-
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn No: 604
Kamu Ynetimi Aratrma ve Uygulama Merkezi: 8 Trkiye Cumhuriyeti
dare Tarihi Aratrmas (TDATA)
AIKLAMALI YNETM ZAMANDZN
1919 1928
CLT - II
Nuray Ertrk KESKN (Editr) Fatma Eda ELK
Recep AYDIN M. Burcu BAYRAK
Asl YILMAZ Esra DK
Ankara, 2012
-
II
Ankara niversitesi Yayn No: 360
(c) A SBF KAYAUM, Nuray E. Keskin (Ed.)
Aklamal Ynetim Zamandizini: 1919-1928 Trkiye Cumhuriyeti dare
Tarihi Aratrmas (TDATA)
A SBF Kamu Ynetimi Aratrma ve Uygulama Merkezi: 8 Ankara,
2012
Prof. Dr. Birgl Ayman GLER, Proje Yneticisi (Nisan 2009-Mart
2011) Do. Dr. Koray KARASU, Proje Yneticisi (Nisan 2011-Aralk
2011)
Do. Dr. Cenk REYHAN, Proje Danman Yrd. Do. Dr. Nuray Ertrk
KESKN
Fatma Eda ELK Recep AYDIN
M. Burcu BAYRAK Dr. Asl YILMAZ
Esra DK
ISBN: 978-605-136-074-4
1.Kamu Ynetimi 2. Trk dare Tarihi 3. Cumhuriyet Tarihi 4. Ynetim
Zamandizini I. Keskin, Nuray Ertrk (Ed.), II. Aklamal Ynetim
Zamandizini: 1919-1928
Yayna Hazrlama: Serpil Hoaf Kapak Tasarm: Fikret Sar
Bask Yeri:
Ankara niversitesi Basmevi ncita Sokak No: 10 06510 Beevler /
Ankara
Tel: 0312 - 213 66 55 Basm Tarihi: 21.12.2012
Yayn Yeri:
A Siyasal Bilgiler Fakltesi KAYAUM Mdrl
Cebeci Ankara
Tel: (0312) 595 12 85 Eposta: [email protected]
Site: http://kayaum.politics.ankara.edu.tr
Bu alma
Ankara niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Mdrlnce
desteklenmi ve Nisan 2009- Aralk 2011 tarihleri arasnda
gerekletirilmitir.
-
III
NDEKLER
Ksaltmalar..........................................................................................................v
Sunu.................................................................................................................
vii
Yirmili Yllarda Ynetim
...................................................................................1
Nuray E. KESKN
1919: gal Ynetimi ve Kurtulu
rgtlenmesi............................................15 Nuray E.
KESKN
1920: Bamsz ve Halka Doru
Ynetim.....................................................195
Nuray E. KESKN
1921: Sava Ynetimi ve Ynetimin
Merkezilemesi...................................453 Fatma Eda
ELK
1922: Yeni Trkiyeyi Kuracak Zafer in Beeri ve Mali Kaynaklarn
Ynetimi
..........................................................................................................923
Fatma Eda ELK
1923: Savan Sonu ve Yeni Rejimin lan:
Cumhuriyet...........................1327 Recep AYDIN
1924: Rejimin Gvence Altna Alnmas ve Anayasal Kurulu
................1541 M. Burcu BAYRAK
1925: Kar Devrimciliin Tasfiyesi ve Cumhuriyetin Ynetsel
Kuruluu........................................................................................................1737
Asl YILMAZ
1926: Devrimin Toplumsal-Ekonomik likilerinin Hukuki Kuruluu ve
Ynetsel Omurgas
...................................................................................1909
Asl YILMAZ
1927: Ynetsel
rgtlenme..........................................................................2071
Esra DK
1928: Harf Devrimi ve Laikliin
lan.........................................................2181
Esra DK
1927-1928 Devlet Tekilat
...........................................................................2277
Genel
Kaynaklar...........................................................................................2307
Aratrmaclar
Hakknda.............................................................................2321
Kii Adlar Dizini
..........................................................................................2325
Konu
Dizini....................................................................................................2343
-
IV
-
V
KISALTMALAR
Zamandizin sayfalarnda son stunda kullanlan ksaltmalardan bazlar
kurum, bazlar sreli yayn, bazlar da kitap adlarn temsil etmektedir.
Kitaplarda
kullanlan ksaltmalar kitabn balnn ilk harflerinden olumaktadr.
Okuyucu tam knyeyi grmek iin bu kitabn sonundaki genel kaynaklara
gitmeli,
balk ksaltmasnn yanndaki yazar soyadna/yayn adna bakmaldr. AAK:
Anadolu Ajans Kronolojisi ABE: Atatrkn Btn..., 2004 ADTE II: Ergn
AG: Alemdar Gazetesi AK: Atatrk Kronolojisi AkG: Akam Gazetesi
AKSCK: zakman, 1999 AlG: Albayrak Gazetesi ATA: Boazii ATCK:
Kocatrk, 1983. AS: Aksz Gazetesi Aybars: Aybars, 2009 AyD: Aydnlk
Dergisi BCA: Babakanlk Cumhuriyet Arivi BMM: Byk Millet Meclisi BK:
Bakanlar Kurulu BM: Birlemi Milletler Resmi Internet
Sitesi BMM-G: Demirel, 2007 BOA: Babakanlk Osmanl Arivleri C:
Cilt CA: Cemiyeti Akvam (Milletler Cemi-
yeti) CHF: Cumhuriyet Halk Frkas CR: Cerideyi Resmiye Gazetesi
CDMSOK: Uluatam, 2001. : Ener, 1963 D: Devre DB: T.C. Dileri
Bakanl, Ulus-
lararas Antlamalar Arivi DCA: Gk, 2007 DU: Blaisdell, 1979
EUSC: Warren, 2010 FH: Hot, 2004 GB: Uluatam, 2001 GCZ: Gizli
Celse Zabtlar GM: Gayei Milliye Gazetesi HB: Akbal HM: Hkimiyeti
Milliye Gazetesi HTK: Baykal, 1974 HTVD: Harp Tarihi Vesikalar.. :
tima BA I: imir, 1973 BA III, IV: imir, 2000 H: Karabekir,
1969-2008 HEP: Karabekir, 2001 HMM: Akin, 1976 kG: kdam Gazetesi
lG: leri Gazetesi M: Aybars, 1988 : Ergin, 1996 TC: ttihat ve
Terakki Cemiyeti YT: Karahanoullar, 2005 KB: Genelkurmay, 1989
Kzlay: Hilali Ahmer KSG: Sarhan, 1993-1996 KSB: Gotthard, 1972
KSMAK: Mderrisolu, 1974 KSMK: Mderrisolu, 1981 LK: ztoprak, 1995
MEB: "Bursa Konumas" MC: Milletler Cemiyeti M: Karay, 1964
-
VI
MMB: Gkbilgin, 1965 MMA: apolyo, 1967 MMO: nal, 1968 MS: imir,
1972, 1985 MMV: Erdeha, 1975 G: t Gazetesi PS: Peyam Sabah Gazetesi
RBr: United Kingdom RG: Resmi Gazete RnG: Renin Gazetesi RGr:
"Greece" RIC: Ireland RIT: "Italy" RP: Aydoan, 2001 S: Say SdR:
Senato della Repubblica SDYS: Borak, 1997 SF: Serveti Fnun S: imir,
1972 SiT: Armaolu, 1975 SNGP: Cornell, 2001 SRG: Sebilrread
Gazetesi SY: Berber, 1997 TA: Aydemir, 1975 TAED: iek TAR: kn, 1997
TCF: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas
TCSYK: Anadolu Ajans, 2004 TD: Akn, 2001 TDP: Oran vd., 2002.
TDT: Keskin, 2009 TE: Tevhid-i Efkr Gazetesi THA: Pehlivanl, 1993
TH: Genelkurmay, 1962-1965 TH-GC: Genelkurmay, 2009 TKSK: Jaeschke,
1970 TKSK I: Jaeschke, 1984 TKSK II: Jaeschke, 1973 TMM: Byklolu,
1992 TSA: Soysal, 1989 TSM: Ortayl, 1974 TSP: Tunaya, 2003 TPB:
Hosfeld, 2005 TTC: Trk Tayyare Cemiyeti TTDK: Krkpnar, 2001 TV:
Takvimi Vekayi VG: Vakit Gazetesi VH: Tengirenk, 1967 VhG: Vahdet
Gazetesi YD: Yeni Dnya Gazetesi YG: Yenign Gazetesi YH: Yeni Hayat
Gazetesi ZBH: Tepeyran, 1946 ZC: Zabt Ceridesi
-
1923 Yl 1327
1923: SAVAIN SONU ve YEN REJMN LANI: CUMHURYET
Recep AYDIN* 1923 yln nceleyen iki temel olay, yln genel
zelliini belirlemektedir.
Bunlardan biri Kasm 1922de Osmanl hkmetinin ortadan kalkmasyla
iki hkmetli yapnn sona ermesidir. Dieri ise uluslararas dzlemde
Ankara h-kmetinin siyasal olarak tannmasn getirecek olan Lozan
grmeleridir. Sal-tanatn ortadan kalkmas yeni rejimi Cumhuriyete
yaklatrm, yln balarnda merutiyet olarak anlan rejim, yl sonunda
Cumhuriyete dnmtr.
Genel seimle Meclisteki muhalefet byk lde tasfiye edilmi, bu
mu-halefetin stanbuldaki destekileri stanbulda kurulan stiklal
Mahkemesi ta-rafndan etkisiz hale getirilmitir. dzenin tesisi adna
da ekyalk ve eteci-likle mcadele edilmi ve yl sonunda bu mcadele
sonularn vermitir.
Siyasi merkezileme abas olarak adlandrlabilecek bu srece ynetsel
bir merkezileme de elik etmitir. cra Vekilleri Heyetinin kurulu ve
ileyii belli bir dzene kavumutur. Yrtmeyi kuvvetlendirmeye alan
hkmet yarg alannda da nemli admlar atarak sreci ynetecektir.
Cumhuriyetin ilan yln en nemli olaydr. Bylece hakimiyeti milliye
olarak anlan temel ilke hayat bulmu olacaktr. lanla eski rejimden
tam an-lamyla bir kopu gerekleecektir. stanbulun dman igalinden
kurtulmas ve Ankarann bakent yaplmas bu kopuu nceleyen iki temel
olay olarak kar-mza kmaktadr.
Aada, ncelikle hakimiyeti milliyenin temel kurumu olan Meclis
ze-rinde durulacaktr. ne kan kimi siyasi ve idari olaylara
deinildikten sonra siyasi merkezileme olarak anlan srece
deinilecektir. Sonrasnda i dzenin tesisi ve ynetsel yapdaki deiim
incelenecektir.
BRNC MECLSN SONU ve YEN DNEM 1923 yl hem savan sona erdii hem de
Cumhuriyetin ilan edildii yldr.
Lozan Antlamas bamszl simgelerken, yaplan genel seim yeni dnemin
iaretisidir. Yeni dnemde savan etkileri silinmeye allacak, bir
taraftan da i dzenin tesisi iin aba gsterilecektir. Lozanla d
gvenlik meselesi hallol-duundan, kinci Meclis ynn dzene
evirecektir. Bu, sava artlarnda ku-rulmu olan idari mekanizmann
normal seyrine dntrlmesi olarak yorum-lanabilir. Yl bu zellii
itibariyle bir gei yldr. Sava artlarnn sona erdii ve idarenin ve
siyasetin merkeziletirilmeye alld bir gei yl
* Ar.Gr., Ankara niversitesi Ynetim Bilimleri Anabilim Dal.
-
Ynetim Zamandizini 1328
Aada yasama sreciyle ilgili dikkat eken birka nokta ve nemli
olaya deinildikten sonra hkmet biiminin ve bakentin belirlenmesi
ile siyasi ve ik-tisadi dnm gsteren Lozan ve zmir ktisat Kongresi
zerinde durulacaktr.
Meclisin leyiiyle lgili Birka Konu Gerek Meclisin alma dzeni
gerek inceledii konular asndan Birinci
Meclisle ikincisi arasnda farkllklar bulunmaktadr. Birinci
Meclis sava mec-lisi olup grevi bamszla kadar mcadele etmektir. Bu
nedenle 1921 Anaya-sasnda, bu Meclisin bamszla kadar dalmadan
toplanmas ngrlmtr. Genel seimden sonra kurulan kinci Meclis ise
barn saland bir ortamda grev yapacaktr. Bu nedenle devletin inas ve
i dzenin tesisi konusunda al-acaktr.
Meclisin ileyiiyle ilgili dikkat eken bir tartma itzkteki
boluklardan kaynaklanmaktadr. tzk ve usul tartmalar yla yaylm grnen
aksaklk-lara neden olmaktadr. Bu tartmalarn zellikle Birinci
Mecliste olduu g-rlmektedir. Baz konularn tartmalarnda itzkteki
boluklar nedeniyle Meclis Bakanyla mebuslar arasnda sknt kmaktadr.
Oylama usulleri, soru nergeleri ya da gndem oluturma gibi baz
faaliyetlerde izlenecek yntemler Mecliste uzun tartmalara neden
olmutur. yle ki kimi durumlarda bu tart-malar asl konuyu geride
brakacak kadar ne kmaktadr. Osmanl Meclisleri-nin etkilerini bu
erevede 1923 ylnda da grmek ilgintir. Kimi konularda i-leyi
Osmanlda uygulama bulmu olan durumlara gre belirlenmekte, bu yolla
itihat kazanmaktadr. Ayn zamanda Birinci Meclisin savata kurulmu
olmas bu tip usul tartmalarnn kenara itilmesine neden olmu ve bu
konuda dzen-leme yaparak mesai harcamaktan kanlm gibi
grnmektedir.
leyi asndan 1923 ylnda birka sorun dikkat ekmektedir. tzkle
ilgili boluklar, Meclisin baz yargsal kararlar ve izin meselesi
Meclis ileyiini zora sokan ve yavalatan birka durum olarak ne
kmaktadr. Ayrca yln ba-larnda gizli celselerdeki tartmalarn darya
yansmas ve yabanc basnda da-hi yer bulmas da uzunca tartlm bir
konudur.
Bunun yannda Mecliste Mustafa Kemal Paann ok fazla sz almamas da
dikkat ekicidir. zellikle yln balarnda uzun yurt gezilerinde
bulunan Mustafa Kemal Paa, Mecliste bulunsa bile ok fazla sz
almamaktadr. Meclis Bakan seilmesi ya da yasama yl allar gibi
konular dnda, Cumhurba-kan seildiinde sz almtr. Buna ramen nemli
tartmalarda etkisi aktr.
Meclisin Yargsal Faaliyetleri Bir sorun alan Hyaneti Vataniye
uygulamalar ve Meclisin yksek yarg
yetkisini de ksmen elinde bulundurmas nedeniyle ortaya kan
yargsal faali-yetlerdir. 1923 ylnda karlan yasa says kadar yargsal
karar alnmas dik-kat ekicidir.1 dam kararlarnn ve Hyaneti Vataniye
sularndan yarglananla-rn hkmleri Meclise gelmekte ve Meclis, son sz
syleme hakkn kullan- 1 Bu yargsal faaliyetler Heyeti Umumiye karar
olarak dzenlenmitir.
-
1923 Yl 1329
maktadr. Tartmalarda Meclisin byle bir yetkiye sahip olup
olmadndan, mebuslarn Ceza Hukukuna hakim olmamalarna kadar ok eitli
tepki ve ele-tiriler gelmitir.
24 ubat 1923 gnl itimada bir mahkeme kararnn grmelerinde, konu
ksmen tartlmtr. Kii hakkndaki karar ve Adliye Encmeni mazbatas
okunduktan hemen sonra Meclisten ne anladk? sesleri gelmi ve zmir
mebu-su Abdullah Efendi konuyla ilgili sz almtr.2 Mebusa gre siyasi
bir Mec-lisin byle ilerle uramas katiyen doru olmayp bu ilerin
yksek mahke-melere braklmas gerekmektedir.
Abdullah Efendinin konumasndan sonra da konunun adaletsizlik
yaratt ifade edilerek srete ne zanlnn ne mahkumun dinlendii ne de
olayn anla-labildii vurgulanacaktr.
Tartmada asl nemli vurguyu Erzurum mebusu Durak Bey yapacaktr.
Karar vermek bir tarafa konuyu dahi anlayamadn ifade eden mebus byk
vebal altna girildiini sylemektedir. Bu ilemin yapld kanunun kt
za-man Mahkemei Temyiz bulunmadn belirten Durak Bey, artk Temyiz
Mah-kemesi olmasna ramen konunun Adliye Encmeni vastasyla Meclise
geldii-ni belirterek buna artk gerek kalmadn savunmaktadr.
Tartmalar bir sre daha devam etmi ve sonrasnda bir an nce ilgili
kara-rn verilmesi gerektiini savunanlarca oylama yaplm ve karar
tekrar grl-mek zere Adliye Encmenine gnderilmitir. Bunun yannda
benzer rnekle-rin Meclise gelmemesi ynnde verilen takrirler Adliye
Encmenine sevk edilmitir.
Mebus Mezuniyetleri Meselesi Meclisin bir dier dikkat eken
tartmas mebuslarn izinleri hakkndadr.
Meclis toplantlarnda ok defa gndeme gelen konu, mebuslarn
izinlerinin Meclise onaylanmas, izin alan ok sayda mebus nedeniyle
oturumlarda yeterli ounluk salanamamas gibi durumlara neden
olmutur. Yl genelinde izin ko-nusunda gzlenen eletirilerin, izin
konusunun onaylanmasnn yaratt mesai, Meclis toplant ve karar yeter
saylarnn salanamamas ve izinlerin takibi gibi meselelerde younlam
olmas dikkat ekmektedir. zin sorunu, Anayasada se-im karar ile
ilgili dzenleme yaplrken iyice gz nne kmtr.
Seimle ilgili ilk dzenleme 1 Nisan gn gndeme gelmi ve gerekli
yasal deiiklikler yaplmtr. Seim kararnn alnmasndan hemen sonra ise
mebus-larn seim blgelerine gitmesi durumu ortaya kmtr. Meclis alr
halde ol-duundan mebuslarn seim blgelerine gitmelerinin sknt
yarataca aktr. Bunun zerine 5 Nisan 1923 gnl itimada mebuslarn
izinleriyle ilgili bir Di-van Riyaset (Meclis Bakanl) karar
tartlmtr. Kararda ok sayda mebu-sun izinli olduu, bunun yannda,
salk nedeniyle izin isteyenlerin yannda izin hakkn talep eden de ok
sayda mebus bulunduu bildirilmekte, izinlerin ve- 2 Sz konusu karar
Hyaneti Vataniyeden on sene kree mahkm sabk Muhtar Yrkolu
Mehmed hakkndadr. Karar No. 355, TBMM ZC, D:1, C:27, : 198.
-
Ynetim Zamandizini 1330
rilmesi durumunda nisab mzakerenin (toplant yeter says)
salanamayaca Meclise bildirilmektedir.3 Bunun zerine yaplan
tartmalarda mebuslarn seim blgelerine gitmelerinin doal haklar
olduu ama bir taraftan da Mecliste kesin-ti olamayaca ifade
edilmitir. zellikle Erzurum mebusu Durak Bey izin me-selesine
iddetle kar kmaktadr. Durak Beye gre nemli olan seim ya da seilmek
deil mevcut durumda yaptklar vazifedir. Efendiler seneden beri
tarihe hrikalar kaydeden Meclis, acaba byle bir ay suretiyle dairei
intihabiyeyesine gitmek iin bu tarihe altn kalemle yazdrdn
silecekler mi-dir? Bu tarihini lekeliyecek midir? gibi sorular
sorarak keskin bir dille konuan mebus yi dnelim, eer byle bir karar
ittihaz edersek ve buradan arkadala-rmz mezuniyetle dairei
intihabiyelerine [seim blgelerine] giderlerse bir daha iki, aya
kadar burada itima etmek imkn olamaz diyerek bir ngrde
bu-lunmaktadr. Zaten sonu da o ynde olacaktr. Durak Beyin nerisi
mebuslarn geri arlmas ve gelmeyenlerin istifa etmi saylmalar
ynndedir.4
Durak Beye ramen sz konusu izinler hakknda, yaklaan Ramazan ay
nedeniyle bir eit ertelemeye gidilmesine karar verilecektir.
Ramazan aynda, nceki senelerde bir haftayla bir ay arasnda deien
tatiller ilan edilmitir. 1923 yl iin de benzer bir ekilde tatil
ilan edilerek ve tatil de biraz uzatlarak mevzu hallolabilecektir.
Verilen karar bu ynde olmu ve izin meselesi grmelerinin Ramazan
tatili grmelerine kadar ertelenmesine karar verilmitir. Buna ra-men
Meclis 16.04.1923 gn ikinci celsesini yeterli ounluk olmadndan
top-layamamtr. 21.05.1923 gn tekrar toplanmaya alld ama yine
yeterli ounluk salanamad anlalmaktadr.5 O gnk itimadan Meclis ancak
11 Austosta yani ikinci devrenin balangcnda toplanabilecektir.
zin meselesi kinci Mecliste de tartma konusu olmaya devam
etmitir. Son olarak yl sonunda izin meselesi ile ilgili olarak
kanun teklif ve tasarlar ve-rilse de Meclisten gemeyecek ve bu
dzenlemeler kanunlaamayacaktr.
Gizli Celselerin Gizlilii Meclis grmelerinin dorudan basnda yer
almas, gizli olarak toplanan
celselerdeki tartmalarn yabanc gazetelerde kmas Mecliste
tartmalara ne-den olmutur. Bunun yannda birok mebus dorudan
gazetelerde yazmakta hat-ta gazete sahibi olan mebuslar
bulunmaktadr.6 ou gazetede gncel tartmalar ve genel siyaset, eitim,
edebiyat gibi konularda mebuslarn yazlar dikkat 3 Mebuslara,
Meclisin nisabn mteessir etmiyecek tarzda izin verilmesi hususunun
bir karara
balanmasna dair Byk Millet Meclisi Riyaseti Saniyesi tezkeresi,
TBMM ZC, D:1, C:28, : 18
4 Ayn yer. 5 16.04.1923 gnl Zabt Ceridesinin sonunda Meclisin o
gn ikinci celseyi toplayamad yaz-
maktadr. Aadaki metin aynen alntlanmtr: Nisab ekseriyet hsl
olamadndan o gn ikinci celse alamam ve itima t 21 mays 1339 tarihne
braklmtr. O gn de nsabolmadndan meclis alamam ve 11 austos 1339
tarihnde ikinci devre faaliyete ba-lamak zere birinci devre
kapanmtr. TBMM ZC, D:1, C:29, :26, s. 240.
6 rnein Yeni Gn ve sonra Anadoluda Yeni Gn adn alan ve Ankara
hkmetini destekle-yen gazetelerin sahibi Yunus Nadidir.
-
1923 Yl 1331
ekmektedir. Mecliste nemli sayda akademisyenin bulunmas da bu
erevede tartlabilir. Ama asl tartma gizli celsedeki bir oturumun
dorudan gazetede yer almasyla patlak vermitir. Byle olunca aslnda
gizli celselerin pek gizli olmad anlalm ve arlkla Lozan veya sava
ihtimali gibi konularn tart-ldndan bu mesele ciddi bir tepkiyle
karlamtr.
lk olarak 25 Ocak 1923 gnl gizli celse oturumunda tartmalarn
basna yansmas meselesi dikkat ekmi ve bunun zerine Ali kr Bey ile
cra Ve-killeri Heyeti Reisi Hseyin Rauf Bey arasnda bir tartma yrse
de konunun dorudan grlmesi 24 Mart 1923 gnl gizli toplantda
gereklemitir. Bu-rada Hseyin Avni Bey dorudan konuyu gndeme getirmi
ve sert bir k yapmtr. Son birka yldr sinirlerine hakim olduklarn ve
dar bir havadis szmad ve gizli celselerin faydalarn grdklerini ama
bu yl sinirlerinde gev-eme olduunu ifade eden mebus, gizli celsede
konuulan konularn dorudan dar aktarldn ifade etmektedir. Tartmalarn
dorudan Times ve Tan gaze-telerinde yer aldn bildiren mebus Aklna
dimana gvenemeyen adam Mecliste oturamamaldr ve (e)er casus ise
alaktr7 diyecek ve gerekirse me-buslarn birbirlerini kollamalar
gerektiini belirtecektir. Sonrasnda ortam sa-kinlemi ve konu tekrar
gndeme gelmemitir.
Ali kr Beyin Katli Yln ne kan olaylarndan biri de Meclisteki
muhalefetin nemli isimle-
rinden Ali kr Beyin ldrlmesidir. Meclisin yeni seim karar
almasndan nce meydana gelen olay, nce Ali kr Beyin gaybubeti olarak
Meclise yan-sm sonrasnda ise ortada bir cinayet olduu anlalmtr.
Meclisteki muhale-fete cinayetin siyasi olma ihtimali gndeme
getirilince tartma hararetlenmi-tir.
Cinayet ilk olarak 29 Mart 1923 gnl itimada gndeme gelmitir.8
Hse-yin Avni Bey sz alarak hararetli bir konuma yapmtr. Mebus,
konuya doru-dan girerek heyecanl olduunu ve sznn kesilmemesini
istirham ederek sze balamtr. Mebus bu milletin ismetidir Tecavz
arkadalarmza deil, bir milletin namusunadr szleriyle konuyu aan
mebus, memleketin sahibi, aza-metli bir tarih sahibi, namusuna hkim
bir milletin mebusunun kaybolduunu ve hkmetin iki gndr bulamadn
sylemektedir. Szlerine devam eden mebus sz konusu cinayetin adiyen
ilenmi olmasn temenni edecek ve Ya siyasi ise efendiler! Ya siyasi
ise? diye sorarak memlekette hangi fikir olursa olsun herhangi bir
fikrin nderinin leceinin anlaldn belirtecektir. Hseyin Avninin
vurgusu bir bakma hkmeti sorumlu grmesinden kaynaklanmakta-dr.
Konumasna Trk Milleti bir sancak ekmi. Onu namus telkki etmi ve
onun altnda kanunlar neretmi. Bu kanunun fevkine kan alaklar
kahrolsun efendiler... kendini gayrimesul, kanunun fevkinde telkki
edenler namussuzdur. diyerek devam edecektir. Hkimiyeti milliyenin,
memlekette oyunu serbeste 7 TBMM GCZ, C:26, D:1 :180. 8 TBMM ZC,
D:1, C:28, :13.
-
Ynetim Zamandizini 1332
kullanmak, fikrini zgrce dile getirmek demek olduunu
vurgulayacaktr. An-kara denilen ky kadar bir yerde zabtasiyle,
ordusiyle, milletiyle, meclisiyle, hkmetiyle hepsi mevcudolan
Ankara'da Ali kr Bey kaybolmutur ve bulu-namamaktadr diyen mebus,
hkmetin bu cinayeti aa karmas gerektiini syleyerek cinayetin adi
bir cinayet olmasn umduklarn ama eer deilse de hesabnn millete
sorulacan belirtecektir. Ayrca faillerin yarglanmas iin Meclisten
de sz isteyecektir. Ancak bu yolla Meclisin alabileceini
belirte-cektir.
Vekiller kendileri ekilsinler! Onlarn kudretleri yoksa Heyeti
Celile ciz deildir. erefinizi, namusunuzu, kanununuzu muhafaza
edecek bir Hkmet tekil edersi-niz. Bu suretle mzakereye imkn vardr.
Aksi takdirde paydos efendiler! Paydos! Biz mademki zerimize aldmz
vazifeyi idare edemiyoruz, onun iin biz paydos edelim. Millete
hakkn verelim. O, hakkn da, erefini de, dinini de muhafaza eder.
Ben de onun bir ferdi olarak iftihar ediyorum efendiler!
Szleri alklarla biten Hseyin Avni Beyden sonra cra Vekilleri
Heyeti Reisi sfatyla Rauf Bey sz alacaktr. Rauf Bey, haberin
kendilerine bir gn n-ce (28 Mart 1923) ulatn bildirerek soruturmann
adliye ve kolluk gleri ta-rafndan aratrldn ifade edecektir. Hseyin
Avni Beye cevap olarak H-kmetin herhangi bir acziyeti bulunmadn
belirtecek; eer olur da sonu ola-rak sorumlular bulamazsa gcnn
yetmediini Meclise gelip syleyeceini bildirecektir.
Sz alan baka mebuslardan sonra Durak Bey bir skunet ars
yapa-caktr. Durak Beye gre olay ok yenidir ve adli tahkikat devam
etmektedir. Birka gn iinde faillerin ortaya karlamamas veya
cinayetin siyaseten ilen-diinin anlalmas durumunda ise Hkmetin
grevini yapmamakla sulanabi-leceini ifade etmitir. Meclisten o
durumda ne yaplaca ynnde gelen Ne olur? sorusuna da [Hkmeti]
dreceiz efendim. Ne olur ne de-mek?diyerek yant verecektir
Tartmalardan sonra Rauf Bey tekrar sz alacak ve aratrmann devam
et-tiini tekraren syleyecektir. Konunun gizli celsede konuulmas
talepleri oldu-unu oysa buna gerek olmadn, aka her eyin konuulmas
gerektiini ifa-de edecek ve kendilerinin Adliye Vekilinden emin
olduklarn belirtecektir. Konumasnn sonuna doru hizip meselesi
gndeme gelecektir. Rauf Bey ko-nunun frkayla, hiziple alakas olmadn
ve bu konuda frka ya da hizipten sz edilemeyeceini ifade edecektir.
Szlerini (m)utlak muvaffak olacaz. Bunu gzmzden karmyalm, hissiyata
kaplmyalm, skneti muhafaza edelim. Tekrar ediyorum. Hkmetiniz,
Adliyenizden, Adliye Vekili muhteremi Bey ar-kadanzdan tam
manasiyle emindir diyerek bitirecek ve cinayet hakkndaki tartmann
ilk gn bylece kapanacaktr.
ki gn sonra konu tekrar gndeme gelecektir.9 Lazistan Mebusu
Mehmed Necati Bey bir takrir vererek herkesin her gn ayr bir haber
duyduunu Heyeti Vekilenin hakikati mesele hususunda tenvir ve
tatmin etmeleri iin resmen be- 9 TBMM ZC, D:1, C:28, :14.
-
1923 Yl 1333
yanatta bulunmalarn teklif etmitir. Takririn sonrasndaki
aklamasnda h-kmetin bu konuda tek yetkili olduunu ve en azndan ne
olup bittii, neler ya-pld hakknda bir resmi aklama yapmas
gerektiini ifade etmitir.. Necati Beyden sonra sz alan Adliye
Vekili Rifat Bey, Heyeti Vekileden malumat is-tendiini oysa
soruturmann hukuken gizli yaplmas gerektiini belirtmitir. zmit
mebusu Srr Bey ise konunun Dahiliye Vekiline ait olduunu ve onun
aklama yapmas gerektiini syleyecektir. Tartmalar sonunda konu
hakknda verilen takrir kabul edilmi ve Hkmetin, Mecliste en azndan
duyulan haberle-rin doru olup olmadn yantlamas ynnde karar
klnmtr.
2 Nisan1923 gnl itimada10 Ali krnn bulunan cesedi ve
gelimeler-le ilgili aklama yapmak zere cra Vekilleri Heyeti Reisi
tekrar krsye gel-mitir. Ali krnn cesedinin bir nceki gn bulunduu
kendilerine bildiril-mitir. Ayrca zanl olarak kolluk kuvvetlerince
teslim alnmaya gidilen Giresun Alay Kumandan Topal Osman ve
arkadalarnn, giden kuvvetlerle atmaya girdii, kendisinin yaraland
arkadalarnn ise ld kendisinin de sonradan hayatn kaybettiini
aklamtr.
Vekilden sonra Hseyin Avni Bey sz alarak, Ali krnn bedenen
ayrl-dn ama ruh olarak Mecliste kaldn syleyecektir. Ali krnn,
hrriyet ve hakimiyeti milliye konularnda Meclisi halef braktn
belirtecektir. Sonra-snda baka mebuslar da sz alm ve gelen birka
tane takrire uygun olarak Ali kr Beyin ailesine taziye telgraf
ekilmesine karar verilmitir. Ayn gn Van mebusu Haydar Bey ve birka
arkadann Topal Osmann cesedinin Meclis nnde salben [aslarak] tehir
edilmesine ilikin takrirleri kabul edilecektir.11 Ayrca Ali kr
Bey'in naann Trabzon'a gtrlmesine itirak etmeleri iin Trabzon
mebusu Nabizade Hamdi Bey ile Lazistan mebusu Ziya Hurid Bey'e izin
verilmesine karar verilmi, cenazeye katlmak iinse Lazistan mebuslar
Osman Bey ve Dr. Abidin Bey sonraki gn izin almlardr. Trabzon
mebusu Ali kr Bey'e 4 Nisan1923 gn Ankara'da bir cenaze treni yaplm
olup tm vekil ve mebuslarn, asker ve polislerden gruplar, Afgan
Sefiri ve ok sayda ki-inin trene katld bildirilmektedir. Cenaze,
merasimden sonra Trabzon'a git-mek zere yola karlmtr.12
Tartma stanbul basnnda da yer bulmu ve konunun siyasi olma
ihtimali dile getirilmitir. Hakimiyeti Milliyede ise stanbul basnna
ynelik sert k-lar dikkat ekmektedir. Cinayetle ilgili stanbul
basnnda yer alan haber ve yo-rumlara "Ya namussuzluk ya aptallktr!"
balkl haberle yant verilecek; Ali kr hakkndaki ihtimalleri aklayan
stanbul basnna "Gazetecilik aklna ge-leni aklna eseni yazmak
deildir. Bunun hyanet tekil edecei zamanlar var-dr." eklinde sert
bir cevap verilecektir.13
10 TBMM ZC, D:1, C:28, :16. 11 Karar No. 370, TBMM ZC, Ayn yer.
12 Cenaze Merasimi, Hakimiyeti Milliye, 05.04.1923, s. 3. 13 A.k.,
s. 2.
-
Ynetim Zamandizini 1334
Genel Seim: "Sulh Halinde allmas Lazm Gelen ktisadi Bir Devreye
Doru 1923 yl Meclis iinde hiziplemenin iyice belirgin olduu yldr
denebilir.
nceki yllarda balayan tartmalar bu yllarda daha da iddetlenecek,
Ali k-r Beyin katli ve Hoca kr Efendinin risalesi gibi olaylar
nedeniyle daha da n plana kacaktr. Bu dnemde Mustafa Kemal Paann
bir yurt gezisine k-mas ve bir anlamda nabz yoklamas ilgintir. Yurt
gezisinden sonra da cra Vekilleri Heyeti ile grm ve seimlerin
yenilenmesi iin karar alnmtr.14
Meclis uzunca bir sre toplanmayacak ve yeni yasama dnemi 11
Austosta balayacaktr.
Seimle ilgili sre, 1923 ubatnda Van mebusu Haydar ve Yozgad
mebu-su Sleyman Srr Beylerin ntihab Mebusan Kanununun Tadiline dair
bir ka-nun teklifi vermeleriyle balamtr.15 1 Nisanda, Anayasaya
1921de eklenen ek maddenin kaldrlarak seimin yenilenmesi grlecek ve
madde kaldrl-madan seimin yenilenmesine Heyeti Umumiye kararyla
karar verilecek,16 iki gn sonra da mebus seimini dzenleyen kanunda
deiiklik yaplacaktr.17
1 Nisan 1923 gn Aydn Mebusu Esad Efendi ile 120 arkada, Tekilt
Esasiye Kanununun maddei mzeyyelesinin ilgasna ve tecdidi intihaba
dair ka-nun teklifi vermilerdir. Buna gre Meclis, mdafaai memleket
gayesiyle top-lanm olup bu grevi yerine getirmitir. Bundan
sonrasnda mesaili sulhiye ve terakkiyat iktisadiye [gibi] iki mhim
ve mukaddes gayeyi hedeflemektedir. Bu nedenle genel oylar
yenilemek gibi bir zorunluluk bulunmaktadr. Ayrca Tekilat
Esasiyedeki maddei mnferide kaldrlmadan yeni bir seime gitmeye
imkan da bulunmamaktadr. Bu nedenle maddelik bir teklif
verilmitir.
Bahsedilen maddei mnferide memleketin mdafaas amacyla toplanan
Meclisin amacn tamamlayana kadar seime gitmeyeceini ngrmektedir.18
Bu nedenle yeni bir kanunla konuyu dzenlemek gerektiinden alttaki
teklif veril-mitir:
MADDE 1. 20 Knunusani 1337 tarihli maddei mnferide mlgadr. MADDE
2. bu kanun tarihi nerinden muteberdir. MADDE 3. bu kanunun icrasna
Trkiye Byk Millet Meclisi memurdur.
14 hsan Gne, Birinci TBMMnin Dnce Yaps: 1920-1923, Trkiye Bankas
Kltr Ya-
ynlar, Yayn No: 360, Temmuz 1997; Ahmet Demirel, Birinci
Mecliste Muhalefet: kinci Grup, letiim Yaynlar, Ankara, Nisan 1995,
s 93 vd.
15 TBMM ZC, D:1, C:27, :190. 16 TBMM ZC, D:1, C:28, :15; Dstur,
Tertip:3, C:4, s.15. 17 TBMM ZC, D:1, C:28, :17. 18 Maddei Mnferide
yledir: bu kanun tarihi nerinden itibaren meri olur. Ancak
elyevm
mnakit Byk Millet Meclisi 5 Eyll 1336 tarihli nisab mzakere
kanununun birinci madde-sinde gsterildii zere gayesinin husulne
kadar mstemirren mtemi bulunaca cihetle ibu Tekilat Esasiye
Kanunundaki 4 nc, 5 inci, 6 nc maddeler gayenin husulne elyevm
mevcut Byk Millet Meclisi adedi mrettebinin slsan ekseriyetle [te
iki] karar verildii takdirde ancak yeni intihabdan itibaren meriyl
icra olacaktr.
(http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa21.htm, 17.10.2011 )
-
1923 Yl 1335
Verilen teklifin hemen grlmesi nerilmi ve bu, Meclise kabul
edil-mitir. Kanun grmelerinde Hseyin Avni Beyin nerisi ilgintir.
Yukarda da verilen Anayasa maddesinde yeniden seime gitmek iin byk
bir ounluk istemektedir. Ayrca bu madde Anayasann dier maddelerine
de dorudan etki yapmamaktadr. Bu nedenle Hseyin Avni Bey, Meclisin
bir Heyeti Umumiye karar alarak seimi yenilemeye karar vermesi
gerektiini, bunun daha uygun olacan ve adna da Mukaddes Karar
denmesini nerecektir.
Kanun grmeleri devam ederken Hseyin Avni Beyin nerisi kabul grm
ve madde grmelerinde sz konusu teklifin reddi ve Heyeti Umumiye
kararyla seimlerin yenilenmesine karar verilmesi nerilmitir. Kararn
Mukad-des adyla anlmasna ise tepkiler olmu, Meclisin her kararnn
mukaddes oldu-u, bu nedenle byle bir isimlendirme olamayaca dile
getirilmitir. Nihayetin-de Meclis kararyla seim yenilenmesine
ilikin verilen takrirler dorultusunda Bakan takrirden, yeniden
intihap icras karargir oldu, tarzndaki takriri oy-lamaya sunmu ve
bu ynde bir karar kabul edilmitir.
Karardan sonra sz alan Mustafa Kemal Paa, Trkiye devletinde
tacdarlk ve diktatrln olamayacan, uzun mcadeleler sonucunda
hakimiyeti milliyenin egemen olduunu ve devletin ve milletin banda
hibir kuvvet veya makamn bulunmadn, sadece tek bir kuvvetin var
olduunu onun da hakimi-yeti milliye olduunu vurgulayacaktr.
Seimlerin yenilenmesi karar alndktan sonra seim usulyle ilgili
dzen-lemeler gndeme gelmi ve seimi dzenleyen kanunda deiiklik
nerilmitir. Bu deiiklik, 1 Nisan 1923 gnl itimada grlmeye balanmak
istense de bu mmkn olmamtr. Kanun tasars Kanuni Esasi Encmeninden
km olmasna ramen TBMM matbaasnn yanmas nedeniyle baslarak
oaltla-mam, tasarnn bir sonraki itimada grlmesine karar
verilmitir.
3 Nisan 1923 gnl itimada kabul edilecek olan kanun, Osmanl
dnemin-de de uygulanan 20 Eyll 1324 tarihli ntihab Mebusan Kanunu
Muvakkatini deitirmektedir. Sz konusu geici kanun ya da Tekilat
Esasiyenin herhangi bir hkmnn bu kanunla elimesi durumunda yeni kan
dzenlemenin esas olaca belirtilmitir: ntihab mebusan kanunu
muvakkatinin ve intihab mebusana mtaallik [ilgili] tevarihi
muhtelifede mnteir kavanini saire [farkl tarihlerde baslm baka
kanunlar] ile Kanunu Esasinin ibu kanuna muhalif ahkm [hkmleri]
mlgadr.
8 maddelik kanunun birinci maddesi seim blgelerinin erkek
nfusuna (nfusu zkr) gre seilecek mebus saysn dzenlemektedir. Buna
gre Tr-kiye Byk Millet Meclisinin miktar zas Trkiye Devleti
halkndan her yirmi bin nfusu zkrda bir nefer [tek kii] olmak zere
intihap olunur. Blgenin erkek nfusu yirmi binden az olsa bile her
durumda bir mebus semeye hakk olacaktr. Maddede, erkek nfusu yirmi
bini geen yerler iin de dzenleme ya-plmtr. Maddeye gre seilecek
mebus says aadaki tabloda gsterilmekte-dir. 90000 ve zerinde erkek
nfusa sahip olan seim blgelerinde seilecek mebus says bu orana
(maddede de belirtilen 20.000 nfusu zkra bir mebus oranyla) gre
hesaplanacaktr.
-
Ynetim Zamandizini 1336
Tablo-1: Seim Blgelerindeki Erkek Nfusa Gre Seilecek Mebus ve
kinci Semen Saylar
Erkek Nfusa Gre Mebus Saylar Erkek Nfusa Gre Mntahibi Saniler
Daireyi ntihabiye
Nfusu Zkru [erkek nfusu]
Mebus Says Mntahibi Saniler iin ngrlen Nfusu Zkr
[erkek nfus]
Mntahibi Sani Says
20.000den az 1 200-300 1 20.000 30.000 1 301-500 2 30.001 50.000
2 501-700 3 50.001 70.000 3 - - 70.001 90.000 4 - - 90.000den fazla
5 ve zeri - - Dzenlemenin 5. maddesi de seilecek mntahibi sanilerin
[ikinci semen]
saysn belirlemektedir. Buna gre her 200 erkek nfusa bir mntahibi
sani dmektedir.
Kanunla ayrca semek veya seilmek iin gerekli olan vergi ile
mkellef olma art kaldrlmtr. Kanunun 4. maddesi Mntahibi evvel,
mntahibisani veya mebus olabilmek iin vergi ile mkellef olmak merut
deildir. biiminde dzenlenmitir. Bunun dnda semen ya 18e drlm, ama
erkek nfusla snrlanmtr.
Mecliste kadnlara da seilme hakk verilmesi meselesi ksaca tartlm
ama bir sonuca balanmamtr. Tartmada kadnlarn da seilebilmesini
savu-nan Tunal Hilmi Bey olmutur. Mesele kanunun grld itimada
tartl-m ve Hseyin Avni Bey konuyla ilgili bir tartma amtr. Hseyin
Avni Beye gre kanun teklifi hazrlanrken kadnlar tekemml edip de,
rey hakkn istimal etmek derecesine gelinceye kadar onlar aile efrad
beyninde aile reisleri-ne rey vermi gibi telkki edilerek yirmi bin
nfusu zkrda bir mebus intihabn esas ittihaz etmitir. Bunu verek
anlatan mebus Her eyin bir derecesi, bir vesilei tekemml vardr
diyerek bu hak verilmeden ziyade alnacak bir haktr. Her halde onlar
da bu husustaki haklarn kendilerine lyk grd za-man bizden alrlar.
Bunu zamana terk ediyorum. diyecektir. Tunal Hilmi Bey ise sz
konusu dzenlemede kadnlara seme seilme hakknn verilmemesinin yannda
mebus saylarnn belirlenmesinde de kadnlarn nfustan bile saylma-dn
ifade ederek tepki vermitir. Maddelerin tartlmas srasnda da sz
iste-yecek olan Tunal Hilmi Bey, kendisine nisaiyun ya da feminist
diyenler oldu-unu ifade edecek, daha nceki tartmalarda kendisinin
tek dereceli seim ne-risiyle dalga geildiini ancak bugn o kuraln
getirilmek istendiini syleyerek kadnlarla ilgili konuda da ayn
durumun ortaya kacan belirtecektir. Fakat konumasn tamamlayamadan
sz kesilecek ve (byk olaslkla Meclisteki tartma ve arbede
nedeniyle) oturuma ara verilecektir.
Bir dier mesele seme hakk kaytl tutulanlarla ilgilidir. Kanun
taslanda asker kiilerin oy kullanmasyla ilgili bir dzenleme
bulunmaktadr (m. 3). Buna
-
1923 Yl 1337
gre Bilcmle memurin ve muallimin ile berr, bahr, hava erkn, mera
ve zbitan ve kk zbitan ve niformay lbist kffei mensubini askeriye
ve bi-lmum jandarma erkn, mera ve zabitan intihabetmek hakkn
haizdir. Dzen-lemede askerlerin oy hakk aka varken Hseyin Avni
tarafndan bir itiraz ya-placak ve maddenin tayy [kaldrlmas] ynnde
karar verilecektir. Hseyin Avni Beye gre ordu her trl cereyandan
azade olmaldr. Olas bir sava durumunda ordunun, hkmetin grn
tartmamas, dorudan uygulamas gerektiini ifade eden mebus, bu
nedenle askere seme hakk verilmemesini nermektedir. Sonraki
tartmalardan sz konusu kanun tasla hazrlanrken se-imin
yenilenmesine henz karar verilmedii anlalmaktadr. Anayasada yer
alan ek maddeye dayanarak, bir bar antlamas yapldktan sonra ve
asker ter-his edilince seime gidileceinden Kanuni Esasi Encmeni
dzenlemeyi hazr-larken askerlerle ilgili byle bir hkm koymutur. Bu
tartmalar erevesinde askerin oy kullanabilmesini dzenleyen madde
tayyedilmitir. Yine bu konuyla ilgili olarak taslakta bulunan ve
ayr bir madde olarak dzenlenen (m. 4) Taht silahta bulunan efrad
askeriye ile jandarma efrad intihaba itirakten memnu-durlar.
ynndeki hkm de kaldrlacaktr. nc madde kaldrlnca yerine Osmanldan
kalma dzenleme uygulanacaktr. O dzenlemede de silahaltndaki erlerle
ilgili paralel bir kayt olduundan bu maddenin ayrca kabul
edilmesine gerek kalmamtr.
Sonraki tartma ise aday olamayacaklarla ilgili olup o da tartlm
ve de-itirilmitir. Maddenin ilk hali yledir (m. 5):
Vali, mutasarrf, kaymakam, defterdar, muhasebeci, malmdr olan
zevat ile mftler mntahibisani intihabna balanmazdan lakal bir ay
evvel istifa etmedik-e mahalli memuriyetlerinin bulunduu dairei
intihabiyeden mebusu intihab olunamyacaklar gibi bilmum ahzi asker
ube ve kalem reisleriyle jandarma alay, tabur, blk kumandanlar dahi
mevkii memuriyetlerinin dhil bulunduu dairei intihabiyeden mebus
intihabolunamazlar. Aksi takdirde intihab vki muteber ol-maz. Ancak
devairi sairei intihabiye bu hkmden mstesnadr.
Tartmalarda sz konusu grevlilerin kendi blgelerinde kendi makam
ve memuriyetlerinin kullanarak halk zerinde bask kurabilecekleri ve
bu nedenle seimleri etkileyebilecekleri zerinde durulmutur. Osmanl
zamannda var olan durumun onca zaman gemesine ramen tekrar cereyan
etmesine izin verilme-mesi gerektii ifade edilmitir. Ayrca
memurluklarn hepsinin saylmad, r-nein polis mdrlerinin darda brakld
ama ayn etkiyi onlarn da yapabi-lecekleri ifade edilmitir. Bu
nedenle ya bu maddenin de kaldrlmas gerektii ya da batan
dzenlenmesi ihtiyac olduu ifade edilmitir. Tartmalar devam ederken
baz takrirler gelmi, bunlar da baka memurlarn da seilememesi
ge-rektii, bu memurlarn en azndan seimden iki ay nce istifa etmi
olmalarnn zorunlu oluu gibi neriler duyulmutur. Nihayetinde Saruhan
mebusu Read Beyin nerisi kabul edilmi ve kanunda yer almtr.
Kanunda, grlen ve tayyedilen dier iki madde nedeniyle, nc madde
olarak yer alacak dzenle-me yledir:
-
Ynetim Zamandizini 1338
Muallimin mstesna olmak zere merkezden mansup bilmum memurin ile
mftiler, hkkm ve mddeiumumiler ve belediye reisleri mntahibi sani
intihab-na mbaeretten iki ay evvel istifa etmi olmadka mahalli
memuriyetlerinin dahil bulunduu dairei intihabiyeden mebus intihap
olunamyacaklar gibi ordu, kolordu, frka kumandanlariyle bilmum ahz
asker ve kalem ve ube reisleri jandarma alay, tabur ve blk
kumandanlar dahi mevkii memuriyetlerinin dahil bulunduu dairei
intihabiyede mebus intihap edilemezler. Aksi takdirde intihab vki
muteber ol-maz.
Mntahab sanilik ile ilgili dzenlemenin tartmalarnda Ktahya
mebusu Besim Atalay Bey, sz konusu iki dereceli seimin milletin grn
tam yan-stmadn, ikinci semenlerin oy kullanrken karar
deitirmelerinden tr s-kntlar ktn ve bu nedenle tek dereceli seime
geilmesini nerecektir. Mntahibi sanileri dzenleyen maddenin
tayyedilerek, yerine intihabat bir de-recelidir demenin daha uygun
olacan dile getirecektir. Karahisar Sahib me-busu Mehmed kr Bey de
Besim Atalay Beye katldn ifade ederek H-kimiyeti Milliyenin tamamen
tecellisi, her halde her ferdin hakk intihabn biz-zat ve bilfiil
istimaliyle meruttur diyecek, ama halkn iki dereceli seime al-kn
olmas nedeniyle dzenlemeyi birden deitirmenin uygulamada sakncalara
neden olacan belirtecektir. Tartmalar devam etse de sz konusu
maddede ikinci semenle ilgili bir deiiklik yaplmamtr. Bir baka
takrirle konu yle dzenlenmitir:
Bir nahiye dahilinde bulunan nfusu zkrden her ikiyz kii iin bir
mntahibisani intihap olunur. Bu miktardan fazlas iin bervehi ti
muamele ifa olunur. yze kadar bir, yz birden be yze kadar iki, be
yz birden yedi yze kadar ilh mntahibisani intihap olunur.
Grmelerde dikkat eken bir konu da kanunun icrasndan kimin
sorumlu olacayla ilgilidir. Teklifte konu bu kanun Byk Millet
Meclisi tarafndan icra olunur. biiminde dzenlense de buna itirazlar
olmu ve seimi ynetecek olan kurumun cra Vekilleri Heyeti ya da
Adliye veya Dahiliye Vekaletleri ol-mas gerektii savunulmutur. Dier
gr ise cra Vekilleri Heyetinin ya da herhangi bir Vekaletin seim
dneminde ortaya kacak herhangi bir sorunla il-gili ikayeti zebilmek
iin Meclise ihtiyac olduunu, Heyeti Vekilenin kendi bana yasa
karamayaca iin konunun Meclise grlmesinin zorunlu ol-masndan
hareketle icra merciinin Meclis olmas gerektiini savunmaktadr.
Tartmalar bym ve verilen takrirlerin hibiri kabul edilememitir.
Nihaye-tinde tayini esamiyle reye sunulmas kabul edilmi ve cra
Vekilleri Heyeti ka-nunun icrasna memur olsun ya da olmasn
seenekleri oylanmtr. Sonu olarak cra Vekilleri Heyetinin kanunun
uygulanmasnda memur olmas 67 ret ve 5 ekimsere kar 114 oyla kabul
edilmitir.
Yeni seim karar alnp gndemdeki nemli konular bir an nce
yasalat-rlmaya allrken mebuslarn izin meselesi gndeme gelmitir.
Kendi seim blgelerine gitmek isteyen mebuslarn byk ksm topluca izin
almaya alm, Meclis de alamaz hale gelmitir. Normalde almaya devam
edecek olan
-
1923 Yl 1339
Meclis, son toplantsn 16 Nisanda yapacak ve 11 Austosa kadar
toplanama-yacaktr.19
Seim almalar Hakimiyeti Milliyeden takip edildiinde ilk olarak 6
Ni-san tarihinde Dahiliye Vekilinin seimle ilgili Vatan Gazetesi
muhabirine yap-t bir aklama karmza kmaktadr (s. 1). Seimle ilgili
genel bir bilgi veren Vekil, "Meclis mdafaai memlekete mnhasr olan
ilk vazifesini ima ve ikmal etmitir [tamamlamtr]. Bundan sonra sulh
halinde allmas lazm gelen ikti-sadi bir devre almtr." diyecektir.
Yeni devreye yeni bir Meclisle girmek ge-rektii ynndeki gr
Meclisteki tartmalarla koutluk gstermektedir. Son-rasnda 9 Nisan
tarihinde nl 9 umdenin [prensip] yaynland grlecektir. (bkz.
Ek-1)
Umdeler Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti Reisi Gazi
Mus-tafa Kemal" imzasyla yaynlanmakta olup bir eit seim ilkeleri
dizisi gibi g-rnmektedir. Sonrasnda, umdeler Zaferden saadete
ulamak iin etrafnda top-lanacamz umdeler balyla verilmeye devam
edilecektir. 9 ilkenin yannda bir de ek olarak sulh hakkndaki grn
de ifade edildii bir madde bulunmak-tadr.20 Maddeler hakimiyeti
milliye anlayna deinmekte, ayn zamanda mali, iktisadi ve siyasi
kimi konular hakknda vaatte bulunmaktadr.
29 Nisan 1923 gnl Hakimiyeti Milliyede Dahiliye Vekaletinden
yaplan bir aklama yer almaktadr. Nfus ve yerleim gz nnde
bulundurularak, me-bus saylar belirlenerek yaplan aklamada toplamda
yeni seimle 306 mebus kaca, mebuslarn 285'inin Anadolu'ya 21'inin
stanbul'a ait olaca bildiril-mektedir. Osmanldan kalma bir seim
kanunu uygulandndan, o kanunda de-iiklik getiren kanunun Meclis
grmelerinde Osmanldan bu yana azalan n-fusun doru temsilinin
salanmas nerilmi ve eski kanunun uygulanmasyla Meclisin ancak 90
ila 100 ye arasnda mebusa sahip olaca belirtilmiti. Ya-plan
deiiklikle beraber bu sorunun ald anlalmaktadr.
Dikkat eken bir konu Mustafa Kemal Paann iki kez seilmesi
olmutur. Buna gre bata zmirliler de Mustafa Kemal Paann zmir aday
olmasn is-temiler21 ama seim sonular geldiinde Ankara ve zmir olmak
zere iki defa mebusluk kazanld anlalmtr. Bunun zerine birka farkl
neri gelecek Mustafa Kemal Paann hem zmir hem de Ankara mebusu
olmas nerilecekse de bu kabul edilmeyecek, tartmalar sonrasnda
tercih Mustafa Kemal Paaya braklacaktr. Nihayetinde ise Mustafa
Kemal Paa Ankara mebusu olacak ve zmirdeki eksik mebusluk iin yeni
bir seim yaplacaktr. O seim sonrasnda Osmanzade Hamdi Bey zmir
mebusu olacaktr.22
19 Konu Mebus Mezuniyetleri Meselesi balnda daha ayrntl
incelenmitir. 20 Dokuz Umdenin tam transkripsiyonuna, Tark Zafer
Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler: 1859-
1952, stanbul, 1952 knyeli eserden ulamak mmkndr (s. 580-581).
lgili ilkelerin ksmen sadeletirilmi haline Atatrkn Btn Eserleri,
Kaynak Yaynlar, C:15, s. 278-280den ula-labilir.
21 "zmir Paa Hazretlerinin namzetliini istiyor.", Hakimiyeti
Milliye, 12.04.1923, s. 2. 22 Yeni zmir mebusu, Hakimiyeti Milliye,
08.10.1923, s. 1.
-
Ynetim Zamandizini 1340
Seim sonular Haziran aynda gelmeye balayacaktr. Buna gre ilk
seim sonucu Bigadan gelecektir.23 Sonrasnda da gnlk seim sonucu
belli olan yer-lerden seilenlerin listesi yaynlanacaktr. Bunun
yannda kadnlarn zaferini anlatan kimi haberler de seim sresince
kmaktadr. Kadnlarn seme ve se-ilme haklar bulunmasa da kimi
yrelerde mntahibi saniler, baz isimlere oy verecektir. rnein Latife
Hanm Elazizde 46 oy alm grnmektedir. Habere gre Latife Hanm yekunda
146 oy alm bulunmaktadr. Oy alanlar arasnda Halide Edip de vardr.
Gazete, bu durumu Trk kadnnn zaferi olarak nite-lemektedir.24
Seimle ilgili bir dier ilgin konu ttihat ve Terakki Partisi
hakknda Mus-tafa Kemal Paaya sorulan sorudur.25 Habere gre mevcut
hkmetle ttihat ve Terakki Partisinin ibirlii yapacana ilikin
haberlerin dolat bildirilmekte, bu meselenin Mustafa Kemal Paaya
sorulduu anlalmaktadr. Mustafa Ke-mal Paa ise, o partinin kendini
feshettiini ve kendilerinin de dahil olduu ok sayda yesinin yeni
oluumlara gittiini, byle bir frkann artk olmadn ve herhangi bir
temsilciyle de grme yapmadn beyan edecektir. Partiler sz konusu
olduunda seim sonrasnda dorudan bir grup kalmad sylenebilir.
Birinci Meclis ierisinde var olduu sylenen ikinci grup seimde genel
olarak etkisiz kalmtr. Net bir gruplama olmadndan dorudan partileme
ya da li-der seip aday belirleme gibi bir srece gidemedikleri
anlalmakta olup, bu grubun seimde bir varlk gsteremedii
grlmektedir.
Seimin sonlarna doru Halk Frkasnn bir araya gelmeye balad
sy-lenebilir. 8 Austos tarihli bir habere gre Ankara'da bulunan
Halk Frkas me-buslar ilk defa toplanacaklardr. Seimlerin
balamasndan bu yana seilen me-bus saysnn da 270 olduu haberde
bildirilmektedir.26 Yeni Meclisin al da 11 Austos gn yaplacak ve
mebuslarn faaliyetleri balayacaktr.
Cumhuriyetin lan Meclise Nasl Yansd? Cumhuriyetin ilan yln belki
de en bilinen ve nemli olaydr. Mecliste
byk bir heyecanla grlm olan konunun Meclis gndeminde kal hayli
ksadr. Cumhuriyetin ilan meselesi Meclis gndemine sadece Anayasa
dei-iklii sebebiyle gelmitir. Bundan nce gazetelerde gndeme gelmi,
hatta yln banda bakent meselesiyle ilgili Mustafa Kemal Paann
nutuklarna da yan-sm olan ilan ani ya da gizli olmutur.27 23 "lk
yeni mebuslarmz", Hakimiyeti Milliye, 08.06.1923, s. 1. 24
Hakimiyeti Milliye, 22.07.1923, s. 1. 25 "ttihat ve Terakki Frkas
var mdr?", Hakimiyeti Milliye, 15.04.1923, s. 1. 26 "Halk Frkasnn
lk tima", Hakimiyeti Milliye, 08.08.1923, s. 1. 27 Konuyla ilgili,
an veya baka kaynaklarda srele ilgili bilgi bulmak mmkndr.
almada,
birincil kaynaklardaki bilgiler ilenmitir. Bu erevede konunun
ilk yansmas 27.09.1923 gnl Hakimiyeti Milliye gazetesinin
haberidir. Konunun ksa tarihesi iin bkz. Hamza Erolu, "Trkiye
Cumhuriyetinin lan", Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S: 56, C: XIX,
Temmuz 2003, Trkiye Cumhuriyeti'nin 80. Yl zel Says. Kaynaa
http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=164
adresinden eriilebilir (19.07.2011).
-
1923 Yl 1341
Hakimiyeti Milliyede, Cumhuriyet meselesi 29 Ekimden yaklak bir
ay nce, 27 Eyllde yaymlanan bir rportajla gndeme gelmitir.28 22
Eyll gn Avusturya basnndan bir gazeteyle [Wiener Neue Freie Presse]
yaplan rpor-tajda, Mustafa Kemal Paaya bir Anayasa deiiklii
tasarlarnn olduu, bu-nun ierii sorulmutur.29 Mustafa Kemal Paa
tarafndan verilen demete, gaze-teciye Tekilat Esasiye Kanunu
deiikliinin ilk iki maddesi okunarak deiik-liin tek kelimeyle
Cumhuriyet olaca zetlenmitir.
Konunun Meclise gelmesi ise ilan gn olan 29 Ekimde
gereklemitir.30
Kanuni Esasi Encmeni31 tarafndan Anayasada deiiklik ngren bir
layiha hazrland belirtilmi ve ncelikle gndeme (ruznameye) alnmasna
karar ve-rilmi ve sonrasnda konunun hemen (derakap) mzakeresi
nerilmi ve kabul edilmitir.32 Bu neri kabul edildikten sonra
deiiklik ngren dzenleme okunmutur. Kanuni Esasi Encmeni mazbatasnda
konunun nemi u szlerle ifade edilmektedir:33
Milletimizi refahiyet ve saadete sal [eritirmek] ve istiklli
tamameye mazhar eden Mcahedei Hdapesendanede [Allahn beenecei
ekilde arpma; cihad] hkimiyeti milliye esas sureti katiyede kabul
edilmi ve daima buna riayet edilegelmiti. Bu usuln Trk Milleti
necibesine ne azm muvaffakiyet temin ettii aikrdr. Hkimiyetin
bilkaydart millete aidiyeti ve idare usulnn mukaddera-t milleti
bizzat ve bilfiil idare etmek esasna mstenit bulunmas [dayanmas]
za-ten (Cumhuriyet) demek olduundan saltanat terdiyeyi [st kapal]
katiyen dfi [def eden] olan bu kelimenin istimali ve Trkiye
Devletinin ekli Hkmeti Cum-huriyet olmas hakknda Tekilt Esasiye
Kanununun maddei mahsusasnn bir fkra ile tavzih edilmesi [aklamak]
hukukan ve maslahaten mnasip grlmtr. Bir Cumhuriyet tesis klndktan
sonra bu Cumhuriyetin mmessili olan bir riyaset makamnn da ihdas
tabidir. Bundan baka Hkmeti tekil edecek olan Bavekilin Reisicumhur
tarafndan t-yini, mesuliyetin tesbiti noktai nazarndan umuru
zaruriyedendir.
Mazbatann okunmasndan sonra Kanuni Esasi Encmeni Reisi Yunus
Nadi Bey, kanun hakknda aklamalarda bulunmutur. Aklamalar
dzenlemelerin hangi mantkla yapldn iermektedir. Konunun daha net
anlalmas iin de-iiklikleri bir tabloyla gstermek ilevseldir. 1921
Anayasas balkl stunda deitirilen maddeler, dier stunda ise nasl
dzenlendikleri gsterilmektedir:
28 Hakimiyeti Milliye, s.1 29 zellikle yabanc basna verilen deme
veya yabanc basnda kan haberlerin yaynlanmasnda
bir haftadan bir aya kadar deien, dnemin koullarndan kaynakland
dnlebilecek olan, bir gecikme olduu dikkat ekmektedir. Bu balk
altndaki takvim uyumazl bu nedenledir.
30 Dnemde mevzunun mebuslar arasnda tartld ikincil kaynaklarda
yer almaktadr. rnek olarak Hamza Erolunun almasna baklabilir (bkz.
dp.27).
31 Encmen olarak ifade edilen kurumlarn bugnk komisyonlar olduu
aklda tutulmaldr. 32 TBMM ZC, D:2, C:3, :43. 33 Ayn yer.
-
Ynetim Zamandizini 1342
Tablo-2: Cumhuriyetin lanyla Deien Anayasa Maddeleri 1921
Anayasas 1923 Deiiklii34 Md. 1- Hakimiyet bil kayd art
milletin-dir. dare usul halkn mukadderatn biz-zat ve bilfiil idare
etmesi esasna mstenit-tir.
Md. 1- Hakimiyet bil kayd art milletindir. dare usul halkn
mukadderatn bizzat ve bil-fiil idare etmesi esasna mstenittir.
Trkiye Devletinin ekli Hkmeti Cumhuriyettir.
Md. 2- cra kudreti ve teri salahiyeti mil-letin yegne ve hakiki
mmessili olan B-yk Millet Meclisinde tecelli ve temerkz eder.
Md. 2- Trkiye Devletinin dini Dni slmdr; resm lisan Trkedir.
Md. 3- Trkiye Devleti Byk Millet Mec-lisi tarafndan idare olunur
ve hkmeti Byk Millet Meclisi Hkmeti nvann tar. [kinci maddenin
eklenme-siyle bu madde 4. Madde olacaktr.]
Md. 4- Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur.
Meclis, Hkmetin in-kisar ettii uabat idareyi cra Vekilleri
vastasiyle idare eder.
Md. 8- Byk Millet Meclisi, hkmetinin inksam eyledii devairi
kanunu mahsus mucibince intihap kerdesi olan vekiller va-stas ile
idare eder. Meclis icrai hususat iin vekillere vehe tayin ve
ledelhace bunlar tebdil eyler.
Md. 10- Trkiye Reisicumhuru, Trkiye Byk Millet Meclisi Heyeti
Umumiyesi tarafndan ve kendi zas meyanndan bir intihap devresi iin
intibab olunur. Vazifei Riyaset yeni Reisicum-hurun intihabna kadar
devam eder. Tekrar intihabolunmak caizdir.
Md. 9- Byk Millet Meclisi Heyeti Umumiyesi tarafndan intihap
olunan reis bir intihap devresi zarfnda Byk Millet Meclisi
Reisidir. Bu sfatla Meclis namna imza vazna ve Heyeti Vekile
mukarreatn tasdika salahiyettardr. cra Vekilleri heye-ti ilerinden
birini kendilerine reis intihap ederler. Ancak Byk Millet Meclisi
Reisi vekiller heyetinin de reisi tabiisidir.
Md. 11- Trkiye Reisicumhuru Devletin Reisi-dir. Bu sfatla lzum
grdke Meclise ve He-yeti Vekil(e)ye riyaset eder.
Md. 12- Bavekil Reisicumhur tarafndan ve Meclis zas meyanndan
intihabolunur. Dier vekiller Bavekil tarafndan yine Meclis zas
arasndan intihabolunduktan sonra heyeti umumiyesi Reisicumhur
tarafndan Meclisin tasvibine arz olunur. Meclis hali itimada
de-ilse keyfiyeti tasvip Meclisin itimana talik olunur.
Yunus Nadi Bey, konumasnda Birinci Meclisin Tekilat Esasi ile
hk-
meti kurma erefine erdiini, bu Meclisin ise kurulan esas takviye
ve ila ede-ceini [ycelteceini] sylemektedir. Yaplacak ilerden
birinin uluslararas sa-hada kullanlacak olan hkmetin [devletin]
unvann belirlemek olduunu bildi-ren Yunus Nadi Bey, ...bu kanunun
birinci maddesiyle, hkimiyeti bilkayd-art millete veren ve
mukadderatn bizzat milletin idare etmesi iin bir ekli 34 Yaplan
Anayasa deiiklii ile hkmet eklini Cumhuriyet olarak deitiren
dzenleme, 364
sayl Tekilat Esasiye Kanununun Baz Mevaddnn Tadiline Dair
Kanundur.
-
1923 Yl 1343
Hkmet kabul etmi ve onun iin yaamakta bulunmutur. Biliyorsunuz
ki, bu ekil Hkmetin ad; usul Cumhuriyyettir diyerek dnyada,
beynelmilel ha-yatmzda, unvan sahihamz almak lzumunu hissederek bu
maddenin zmnn-da zaten mevcudolan usul Cumhuriyeti, Tekilt Esasiye
Kanununun birinci maddesine bir fkra ile ilve ediyoruz aklamasnda
bulunmutur.
Yunus Nadinin aklamalarndan sonra sz alan Saruhan mebusu Vasf
Bey, Yunus Nadi Beyi onaylayan konumasnda, Trk milletinin ezelden
beri ahslarn hakimiyeti altnda olduunu vurgulayarak Trk Milleti
bundan sonra hibir ferdin esiri olamaz. Bundan byle dorudan doruya
kendisi hkim, ken-disi efendidir demitir. Vasf Beyin aklamalar
salonda alklarla karlan-mtr. Vasf Beyi takiben sz alan birka
mebustan sonra kanunun bir an nce oylanmas nerilmi ve peinden
Cumhurbakan seilmesi ve top atlaryla kutlanmas nerilmitir. Bunu
takiben hemen oylamaya geilmitir.35 Oylamada tek tartma
Reisicumhurun grev sresine ilikin olmutur. Dzenlemede daha nce
seilen Reisicumhurun tekrar seilmesi mmkn klnmtr. Bunu dzen-leyen
10. maddeye gre Trkiye Reisicumhuru, Trkiye Byk Millet Meclisi
Heyeti Umumiyesi tarafndan ve kendi zas meyanndan bir intihap
devresi [se-im dnemi] iin intibab olunur. Vazifei Riyaset yeni
Reisicumhurun intihabna kadar devam eder. Tekrar intihabolunmak
caizdir. Anayasadaki dzenlemeye gre bir intihap devresi iki yldr.
Maddenin grlmesinde bu konu gndeme gelmitir. Eskiehir mebusu Emin
Bey, byle nemli bir seimin iki senede bir yaplmasn sakncal bulduunu
syleyerek en azndan Reisicumhuru, seilen nc Meclisin semesinin daha
uygun olacan ifade etmektedir. Dnyada bunun rneklerinin olduunu
sylemekte ve ayrca ki devrei intihabiye olma-ldr ve Reisicumhur btn
milletin mal olmaldr. Ekseriyet f(rk)asnn olma-maldr.36 Emin Beyin
itirazlar kabul edilmemi ve dzenleme mevcut haliyle onaylanmtr. Ayn
gn ilgili kanunun heyeti umumiyesi kabul edilmi ve d-zenleme
yasalamtr.
Dzenlemenin kabulnden sonra, hemen Reisicumhur seimi yaplmas ve
hem Reisicumhuru hem de Cumhuriyeti kutlamak iin top at yaplmas
ne-rilmi ve kabul edilmitir. Sonrasnda gizli oyla seim yaplm ve
Mustafa Ke-mal Paa Reisicumhur seilmitir. Seimden sonra ksa bir
konuma yapan Mus-tafa Kemal Paa, Meclise teekkr etmi ve bundan
sonra Milletimiz, haiz ol-duu evsaf [vasflarn] ve liyakatini
Hkmetinin yeni ismiyle cihan medeni-yete daha ok suhuletle
[kolaylkla] izhara muvaffak olacaktr Milletin tevec-chn da ima
noktay istinat telkki ederek, hep beraber ileriye gideceiz. Tr-kiye
Cumhuriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktr diyerek konumasn
tamamlamtr.
35 Birinci maddenin onaylanmasndan sonra alklarla beraber yaasn
Cumhuriyet sesleri du-
yulduu cerideden anlalmaktadr. 36 Emin Bey, bir bakma, bugn,
seim dnemiyle Cumhurbakanl dneminin ayn olmamas
ynndeki uygulamaya benzer bir usul nermekte ve bu nedenle,
sadece ounluk partisinin Cumhurbakan sememesi iin bu yolda bir
dzenleme yapmak gerektiini vurgulamaktadr.
-
Ynetim Zamandizini 1344
Byk Millet Meclisi Dn Gece Sekiz Buukta Trkiye Devletinin eklini
Mttefikan Cumhuriyet Olarak Tesbit ve Dokuza eyrek Kala Gazi
Mustafa Kemal Paa Hazretlerini Mttefikan Reisi Cumhur ntihab Eyledi
(Hakimiyeti Milliye, 30.10.1923, s. 1)
Ankarann Bakent Olmas Ankaray bakent yapma dncesi senenin banda
gndeme gelmi; neri
bizzat Mustafa Kemal Paa tarafndan 16-17 Ocak tarihli zmit
konumas sra-snda dile getirilmitir. Mustafa Kemal Paa, stanbul
bakent olamayacana gre Ankarann uygun olacan belirtmitir.37
Ankarann bakent olmas ise 13 Ekimde gerekleecektir. Ankara dndaki
seenein stanbul olmas ve hat-ta Mecliste bunun baz mebuslarca
nerilmi olmas, durumu ilgin klmaktadr. Zira stanbulun tahliyesi
olarak anlan Trk askerlerinin stanbulu sembolik olarak geri almas
da ayn gnlerde gereklemitir. Ankarann bakent olmas iin smet Paa
tarafndan yaplan neriyle38 stanbulun tahliyesinin (6.10.1923)
arasnda ok ksa bir sre bulunmas iki konu arasnda bir ilikinin varln
akla getirmektedir.
Konunun Hakimiyeti Milliyede ilk gndeme gelii 8 Austostur.
Habere gre hkmet merkezi tartmalar srmekte, birok kii birok yer
hakknda g-r bildirmekte ise de Hakimiyeti Milliyeye ulaan bilgiye
gre Ankara, Meclis aldktan sonra, ki Meclis 11 Austosta alacaktr,
bakent ilan edilecektir.39
37 Atatrkn Btn Eserleri, C: 14 (1922-1923), Kaynak Yaynlar,
2004, s. 275 vd. 38 neri 10.10.1923 tarihinde yaplm ve Layiha
Encmenine gnderilmitir. TBMM ZC, C: 2,
D: 2, : 34, 39 Ankara merkez, Hakimiyeti Milliye, 08.08.1923, s.
1.
-
1923 Yl 1345
Sonra gndeme gelen bir dier haber ise nerinin verildii gn
kacaktr.40 Bu-na gre 9 Ekimde toplanan Halk Frkasnda konu grlmtr.
Yaplan ne-rilerden ilki bakentin Anadoluda olmas ynndedir. Bu kabul
edildikten sonra bakentin Ankara olmas nerilmi ve bu neri de kabul
edilmitir.
Halk Frkasnn kararndan sonra yukarda da ifade edildii gibi 10
Ekim gn smet Paann verdii teklifle konu Meclise yansm ve teklif
Meclisten Layiha Encmenine sevk edilmitir. Teklifin Encmenden
Meclise dn ise 13 Ekimde olacaktr. Bata konunun mstacelen mzakeresi
nerilse de gr-lmekte olan Mbadele, mar ve skan Vekaletinin
kurulmasyla ilgili dzen-leme ertelenmemi, yine de konu ayn gn
ikinci celsede grlebilmitir.41
smet Paa ve arkadalarnn verdii teklifin esbab mucibesinde Lozan
Antlamasnn mtemmimlerinden olan Tahliye Protokolnn uygulanmas
so-nucunda ecnebi igalinden, kurtulan Trkiye'nin fiilen tamamiyeti
tahakkuk ettii bildirilmektedir. Bu nedenle Trkiye devletinin
makarr- idaresinin [h-kmet merkezi, bakent] belirlenmesi zaman
geldii bildirilmektedir. Bakent olacak yerin, corafya ve
sevkulceyiyenin [askerin sevki veya geri ekilmesi-nin ynetimi]gerei
olarak Anadolunun merkezinde yer almas gerektii, s-tanbulun
boazlarla ilgili antlamadan kaynaklanan durumu nedeniyle bakent
olmaya uygun olmad bu nedenlerle Ankarada karar klnd
anlatlmaktadr.
Kanun layihas tek maddeden ibaret olup Trkiye Devletinin makarr
ida-resi Ankara ehridir biiminde dzenlenmitir. Madde dzenleni
itibariyle bir Anayasa maddesini hatrlatmaktaysa da Anayasada bir
deiiklik yaratmamtr. Kanunlama srecinde kanun layihasna ilikin
Kanuni Esasi Encmeni mazba-tas kabul edilmitir. lgili mazbatada
Me(z)kr teklifi kanunde mnderi [var olan] maddei kanuniyenin
bilhara tanzim ve kabul klnacak mufassal [ayrntl] Tekilt Esasiye
Kanunumuzun silsilei mevadd meyanna ithali temenniyatnn Heyeti
Umumiyeye arzna mttefikan karar verilmitir ifadesi yer almaktadr.
Oturumun sonunda, dzenleme onaylanrken Bozok mebusu Avni Bey,
oylama-nn tayini esamiyle [isim oylamas] yaplmas gerektiini
sylemise de oturumu yneten Meclis Reisisanisi Ali Fuad Paa, Kanuni
Esasi Encmeni mazbatasnn oylandn ifade ederek Kanunu Esasiye bir
madde ilve etmedik. Encmen mazbatasn reyi lilerine vaz'ettim.
Encmen mazbatasn dikkatle okuyunuz diyecektir.
Kanun layihas ve encmen mazbatalarnn okunmasnda sonra sz alan
Gmhane mebusu Zeki Bey sert bir k yaparak dman igalinde kalan
s-tanbulun neden bakent yaplmadn eletirmi ve stanbulun igali
yaama-snn yannda bir de byle bir mahrumiyet yaamamas gerektiini
belirtmitir. Mecliste ayrca iktisadi ve ticari olarak stanbulun en
gelimi ehir olduu sa-vunulmu, bakentlerin artk askeri adan
deerlendirilmedii ve yerlerinin bu adan pek nemli olmad ifade
edilmitir. Cevaben Gelibolu mebusu Celal Nuri Bey sz alarak, bu
konulardaki grlerini dile getirmitir. Hkmet mer- 40 "Ankara Trkiye
devletinin makarr idaresidir", Hakimiyeti Milliye, 10.10.1923, s.
1. 41 TBMM ZC, D:2, C:2, :35.
-
Ynetim Zamandizini 1346
kezi olacak vilayetin her zaman iktisadi olarak en gelimi ehir
olmasna gerek olmadn ABDden rnekleyerek aklam, ayrca stanbulun uzun
yllardan beri bakent olduunu ama artk lkenin byk ksmnn Anadoluda
kaldn-dan stratejik ve politik olarak Ankarann olmas gerektiini
sylemitir. Ayrca Ankaradan lkenin geri kalannn halinin daha iyi
anlalacan savunmu ve kararn uygun olduunu vurgulamtr.
Bu erevede sren tartmalar sonrasnda mzakerenin yeterli olduu
ko-nusunda takrirler gelmesi zerine Meclis Reisisanisi, Kanuni
Esasi Encmeni mazbatasn oylamaya sunmutur. Ankarann makarr idare
olmasn ngren encmen mazbatas oybirliiyle (mttefikan) deil
oyokluuyla (ekseriyetle) kabul edilmitir.42 Ayrca dzenleme kanun
olarak deil mazbatann kabul edil-mesiyle heyeti umumiye karar
olarak geerlik kazanm43 Anayasaya girmesi yukardan anlalaca zere
Anayasa deiikliine braklmtr.
Lozan Antlamas: Eitlik ile Siyasal ve ktisadi Bamszlk Belgesi44
Lozan Antlamas, yln zellikle ilk yarsnda en fazla gndemde kalan
ko-
nu olup iktisattan uluslararas ilikilere kadar ok farkl
alanlarda yenilik getiren bir antlamadr. Bizim amzdan nemi ise
antlamann imzalanmasna kadar var olan sava ihtimalinin Antlamayla
sona ermesidir. Bylece idarenin normal seyrine dnmesi ve dzenli bir
tekilatn rgtlenmesi mmkn olabilmitir. 1923 yl bu nedenle bir gei
yldr. Dikkat edilirse geici (muvakkat) yksek mahkemelerin yerine
dzenli ve sreklilerin kurulmas, dzenli ileyen bir cra Vekilleri
Heyetinin tesisi gibi konular ancak Lozandan sonra gndeme
gele-bilmitir. Lozan ayn zamanda nfus mbadelesini dzenlediinden,
yeni bir de bakanln kurulmasn getirecektir. Cumhuriyetin ilan
edilmesi, kamu dzeni-nin ve i gvenliin tesis edilmesi abalar,
stiklal Mahkemeleri ve muhalefetin zerine gidilmesi ve ortak
kullanlan bir iktidardan yava yava Mustafa Kemal Paann daha etkin
ve tek olduu bir dzene geilmesi de Lozanla mmkn olacaktr.
Lozan grmeleri ve antlamas Trkiyenin hem siyasal olarak
tannma-sn ve hem de iktisadi ve yine siyasal olarak bamszln ifade
etmektedir.45 Lozan, snrlarn byk lde belirlendii ve iktisadi veya
mali alardan da Trkiyenin dier lkelerin statsne eritii bir
antlamadr. Bu nedenle Ant-lamay siyasi ve iktisadi bamszlk metni
olarak grmek doru olacaktr. Antlamayla, byk sorun tekil eden
kapitlasyonlar kalkm, imtiyaz sahibi yabanc irketlerin ancak
Trkiyenin kabul ettii hukuki dzenle faaliyet gs-termesi art olarak
kabul edilmi ve benzer konularda ok sayda dzenleme onaylanmtr. 42
Oylama sonrasnda oybirliiyle kabul edildii ynnde itirazlar olsa da
Reis bunu kabul etme-
mitir. 43 Karar no: 27, Dstur, Tertip:3, C: 5 s. 381. 44 Baskn
Oran vd., Trk D Politikas: Kurtulu Savandan Bugne Olgular,
Belgeler, Yorum-
lar, C: 1 (1919-1980), letiim, stanbul, 2002 knyeli eserde
antlama byle nitelenmektedir (s. 220).
45 Baskn Oran, a.g.e., s. 220 vd.
-
1923 Yl 1347
Meclis ileyii asndan Lozanla ilgili grmelerin gizli oturumlarda
(ha-fi itima) grlmesi dikkat ekicidir. Hatta bu konuda baz
haberlerin dar szmas nedeniyle tartmalar olacak, mebuslar isim
vermeden hainlik ithamla-rnda bulunacaklardr. Gizli oturumlarda
grmeler hakknda bilgi verilmekte, yl ierisinde kesintiye de urayan
grmeler Lozandaki temsil heyeti yele-rince (ya da bizzat ba grmeci
smet Paa tarafndan) bir biimde Meclise ra-por edilmektedir. Konunun
Meclise yansmas genellikle byle olmakla beraber Hakimiyeti
Milliyede antlama imzalanana kadar her gn Lozanla ilgili haber-ler
kacak, drt sayfalk gazetenin bir ya da iki sayfas Lozan ya da
uluslararas gelimelere ayrlacaktr. Meclis iindeki tartmalar genel
olarak antlama g-rmelerinin seyriyle ilgili olup bilgi verme
amaldr. Bu erevede ok sayda itimaya bu tartma konu olacaktr.46
Bunun yannda Lozan konusuyla balant-l olmak zere, yl ierisinde iki
temel konu daha fazla n plana kmtr dene-bilir. Bunlardan biri
Lozanda imzalanan esirlerin mbadelesi hakkndaki proto-koldr.
Protokolle nce askeri esirler sonraysa sivil esirler serbest
braklacaktr. Protokoln uygulanmasndaki eksiklik ve anlamazlklar
1923 ylnda hl sava-n etkilerinin devam ettiini gstermektedir. Dier
konu ise Lord Curzonn Lozan grmeleri srasnda Krtlerle ilgili yapt
aklamalardr. Aada bu konulara da deinilecektir.
Temel itibariyle Lozan grmeleri, yl ierisinde bamszlk konusunun
ilendii grmeler olmutur. Meclisin temel kanaati Lozan imzalanmadan
tam olarak bir bamszlk ilan edilmemi olaca ve dier milletlerle ayn
seviyeye gelinemeyecei ynndedir.
Yl ierisinde Lozan grmeleri kesintilere uram, bazen konu
hararetle-nerek Meclise yansm bazense grmeler basnda tartlm, ama
antlama-nn imzalanmasna kadar ilgili grmeler gndemde kalmtr.
1922 Kasmnda balayan antlama grmeleri 1923te devam etmi ve
Temmuz aynda antlama imzalanmtr. Yl ierisinde bar grmeleri iki ksma
ayrlmaktadr: lk ksm grmelerin Meclise yansmas zellikle Ocak ve ubat
aylarnda youn olacaktr. Anlamaya varlamamas ve fiili bir sonu
domamas nedeniyle grmeler kesilecek ve Heyeti Murahhasa geri
dnecek-tir.47
smet Paa Heyeti Murahhasa Reisi olarak Mecliste bir itimada bar
g-rmelerinin durumunu ve grmelere neden ara verildiini
aklayacaktr.48
Genel olarak nemli konu olduunu syleyen smet Paa ilkinin siyasi
mese-leler olduunu ve iinde arazi, hudutlar, boazlar ve aznlklar
ile baka kk 46 almada Meclisteki tartmalar dorudan aktarmak yerine
genel izlenimler ilenmitir. Ant-
lamann onaylanmas ile ilgili oturum ayrca ilenecektir. 47 Dnemin
siyasi tartmalar ve gndemi iin bkz. Mahmut Gololu, Trkiye
Cumhuriyeti:1923
(Milli Mcadele Tarihi, 5. Kitap), Banur Matbaas, 1971, Ankara,
s. 82 vd. Gololu grme-lerin kesildii tarihi 4 ubat olarak
belirtmekle beraber 29 Ocak gnl Hakimiyeti Milliyede grmelerin
kesildii bildirilmektedir. Byk olaslkla gazete grmelerin askya
alnaca-n haber vermektedir.
48 TBMM GCZ, D:1, C:27, :196.
-
Ynetim Zamandizini 1348
konularn olduunu, ikinci grupta mali ve iktisadi meselelerin
olduunu, son meselenin de kapitlasyonlarla ilgili olduunu ifade
edecektir.
Genel durumu aklarken, birinci grup meselelerle ilgili, zellikle
Bat snr konusunda Yunanllarn ve dier devletlerin de konuyu takip
ettiklerini, Trak-yada bir snr izilmesi hususunda anlalamadn
bildirecek olan smet Paa, konunun halledilemeden grmelerin
kesildiini syleyecektir. Benzer biimde Musul meselesiyle de
ngilterenin alakadar olduunu ve sorunun halledileme-diini ifade
edecektir. Bu grup meseleyle ilgili son olarak Sava borlarn dile
getiren smet Paa, savan kaybedilmi olmasna ramen o dnem Osmanl
top-raklarnda Irak ve Suriyenin bulunduundan hareketle borlarn
paylara dat-larak denmesi konusunda srarc olduklarn ama grmelerin
tamamlanama-dn bildirecektir.
Mali mesele olarak sava tazminat ve tamirat creti denmesi
konusunun dile getirildii ve bu konuda neredeyse anlald
belirtilecektir. smet Paa ik-tisadi mesele olarak da Osmanl
zamannda yatrm yapm yabanc irketlerin mal ve hizmetlerine el
koyulduundan bahisle bunlarn tazmininin talep edildi-ini, bu
konudaki tartmalarn da devam etmekte olduunu bildirecektir. Ya-banc
temsilcilerin talebine gre; yabanc irketlere bir ekilde sermayenin
iade edilmesi ya da drt be sene mhlet verilerek bu yabanc
irketlerin Trk huku-kuna uygun olarak Trkiyede faaliyet gstermesi
gerekecektir. smet Paa bu neriye scak baklabileceini, ama yine
kapitlasyon ayrcalklarna bir sre daha devam etmeyi istediklerini ve
asl olarak yarg meselesinde sorun ktn, yabanc irketlerin davalarna
bakacak bir eit hakimlik getirmek istediklerini ve grmelerin o
noktada kesildiini ifade edecektir. zetle durumu aklayan smet Paa
grmelerin kesilme srecini de gn gn aklayarak konumasn
tamamlayacaktr.
Bylece fiili bir sonuca varlamadan kesilen bar grmeleri, Nisan
ayn-da yeniden balayacaktr. Mart ve Nisan aylarnda karlkl olarak
verilen nota-lar sonrasnda taraflarn grebilecei anlalm ve 14 Nisan
1923 gnl iti-mada belirlenen delegeler,49 21 Nisanda Lozana varm ve
iki gn sonra da g-rmeler balamtr.50 16 Nisan gnl itimadan sonra
alnm olan seim karar nedeniyle Meclis tekrar toplanamadndan, ikinci
ksm grmeleri Meclise yansd boyutuyla takip etmek mmkn deildir.51
Buna ramen Konferansn en skntl konular genel olarak birinci grme
dneminde konuulmu ve ikinci dnemde bunlar kesinletirilip ikincil
konulara geilmitir denebilir.52 Antlamada zellikle ngiltere ve
Fransann basks ile Sovyetler ve ABDnin 49 TBMM ZC, D:1, C:28, :24.
Lozana gidecek Heyete, Hariciye Vekili smet Paa (Edirne), Sh-
hiye Vekili Dr. Rza Nur Bey (Sinop), Hasan Bey (Trabzon) ve
Zekai Bey (Adana) de temsilci olarak katlacaklardr.
50 Mahmut Gololu, a.g.e., s. 199 vd. 51 Aslnda Anayasaya koyulan
ek maddeyle seimlerin, bar antlamas imzalandktan sonra ya-
plmas ngrlm olsa da, bu konu Mecliste ksaca tartlm ama
nihayetinde seim yapl-masnda karar klnmtr.
52 Baskn Oran, a.g.e., s. 220.
-
1923 Yl 1349
Trkiyenin (grece) yannda bulunmas dikkat ekicidir. Grmeler daha
bit-meden ABD ve Sovyetler Birlii ile ticaret antlamas yaplmas
gndeme gel-mitir. Gerek Boazlar gerekse Musul konusunda iki
devletin de Trkiye devle-tinin tezlerine yakn olduklar
sylenebilir.
24 Temmuz 1923te imzalanan Antlama, Trkiyenin hem dier
devletler-le eit bir statye kavumasn hem de iktisadi ve siyasi
olarak bamszln salamtr.53 Bu zellik, antlamann Mecliste onaylanmas
srecinde heyecanl konumalara neden olacaktr.
Konu, Meclise 21 Austosta gelecek ve antlamann onaylanmas
hakkn-da kanun grlmeye balanacaktr.54 nce, Meclise gelen drt
antlamann onaylanmas hakknda dzenlemenin mstacelen grlmesi cra
Vekilleri He-yetince nerilecek ve bu neri Meclis tarafndan kabul
edilecektir. lk sz Ha-riciye Encmeni Reisi Yusuf Kemal Bey
alacaktr. Osmanlnn gerilemesinden ark meselesine, Kurtulu Savandan
Lozan Antlamasna kadar eitli konu-lar ksaca anlatan mebus, szn
Birinci Mecliste mcadele veren mebuslara teekkrle bitirecektir.
Ondan sonra ise Hariciye Encmeni Mazbata Muharriri Tevfik Rd Bey sz
alacaktr. Mebus Britanya mparatorluu, Fransa, talya, Japonya,
Yunanistan, Srp - Hrvat Devletleri ile yaplan antlamann be ksm
ierdiini ve ek olarak da be mukavelename, be protokolden ibaret-tir
diyerek antlamann ksmlar hakknda bilgi verecektir.
Ksa bilgiden sonra Meclisten birka konuda eletiriler gelmitir.
Bunlardan birisi snrlar ve yeni snrlarla darda kalan nfustur.
zellikle gney snr, Musul ve etraf ile Bat Trakya ile ilgili
maddeler snr ve nfus konusunda ye-tersiz bulunacaktr. Bunun yannda
sava tazminat, borlar ve Boazlar mesele-leri de tartmal
konulardandr.
Snr konusunda sz alan Mersin mebusu Niyazi Bey mebuslarn bir
ksm-nn konuyu Sevr Antlamasna kyasla deerlendirdiklerini ve bu
nedenle ok alkladklarn oysa o kadar da baarl olunamadn ima ederek
ok geni bir alanda, daha nce sahip olunan topraklardan ekilmek
durumunda kalndn dile getirecektir. Birinci Lozan grmelerinde smet
Paann ifade ettiklerine atfla Eski Osmanl mparatorluunun her hangi
bir ksm zerinde hibir Dev-letin mandasn tanmyoruz biiminde bir
ifade bulunduunu oysa mevcut ant-lamayla, ou yerden feragat
edildiini syleyecektir. Lozanda Trkiyenin, eski topraklarda hak
sahibi olmadnn kabul edildiini oysa imdiye kadar ilan edilen Misak-
Milli ve Osmanl lkesindeki hibir mandann kabul edilmemesi-ne ilikin
prensiplere sadk kalnmas gerektiini vurgulayacaktr. Benzer biim-de
Trkiye topraklarndan feragat etmenin yannda baz Trk nfusun da
dar-da brakldn ve zellikle Suriye snrnn yanl belirlendiini ifade
edecek ve bunun kabul edilemeyeceini bildirecektir. Szlerine devam
eden mebus ant-lamayla yalnz u aksam mlkiyeyi, bu mill ktleleri
kaybetmiyoruz. Ayn zamanda pek mhim zayiat iktisadiye karsndayz.
diyecek, neredeyse 600 53 A.k., s. 222. 54 Meclisteki Lozan
tartmalar iin bkz. TBMM ZC, D:2, C:1, :7-9.
-
Ynetim Zamandizini 1350
bin Trkn darda kalmasna izin verilmemesi gerektiini ifade
edecektir. Szlerini snr meselesini eletirerek tamamlayan mebus
zellikle Franszlarla imzalanan Ankara Antlamasyla belirlenen Suriye
snrnn kabul edilemez ol-duunu ve birok eksiklik barndrdn
savunacaktr.
Niyazi Beyden sonra sz alan Urfa mebusu Yahya Kemal ve stanbul
me-busu Hamdullah Suphi Beyler de benzer vurgular yapacaklar ve
antlama met-ninin snr konusunda yetersiz ve kabul edilemez
olduklarn ifade edeceklerdir.
Uzunca sren tartmalar ve sz alan mebuslardan kr Kayann (Mente-e
mebusu), emperyalizm vurgusu dikkat ekmektedir. Mebus antlamada,
g-rmelere katlan Trkiye delegelerinin herhangi bir kabahati olmadn
asl so-rumluluun emperyalist niyetler gden Bat diplomatlar olduunu
syleyecek-tir. Sz konusu antlama metniyle her sorunun
halledilemediini, Misak Mil-lide ngrlen kendi snrlar iinde yaayacak
mstakil bir devlet fikrine izin vermemek iin sonradan sorunlar
karacak bir antlama hazrlandn bu ne-denle bu tehlikeli hatann
mesulleri ne biz, ne Heyeti Murahhasamz, ne de kumandanmzdr. Bunun
mesul Yakn - ark'ta emperyalizm heveslerini hl terk edemiyen Garp
hkmetleridir diyecektir. Bu antlamay bu nedenle kabul edemeyeceini
de belirtecektir.
Tartmalar bylece snr meselesiyle devam edecek ve antlama metnine
gerek gney gerek Trakya snr nedeniyle eletiriler gelecektir. Snr
meselesine hem nfus hem de iktisadi ve siyasi adan yaplan
eletirilerle celse tamamla-nacak ve grmeler sonraki gn devam
edecektir.
kinci gn de benzer tartmalar Musul nedeniyle yaplacaktr. Ne
Musul snrlarnn, ne borlarn ne de siyasi durumun net olarak
belirlenmi olmas eletiri konusu olacak ve bu nedenle tartmalar
devam edecektir. Musul mesele-si nedeniyle Muahedenin tamamlanmam
olduu, ayrca Osmanl borlarnn bir ksmnn devralnmasnn yanl olduu da
belirtilecek ve Osmanlnn harbe srklenirken tek bana olmad ve bu
borlarn nasl devralnaca zerinde durulacaktr. zmir mebusu Mustafa
Necati Bey, borlarn durumundan kapit-lasyonlara, Musul meselesinden
Bat Trakyadaki Trklerin durumuna kadar ok sayda konuya eletiri
getirecektir. Gelen metnin bu haline onay verilmesinin mmkn olmadn
nk birok konuda grmelerin tamamlanmadn, Komisyonlarn birok konuyu
eksik braktn syleyecektir. Sz alan baka mebuslar da benzer bir
vurguyla kimi konularn kabul edilmemesi gerektiini ifade
edeceklerdir. Sonrasnda Mazbata Muharriri Tevfik Rd Bey sz
alacak-tr. Sz konusu eletirileri de gz nnde bulundurarak zellikle
gney snr meselesi ve borlarn taksimat meselesini aklayacak olan
Tevfik Rd Bey, nihayetinde metnin onaylanmasnn onaylanmamasndan
daha tercih edilir ola-can ve bu ynde hareket etmelerini
mebuslardan rica edecektir. tima onun szleriyle tamamlanacak ve
oylama bir sonraki gne kalacaktr.
Antlama metninin onay grmelerinin nc gnnde dorudan Lozan
grmelerinde Heyeti Murahhasa Reisi olan Hariciye Vekili smet Paa
nere-deyse tm itima boyunca izahat verecektir.55 Szlerine ksa bir
zetle balayan 55 TBMM ZC, D:2, C:2, : 9.
-
1923 Yl 1351
smet Paa, Birinci Dnya Savandan Lozan grmelerine kadar olan ksm
ksaca anlatacaktr. Sonrasnda zellikle delege heyetinde bulunan Rza
Nur ve Hasan Beylere teekkr edecek ve ilmi ve siyasi konularda
kendilerinden ok destek grdn aklayacak, sonrasnda da fikirlerini
onaylayarak destek ve-ren veya gr bildiren Mustafa Kemal Paaya
ayrca teekkr edecektir.
Teekkrattan sonra konular ve eletirileri yantlayacak olan smet
Paa ilk olarak snrlar konusuna deinecektir. zellikle Garbi Trakya
ve dier topraklar hakknda skntlar olduunu, snrlar dnda, Osmanldan
kalan ok sayda dindan bulunduunu, en dar zamanlarda 'onlarn'
selmetlerini saffeti derun ile temenni etmekten baka bir gaye
takibetmediklerini, bugn de temennilerinin kendi muhitleri ve
milliyetleri dhilinde selmet ve saadet ierisinde yaamala-r olduunu
belirtecektir. Bu duruma mecbur kalndn, btn dnyaya kar- yalnz kendi
kuvvetiyle mcadele etmek zorunda kalan Trkiyenin baka bir vaziyet
alamayacan, zorunlu olarak bunu yaptn ifade ederek Herkese ve
herkese kar vazifesini bihakkin ifa etmilerin istirahat vicdaniyesi
ile kabili-riz diyecektir.
Aznlklar konusuna da deinen smet Paa, bir eit mtekabiliyet
gdl-dn ima ederek galiplerin kabul ettii maddelerden bir kelime
fazla kabul etmediklerini syleyecektir. Osmanl zamanndaki
imtiyazlarla adeta devlet iinde devlet olduklarn ama artk vatann
mevcudiyeti aleyhine bir vaziyet olmadn, bundan tamamyla msterih
olabileceklerini belirtecektir. Kapit-lasyonlar konusunda ise
mutlak bir zafer kazandklarn ifade ederek Osman-ldan gelen
kapitlasyonlarn artk tamamyla kaldrldnn mjdesini verecek-tir:
Sarih ve pheden azade olarak kat bir ifade ile kapitlsyonlar
ilga ettiriyor. Bu Trkiye'nin kendi evi iinde, dier her hangi bir
millet gibi tamamen mstakil ve efendi olduunu kabul ve tasdik etmek
demektir.
Siyasi meselelerden sonra mali meseleleri anlatan smet Paa
Yunanistanla olan sava tazminat ve taksim edilen Dyunu Osmaniyeye
deinecektir. Os-manlnn yetmi sene boyunca bir ekilde borlandn ve
Dnya Sava so-nunda 140 milyon lira borcu olduunu ama elinde sadece
durumu belli olan ark imendiferlerinin bulunduunu ifade edecektir.
Ayrca Osmanlnn, bor-lanrken faizleri bile deyemedii gnler olduunu
ve faiz demeleri iin yeni borlar almalar gerektiini belirten smet
Paa nihayetinde 220 milyon lira is-tikraz iin 350 milyon lira
borlanan bir devletin borlarnn denmesinin sz konusu olduunu
belirtecektir. Osmanl Hkmeti teden beri inkisam ederken daima
ayrlan yerlerin bor hisselerinden kurtulmak va'dini alm, fakat bu
hi-bir zaman tahakkuk etmemitir diyen Vekil tm borlarn taksim
edildiini ifa-de edecektir.56
56 smet Paa, sermaye borlarnn taksim edilmesini savunan Heyeti
Murahhasa iinde bunun
tersini savunanlar olduunu belirtince Meclisten tepkiler
ykselecektir. Konumasnn sonunda o isimlerin belirtilmesini talep
eden takrirler verilse de smet Paa bundan kanacaktr.
-
Ynetim Zamandizini 1352
smet Paa, boazlar meselesinde Osmanlnn memleketin dier taraflarn
brakarak sadece oray muhafaza etmeye altn ve bunda da baarl
olama-dn ifade edecektir. stanbulun veya boazlarn yabanc bir
devlete igali iin gstermelik bir hkmet, elindeki btn silahlar alnm
bir ordu ve baka hkmetler bulunmas gerektiini, mevcut durumlarda
bunlarn hibiri olmad iin gerek boazlarn gerekse dier yerlerin
herhangi bir tehlike altnda bulun-madn belirtecektir. Vekil son
olarak Mbadele, Osmanldan kalan imtiyazlar gibi birka konu hakknda
da aklamada bulunarak szlerini tamamlayacaktr.
Aklamalarn sonunda grmelerin yeterli olduu ve oylanmaya
geilme-si ynnde takrirler kabul edilecek ve antlama metinleri
srayla oylanarak kabul edilecektir. Byle Lozan Antlamas onaylanm
olacaktr.
Antlamann onayn dzenleyen drt kanundan ilki iki madde olup barn
yapldn ve protokollerin onaylandn belirtmektedir. Bu erevede 8
proto-kol onaylanmaktadr:
Boazlarn usul idaresine dair 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da
imzalanan Mukavelename Trakya hududuna dair 24 Temmuz 1923
tarihinde Lozan'da imzalanan Mukavele-name. Trk ve Rum ahalinin
mbadelesine dair 30 Knunusani 1923 tarihinde Lozan'da imza olunan
mukavelename Aff umumiye dair 24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da
imzalanan Beyanname ve protokol Lozan'da imza edilen sen edatn bz
ahkmna Belika ve Portekiz devletlerinin iltihakne dair 24 Temmuz
1923 tarihinde Lozan'da imza olunan Protokol Britanya, Fransa,
talya ktaat tarafndan igal edilen Trk arazisinin tahliyesine dair
24 Temmuz 1923 tarihinde Lozan'da imza olunan Protokol Karaaa
arazisi ile Bozcaada ve mroz adalarna dair olup Trkiye ve Britanya
mparatorluu, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan tarafndan 24 Temmuz
1923 tarihinde Lozan'da imza olunan Protokol Srp - Hrvat ve Sloven
Devleti tarafndan Muahedei Suliyenin imzasna mtedair 24 Temmuz 1923
tarihinde Lozan'da imza olunan Protokol
Dier kanun ise "ikamet ve salahiyeti adliyeye" dair
dzenlemelerin, ant-lamalarda ngrlen ticaret szlemelerinin ve Osmanl
Devleti'nin verdii imtiyazlarla ilgili dzenlemelerin onayn
ngrmektedir.57
Lozan ve Askeri Esirler Meselesi Lozan grmelerinde kaynaklara
yansyan ve yl ierisinde ska konuu-
lan konulardan biri esirler meselesidir. Lozann imzalanmasndan
nce esirlerle ilgili protokoln uygulanmaya balanmas ve Yunanistanla
Trkiye arasnda s-knt kmas yln nemli ve uzun sren d siyaset
haberlerindendir. ki taraf da karlkl olarak esirlerle ilgili sorun
yaamtr. Konu, Yunanllarn elindeki
57 Bu drt antlama Dsturda 340-344 kanun numaralaryla
yaymlanacaktr (Dstur, Tertip:3,
C:5).
-
1923 Yl 1353
esirlerin bir an evvel kurtarlmas iin verilen neriyle Meclise
tanmtr.58 Lo-zan grmelerinin birinci evresi olarak anlan dnemde her
eyden nce, in-sancl nemi nedeniyle, Trkiye ile Yunanistan arasnda
sivil rehinelerin ve sa-va tutsaklarnn deiimi ni konu edinen bir
mukavelename imzalanmtr. 30 Ocak gn imzalan bu mukavelenameyle
beraber sivil ve asker esirlerin deii-mi meselesi gndeme gelmi
olup, uzunca bir sre sz konusu mbadeleye ba-lanamayacaktr.
23 ubat tarihli Hakimiyeti Milliyede (s. 3) esirlerin serbest
braklmasna balanaca ve ilk iki kafilenin zmire gelecei
bildirilmekteyse de 4 Mart tarih-li haberde gelmeye balayan
esirlerin serbest braklmasnn durdurulduu haber verilecektir. Yunan
hkmeti neden olarak Pontus Rumlarnn tehcirlerine de-vam edilmesini
gstermekte ve bunun devam etmesi durumunda esirleri serbest
brakamayacan bildirmektedir. Bu olay zerine byk devletler ile
Hilali Ahmer ve Kzl Ha dernekleri, iki hkmet arasndaki sorunun
zlmesi iin giriimlerde bulunacak ve sorun 15 Martta zlecek ve 20
Martta 4000 kiilik bir kafilenin hareket ettii bildirilecektir.59
Sonrasnda Yunanistan'a iade edile-cek sivil ve askeri seradan
hukuki umumiyeye mutaallik ceraimden mahkum bulunanlar hakknda aff
umuminin ilanna dair kanun kabul edilecektir.
1 Nisan itibariyle sivil esirlerin Yunanistandan tahliye edildii
haber veri-lecek,60 daha sonra asker esirlerin tahliyesi devam
edecektir. Haberlerde sk sk esirlerle ilgili bilgi verilmeye uzunca
bir sre devam edilmitir. Mebuslardan bi-rinin Yunanistanda esir
kalm olmas dikkat ekicidir. Ancak esir mbadele-sinden sonra
gelebilen Edirne mebusu Cafer Tayyar Bey Yunanistanda daha 2000den
fazla kiinin esir bulunduunu bildirecektir.61
Lozan Grmelerinde Krt Meselesi 1923 yl balarnda Lozan Konferans
grmeleri srasnda ngiliz ba
temsilcisi Lord Curzonun, Krtler ve Krtlerin durumuyla ilgili
aklamalar zerine TBMMde byk tartma kopmu, tartma basna yansm ve
dzelt-me veya zr talep eden telgraf TBMMde gndeme gelmitir.
Ondan nce Shhiye ve Muavenet timaiye Vekili Rza Nur Beyin 8 Ocak
tarihli Hakimiyeti Milliye Gazetesinde62 kan aklamas dikkat
ekmek-tedir. Lozan grmelerinde Krtlerin aznlk saylmasna ilikin
talepler zerine Vekil aklama yapmtr. Aklamada Krtlerle Trkler
arasnda bir husumet bulunmad bildirilmekte ve "Mslmanlar arasnda
kavmi dnceler yoktur... Anadoludaki Trklerle Krtler z kardetir"
ifadesi kullanlmaktadr.
Curzonun sz konusu aklamasna ulamak mmkn olmamsa da,
tar-tmalardan ngilterenin, Krtlerin hamiliine soyunma giriiminde
olduu ve Krtlerin aznlk saylmalarna ilikin giriimlerde bulunulduu
anlalmaktadr. 58 TBMM ZC, D:1, C:27, :173. 59 Hakimiyeti Milliye,
15.03.1923, s. 4; 20.03.1923, s. 3. 60 Hakimiyeti Milliye,
01.04.1923, s. 3. 61 TBMM ZC, D:1, C:28, :22. 62 Trklerle Krtler,
s.2.
-
Ynetim Zamandizini 1354
Mecliste, ilgili konudaki grmeler 25 Ocak gnl itimada yaplmtr.63
Bitlis mebusu Yusuf Ziya Bey hararetli bir konuma yapm ve Meclisten
de destek almtr. Yusuf Ziya Beyin anlattklarna gre Lozanda Krtlerin
kendi temsilcilerini seecek olgunlua ulaamadklar, Mustafa Kemal
Paann Krt mebuslar dorudan atadna ve bu temsilcilerin Krtleri
temsil etmediklerine ilikin aklamalar yaplmtr. Buna cevaben Krt
milletinin Trklerle karde olduklar ve ayrlma talebinde bulunmadklar
ifade edilmekte, Krtlerin ayrlk gtm olmalar durumunda stanbulun
igali srasnda yaplan seime katlma-yacaklarn sylemektedir. Szlerine
devam eden mebus, Krt halkn temsil et-tiklerini ifade ederek ite o
gnlerde, o karagnlerde bu camialarda intihaba itirak eden ve bizi
bu mahiyette intihap ve izam eden milletin biz vekilleri Lord
Curzon'a baryoruz ki; biz Krdistann hakiki vekilleriyiz. diyerek,
sonrasn-da ngilizlerin Musula zorla sahip olduklarn ifade etmekte
ve Senden ve se-nin siyasetinden Musul'u istiyoruz ve alacaz...
petrol kuyularndaki ngiliz si-yasetinin yanbanda kanl kuyular
hazrlayacak yine o Krdlerdir demektedir.
Sonrasnda sz alan Hac lyas Sami Efendi (Mu), Mazhar Mfid Bey
(Hakkari), ve Hseyin Avni Bey (Erzurum) de Trklerle Krtlerin kader
birlii (tevhidi mukadderat) ettiklerini ifade etmilerdir. Grmeler
sonunda tartma-larn dikkate alnarak Hariciye Vekaletince konunun ve
tartmalarn Lo-zandaki heyete bildirilmesine karar verilmitir.
Tartmalardan sonra 5 ubat gnl TBMM itimanda64 kimi airetlerden
gelen ve Krt ve Trklerin beraber olduklarna vurgu yapan telgraflarn
Hariciye Vekaletine sevkine karar verilecektir. Rivan, Zorkan,
Merdis, Kavu, zoli ai-ret reisleri ve Ciranl airet reisi ile
ulemadan ve eraftan kiilerin imzasyla ge-len telgraflar benzer
biimde Lozan heyetine bildirilmek zere Hariciye Vekale-tine sevk
edilmitir.
zmir ktisat Kongresi: ktisadiyatn Dzenlenmesi ve Yeni Trkiye
ktisat Mektebi 1923 ylnn iktisadi adan en nemli olaylarndan birisi
de zmirde 17
ubatta toplanacak olan ktisat Kongresidir. Kongreye ktisat
Vekaletince bir davet yaplarak, drt toplumsal kesimden (ifti,
zanaatkar, tccar ve ameleler) temsilcilerin gelmesi salanmtr.
Kongreye katlan farkl kesimlerin hkmete milli bir iktisat iin yol
gstermesi gibi bir amatan sz edilmektedir. Kong-renin temel zellii
ilk defa ulusal iktisadi aktrlerin bir araya gelerek iktisat
hakknda grmeleridir. Kongre sadece ulusal bir ekonomik yapnn nasl
kuru-lacan konu edinmemektedir. i haklarndan zirai sorunlara kadar
ok sayda tartma da yaplmtr. Ayn zamanda ulusal bir siyasi yapnn
inas ve iktisa-den ve siyaseten bamszlk da Kongrenin temel tartma
konularndandr. Kongrenin 1135 delegeyle topland dikkate alnrsa
katlmn dnemin artlar ierisinde yksek olduu sylenebilir. 63 TBMM ZC,
D:1, C:27, :180. 64 TBMM ZC, D:1, C:27, :187.
-
1923 Yl 1355
Kongrenin bir dier nemi, sonraki yllarda izlenecek iktisadi
yneltilere de k tutmasdr. zellikle yabanc sermaye ve zel sektrle
ilgili alnan karar-lar ve yaplan konumalar dikkat ekicidir.65
Kongrede zel sektr ve devlet gi-riimini bir arada bulunduracak bir
iktisadi yapnn iaretleri verilecektir.
Program, ktisat Vekaletince ilgili yerlere Ocak ay banda
gnderilen Kongrenin66 Meclise yansmas ilk olarak 5 ubat gnl itimada
cevaplanan bir soru nergesiyle olacaktr.67 Ali kr Bey, 3 ubat
tarihli sorusunda z-mir'de byk bir ktisat Kongresi akdedileceini
gazetelerden okuduklarn ve hakknda pek bilgiye sahip olmadklarn
ifade etmektedir. Mebus Kongreyi kimin dzenledii, bir gndemi olup
olmayacan, temsilci olarak mebuslarn katlmasnn Meclis toplantlarn
etkileyip etkilemeyeceini sormaktadr.
ktisat Vekili Mahmud Esad Bey sz konusu Kongrenin yaklak bir
buuk ay nce ktisat Vekaletince yaymlanan tamimle vilayet ve
livalara duyurulmu olduunu, konunun bir gazete haberi olarak
anlmasnn doru olmayacan be-lirtmektedir. Ayrca Kongrenin Heyeti
Vekile ile dorudan ilgisinin bulunmayp ktisat Vekaletinin giriimi
ve tevikiyle ilgili kesimlerin toplantya arld-n ifade etmektedir.
Sonrasnda ksaca ktisat Kongresinin amacn ve nasl or-taya ktn
anlatan Vekil, uzun senelerden beri iktisadiyatn ihmal edildiini ve
konu hakknda memleketimiz iktisat millerinin68 bir araya gelerek
dn-melerini, grlerini Meclise ve Hkmete bildirmelerini ve teebbs
ahsiyeleriyle orada yaplmas lzmgelen ilere derhal orada karar
vererek ha-rekete gemelerini uygun grdn syleyecektir. Sonrasnda
Mustafa Kemal Paaya 21 Kasmda bir telgraf ektiini, telgrafta
iktisat amillerinden bahisle bu meslek adamlarn dinlemek ve onlarn
dileklerine gre bir ktisat Program vcuda getirmek, dorudan doruya
memleketin vicdann ve kalbini dinleyerek bir program vcuda getirmek
konusunun nemli ve hayrl olacan bildirdi-ini sylemitir. Mustafa
Kemal Paaya bu iin fahri bakanln (riyaseti fah-riyesini) nerdiini
belirtecektir. Mustafa Kemal Paann da memnuniyetle ko-nuyu kabul
ettiini ve Kongrenin al konumasn yapacan syleyen Mahmud Esad Bey,
esas itibariyle halk olan Trkiye Byk Millet Meclisi Reisinin
riyaseti fahriyesinde ktisat Kongresinin almasn Hkmetimizin ve
Meclisimizin prensipleriyle de ok uygun bulduunu belirtecektir.
ktisat Kongresinin esas maksadn anlatan Vekil, stanbuldaki tccar
ve iftilerin yabanc tccar ve iftileri tandn ama Anadoludaki
tccarlar ve-ya iftileri bilmediini; bu Kongrenin yardmyla
yekdierini tanmyan memleketin z evltlarnn birbirlerini ve
memleketin iktisat ihtiyalarn bir ke- 65 ktisat Vekili Mahmud Esad
Beyin baz hususatta iktisadiyatmz devletletirme usuln ta-
kip edecek, baz hususatta iktisadi teebbslerini ahsi teebbslere
terk edecektir. ifadesi dik-kat ekicidir.
66 Hakimiyeti Milliye, 03.01.1923, s. 3. 67 TBMM ZC, D:1, C:27,
:187. 68 ktisat amilleri szyle retici glerin kastedildii
anlalmaktadr. Kongrede Mustafa Kemal
Paa tarafndan da sz konusu retici gler, sanayici, tccar,
ifti/ziraat ve amele olmak zere sa