekmek ve teolojik kltr zerine
younlamakt16 (Antonius tarihsiz: 35-36). Arap milliyetilik
hareketlerinin, zellikle Suriye eyaletinin bugn Lb-nan diye
bildiimiz blgesinde younlamasnn baz sebepleri vard. Bunlar,
blgedeki misyoner okullarnn Batl tarzda verdii eitim, Fran-sz
htillinin siyas fikirleri, Arap dili ve edebiyatn canlandrma
teeb-bsleri, burada matbaalarn kurulmasyla Arap gazetelerinin
yaynlanmas ve Lbnanl gmenlerin Amerikada bir mddet yaadktan sonra
geri dnerek orada edindii tecrbeleri blgeye tamak istemeleriydi. Bu
blgenin dier Arap blgelerinden fark Bat ile daha ok ve sk irtibat
halinde olmasnn yannda, coraf yaps dolaysyla Avrupa ile olan ticar
faaliyetlerin de byk lde buradan yrtlmesiydi. Lbnanda, Hristiyan
Araplar arasnda Trk aleyhtar fikirlerin gelimesinde bunlarn
kendilerini Mslman Trk idaresinde okyanusta bir ada gibi
hissetmele-rinin de etkisi byktr. Hristiyan Araplarn bu dncelerine
karlk Mslman Araplarn byk ounluu Osmanl idaresinden ayrlmak
niyetinde deillerdi (Zeine 1981: 39). Hristiyan Araplar arasnda
yaygnlaan milliyetiliin ilk yllarnda he-men bamszlk hareketine
soyunmam, nce eski Arap kltrnn canlandrlmas konusunda eilimler
olumutur. Bu konudaki nderler-den biri olan Nasf Yazc, zellikle
Amerikan misyon okullarnda oku-tulmak zere Arapa dilbilgisi, mantk,
hitabet ve vezin konularnda ki-taplar yazm, fakat bu eserler daha
geni kesimler tarafndan benimsen-mi ve lmnden (1871) sonra da Arap
dili retiminde temel eserler olmutur. Yazc, Osmanl idaresinden
kurtuluun ancak bu yolla olaca-na inandndan, eski Arap edebiyatnn
canlandrlmas gerektiini savunmu ve nemli bir kesimi de etkilemitir.
Yazc on iki ocuunu da ayn heyecan ve ideal dorultusunda
yetitirmitir. yle ki, Arap mill
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
180
kurtuluuna ilk ary ocuklarndan biri olan brahim Yazc yapmtr17
(Antonius tarihsiz: 46-47). Arap milliyetilik hareketlerinde bir
dier nemli Hristiyan Arap (Maru-ni) Butrus el-Bustani ise, ok iyi
eitim alm ve Arapadan baka diller de renmitir. Amerikallarla srekli
irtibat halinde olmu ve misyoner okullarnda dersler vermitir.18
Amerikan misyonu, Yazc ve Bustani ile ibirlii yaparak Ocak 1847de
Society of Arts and Sciences (Sanat ve Bilim Topluluu) kurmutur.
Topluluun yeleri ise, Eli Smith, Cornelius van Dyck ve birka
Amerikal idi. Bu topluluk iki yl iinde 50 ye daha kaydetmitir.
Topluluun yeleri arasnda Mslman ve Drzi-lerden kimse olmad gibi,
Suriye ve Arap dnyasnda da trnn ilk rneiydi. Society of Arts and
Sciences be sene faaliyet gstermi ve benzer baka cemiyetlerin
kurulmasna da rnek tekil etmitir. Mesel, bu cemiyetin kurulmasna n
ayak olan Amerikallar ilk taklit edenler Cizvitler olmu ve 1850de
Oriental Society (Dou Topluluu) kurulmu-tur. Bu da dieriyle ya ayn
zamanda ya da ksa bir mddet sonra ortadan kalkmtr (Antonius
tarihsiz: 51-52). Arap milliyetiliini savunan bir dier cemiyet ise
1857de kurulan el-Cemiyye el-lmiyye el-Suriye (Suriye lim Cemiyeti)
idi. Cemiyetin ye-leri tamamen Arap olmakla birlikte, Hristiyanlarn
yannda Mslman ve Drzilerden oluan 150 yesi vard. Cemiyetin bakanln
Drzi olan Amir Muhammed Arslan yapyordu. yeler arasnda etkili bir
Mslman aileden olan Hseyin Bayhum ve Hristiyan Bustaninin olu gibi
farkl simalar mevcuttu. 1860da Lbnanda kan olaylar19 faaliyetlerine
set vurmusa da, cemiyet ksa bir sre sonra tekrar faal hale gelmi ve
res-men tannmtr. Bundan sonra stanbul ve Kahiredeki yandalarn da
yelie dahil etmilerdir. Bylece, bu cemiyetin kurulmas rneinde de
grld gibi, blgede yzyllar boyu atmaya sebep olmu farkl inanlar, ayn
idealler erevesinde bir araya gelmitir. Bu cemiyetin kurulmas,
ortak milli uurun olumas yolunda grnteki ilk belirti olmu ve yeni
bir hareketin beikliini yapmtr (Antonius tarihsiz: 53). Nasf Yazcnn
olu brahim Yazc da bu cemiyetin yesi olmutur. Ya-zc tm Araplarn bir
araya gelerek Trk idaresinden kurtulmalar ynnde ar yapmtr. Yazd
iirlerde Arap milletinin baarlarn, edebiyatnn parltlarn ve
gemiinden ilham almas durumunda gelecekte elde edebi-lecei baarlar
vurgulamtr. Bu iirler Arap milliyetiliinin geliim evresini
beslemede nemli rol oynamtr (Antonius tarihsiz: 54).
-
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
181
II. Abdlhamid Dneminde Arap Milliyetilii II. Abdlhamidin en byk
endielerinden biri alternatif bir Arap hilafe-tinin oluturulmas
idi. Dolaysyla, kendisi Araplar yksek asker ve idar mevkilere
getirerek ve nihayet Pan-slamist politikasyla Araplar kazanmaya
almtr. II. Abdlhamid idaresinde, padiahn kontrol sayesinde Araplar
arasnda milliyetilik uuru ok yava bir gelime gs-termitir.20 Nitekim
1877-78 meclisinde Arap mebuslar birletiren ve onlar dierlerinden
ayran ak seik bir ortak kar ya da belli bir Arap gr olmamtr. Arap
mebuslar kendilerini imparatorluun temsilcile-ri olarak alglam ve
dorudan doruya seildikleri blgeyle ilgilenmi-lerdir (Kayal 1998:
31). Daha nce de belirtildii gibi Mslman Arap entelekteller, ayrlp
ba-msz bir devlet kurmann peinde komaktan ziyade, Osmanl Devletini
hem din hem de siyas ynden glendirecek reformlarn yaplmasn
hedeflemilerdir.21 Bunlarn nde gelenleri, eyh Muhammed Abduh,
Muhammed Raid Rza ve Abdurrahman el-Kevakibi ve Arap olmamasna
ramen sz konusu tartmaya cidd katklar olan Cemaleddin Afgani idi.
Bunlardan Cemaleddin Afgani, cidd bir ekilde eitilerek ve slm a-n
gereklerine uygun hale getirerek, Mslmanlarn serbest ve gelimeye
msait milletler haline getirilmesi gerektiini ileri srmtr. Bu amala
Mslman lkeleri, ayn slmn altn yllarnda olduu gibi, yabanc
hakimiyetinden kurtarmak ve Mslmanlar arasnda evrensel olarak
ka-bul grm bir halifenin idaresi altnda birletirmek istemitir22
(Antonius tarihsiz: 69; Hourani 1984: 115; Zeine 1989: 130; Lapidus
1989: 620-621). Arap entelektelleri arasnda bir yandan bu tr
gelimeler yaanr-ken, dier taraftan okuma yazma bilmeyenler, kyller
ve fakirlerin bir ou bu gelimelerden habersiz veya etkilenmeden
hayatlarn srdr-mlerdir (Zeine 1981: 58). Yani bu tr akmlar ve
gelimeler ancak be-lirli evrelerde etkili olmu ve tartlmtr. II.
Abdlhamidin idaresinde ynetimi eletiren ve hilafet makam iin
alternatif tekliflerde bulunanlardan biri Abdurrahman el-Kevakibi
olmu-tur. dare aleyhinde konutuu iin tutuklanan el-Kevakibi 1898de
ser-best kaldktan sonra Msra gitmitir. El-Kevakibi, slma ve
yaylmas-na gsterdikleri hizmetten dolay Arap rknn stn olduunu
savunmu ve hilafetin Kurey soyundan birine verilmesi gerektiini
ileri srmtr (Antonius tarihsiz: 98). Bir dier nemli sima olan eyh
Muhammed Abduha gre slamn has-talna tek are Bat medeniyetinin reddi
ve saf slama dnlmesiydi.
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
182
Yaplmas gereken ey, esas ile teferruatn ayrt edilmesi, sonra da
esasn muhafaza edilerek yaanan tarih srete slama eklenen harici
unsurla-rn karlmasyd. Bu anlamda Mslmanlarn yaadklar problemler
siyas deil, din idi (Lapidus 1989: 621). Ayrca misyoner okullarna
Mslmanlarn gitmesine kesinlikle kar kmtr. Ona gre misyonerler
yabanc eytanlard ve syledikleri de eytann slklaryd (Dawn 1973:
134). Abduhun hedeflerinden biri de slamn modern dnce ile
uzla-trlmas idi. Bu abas dorultusunda modern Avrupa dncesine ait
baz fikirleri geleneksel slam terimleri ile izaha ve eletirmeye
alm-tr. Mesel, maslahat menfaate (utility), uray parlamenter
demokrasiye, icmay kamuoyuna (public opinion), slamn kendisini ise
medeniyetle eletirerek Bat dncesiyle bir uzlama salamay
hedeflemitir (Hourani 1984: 144). Milliyeti Arap hareketlerinin
organizeli olarak yaylmasnn ilk teebb-s 1875e kadar geri
gtrlebilir. Bu ylda, Suriye Protestan Kolejinde eitim grm be gen
Beyrutta gizli bir dernek kurmulardr. Dernek yelerinin hepsi
Hristiyan idi, fakat bunlar hareketlerinin baarya ulaa-bilmesi iin
Mslman ve Drzilerin de kendilerine katlmalarnn gerek-liliinin
farkndaydlar. Dolaysyla aralarna Mslman ve Drzilerin de katlmn
saladktan 3-4 yl sonra yollara ilnlar asarak aktan propa-ganda
yapmaya balamlardr. Astklar ilnlarda Trk idaresinin kt ynleri
vurgulanm ve Arap toplumunun ayaklanarak bu durumdan kur-tulmas
ynnde telkinlerde bulunulmutur23 (Dawn 1973: 79-80; Zeine 1989:
132). 1883de Osmanl idaresinin sk takibinden dolay bu derne-in
mensuplar mevcut evrak yakarak o srada Msra yerlemi bulunan ngiliz
idarecilerinin himayesine snmlardr (Tu 1969: 260). Burada unu da
belirtmek gerekir ki, Arap Hristiyanlar arasndaki baz lml yazar ve
liderler, Osmanl idar sisteminin ileyiinden holanmasalar hatta
nefret etseler dahi, Osmanl Devletinin ykldn grmek istemiyorlard.24
Hristiyan Araplardan ve Arap milliyetiliinin ateli savunucularndan
Necip Azuri ise 1904 ylnda Pariste bir dernek kurmutur: Ligue de la
Patrie Arabe. Bu dernein amac Suriye ve Irakn Trk hakimiyetinden
kurtarlmas ve bu ama dorultusunda Araplar ayaklanmaya tevik et-mek
idi. Azuri, baz Fransz yazarlarn da desteiyle Nisan 1907de
lIndependence Arabe adl bir dergi karmtr. Fakat Temmuz 1908de II.
Merutiyet iln edilince yayn durmutur. Bu dergi yabanc bir lke ve
yabanc bir dilde yayn yapt iin milliyetilik hareketinin
merkezin-
-
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
183
de yer alamamtr (Antonius tarihsiz: 98-99). Azuri yaynlarnda
Trkle-rin, Araplarn geri kalmasnn tek sebebi olduunu ileri srmtr.
Ona gre, eer Trk idaresine girilmeseydi Araplar dnyann medeni
toplu-luklar arasndaki yerlerini alacaklard. Ayrca Araplar her
alanda Trk-lerden daha iyi idi. Hatta asker olarak da Trklerden
daha iyilerdi ve bundan dolay Trkler zaferlerini Arap askerlere
borlu idi. Azuriye gre, Osmanl Devletinde gerekli reformlar yaplsa
ve Araplara daha iyi artlar salansa onlar devlete sadk kalacaklard,
ancak Abdlhamidin reform yapmaya hi niyeti olmad gibi, Jn Trklerin
de iktidara gelme anslar yoktu. Dolaysyla ona gre Arap bamszl tek k
yolu olarak grnmekteydi25 (Hourani 1984: 278-279). Bu dnemde
Araplar arasnda Trk aleyhtar hareketlerin yava gelimesi iki nedene
balanabilir. Birincisi, Avrupa kkenli milliyetilik fikirlerinin
szkonusu blgelere cidd anlamda ilememi olmas, ikincisi ise, II.
Abdlhamidin devletin elinde kalan blmn bir arada tutmak iin uygulad
baarl ve kurnazca yntemlerdir. Bu yntemlerin banda Mslmanlarn din
inanlarndan yararlanmak ve ajanlar vastasyla btn siyas
faaliyetlerden haberdar olmak geliyordu. II. Abdlhamid
imparatorluun Mslman nfusunu bir arada tutabilmek amacyla
hali-felik messesesini, dolaysyla slm Birlii fikrini de etkili
olarak kul-lanmak istemitir26 (Mansfield 1975: 30). II. Abdlhamid
idaresinde Hristiyan Araplar, hkmranlk talep etmeyen her trl siyas
etkinlik ve akm olarak adlandrlabilecek, Arapl27 tevik etmekten ok
Jn Trk hareketi olarak bilinen liberal hareketin canlandrlmasna
katkda bulunmulardr. Ayrca Arap siyas rgtleri XIX. yzyln sonuna
kadar, temelde Suriyenin Osmanl mparatorluu iindeki birliini tercih
etmilerdir (Kayal 1998: 57).
II. Merutiyet Sonras Arap Milliyetilii II. Abdlhamidin 1909da
tahttan indirilmesinden sonra Arap milliyeti-lik hareketleri ok hzl
ve etkili bir seyir takip etmeye balamtr. 1908-1918 yllar arasnda
Araplar Osmanl hkmetinden srekli reform talep-lerinde bulunmulardr.
stedikleri reformlarn temel hedefi Osmanl s-nrlar dahilinde kendi
eyaletlerine otonomi verilmesi olmutur. ttihat-larn bu talebe
olumlu cevap veremeyii Araplarn bamszlk iin itah-larn kabartmaktan
baka bir ie yaramamtr (Harari 1962: 106). ttihatlar ve Araplar
arasnda henz fikir atmasnn olmad dnem-de, 1908 ylnda el-kha
el-Arabi el-Osmani (Osmanl-Arap Kardelii)
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
184
adl bir cemiyet kurulmutur. Bu cemiyetin temel amac mevcut
anayasa-y korumak, Osmanl tebaas tm milletlerin padiaha sadakatini
sala-mak, Arap eyaletlerinin refah seviyesini dierleriyle ayn
seviyeye getir-mek, Arap dilinde eitimi yaygnlatrmak ve Arap
geleneklerinin yayl-mas ve muhafazasn salamakt (Antonius tarihsiz:
102; Tibi 1997: 108). II. Merutiyetten sonraki dnemde Araplarla
ilikilerin iyilemesi-ne etki eden iki gelime daha olmutur: Haclarn
Mekkeye ulamna byk kolaylk salayacak olan Hicaz demiryolu resmen
hizmete al-m28 ve II. Abdlhamidin stanbula ararak burada ikamet
etmesini istedii erif Hseyin ibn Ali Mekke erifi olarak tayin
edilmitir.29 II. Merutiyetin ilnndan sonra Araplar ve Trkler
arasndaki ilk sarsn-t merut meclisin oluturulmas iin yaplan
seimlerde yaanmtr. Araplar seim artlarn Trklerin kendi lehlerine
dzenlediklerini iddia etmilerdir. nk yaplan seimler sonucunda Aralk
1908de alan meclisteki 288 sandalyenin 147sini Trkler, 60n da
Araplar almlard (Ahmad 1986: 255). Padiah tarafndan atanan 40
kiilik mecliste (Heyet-i yan veya Meclis-i yan) ise 3 Arap vard30
(Antonius tarihsiz: 104). Bunun yannda, Araplarn merut rejimin
faydalarn umduklar gibi ksa srede grememeleri, ttihatlar ile
Araplar arasnda hasmane duygularn gelimesine sebep olmutur. Mesel,
ttihatlarn yaptklar reformlarn vazgeilmez art olan merkezi
otoritenin mmkn olan en geni alana ulatrlmas prensibi ve bunun
tamamlayc unsuru olan devletin dili Trkenin kamu hayatnn her
alannda kullanlmas hedefi, Araplarla gittike siyasleen bir
anlamazla sebep olmutur. Ancak, Trke kul-lanma zorunluluu stanbul
ile Araplar arasnda nemli ve hassas bir konu olarak ortaya kmsa da,
Arap siyaseti temelde imparatorluktaki genel eilimlere uymaya devam
etmitir31 (Kayal 1998: 88-90). Balkan-lardaki hareketlenmeler ve
Araplar arasndaki huzursuzluklar sebebiyle ttihatlarn devleti
kurtarmak amacyla Pan-slamizmden Pan-Turanizme gei yapmalar32 ve
bunun yannda sk bir merkeziyeti politika izlemeye balamas sonucu
Araplar arasnda bir reaksiyon olu-mutur33 (Lewis 1968: 174). Bu
reaksiyonun temel sebebinin genelde Trkletirme politikas olduu
ileri srlmtr.34 Araplar Trkletirmeye gsterdii tepkileri, neredeyse
her sahada kl-trlerinin bombardmanna maruz kaldklar Franszlara,
dier bir deyile Franszlamaya da gstermilerdir. 1908 ylnda Beyrutta
yaynlanan La Question Sociale et Scolaire en Syrie adl anonim bir
brorde, Arap-larn Franszlar sevdikleri, ancak bu sevginin
kendilerini kaybettirecek
-
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
185
kadar ileri gidemeyecei ifade edilmitir. Ayrca, Fransz kltrne
kendi ihtiyalarna cevap verdii iin itibar ettikleri, ancak bunun
hibir zaman kendi kltrlerini unutmaya terk edecekleri anlamna
gelmeyecei vurgu-lanmtr (Kohn 1928: 216). ttihatlarn
merkeziletirmeci yaklamlarna reaksiyoner tavrn bir neti-cesi olarak
Arap liderleri ve milliyetilik adna yaplan faaliyetlerin bir ksm
yeraltna inmi ve almalar yrtebilmek amacyla drt dernek kurulmutur.
Bunlardan ikisi faaliyetlerini aktan yrtrken, dier iki dernek
almalarn gizlilik iinde srdrmtr. Aktan faaliyet gsteren
derneklerden ilki al-Muntada al-Adabi (Edebi-yat Kulb), 1909 ylnda
stanbulda kurulmutur. Dernein amac, s-tanbulda oturan veya buraya
gelen Araplar iin bir buluma merkezi oluturulmas idi. Hedef siyas
olmad mddete ttihatlar bu dernee msamaha gstermilerdir. Dernek Arap
milliyetilik hareketine yeni bir boyut kazandrmasndan ziyade
yaylmasn salamtr. Suriye ve Irakta birok ubesi almtr35 (Antonius
tarihsiz: 108; Zeine 1989: 134). Dier aktan faaliyet gsteren dernek
ise, 1912de Kahirede kurulan Hizb el-Lamerkeziyye el-dariyye
el-Osman (Osmanl Adem-i Merkeziyyet daresi) olmutur. Bu dernein iki
amac vard: Birincisi, Osmanl idarecilerine devletin adem-i merkez
bir idareye ihtiyac oldu-unu anlatmak, ikincisi ise, Araplarn bu
konudaki desteini almak zere harekete gemekti. Dernek yeleri bir yl
iinde iyi organize olmular ve milliyeti Arap duygularnn en yetkin
organ durumuna gelmilerdir.36 Gizli rgtlerden ilki el-Kahtaniyye
idi ve amac Osmanl Devletini A-vusturya-Macaristan rneindeki gibi
ikili bir monari haline getirmekti. Buna gre, Arap eyaletleri kendi
idaresine ve meclisine sahip bir krallk olacakt. Btn messeselerin
dili Arapa olacakt. Osmanl padiah ise Trk tahtnn sahibi olduu gibi,
Arap tahtnn da sahibi olacakt. Bu cemiyetin ortaya k ve Arap
milliyetilii adna ilk faaliyeti, Osmanl ordusundaki Arap subaylarn
davalar adna kazanmaya almaya ba-lamalaryla olmutur. Cemiyet, her
ne kadar yelerini seme konusunda titizlik gstermise de, yelerden
birinin ihanet ederek faaliyetlerinin aa kmasna sebep olmasyla
almalar atl hale gelmi, fakat dal-mamtr37 (Antonius tarihsiz:
110-111). Dier gizli dernek ise, 1911 ylnda Pariste kurulan
Cemiyyet el-Arabiyye el-Fetat (Gen Arap Cemiyeti)dir. Bu dernein
amac Arap eyaletlerine bamszlklarn kazandrarak Trklerin veya dier
yabanc glerin haki-
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
186
miyetinden kurtarmakt. Dernek Paristeki Arap renciler tarafndan
ku-rulduundan merkezi ilk iki yl Paris olmu, bu renciler mezun
olunca 1913de Beyruta, bir yl sonra da ama tanmtr. Cemiyetin
gizlilii Osmanl idaresinin sonuna dek muhafaza edilebilmitir.38
1911 ylnda ttihatlar d politikada umduklarndan daha etkili olduu-nu
anladklar Pan-slamist siyaseti benimsemilerdir. Fakat Mslman Arap
liderler iki sebepten dolay ttihatlara Pan-slamist politikada
g-venmemekteydiler. Birincisi, onlara gre ttihatlarn istisnasz
hepsi farmasondular ve bu anlamda bir din birlik siyaseti
masonlukla eli-mekteydi,39 ikincisi ise Selnik Yahudileri ttihat ve
Terakkinin ayrlmaz bir paras idi.40 Sadece bu sebepten olmasa bile,
ttihatlarn slamc politikalarnn ie yaramad u rnekten de belli
olmaktadr: ngilizler, gerektiinde Cezireyi (Mezopotamya) igal
etmeleri durumunda yerel halkn bu igale kar tavrn renmek amacyla
1912de blgede yaptr-dklar aratrmalarn neticesinde Yukar
Mezopotamyadaki kabile eyh-lerinin ngiliz igalini desteklemeyi
vadettiklerini renmilerdir.41 Her eye ramen ttihatlarn lkeyi bir
arada tutmaya abaladklar, ancak kimsenin beklemedii tarzda
imparatorluun can damarlarndan olan Balkan topraklarn kaybettii bir
dnemde, 21 Haziran 1913te Pariste kabaca yars Mslman, dier yars da
Hristiyan olan bir Arap Kongresi toplanmtr.42 Bu kongrede de ayrlk
tavrdan ziyade yine birlikte yaamann formllerini arayan uzlamac bir
tavr sergilenmitir. Burada yaplan tartmalara gre lml Arap
milliyetileri kesinlikle ta-vrlarn Batllamadan yana koymulardr. Bu
toplantda, modern medeniyete dahil olmak iin imparatorluu reforme
etmek istediklerini ve bu konuda Avrupann yardmn beklediklerini iln
etmilerdir (Hourani 1984: 283). Ayrca bu toplantda aldklar kararlar
ve Osmanl Devle-tinde yaplmasn istedikleri reformlar Paristeki
Osmanl bykelisine de sunmulardr. Buna gre Osmanl Devletinde kkl ve
acil reformlar yaplmal, Arapa Suriye ve Arap vilyetlerinde resm dil
olarak tannma-l ve askerlik hizmeti Suriye ve Arap vilyetlerinde
zaruri durum olma-dka blgesel olmalyd (Krkolu 1982: 37-38). Ancak
Osmanl idaresini elinde bulunduranlar bu tr reformlar yapmaktan
ziyade kaybe-dilen topraklarn nasl geri alnacann hesaplarn
yapmaktaydlar. Nite-kim Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana giri
ekli bunun en bariz delilini tekil etmektedir.
-
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
187
I. Dnya Sava Srasnda Arap Milliyetilii ve Ayaklanma 1914de
Araplar arasnda slamclk hl hkim bir grt ve birok Mslman Arap,
Osmanl Devletinin devamndan yanayd. Fakat sava yllarnn basks ve
zellikle ngilizlerin faaliyetleriyle ayrlk Arap hareketlerinde de
hzl bir gelime olmutur. ngilizler, 1916 ylnda ba-mszlk ve her trl
malzeme yardm vaadiyle Hicazda bir ayaklanma organize etmiler ve
Hicaz Araplarnn sava srasnda Suriyenin igal edilmesine yardm
etmelerini salamlardr (Lewis 1968: 174). Osmanl hkmeti, Almanya
yannda savaa girince ngiltere, Osmanl Devletinin Asya topraklarnn,
savan gidiat ile ilgili ok nemli stra-tejik nemi olduuna kanaat
getirmitir. ngiltere, savata Osmanllarn stesinden gelebilmek iin
Osmanl Devletinin gayrimemnun tebaas olarak grlen Araplara
ynelmitir. Osmanl Devleti savaa girince baz Araplar Osmanl
Devletinin keceini ve bylece kendilerine bamsz-lk iin frsat
doacandan sevin gsterileri yapmtr. Bu srada Arap-larn byk ounluunun
halife padiah sadakatle desteklemelerine ramen baz Arap liderler,
inkraza srklenen Osmanl Devletini terk etmeyi ve gerekirse bamszlk
yolunda yabanc yardmna bavurmay zaruri bir durum olarak grmlerdir.
Daha sonraki gelimeler de Fransa ve ngilterenin zaten byle bir an
kollamakta olduunu gstermektedir. nk Franszlar ve ngilizler,
zellikle Mekke Emiri erif Hseyin gibi, bamszlk peinde olan Arap
liderlerinden ve baz Araplarn ikayetle-rinden haberdardlar ve bu
ikayetlerden faydalanmak iin uygun bir frsat bekliyorlard43 (Zeine
1981: 99-100). ngiltere asndan Araplar Osmanl Devletine kar isyana
itmek iin artlar ok msait iken yine de ilk teebbse geen ngiltere
olmamtr. I. Dnya Savann arifesinde Osmanl Meclisinde mebus olan
Mekke Emiri erif Hseyin, olu Abdullah, 5 ubat 1914de Kahirede
ngiliz Yksek Komiseri Lord Kitchenere gndererek Osmanl Devleti ile
her-hangi bir ak atmada kendilerine destek olunup olunmayaca
konu-sunda ngilterenin grn sormutur44 (Krkolu 1982: 75; Yerasimos
1994: 134-136). ngilizler balangta bu teebbse kar her-hangi bir
taahhtte bulunmamlardr. Hatta, stanbuldaki ngiliz yetkili-leri Bab-
linin Hicaz ve Suriyede Arap entrikasndan srekli phe ettii iin bu
tarz grmelerden huzursuzluk duyduunu Msrdaki ngiliz makamlarna
bildirmilerdir (Storrs 1939: 129; Krkolu 1982: 76). Bundan dolay,
Msrdaki ngiliz yetkilileri Dost bir devlete kar kullanlmak zere
silah veremeyeceklerini, Hicaz Araplarnn ngilte-
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
188
reden cesaret grmeyi beklememeleri gerektiini ve ngilterenin
Arabis-tandaki tek karnn Hindistanl haclarn emniyet ve rahat
olduunu syleyerek Abdullaha ret cevab vermilerdir (Storrs 1939:
129, 1. dip-not; Krkolu 1982: 76). ngilizler, erif Hseyinin
teklifini reddetmelerine ramen Almanlarn Osmanl Devletini savaa
girmeye zorlamas ihtimaline kar tedbir al-maktan da geri
durmuyorlard. Bundan dolay 24 Eyll 1914de Lord Kitchener erif
Abdullaha bir temsilci gnderilerek Hicaz Araplarnn, Osmanl
Devletinin Almanyann yannda savaa girmesi durumunda kendilerinin
yannda m, karsnda m olacaklarnn sorulmasn istemi-tir (Storrs 1939:
156). ngilizlerin bundaki amac sava srasnda kendileri iin hayati
neme sahip Msrn dousunu gvence altna almak iin Hicaz Araplarnn deve
kervanlarndan faydalanmak idi. nk lle evrili Msrda en etkili
vastalar develerdi (Storrs 1939: 155). ngilizler umduklar Arap
desteini salamak iin bir sre daha beklemek durumunda kalmlardr.
Ancak ngilterenin endiesi gerekleip Os-manl Devleti ngiltereye kar
savaa girince, ngilizler de daha nceki grmelerde gndeme gelmi olan
Araplarn ayaklanmasn destekleme konusunu erif Hseyinle tekrar
grmeye balamlardr.45 Birinci Dnya Sava srasnda Arap isyan ve onu
etkileyen faktrler konusunda Cemal Paann Suriye valilii hep
tartlagelmitir. Cemal Paa Aralk 1914de hem 4. Ordu komutan hem de
Suriye valisi olarak tayin edilmitir. Cemal Paa Suriyeye ulatktan
sonra bu savan s-lmn ve en byk Mslman devleti Osmanl Devletinin
savunmas iin bir cihat olduunu vurgulam ve yumuak ballk ve msamaha
ile Araplar kazanmaya almtr. Cemal Paann ubat 1915de Svey kanalna
dzenledii saldr baarsz olunca, Suriyeye dndkten sonra Arap
liderlerini lkelerini yabanclara satmakla sulayarak bunlara kar ok
kat bir politika izlemeye balam, hatta baz Arap liderlerini isyana
engel olmas midiyle idam ettirmitir46 (Zeine 1981: 101-102; Gogoi
Abdulgahfour 1994: 100; Harari 1962: 107). Dnya Savann devam ettii
srada erif Hseyin ve Sir MacMahonun yazmalar sonunda Araplar
Mekkede 10 Haziran 1916da erif Hse-yin liderliinde ve ngilterenin
asker ve mal desteiyle ayaklanmlar-dr.47 erif Hseyinin isyan
zellikle byle bir eye taraftar olmayan Msrl entelekteller arasnda
huzursuzlukla kark aknlk olutur-mutur. Bunun Trklerin itibarn
sarsmak iin ngilizler tarafndan ortaya
-
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
189
atlm bir aldatmaca olduunu ileri srmlerdir (Storrs 1939: 177).
Ay-rca unu da belirtmek gerekir ki, tm Araplar ve Arap liderler
bamsz-lk durumunda erif Hseyin tarafndan idare edilmek
istemiyorlard. Bundan dolay isyan srasnda farkl fikirlere sahip
grup ortaya km-t: Bunlardan ilki Suriyelileri temsil edenlerdi ve
temel hedefleri Fransz-lar Suriyeye sokmamakt. kinci grup erif
Hseyinin grubuydu ve bu grupla ngilizler, hem dnyev hem de manev
otoriteyi bnyesinde bu-lunduracak bir Arap krall oluturmann
grmelerini yapyorlard. nc grup ise, Irak grubu idi ve bamsz bir
hkmet oluturarak ngilizlerden kurtulmak istiyorlard (Zeine 1981:
105-106). Araplara verilen bamszlk szlerine ramen sava srasnda 2
Kasm 1917de Balfour Deklrasyonunun yaynlanmas Araplar zerinde souk
du etkisi yapmtr (Yerasimos 1994: 152; Mejcher 1991: 443). Bunun
yannda 1917deki devrimle Rusyadaki idareyi ele geiren Boleviklerin,
Balfour Deklarasyonundan birka gn sonra, gizli Sykes-Picot
Anlama-sn aklamalar erif Hseyin ve dier Arap liderler arasnda daha
id-detli bir ok etkisi oluturmutur. nk onlar ngiltere ve onun
mttefiki Fransaya ar derecede gveniyorlar ve bamszlklarn elde
edecekle-rine inanyorlard. Bundan dolay her iki gelime de Araplar
tarafndan kendilerine ihanet olarak deerlendirilmitir (Harari 1962:
108). Nitekim Balfour Deklarasyonu ile Yahudilere bir ulusal yurt
balanacann anlalmasyla Filistin Meclisleri Yksek Komitesi, Kudsteki
ABD temsilcisine unlar yazmtr: Zayf Arap milletinin paralanmas iin
alan en byk dman san-lan Trkiye, bizi bu yava lme mahkm edecek
kadar zalimlememiti. O halde, Yakndoudaki zaferlerine Araplarn yapm
olduu katky kabul eden dostumuz Mttefikler, nasl olur da byle bir
cezaya mahkm edilmemize gz yumarlar? Eer Trkiyeye kar ba
kaldrdysak, bu sadece haklarmz ne sr-mek iindi, ve ittifakmzn
lkemizi bleceini ve ardndan da smrge-letireceini nceden
grebilseydik, Trklere kar husumetimizi ilan etmezdik.48 Bundan
sonraki aama ise, savan tilaf Devletleri tarafndan kazanlma-syla,
gizli Sykes-Picot Anlamasnn Mays 1920de San Remo Konfe-ransnda
onaylanarak drt baml Arap devletinin oluturulmas olmu-tur.
Milletler Cemiyetinde de onaylanmasnn ardndan, oluturulan uydu
devletlerden Lbnan ve Suriye Fransann, Irak ve Filistinde
ngilte-
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
190
renin manda ynetimine braklmtr. 1922de ise, Filistin
topraklarn-dan bir beinci devlet, rdn oluturulmutur (Lapidus 1989:
643).
Deerlendirme Osmanl Devletinin XVIII. yzyldan itibaren Avrupal
gler karsnda srekli asker malubiyetler alarak iyice gerilemesiyle,
bu devletler kendi karlar asndan ok nem verdikleri Ortadou ve
Yakndouya eitli yollarla szmaya almlardr. Bu szma faaliyetleri
gerek ticar, gerekse eitim ve misyonerlik faaliyetleriyle
gereklemitir. Misyonerlik faaliyetleri paralelinde alan okullarda
eitilen Hristiyan Araplar, Avrupada Fransz htilli ile yaylan zgrlk
ve milliyeti fikirlerin etkisiyle Trk idaresinden ayrlmak iin eitli
cemiyetler kura-rak mcadeleye girimilerdir. Bu esnada Mslman
Araplar ise, Trk idaresinden kurtulmak yerine, idar sistemin ve din
dncenin slah ve yeniden yaplandrlmas ynnde faaliyetler
gstermilerdir. ttihatlarn devleti merkezletirerek kurtarma hedefi
Araplar arasnda Trklk politikas olarak alglanm ve bu dneme kadar
birlikte imparatorluu kurtarmak iin zmler arayan Mslman Arap aydn
ve liderleri arasnda, bundan sonra nisb olarak ayrlk hareket ve
dnce-lerin artt grlmtr. Bu arada bandan beri yabanc lkelerden
ba-mszlk iin destek arayan Mekke Emiri erif Hseyin de arad frsat
Birinci Dnya Sava srasnda bulmutur. Sava srasnda bamszlk iin asker
ve madd yardm karlnda ngi-lizlerle bir olup erif Hseyin liderliinde
ayaklanan Araplar, ok geme-den Balfour Deklarasyonu ve gizli
Sykes-Picot Anlamasnn aa kma-syla kandrldklarn anlamlardr. Fakat
geri dn olmayan bu aama-dan sonra Araplar, savatan galip kan Fransz
ve ngilizlerin manda sis-teminde bir sre yaamak zorunda kalmlardr.
Smrgeci glerin 1940lardan itibaren smrgelerini tasfiye srecini
balatmalaryla, Araplar da ancak bu dnemde mandac lkelerin igal
ettikleri yerlerdeki karlarn salamlatrmalar sonrasnda, bamszlklarn
elde etmilerdir.
Kaynaka AHMAD, Feroz (1986), ttihat ve Terakki 1908-1914, Kaynak
Yaynlar, stanbul. ANDERSON, Benedict (1995), Hayali Cemaatler.
Milliyetiliin Kkenleri ve
Yaylmas, ev. skender Savar, Metis Yaynlar, stanbul. ANTONIUS,
George (tarihsiz), The Arab Awakening, The Story of the Arab
National Movement, Khayats, Beirut.
-
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
191
BARBIR, Karl K. (2000), Bellek, Miras ve Tarih: Arap Dnyasnda
Osmanl Miras, mparatorluk Miras. Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl
Damgas, (Ed.) L. Carl Brown, letiim Yaynlar, stanbul, s.
144-163.
Cemal (Paa) (1959), Hatralar. ttihat-Terakki ve Birinci Dnya
Harbi, haz. Behet Cemal, Selek Yaynlar.
DAWN, C. Ernest (1973), From Ottomanism to Arabism, Essays on
the Origins of Arab Nationalism, University of Illinois Press,
Urbana.
GELLNER, Ernest (1992), Uluslar ve Ulusculuk, ev. Bra Ersanl
Behar Gnay Gksu zdoan, nsan Yaynlar, stanbul.
GOGOI, Aparajita - Gazi Ibdewi Abdulghafour (1994), Arab
Nationalism, Birth, Evolution and the Present Dilemma, Lancers
Books, New Delhi.
HARARI, Maurice (1962), Government and the Politics of the
Middle East, Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs.
HOURANI, Albert (1984), Arabic Thought in the Liberal Age,
1798-1939, Cambridge University Press, Cambridge.
KARMI, Orhan (1991), Arb, Diyanet slm Ansiklopedisi (DA), c.
III, stanbul, s. 242.
KAYALI, Hasan (1998), Jn Trkler ve Araplar. Osmanl
mparatorluunda Osmanlclk, Erken Arap Milliyetilii ve slamclk
(1908-1918), ev. Trkan Yney, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul.
KOHN, Hans (1928), Geschichte der Nationale Bewegung im Orient,
Kurt Vowinckel Verlag, Berlin.
KRKOLU, mer (1982), Osmanl Devletine Kar Arap Bamszlk Hareketi,
1908-1918, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Ya-ynlar,
Ankara.
LAPIDUS, Ira M. (1989), A History of Islamic Societies, [slm
Toplumlar Tarihi, ev. Yasin Aktay, stanbul: letiim, 2002],
Cambridge University Press, Cambridge.
LEWIS, Bernard (1968), The Arabs in History,[Tarihte Araplar,
stanbul: stan-bul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, 1979],
Hutchinson and Co. Ltd., London.
MANSFIELD, Peter (1975), Osmanl Sonras Trkiye ve Arap Dnyas, ev.
Nuran lken, Sander Yaynlar, stanbul.
MEJCHER, Helmut (1991), Der arabische Osten im zwanzigsten
Jahrhundert, 1914-1985, Ulrich Haarman (Ed.), Geschichte der
arabischen Welt, Verlag C. H. Beck, Mnchen, s. 432-501.
OCHSENWALD, William (2000), Modern Ortadouda slm ve Osmanl
Miras, mparatorluk Miras. Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas,
(Ed.) L. Carl Brown, letiim Yaynlar, stanbul, s. 384-411.
ZYKSEL, Murat (1988), Osmanl-Alman likilerinin Geliim Srecinde
Anadolu ve Badat Demiryollar, Arba Yaynlar, stanbul.
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
192
SCHLCH, Alexander (1991), Der arabische Osten im neunzehnten
Jahrhundert, 1800-1914, Ulrich Haarman (Ed.), Geschichte der
arabischen Welt, Verlag C. H. Beck, Mnchen, s. 364-431.
STORRS, Ronald (1939), Orientations, Readers Union Ltd., London.
TIBI, Bassam (1997), Arab Nationalism. Between Islam and the
Nation-State
[Arap Milliyetilii, ev. Takn Temiz, stanbul: Yneli Yaynlar,
1998], St. Martins Press, Inc., New York.
TU, Salih (1969), slam lkelerinde Anayasa Hareketleri, XIX. ve
XX. Asrlar, rfan Yaynlar, stanbul.
YERASIMOS, Stefanos (1994), Milliyetler ve Snrlar, Balkanlar,
Kafkasya ve Ortadou, letiim Yaynlar, stanbul.
ZEINE, Zeine N. (1981), Arab Turkish Relations and The Emergence
of Arab Nationalism, Greenwood Press, Westport.
ZEINE, Zeine N. (1989), Arap Milliyetilii, ev. Kemal Kahraman,
Cambridge slam Tarihi, Hikmet Yaynlar, stanbul.
-
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
193
Aklamalar 1 Nasl her halkn bir halk olarak dili varsa, mill kltr
de vardr. 2 Amerika ktasndaki milliyeti hareketler daha ziyade
smrge idaresinden kur-
tulmak amacyla zulme ve klelie kar kan ayaklanmalardr. Bkz.
Anderson (1995: 61-67).
3 Barbir (2000: 146), bu artlarn anlalmas iin esas bilinmesi
gereken dnemin kabaca 1600-1800l yllara tekabl eden zaman dilimi
olduunu, ancak bu d-neme ilikin bilgilerin snrl olduunu ifade
etmektedir.
4 Arap milliyetiliinin ilk k noktas Lbnandr. Bu aslnda hi de
artc deildir, nk Lbnandaki modernizasyon ve yeni siyas uyann olumas
tamamen Avrupann siyas, ticar ve eitim alanndaki nfuzundan
etkilenmitir (Lapidus 2002: 638). Lbnandaki Avrupa etkisi hakknda
ayrca bkz. Tibi (1997: 95-96).
5 Beyruttaki Amerikan kolejinin eitim dili Arapa idi ve modern
bilimler reti-liyordu. Bu okul sayesinde Amerikan demokrasi gelenei
blgeye aktarlm, e-itim dilinin Arapa olmasyla da modern bilimler
ilk defa bu dilde okutulmutur (Kohn 1928: 214).
6 Karm (1991: 242), Arap kelimesinin izahn yaparken unlar
sylemektedir: Arab kelimesi bir rkn ismi olmakla beraber bu rkn ky
ve ehirlerde yaa-yanlarna arab, lde (bdiye) yaayanlarna ise arb
(bedev) denir.
7 Bu dnemde Suriye idar birimine gnmzde mstakil bamsz lkeler
olan Lbnan, srail ve rdn dahildi.
8 ngiliz, Fransz ve Amerikallarn yannda Ruslar da blgede
misyoner okullar amtr. Fransz ve Rus misyoner okullar kendi
lkelerinin destei ve lkeleri-nin plan ve karlar dorultusunda
alrken, ngiliz ve Amerikan misyoner o-kullar siyas amalarla
faaliyet gstermemitir (Bu konu hakknda bkz. Zeine (1981: 43). [Tibi
(1997: 100) ise, Amerikan ve Rus misyoner okullarnn siyas bir
hedefi olmadn, ancak Franszlarn tamamen kolonyal hedeflerle hareket
ettiklerini sylemektedir. Buna ramen, ilk Arap milliyetilerinin
Fransz okulla-rndan deil, Amerikan okullarndan ktn, bunun sebebi
olarak da Amerikan okullarnda Arap kltr ve Arap dilinin zerinde
durulmasn gstermektedir. nk Amerikallar Protestand ve Protestanlkta
ibadet ana dilde yaplmak-tayd. Bundan dolay ncil Arapaya evrilmi ve
Arap dil ve kltrne nem verilmitir.]). Ancak Ruslarn ve Franszlarn
Hristiyanlar zerindeki etkilerine karlk ngilizler de Drzileri
desteklemilerdir. Dolaysyla, bu okullar balan-gta Arap
milliyetiliini uyandrmak amacyla alm olsalar da, netice itiba-
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
194
riyle blgedeki mezhep ve din farkllklar krkledii iin temelde
Arap milli-yetilik hareketiyle tenakuza dmtr (Antonius tarihsiz:
92-93). [George Antoniusun ad geen eserine atf yapld bu yerde u
ihtiyat notunu dmek gereklidir: Araplar, bamsz olmay hayal
ettikleri Birinci Dnya Savandan sonra kendilerini manda ynetimi
altnda bulunca, bu durumu bir emperyalizmden (Osmanl) kurtulup
dierinin (Avrupa) kucana dmek olarak yorumlamlardr. Bu dnce ise
1938de yaynlanan Antoniusun ad geen eserinde klasik ifadesini
bulmutur. Ancak Arap-Osmanl ilikileri hakknda daha sonra yaplan
aratrmalar Antoniusun yorumundaki zaaflar ortaya koymutur. Yaplan
dzeltmeler arasnda unlar saylabilir: Mesel, Osmanl Devletinde
Tanzimatla birlikte balayan eitimi modernletirme abalarnn Batllamay
hzlandrmaktaki etkisi Araplarn yaad blgelerdeki misyoner
okullarndan daha fazla olmutur. Ayrca, iddia edilenin ak-sine II.
Abdlhamid Arap kart olmad gibi, pek ok Arap yksek makama ge-tirmi
ve makul olarak karlanabilecek slm Birlii siyaseti izlemitir. Son
olarak, erif Hseyinin sava srasnda balatt ayaklanmay ok az sayda
Arap destek-lemi, byk ounluk ya sadakatini muhafaza etmi ya da
tarafsz kalmtr. Bkz. Barbir (2000: 152-153).]
9 Araplara hitap eden matbuat alannda ilk ne kan isim Faris
el-idyak olmu-tur. Maruni bir aileden gelen el-idyakn Hristiyan
mezhepleri ve dinler arasn-da gidip gelen bir hayat olmutur. nce
Protestanla gemi, daha sonra s-lama girerek padiahn daveti zerine
stanbula gitmi ve ilk nemli Arapa gazete olan el-Cevaibi 1860tan
1883e kadar karmtr. Yazlarnn siyas bir derinlii, gazetesinin de
politik bir doktrini olmamtr. Faaliyetlerindeki amac Arap dilini
gelitirmek olmutur. Siyas anlamda, daha ziyade padiah tarafndan
ierde ve dardaki politikasn desteklemek amacyla kullanlmtr (Hourani
1984: 98-99).
10 J. Heywoeth Dunne, Rifaah Badawi Rafi al Tahtawi: The
Egyptian Revivalist, Bulletin of the School of Oriental and African
Studies (London Univ.), IX (1939), 961-967 ve X (1940), 400-401den
nakleden Dawn (1973: 123).
11 Gellner (1992: 224-225), anavatan ve millet kavramlarnn
imentosu olarak adlandrlabilecek vatanperverlikin milliyetilikle
ilikisini izah ederken unla-r sylemektedir: ddia edilen nokta;
ulusculuun, vatanperverliin ok belirli bir tr olduu ve bunun
aslnda, yalnzca, modern dnyada varolan baz top-lumsal koullarda
yayld ve hakim olduudur. Ulusculuk birok nemli zel-likle
belirginleen bir vatanperverlik trdr: (...); bireyler kmelenmi alt
grup-lara yelik nedeniyle deil, sahip olduklar kltrel slup
nedeniyle bu siyasal birimin dorudan yesi saylrlar. Trdelik,
okuryazarlk ve anonimlik temel zelliklerdir.
12 Schlch (1991: 426) de, Arap milliyetiliinin, zellikle Mslman
Araplar arasnda, yaygnlamaya balad ilk dnemde, Araplarn slm
tarihinin ve me-
-
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
195
deniyetinin olumasnda oynadklar role vurgu yaplarak gndeme
getirilmeye alldn ifade etmektedir.
13 Baz Mslmanlarn gznde Avrupallama ynnde yaplan bu reformlar,
Osmanllar Snn slmn temsilcisi olmaktan karyor ve inanlrlklarn
kay-bettiriyordu. Bu gre sahip olanlar Sudandaki Mehdiye tarikat,
Libyadaki Sunus tarikat ve Arabistandaki Vahhab-Suud hareketleri
idi. (Ochsenwald 2000: 395).
14 Mslman veya Hristiyan, Araplar arasnda belli bir dnemden
sonra Osmanl Devletini her ne sebeple olursa olsun eletirilmesinin
pek ok sebebi vardr. Barbire (2000: 146) gre bunun en nemli nedeni,
XIX. yzyl balarndan iti-baren Osmanl gerilemesinin Avrupa tarih
yazclnn belli bal konulardan biri haline gelmi olmasdr. Rankenin
XVII. yzylda Osmanl ve spanyay anlatt eserini [Leopold von Ranke,
Die Osmanen und die Spanische Monarchie im 16. und 17. Jahrhundert,
Leipzig: Duncker und Humbert, 1877] yaynladnda, ana fikri Avrupada
orta snflar ykselirken, Osmanl ve span-yann gerilemekte olduuydu.
Bu Avrupa, Trk ve Arap tarih yazclnda hi eletirilmeden bir doru
olarak benimsendi. [Her ne kadar konuyla alkal de-ilse de, bu
yaklama eletiriler gelmeye balad, bu dnemde Osmanl Devle-tinde bir
duraklama veya gerilemeden bahsedilemeyecei, olsa olsa Avru-pa ve
dnyadaki deiim karsnda sarslan dengeye direnme veya deiime a-yak
uydurma abalarnn mevcudiyetinden bahsedilebilecei hakknda ok cid-di
yorumlar yaplmaktadr. Bu konuda olduka doyurucu malmat hakknda bkz.
Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, stanbul: tken,
2002, s. 37-40.] Bu dorunun benimsenmesinden sonra Araplar iin yakn
gemi bir hor grme ve alay nesnesine dnm ve uzak gemi, yani anl
imparatorluk a (Emev ve Abbas dnemleri) Araplara ilham kayna
oluturabilecek bir standart olarak kabul edilmitir.
15 XIX. yzyln sonlarna doru misyonerlerin altrd messeseler
niversite eklini alm ve gerek Mslman gerekse gayrimslimlerin
eitilmesinde en nemli unsur olmutur. Bylece Avrupa ve Amerika
kltryle birlikte milliyetilik fikirleri de Ortadouya girme frsatn
bulmutur (Tu 1969: 254).
16 1831den sonra Cizvitler Beyrut, am, Halep, Gezir ve Zahlede
okullar am-lard. 1820de gelen Amerikan Presbiteryenleri de 1860
ylnda 33den fazla o-kula sahipti. Fakat blgedeki en nemli iki eitim
kurumu 1866da Beyrutta alan Suriye Protestan Koleji ve 1875te yine
Beyrutta alan St. Joseph Cizvit niversitesi idi (Zeine 1981:
42).
17 brahim Yazcya gre Araplar en kayda deer milletti, nk onlar
dier millet-lerden daha ksa zamanda daha ok eyler baarmlard.
Araplar, Arap olmayan-larn hakimiyetine girince gerilemiler, bundan
sonra din ilimlerde gerileme ol-duu gibi dini de
fanatikletirmilerdir. Avrupallar da Araplardan aldklar bilgi-lerle
hzl gelime kaydetmilerdir (Dawn 1973: 132).
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
196
18 Hatta El-Bustani 1863de kendi okulu olan el-medrese
el-vataniyye adl bir okul
am ve burada Arap dili ve modern bilimler retilmitir. Hayatn
Arap dilinin benimsenmesi ve sevilmesine adamtr. El-Bustani, din
fark gzetmeksizin, eskiden Araplarn parlak bir medeniyetin sahibi
olduunu ve bu dnemde Batnn kendilerini rnek aldn, ancak
kendilerinden kaynaklanmayan eitli sebeplerden bu ncln
kaybedildiini ileri srmtr. Ancak artk ilmin Batda olduunu ve aslnda
onu almann kendilerine ait bir eyi geri almaktan farksz olacan
ileri srmtr (Hourani 1984: 99-100). El-Bustani hakknda ayrca bkz.
Tibi (1997: 102-103).
19 1839 Tanzimat Fermanndan sonra Lbnan ikiye blnmt; biri arlkl
olarak Hristiyan, dieri Drzi idi. Bu durum mevcut atmay azaltmad
gibi ngiliz ve Fransz rekabeti durumu daha da ktletirmitir. nk
Franszlar Hristiyan Marunileri, ngilizler de Mslman Drzileri
desteklemilerdir. Ayrca brahim Paa idaresi srasnda Hristiyanlara
msamaha gsterilmesi Mslman-lar rahatsz etmitir. Bunun yannda
ngilizler de bu ayrln ve dmanln artmasnda nemli rol oynamlardr.
1841 ylnda tekrar Osmanl idaresine d-nldnde ise bu iki grup kar
karya kalmlar ve 1860 ylnda bu gruplar a-rasnda atmalar patlak
vermitir (Antonius tarihsiz: 55-56).
20 Osmanl hkmeti bu fesadn arkasnda zellikle Fransa ve
ngilterenin olduu-nu biliyordu. Dolaysyla bunlarn destekledii yayn
organlarna ambargo uygu-lanmtr. Ayrca aleyhte faaliyetlerin
etkisini azaltmak iin basnda bunlar hak-knda aleyhte yazlar yazlmas
tavsiye edilmitir. Mesela, Tercman- Hakikat gazetesinin sahibi
Ahmed Mithat Efendiye slm birlik iinde tutacak yazlar yazmas
konusunda istekte bulunulmutur. Ayrca hkmet Msrl genlerin,
Yahudilerin ve Ermenilerin de yurtdndaki faaliyetlerini yakndan
izlemitir (Krkolu 1982: 22-32).
21 Dnemin Mslman liderleri Araplar Trk idaresinden kurtulma
ynnde deil de Batnn tecavzlerinden korunmalar ynnde uyaryorlard.
nde gelen Mslmanlar ve Arap nfusunun byk ounluu (Arap yakndousunun)
Osmanl idaresine sadktlar. Onlarn kalan son gl slam imparatorluunu
zayflatmak gibi bir niyetleri yoktu (Zeine 1981: 58). Ayrca bkz. Tu
(1969: 255); Zeine (1989: 134); Gogoi ve Abdulghafour (1994: 85).
1890da Pariste Jn Trklerin yapt bir toplantda Mizanc Muradn Arap
katlmclara bir A-rap devleti kurma niyetlerinin olup olmadn sormas
zerine Madra Mutran ve Halil Ganem bu iddialar reddetmiler ve Halil
Ganem unlar sylemitir: Biz Araplar biliyoruz ki, eer Frenkler
lkemize girerlerse, birka yl iinde toprakla-rmz onlarn eline
geecektir ve lkeyi diledikleri gibi yneteceklerdir. Trklere
gelince, onlar bizim dinimize inanrlar ve detlerimizi bilirler. Drt
yz yllk ynetimleri boyunca bir santimetre mlkmz dahi almamlardr.
Topraklar, mlkleri, sanayiyi ve ticareti yerli halka brakmlardr.
Araplar, Trklerle tica-retten ve kesintisiz bamzdan yararlanmlardr.
imdi bunu deitirmek be
-
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
197
Trklerin yerine bakasn getirmek doru olur mu?... Mslmanlar bir
Arap devleti kurmak istedikleri, Hristiyanlar da yabanclarla gizli
ittifak yaptklar ge-rekesiyle sulayanlar, sadece hkmdara yaranmak
isteyenlerdir... Arap aydn-larnn ve ileri gelenlerinin mmetlerinin
Osmanl karlar erevesinde yaama-sndan baka bir istei yoktur. (Kayal
1998: 49).
22 II. Abdlhamid, Afganinin balatt, Mslmanlar bir halife
idaresinde birle-tirmeyi amalayan slamclk akmn baarl bir ekilde
kullanmak amacnda olmutur. Bundan dolay Afganinin randan srlmesiyle
onu stanbula davet etmi ve himayesine almtr (Mansfield 1975:
31).
23 Bu cemiyet hakkndaki kaytlar mevcut deildir. Fakat rgtn
amacnn Suriye ve Lbnann birletirilerek olarak bamszlnn elde
edilmesi ve kurucularn-dan birinin de Faris Nimr Paa olduu
bilinmektedir (Dawn 1973: 81-87). Ce-miyetin kurucusu dier drt kii
ise unlardr: brahim el-Hourani, Yakub Sarruf, brahim el-Yazc ve
ahin Makarius (Zeine 1981: 57).
24 Bunlarn nde gelenleri nl gnlk gazete el-Ahramn kurucusu Salim
Takla, el-Mukattamn sahibi ve editr Faris Nimr Paa, el-Hilal
dergisinin kurucusu Corci Zeydan, el-Camia el-Osmaniyyenin sahibi
ve editr Farah Antun ve air Halil Mutran idi (Zeine 1981: 60).
25 Azuri, 1909dan itibaren Kahirede toplanan Arap
milliyetilerini bir araya geti-rerek talyan Carbonari tekiltnn
benzeri bir mason locas kurmutur. Bu loca-nn hedefi ise Arap
milletini zgrletirmekti. (Kohn 1928: 220).
26 Ochsenwald (2000: 392-394) bu konuda unlar sylemektedir: II.
Abdlhamid, milliyetilik akmlarnn gcn krmak iin slm Birlii (ttihad-
slm) fikrine sahip km, bu yolla hem Osmanl mparatorluundaki, hem de
baka lkelerdeki Mslmanlarn desteini salayacan ummutur. slm Bir-lii,
Mslmanlarn refahn ve gcn arttrmay, ortak kimliini gelitirmeyi
hedeflemesi asndan, kartla dayal bir ideoloji deildi; ama ayn
zamanda, Avrupa ve Hristiyan emperyalizmlerine kar koymay
hedefleyen bir akm ol-mas sayesinde de destek elde etmiti. (...)
II. Abdlhamid, halifelik unvann da ne karmt. Geri daha nceki Osmanl
padiahlar kullandklar pek ok un-van arasna halifelii de katmlard,
ama bu unvana bir slm Birlii siyaseti balamnda arlk verilmesi yeni
bir gelimeydi.
27 Arapln tanm hakknda bkz. Kayal (1998: 11). Bu konuda daha
geni bilgi iin Dawna (1973) baklabilir. Araplk ve byk glerin Arapla
etkisi hakknda bkz. . Tufan Buzpnar, Arap Milliyetiliinin Osmanl
Devletinde Geliim Sreci, (Ed.) Kemal iek Cem Ouz, Osmanl, c. II,
Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar, 1999, s. 168-178.
28 Bu demiryolu projesini neren II. Abdlhamidin ktiplerinden
Suriyeli bir Arap olan zzet Paadr. 1901-1907 yllar arasnda
tamamlanan ve 3 milyon sterlinlik maliyetin 1/3 dnyann eitli
yerlerindeki Mslmanlar tarafndan karlan-mtr. Bu proje ile hac
kolaylaaca gibi her hangi bir isyan durumunda blge-
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
198
ye hzl asker sevkyat da mmkn olacakt (Mansfield 1975: 32). Bu
konuda ayrca bkz. zyksel (1988: 170-172).
29 II. Abdlhamid tepki endiesiyle cezalandramayaca asi liderleri
stanbula davet eder ve gz hapsinde tutard. Bunlardan erif Hseyin
ibn Alide bu ama-la stanbula arlm, fakat kendisi tahttan
indirildikten sonra ttihatlar tara-fndan serbest braklmtr
(Mansfield 1975: 33).
30 Bu dneme ait kesin nfus verileri yoktur, fakat yaklak olarak
nfus Msr hari 22 milyon civarndadr. Bunlarn 7.5 milyonu Trk, 10.5
milyonu Arap, kalan 4 milyon ise Rum, Arnavut, Ermeni, Krt v.d.
idi. Ayn yer, s. 104. Bu se-imlerde bilinli olarak Trk
hakimiyetinin kurulmaya alld iddialar ve o dnemdeki nfus bilgileri
hakknda bkz. Kayal (1998: 94-107).
31 II. Merutiyet ile birlikte liberal ve merut ynetimde Osmanlck
ilkesi etrafn-da Trklerin ve Araplarn birlikte yaayabileceine
inanlmaya balanm, ancak ttihatlarn Suriyedeki idar makamlara
adamlarn yerletirmeleri ve buradaki okullarda, mahkemelerde ve idar
birimlerde Trke kullanmn mecburi hale getirmeleri Araplk Suriyede
muhaliflerin bir enstrman haline getirmitir (Schlch 1991:
426-427).
32 Balkan Savalarndan sonra yaand iddia edilen bu gei hakknda
bkz. Ahmad (1986: 254-255).
33 Arap milliyetilik hareketlerinin yannda Trk milliyetiliinin
de ttihat ve Terakki idaresinde filizlenmesiyle, Araplarn dil, din
ve rk gururuyla atma zemini olumutur. Dolaysyla denilebilir ki,
1909dan itibaren Arap ayrlk hareketinin tohumlar Trk milliyetilii
topranda filizlenmitir (Zeine 1981: 77). Trk milliyetilii yolundaki
gelimeler, hem Arap milliyetiliine rnek oluturmu hem de Araplarda,
Trklerin artk kendilerini bir yana brakt, gzden kard hissini
uyandrmtr (Krkolu 1982: 16). Ayrca bkz. Gogoi ve Abdulghafour
(1994: 94). Trklk adna Kuran- Kerimin Trk-eye tercmesinin istenmesi
zerine ulemnn buna kar kmas ve slm n-cesi Trk tarihinin n plana
karlmas konularnda ayrca bkz. Zeine (1981: 77-80). Barbir (2000:
151-152) de, Araplarn ttihatlarn oulcu vizyona sahip re-formlardan
vazgemeleriyle ayrlkl ciddi bir ekilde dnmeye baladkla-rn
sylemektedir.
34 Kayal (1998: 93-94), son yaplan almalar nda hazrlad kitabnda
Trkletirme ile ilgili u yorumu yapmaktadr: Osmanlnn son on ylnn
in-celendii almalarn tmnde, ak bir sosyopolitik program olarak
grlen Trkletirmeye atf yaplr. Hatta kinci merutiyet dneminde Arap
siyaseti, toplumu ve ideolojisini en iyi anlatan analizlerde bile
Trkletirme, doru drst sorgulanmadan varsaylan bir fikir olmutur.
Bunun, 1908de ortaya kan ve ounlukla milliyeti bir programn
vazgeilmez bir paras olarak sistematik bi-imde uygulanan bilinli
bir politika olduu kabul edilir. Son zamanlarda, Arap
milliyetiliini gzden geiren tarihyazmnda Osmanl merkeziyetiliini
Trk-
-
Soy, Arap Milliyetilii: Ortaya kndan 1918e Kadar
199
letirmenin bir gerei deil de, Trkletirmeyi Osmanl
merkeziyetiliinin bir yan rn olarak grme eilimi vardr; geleneksel
bilgeliin byle gzden gei-rilmesi yararldr, ancak bu yaklamda da
Trkletirme kavramnn z yine a-ratrlmadan kalmaktadr. Trkletirmeyi,
stanbul politikasnn bilinli ya da bi-linsiz bir unsuru olmaktan
ziyade, Osmanl hkmetinin politikalarna kar o-lanlarn ideolojik bir
kurgusu olarak incelemek gerekir. Sorulmas gereken u-dur: Jn Trk
rejiminin hangi politikalar, daha nceki uygulamadan farkl ola-rak
Trkeye ve Trklere zel bir ayrmclk tanmt? Burada, mecliste ve di-er
devlet grevlerindeki Arap unsurlara kar ayrmclk konusu zerinde
du-rulmaldr; nk bu iddiay sadece Arap milliyetiliinin kklerine
iaret eden Arap milliyetisi tarihiler ve gelecekteki kuaklar deil,
o dnemin Arap lider-leri de dile getirmilerdi.
35 Dernein kurucular arasnda unlar vardr; Abdlkerim el-Halil
(Mslman, Lbnan), Salih Haydar (Mslman, Baalbek), Refik Sallum
(Hristiyan, Humus), Cemil Hseyni (Mslman, Kuds), Yusuf Muhayber
(Mslman, Baalbek), Seyfeddin el-Halip (Mslman, am) (Antonius
tarihsiz: 108).
36 Dernein kurucular arasnda n plana kan isimler unlard: Refik
el-Azm (Mslman, am), Raid Rza (Mslman, Suriye), skender Ammun
(Hristiyan, Lbnan), Fuad el-Hatib (Mslman, Lbnan), Salim Abdlhadi
(Mslman, Cenin), Hafz el-Said (Mslman, Yafa), Naif Tellu (Mslman,
am), Ali Naaibi (Mslman, Kuds) (Antonius tarihsiz: 109).
37 Bu cemiyet Osmanl ordusunda subay olan Aziz Ali el-Msr
tarafndan kurulmutur. Dier kurucu yeleri ise unlardr: Salim Cezairi
(Mslman, am), Emir Amin ve Adel Arslan (Drzi, Lbnan), Halil Himade
(Mslman, Beyrut), Emin Kazma (Hristiyan, Humus), Safvet el-Avva
(Mslman, am), Ali Naaibi (Mslman, Kuds), kri el-Asali (Mslman, am)
(Antonius tarihsiz: 110). Bu cemiyetteki gayrimemnun Arap subaylar
1914de el-Ahd adnda yine gizlilik esaslarna bal bir baka cemiyet
teekkl ettirmilerdir (Schlch 1991: 427).
38 Dernek kurucular ve yelerinin tamam Mslmand ve unlard: Avni
Abdlhadi (Cenin), Cemil Merdan (am), Muhammed el-Mihmisani
(Beyrut), Rstem Haydar (Baalbek), Refik Tamimi (Nablus), Tevfik
el-Natur (Beyrut), Abdlgani el-Uraysi (Beyrut) (Antonius tarihsiz:
111-112).
39 Great Britain, Admiralty, Geographical Section of the Naval
Intelligence Division, A Handbook of Syria (Handbook), (Including
Palestine), no. 96 a & b, s. 67den nakleden Zeine (1981:
77).
40 Handbooks, no. 96 c & d, s. 18den nakleden Zeine (1981:
77). 41 PRO FO [Public Record Office, Foreign Office] 195/2433.
Lowtherdan Beyrut,
am, Kuds, Halep konsoloslarna (gizli), fol. 19 (Pera, 26 Haziran
1912)den nakleden Kayal (1998: 138).
-
bilig, Yaz / 2004, say 30
200
42 Tibi (1997: 110), bu kongreye ev sahiplii yapan Fransann ayn
zamanda Arap
gizli cemiyetlerinin organizasyonunu da desteklediini ileri
srmektedir. 43 Kohn (1928: 223), Araplarn Birinci Dnya Sava
ncesindeki hedeflerini btn
Araplar bir federasyon altnda birletirmek, halifelik makamn ilk
ortaya kt gn-lerdeki mahiyetine dndrmek ve am ve Badata romantik
bir arzunun neticesi ola-rak eski ihtiaml gnlerini yaatmak eklinde
formle ettiklerini ifade etmektedir.
44 Bu arada Araplarn gizli cemiyeti el-Fetat erif Hseyine szl
olarak Suriye ve Mezopotamyadaki Arap liderlerin bir isyan iin hazr
olduunu bildirmitir. e-rif Hseyin, daha sonra Irak kral olacak olu
Faysal araclyla bu cemiyetle temasn srdrmtr (Mejcher 1991: 441).
El-Fetatn erif Hseyin tarafndan desteklendii hakknda ayrca bkz.
Lapidus (1989: 642).
45 Yaplan grmelerde Mays 1915de am Protokol olarak adlandrlan ve
kurulacak bamsz Arap devletinin snrlarn tespit eden bir anlamaya
varl-mtr. Buna gre 1839dan beri ngilterenin elinde bulunan Aden ve
1882den beri fiilen ngiliz idaresinde olan Msr haricinde Bereketli
Hillin ve Arap ya-rmadasnn tamam Arap devletinin snrlar iinde
kalyordu. Doudaki ran s-nr kesin olarak belirlenmese de Anadoluya
temas eden kuzey snrlar 37. para-lelde Mersin, Adana, Birecik,
Urfa, Midyat ve Cizre hattndan ran snrna kadar devam ediyordu
(Mejcher 1991: 442).
46 Cemal Paa, hatralarnda Fransz Konsolosluundan msadere edilen
belgelere gre am ve Beyrutta yaayan baz Mslman liderlerinin itham
edildiini ve Arap ihtilalcilerin Franszlarla ibirlii iinde olduunun
aka anlaldn yazmaktadr. Ayrca bu evraklarda ad geen Arap
liderlerinden de bahsetmekte-dir. Bkz. Cemal (1959: 218-219).
damlar hakknda kendini savunurken de, bu kararlar vermekteki amacnn
Arap isyanclar korkutmak olduunu ifade et-mektedir. Bkz. Cemal
(1959: 250-251). Mejcher (1991: 442) ise, Cemal Paa ve Alman
General Falkenhaynn amacnn el-Fetat ve el-Ahd gibi gizli cemiyet
mensuplarn yakalayarak Arap isyann etkisiz klmak olduunu ifade
etmekte-dir. Cemal Paa hatralarnda (1959: 279-299) Arap liderlerin
idamna gereke olarak gsterdii vesikalar da vermektedir.
47 erif Hseyin ayaklanma gerekeleri arasnda Jn Trk idaresinin
slma uygun olmadn ve Suriyedeki idamlar gstermitir. Ayrntl bilgi
iin bkz. Krkolu (1982: 119); Kohn (1928: 225). Arap isyannn
ngiltereye maliyeti 11.000.000 sterlin olmutur. 8 Austos 1916da
erif Hseyin ayda 125.000 sterlin olmak zere yaklak 1 milyon sterlin
almtr. Dier 10 milyon sterlin ise asker operasyonlar ve salanan
desteklerin masraflardr (Storrs 1939: 160, 1. dipnot; Zeine 1981:
115, 37. dipnot).
48 US [Records of the U.S. Department of State Relating to
Internal Affairs of Turkey (1910-1929)] 867.00/1094 Filistin
Meclisleri Yksek Komisyonundan Birleik Devletlerin li Hkmetine,
Kudsteki saygdeer Amerikan Temsilcisinin Dikkatine (Hayfa, 27 Kasm
1919)dan nakleden Kayal (1998: 230).
-
bilig Summer / 2004 Number 30: 173-202 Ahmet Yesevi University
Board of Trustees
Arab Nationalism from Its Emergence until 1918
Dr. H. Bayram SOY
Abstract: In the Ottoman Empire, by the introduction of modern
schools with Tanzimat and by the influence of the missionary
schools opened in Syria, Lebanon and Palestine, Western nationalist
ideas became prevalent, especially among the Christian Arabs. As
for the Muslim Arabs, as a reaction to the irresistible regression
against the West, they tried to find a solution to this regression
by reviving Arabism through emphasizing on the Arab identity and
culture, and its contributions to the Islamic and Western
civilizations. The Christian Arabs, besides working on the revival
of the Arab language and culture, they also discussed the idea of
separation and defended the idea of independence from the Ottoman
Empire. But the Muslim Arabs, instead of separation, defended the
unity of the Empire, but demanded their language widely used and
culture to be more considered especially in their local areas.
However, compared to Syrians, the Egyptian Arabs, under the
influence of the British rule, developed a different understanding
of nationalism by emphasizing on the idea of motherland and gave
importance for being an Egyptian more than being an Arab. In spite
of the nationalist movements among Muslim and Christian Arabs, the
revolt started by Sheriff Hussein in Hedjaz during the First World
War gained a restricted support among the Arabs. Because of the
secret Sykes-Picot Agreement and Balfour Declaration, the Arabs
were not able to get their independence after the First World War.
Moreover, they were obliged to live under the English and French
mandates by the supervision of the United Nations. So, for their
independence, they had to wait until 1940s, when the colonialist
powers began to emancipate their colonies. Key Words: The Arab
Nationalism, The Arabs, Nationalism, The Ottoman Empire, The Middle
East
Krkkale University, Department of History / KIRIKKALE
[email protected]