~Aanga PANDUWAN KANU KATIYAKAP SA DALU - sil.org · PANDUWAN KANU KATIYAKAP SA DALU . ... Guiamel M. Alim Adam M, Bandila Rodolfo M, ... Mang a tanda sa ep:Jrnt'l::J lan

~Aanga

PANDUWAN KANU KATIYAKAP SA DALU

Manga P~~wan Kanu Kati_yakap Sa Dalu (Teachings on the Care of Illness)

This hea1 th book was p;repa.red and printed by The Magindanaon W.rite.rs Guild

Cotabato City .1

at a Write.rs Workshop sponsored -by the Minist.ry of Muslim .Aff8'-ir s and the Summer Institute of Linguistics

Mal'ch, 1982

.Additional copies can be obtained from the Minist.ry of Muslim .Affairs ··•

Regional Off ice Cotab£Jto City

This Health Book was written by the following :M:agindanaon writers:

Guiamel M. Alim

Adam M, Bandila

Rodolfo M, Abduilah Chung

Saturnina Gandawali Sr.

Mokamad Guiam

Julieta D. Kalis

Amilil M. Lozada

Kasan A. Magerna

Techni· -al .Assistance was given by the Summer Institute of Lirtguistics (SIL): Dr. Steven Lynip, M,D. Health Education Consultant Karen Lynip Kathleen Bosscher

~dministrative Assistance was given by the Ministry of Muslim Affairs (NIMA): Elizabeth V. Eduave Kasen A. Magerna N~lida v. Gabriel

Atulan na Man_Ra Dalem 'in

Su Layul Na Kagamutan Pamun. • . . . • • • • • • • • • • • • • • • • • • 2 Su mango tanda nu layul. • • • . . • • . • • • • • • • • • • .. • • • • • 5 Gamut sa layul •.••••.•••••••••• ~·····••••••••••• 6 Kapanganbung sa layul •••••.•••.••.•••.•••••••••• 12

Ngayntu Dikanu Kagilekan sa Bgkadtagudu? •••••••••• 19

Ngayn 'i mange sipat 'u taw 3 egkamalan? •• ~····· 23 Panun 'i kawmbal sa Ig a G_~trt? ••.•••••••••••••• 25 Uki t a kavrrnbal sa k.__a. Ga:qi.ut ••• , •••••••••••••••• 26 Pa nun i ka penggomut sa .~a Gamut.. • • • • • • • • • • • • • 28 Tudtul a makapantag sa wata a molu-mo-iu matay ••• 31

Panun I Kapakayd Kanu Napaliyan? •••••••••••••• , •• ! 34

Panun i kapinda ebpulugu na pali? •••••••••••••• 34

Kagagas sa pali •••••••••••••••• c••••••••••••••• 39 Kapadtikup sa pali, •••••••••••••••••..•.••••••• 44

1

Su LEJyul Na Kagamutan Pamun

Su dslu a layul na niya ba i tatap a dolu a egkadsabapan

nu kapapatay siyo sa Pilipinas labi-labi den siya aa manga

dalem endu su manga dalepa a egkangapasangan sa

kapaguyag-uyag.

Uman i d.alepa no aden manga taw a ptimenggedam sa

layul. Su ~mvas a taw a 'penggedam so layul na makarmrn-mana

bun su kayu a pegken nu bubuk. Gay nin pedkawget na

pegkalubay bun su lawos. Su kayu a pembubuk na di

makabantiyal sa mawgat ka matebped. Su lavms mambu a

ebpeleyulen na di gayd makanggalebek sa mawgat ka malemu

malugat.

2

Niya masela benal a egkadsabapan na layul na kanam

a egkasilek a taw. U dala su niya ba a kanam na di maaden

su layul. Su magaget a kagkekaleben end.u maledsik a

kandadalepa na malemu luluden na mad.akel a kanE1m. Amayka

kagalebekan gayd su taw ka di pan makakan sa mapiya

pangenken na egkalubey su lowas 'in. Mana bun su dalu

a abas endu ebpelumasan endu ped pan a dalu na

makagkalubay bun sa lawas. Su taw a malubay i lowas

'in na1 malemu kadeketon -no ·lagul.

r.

~ Wed a ms.p.ga tyda. nu layul

l*batuk tam.an sa kata.pikan

1

. Egketi endu mal.ubq am lawu. 'a lugu.

' ....,.;

4

Su manga tanda nu layul

Aden manga uki t a katus kanu taw a ebpelayulen. Niya

su manga sipat a tatap kanu taw a ebpelayulen.

*Paganay a sipat lun na pembatuken su tew se egkatapika'n na kelad .•

*Temund.ug na tetap mawma na mayaw endu tatep magating •u magebi" Di mapiya i ginawa nin keman a punan na kagketi nin.

*Niye pan ped a sipat lun na malernu rnalugat endu malubay su lawas 'in.

*Mawli na arneyka malu makadtaday su sakit na embatuk sa kedtepikan den na lugu su kelad a kaduda nin.

Entayn i aden sa lekanu i niye ba a mange tends ne sakit

'a ya wagib na rnongay sa duktul~sa mangagan.

5

Gamut so la~· tb

Su t21v a pedso~;:i,c sa layul 'a dili mapakoy a pondayan

ka ipatay nin~ Niyo mapiya na kagamutan sekanin mamagayas

ka endu egkabageloKagina ka maytu na panun i kagamut kanu

taw a pedsa~it sa layul? Niya su mango dayt 'a enggulan

sa kagamut kenu ebpelayulena

Ipainum su niya a gamut umanggay sa dili den mapakay •

i kalepasan sa sagey bu kanu dalem 'u salagun, amayka

ya nengka kapanganganay na egkabagel su ebpelayulen.

6

Kemao. aa pangengken a. makaglra­.bagel kam1 la.was.

/

lamSll.

7

Niya dayt 'a makagaga ibunu kanu sakit ·~ lajul na

aysunayasid (isoniazid sa Ingglis), niya ba na timbang 'a

INH bun. Ugayd. 's makagkayd Ill dili pan ma'Mllu su bental-: 1 in

na salagutf amayka nasipat 1 engka i mslu ka kawlitan den

kanu pila ulan a kapenggamut ka telenan 1 engka ke dili ka

bun kawliyan. Niya gamut na dili kapaltan kanu dalem

'u salagun.

Salta kanu kapanginum 'engka sa gamut na patebek ka

bun sa ist~iptumayasin (st~eptomycin sa Ineglis) makatelu

sa saka padiyan kanu telu ulan. Malegen pSgunutan ugayd

'a dala kaped a kapakayd 'un El kawli tan ka ya tabiya na •

niya ba a ukit,

8

Isonia.zid a.ta.wka. nrn a. inumen uman

~··

Streptoa\'Yein a idtebek makatelu uman Ukapadiyan kaml ~ daleru 'u telu ulan. /

~ t\

9

Enda kanu enduwa-duwo sa kapulu nu olaga nu gamut

ka matun bun i kulte a di matun i ngiyawe. Ngayn i

kapar,tog u ?150.00 a kulto a mausal 'engka sa gamut

endu tebek sa dalem u sa lugun a tabang ku ginawa

nengka kumin sa natay lrn na matagak 'engk:J bu sa dale

ka nin kadtabangi.

Kanu kutika a kapenggamut 'u ne iselta nu i kapangan

kanu mange mapiyD a pegken, mana su leman, kamu, mungu,

sapu na pongangayamen na halal endu di endulagatan sa

kapasangan a benal su lawas.

10

San kanu munisipyu nu n9 eden manga Health Center

atawa mange taw a kasaligan na gubilnu s makadtabang

sa lekanu atag kanu niye a sakit. Katebangen kenu

nilan sa kakuwa se gamut end.u su kapatebek 'u ..

11

Bu kotiyalrnp so pamulan s~ ni nin kabinasa mana

bun su katiyakap kanu lmvcs. Su pamulan na niya wagib

na bal:::.beten sa ala as ka en du dikaludepan na nganin­

nganin a moko~kayd. lun., Maytubumba su lawas a taw a

d.ayt na oden oongalaw nin.

12

'l'iy~p8ll 1 i dili malcapa.nga.la;fo SU 193Ul

aa m...., ... , ·· - trQ"l'!U kabpi.ya-pi.ya. kanu

pad.sud.an 'u wa.la..v.

-·-_::'? ~,

I ~--- ~:::.:;; Sapenga.n su ngali sa musala. .-:::--

~ka. pemba.tuken.

13

Siya sa Pi)..ipinas, na ys mosela geyd i kapegkobinasa

ea .2w ~ labi-labaw den su mango taw san sa dalem, na

layul. Niya ba a sakit na sangat den i kalangkas a

kapangalatin, ka manabun su apuy i kalangkas a kalanagin.

*Su taw a pedsakit sa layul n8, sambuten mapagamut sa

menabun su kasambut mimatay kanu apuy.a pakatutung sa walay.

Su layul na dili kagamutan ya tabiya a maka gamut lun na

duktul.

l:Esa a ukit a kapangabung sa apuy 5 na dili ubayn.

Namba i sabap'in i su tow a pedsakit sa layul, na isibay

i ebpagigen 'in. Endu dili dayt a ya lumirnbal kanu

wota su tow a peleyulen.

14

Ka.papga.bu.ng ga. J£l)"''i~

Samilutan gemamut 811 l~l B& mana l C'-'\,

IN kaaambu.t mima.t~ sa &,PU.¥ a - /V

ebpakatu tung 11& wa~. ,.., F

J

15

*Ped a ukit a kapangabung sa katayak a sakit a layul,

na amayka embatuk su pelayulen, na sapenganin su ngali

nin end.u ilengi nin su kapembatukin.

* Dikena langun na tiyakapan na bala-alaga. Aden dayt

a tiyakapan sabap sa makabinasa. N.amba su duda nu taw

a pelayulen na dayt a tiyakapan. Ka amayka dili tiyakapan,

na mangalat na mabinasa su ped a taw.

*Uman demuda su pelayulen, na salulungen 'in su duds

nin, endu uman magabi na yulug su duda antu sa kalut

endu tampulan.

16

Su kapangabung na ya labi a mapiya kumin kanu

kepapangamut. Saguna na eden den bakuna atag sa

kepangabung sa layul. Niya ngala na niya ba a bakuna

na BCG. Ugayd na niya ba na siya dayt kanu mange wata

a ya nin umul na iganat sa end.aw i kamba'ta lun taman sa

sapulu end.u lime la gun. Ugayd na ya pan lo bi a ma piya,

a kabakuna kanu wata, na iganat sa sawlan tamen sa telu

ulan i umul 'in.

17

-·---~--r-------....

·---~ ..:::::s- - :;s; -· --

Ngayntu Dikanu Kagilekan sa Egkadtagudu

Entayin sa lekitanu i dala makatala sa pidtalu

a egkadtagudu? Nabatalu nengka i di ka pan pakawuma sa

paguduwan no nakasumpit den su tay? U dala pan na

niya ba i pidtalu a egkapedtagudu. Niya kalatsn ns

egkadtagudu na pakagksmala kanu lawas. Amayks su

lawas na ~~kulangan a~ madakel a ig na egkalubay su taw

tsman sa u di babaya kssambiyan su ig a naawa kanu lawas

'in na masupeg su kapatay •

. !.

19

20

Su lawas ·~ taw na man bun pamumulan. Su pamumulan

ka kasenangan na egkalanes na u dili kabubuwan sa ig na

matay. Su lawas tanu a maytu bun ba. U kakulangan na

madakel a ig ka d.i kasambiyan na matay su taw. Su ig na

benal 'a balapantag sa nganin-nganin 'a ebpaguyag-uyag.

Su taw a ebpedtagud.u na matay sa dalem a sagay amayka

di makaynum sa madakel a ig. Apiya su taw a dili

pedtagudu na u di makaynum sa ig sa dalem a telu gay na

matay bun. Siya ba egkaylay su kabalapantag •u ig

kanu lawas lu taw.

21

Mang a tanda sa ep:Jrnt'l::J lan

Pelesek su umbun-umbunan nin.

Pelesek su manga matµ nin endu dala lu nin.

igkamnlan su ngali nin endu su manGa bibil 'in.

Natekaw i }~in·wketi nin.

U pindeten su lanitan nu tiyan na mow~et ernbalincan atawkv ma~ulit.

"---------------------·------------·

Pn~:uu i e~;;~~t i.ti nin atawl<:.'1 binaning- cnyd i titi nin.

NgaYn 1 i mangg__sie,at 1 u. taw a egkamala.n?

Paganay na edtaginem sekanin. Ikaduwa ne paydu i

katiti nin. Ikotelu no ebpelesek su monga mata nin.

Ikapat na pegkamala su ngali nin- Ikalima na amayka

pin di ten su lani ton nu tiyan nin nc:1 di ba bay a maguli t 1 u

pitasan. Amoyka wata 1 a dala pamun mosalagun 1 i umul 1 in

na lemesek i umbun-umbunan nin. .Amayka masipat su niya

manga tanda na dili idtalipenda i kogamut lun mamagayaso

Saguna ne longun taman nadi den kabalebeg 'i alaga

nin. Ugayd na eden gamuts magoge magadil sa makatimbang

'i bagel 'in kanu gamut 'a ebpamamasan. Niya a gamut

na iningalonan sa Ig a Gamut apiya entayn na magaga

nin mumbal.

23

I

lg a m~aw

Ttmua Pe.deim"bu.1-a:i..n:ibttle·i. k;:.11.u. 3a,kedu :a..1. ipa.y->~ k.ami egkamalan ea pa.Jdu-

Pa nun 'i kawmbal sLJg a GamqiJ

Manga kesangkapan sa kawmbal sa ig a gamut:

l. Ig a ebpaginumen u di na tabel a pinakatenggswan

2. Togayan

3. Mamis, mapakey i maputi udi na maliga

4. Timus

5. 'Taguwan, a kalenganan ua lime ka tagoyan na ig

25

Uki t a ka"WI'llbol ?-9...1iL!3 Gamut

Kuwa ko sa lima ko tagayan 1 a ig a timbong 'a sake

litru a itagu nengka sa taguwan. Asad ka manem sa mamis

a niya nin kad.akel na duwa ka solud 'a, pat a kernel •u

lima. Pindit ka manem sa timus a pat ka pindit •u telu

a kernel •u lima. Niya mawli na pad.simbul-simbulen

ka kugkungen udi na gayugayn. Na u mopiya den i kinatunag

1 u mamis endu su timus siyo kanu ig no niya ba i

bined.tuwan sa Ig a Gamut a batalu a gamut sa muta-muau.

26

ill/~~ c;,~ A0.:;~!{1 ... ). . .

fruwa ka salud ~i pat a keme~~- lima

Fat ·pindit a timus 'u telu n ;-;:er:1cl

?adsinbul-simbulen

Timus

ipaynum

Panug_j kq_Q__enggamut aa'·_Ig a Gamut

Su manga gamut a pendagangen siya konu manga butika na

kad.sanggilan ko ad en mange gamut 'a u dili 'mosugat su uki t

•a kagamut lun na maka patay. Niya tatap na dili meng8aY

sa gamut su butika u dala sulat 'a ganat sa duktul, ugayd

na su Ig a Gamut na malmu i ukit a kagamut lun.

Ngayn 'i kadakel a ipaynum kanu tow a pedsakit sa

egkamalan? Siya kanu manga wata a manawt a di pan halus

a mangagi na niya kodakel a ipaynum lun 'a saka litru endu

tenga uman gay. Niyn nin timbong na vmlu ka tagayan.

Su mango masela-sela den a wc:ita ka ebpamangagi den, na

sapulu lea togoyc:in i ipanum lun uman gay. Su manga matuwa

na telu lea litru atawka sapulu end.u lima ka tagayan uman gay.

28

Pekalibpesen 1 i kapaynum kanu pedsakit apiya niya

nin kaaden 1 1 paydu-paydu kanu dolemu msgabi endu malamage

Labi-labi den a dili id.ta!:d;pend.a i kagamut lun amoyke

mad: :ka :;i pa nengka i egkatapiksn I 8 kapanguta. Di ka

ed.tiyegka i ginawe nengka sa amayka makoynum na miseg SU

kabpagudu nin ugayd na patalusen SU kapaynum lun

ka egkulang bun.

Dalem lrn maytu na pamamatin sa tamen sa telu gay

ka amayka niya lun kaylay i kalubayan den su pend.alu na

niya a labi a mapiya na pananggiten sa endaw i masiken

no uspital ka basi dili pedtuguwa.

29

r---------._._,..._ ...... ...__,.....__U*l-~'------~·-~"b_W __ ~'"'F~·-· -....------.-----------------------.......

... -If ..

rla.lu kiA. t~m 3apulu. k& t~a.n 8-pull.1 eudu U.. ka ........... ,,

, _______ _...._.-~---~--....-,_.,..___...,, ..... ,.~-.-~~"'-·~·~-<::b..~·~" t±WWlllP 419K., W$ .,

I -

Niya su tudtul a makapantgg 13a ..!Lata a malu-malu me~.

Aden telu lagun 'i umul 'in wata. Su nagagabiyan

taman kanu magabi na malibpes a benal 'i kapedtagudu nin.

Endaw i kinagkapita kanu temundug a gay na di den gayd

penggagalibek su wata. Linemesek den su mata nin endu

su ngali nin na namalan den a benal. Nalubayan den

a benal su wata. Di nin den gayd magaga gemalebek su

lawes 'in. Su manga lukes 'u wata na ebpangangatan nilan

bu su bagi nu wata nilan. Di nilan engkanggit sa duktul

ka a pi.yo nilan ipedsukay na dala. Niya pan i ipembayad

'ilan sa duktul.

31

GunrJ su maytu den bo na inipamandu nami sa kanu ina

nu wata i kawmbal sa Ig a Gamut. Guna nin mapasad mumbal

na pinadtatap 'in den mapoynum su wata nin sa paydu-paydu.

Niya nin inusal na manawt a salidut. Guna su nalutuwan

a manga sa kakuden na manggagalebek 'u wata den su lawas

'in taman sa mabukc nin den su manga mata nin. Kanu

kaduwa nin gay na malimu su kadenun na su wata·na

makandadalemet den endu malilini den kuman.

32

33

Niye tatap a pali no edtapilak. U egkstowan

temiyakap su taw o nopaliyon na dili goyd tantu a kawan

'a lugu endu taman sa dili gayd kalabawon a edtapilak.

Pan un i ka pinda ej?pulugu na _.Rali?

Amayka masela a pali ka pebpulugu sa madakel 'a

u dili masugat i kapakayd lun na kaybpedan na lugu s~

napaliyan taman·so edsabapan 'a kapatoy nin. Amayka

manem ka maaugat ka mataw su napaliyan atawa ka su

nadtagapeda nin na dili tontu a kalundangan su tow

a napaliyan.

34

35

Upama ka oden napaliyan sa mosela na edsanggilan

i mabengang ta. Niya itagu ss ginawa no edtabangan ta

su napaliyan. Amayka su taw ka napeliyan sa masele

siya sa ngelay na ikayong su entu ba napaliyan a ngelay

oa niya apasen na makapulu so pusung. Amoyka su

napeliyan ka pebpunawn ll£J paygan mamagayas.. U siya

manem sa ey na paygan su tow a napaliyc:rn ka endu

makatikang su ay nin a napaliyan. Temundug na pelenen

su pali sa dili m~ledsik 'o ginis. U dale ginis na su

paled 'u lima den ka peselen sa mabage~ endu dili sawan

taman sa dili mepupus su dolem 'u sapulu ka minutus.

36

P&AUA i kapinda a pebpulugu a pal1?

Ipulu. su na.paliyan kam1 lawae.

Ila.pengan sa. ginis •

.Be&\tedan sa. mag sa pa,aeletazi l-u pali end.u pu9\l.Dg•

37

Amayka dili pamun mapindo su kapebpulugu nu pali

na kemuwa sa begked. Egkapakay i niya usalen 'a

matimelad a sabitan udi na ginis 's pabpolutan sa

edsakaseged. Sugkipan sa kayu a nangasasangan i kasela

nin ka bulibiden ka endu mangilute Siya ibetad su

begked sa tumampa+ sa pusung sa mange pat ka tindulu

i lcatangka nin kanu pali. Uman mapupus 'u dalem 'u

telupulu ka minutus na lugkan manem su begked saleta

na endu mapamagilay-ilay su pali u pebpulugu pamun.

Isa pan na endu mekapalalaguy su lugu kanu ped pan

a edsiyap-siyapan nu lawas.

38

Kagagas sa ''pali

Enduken ka ya dayt na ebpiya-piyanan gayd gemagas

su pali? Isa kanu manga masela gayd a kamutuwan na panun

i kad.sanggila se kaludep 'a kanam kanu pali. Ya ukit

's kadtabang kanu napaliyan ka endu mangagan kawliyan

su pali nin na amayka mapinda den ebpulugu su pali

na ebpiya-piyenan gemagas.

39

Sipit• au. manga aaled.8ik 1 lh

Su unan •u kogegas kanu pali na mamuwanaw muna

su entayn i gemagod kanu pali sa dili maledsik 'a ig endu

sabun. U dale sabun 1 a ebpiya-piyanan bu gayd su lima

gemagos. Dili sidsingen su pali ugayd na amekan sa dala

maledsik 1in a gapas atawa malemek 1& ginis. Bubuwan

mun a Sa ig endu maawa SU maledsik 'u pali. Amayka ad.en

pan masama a maledsik na ipangavva sa gelat atawa

nganin-nganin a dale meleds:lk 1 in SU manga maledsik

siye kanu pali.

41

Dili mapakay a betadan sa alkuhul endu ayudin

atawa ka mirtayulit (siya sa Ingglis na alcohol endu

iodine stawa merthiolate) su ngali nu pali ka niya nin

sabap na matutung su. sapu. Ugayd na siya ibetad su

niya ba a msnga gamut kanu ligid •u mange pali.

Mapasad su kagagas kanu pali na pakamalan sa

mange maliyang a ginis a dale maledsik 'in.

42

-------------------------------

Plaster

c::2 l ;;( \

Na.gimbiaen Pad.ti.kupon kaml plaster

Ngintu mibpssad sa ginawa nengka i dala den

maledsik 1 u pali? U dala den maledsik 'in na bawsan

su pali. Ugayd na kanu unan 'u dili pan kabawsan ne

padtikupen su pali entu pen ka deketan sa plaster.

Gimbisen su duwambala nu plaster e makapantag lu kanu

nga~i nu pali. Niy8 sabap 'u kapenggimbis lun na endu

kasambelan na dili edtamedsak su pali.

44

Manga salangew i kalendu nu plaster na manga

sagelet manem i kapakadelag lun ameyka masela i pali.

Balawagen i kadeket kanu plaster. Embegelan su

duwambala a kapupusan 'u plaster a ginimbisan sa

deketan menem sa plaster bun. Niye nin aabap na endu

dili malekat su ginimbisan a plaster tamen sa saka

padiyan.

45

•

Niya mawli na dapengan su pali sa manipis 'a ginis

ka endu dili embuligan na langow endu dili rn2lrnkuwa sa

maledsik. U masulut na edsambi-sambiyon su ginis 'a

inidapeng kanu pali uman gay. U kulang su ginis na

pipiyan uman egkaledsik atawa egkav.rasa ka imbalingan

bulawa demepeng umayka mamala a en.

47