A LU OI2 kahakai. Ua pā ka naʻau, akā ʻaʻole wau ʻike i ke kumu i ilihia ai ka puʻuwai. ʻEiʻa: he wahi pana ʻo Waimea. I ke kalaiwa ʻana aku i Koʻolauloa, a iaʻu e māʻalo

1

KA ULU HOI

ʻO Waimea: He Kai Heʻenalu? na Kaimana Alexander

Nui nā moʻolelo e pili ana i nā wahi like

ʻole. Ua haʻi moʻolelo nā kūpuna, nā aliʻi,

nā kānaka āpau i nā moʻokūʻauhau o nā

ʻāina like ʻole. ʻO kēia mau pūʻulu, na lākou

i hoʻomau i nā moʻolelo o ko lākou mau

ʻāina, i mea e maopopo ai nā kuleana o ke

kanaka a me ka ʻāina, a e hoʻomōhala i nā

kumu e noho ai i ka ʻāina. Mālama ʻia nā

pilina a me nā inoa ʻāina kekahi. ʻO ia ke

kumu e hoʻomanaʻo ai kākou i nā inoa o nā

mōʻī, nā kāhuna, a me nā kiaʻi, no ka

ʻauamo ʻia e nā hanauna hou. Ke ola nei

kēia mau moʻolelo i ko kākou noho paʻa

ʻana i nei pae ʻāina. Inā nalowale nā inoa, nā

moʻolelo iā kākou, e nalohia ka ʻuhane o ka

ʻāina. E noiʻi i nā moʻolelo a e ulu ka hoi o

ka poʻe Hawaiʻi.

I kou kipa ʻana i kekahi ʻāina, maopopo iā

ʻoe kona moʻolelo? ʻO wai nā inoa o ka poʻe

i noho i laila? He aha ke kumu i kipa

pinepine ʻia ai? ʻO Waimea kahi i

hoʻohanohano ʻia no ka heʻenalu ʻana. Akā

he wahi nō hoʻi ia i noho ai ʻo kekahi

kahuna kaulana. I ka poʻi ʻana o kekahi nalu,

lele ka ʻehukai, uhi i ka ʻāina, a ola. Pēlā nō

nā moʻolelo. Ke hala aku ka manawa, pā ka

poʻe kānaka i ka moʻolelo, uhi akula ia

moʻolelo i ka ʻāina, a ola.

He kamaʻāina au no nā kapakai a me nā

poʻina nalu mai Waialua a i Koʻolauloa, akā

malihini wau i nā moʻolelo a me nā inoa

kahiko o laila. Ke heʻenalu au i nā wahi like

ʻole makemake wau e pili me ua ʻāina nei.

ʻO Waimea koʻu wahi mua i heʻenalu ai ma

kēia mau kapa kai. Loku ka mana i ke

2

kahakai. Ua pā ka naʻau, akā ʻaʻole wau ʻike

i ke kumu i ilihia ai ka puʻuwai. ʻEiʻa: he

wahi pana ʻo Waimea. I ke kalaiwa ʻana aku

i Koʻolauloa, a iaʻu e māʻalo ana iā Three

Tables ua kūkākūkā aʻela māua ʻo koʻu

hoaaloha, ʻī aku kekahi i kekahi, “No ke aha

lā i kapa ʻia ai kēia wahi ʻo Three Tables?”

ʻAʻohe a māua pane i ia nlnau. No laila, ma

kēia kōlamu nūpepa, e haʻi ʻia ana nā

moʻolelo o kēia mau wahi. E hoʻomaka ma

ka moʻolelo o Waimea, a laila i kēia mahina

aʻe e haʻi ʻia ka moʻolelo o Three Tables

(Rubber Duckies), a ma hope aku ʻo Sharkʻs

Cove a ʻo ka moʻolelo o Pipeline ka hope

loa. Aia nō wau i ka heʻenalu a me ke

kalaiwa i ia mau wahi i nā lā āpau a ua

kamaʻāina ʻole kēia mau moʻolelo iaʻu. No

laila, makemake wau e hoʻokamaʻāina iā

kākou a pau i ke kapa ʻana i nā inoa kahiko

o ia mau wahi i lohe mau ʻia i kēia wā nei

nō.

I ka noho mōʻī ʻana o Kahahana i Oʻahu, ua

kiʻi ʻia aku ʻo Kaʻōpulupulu e kekahi ʻelele

no ka hālāwai ʻana me Kahahana i Waikīkī.

He kahuna kaulana ʻo Kaʻōpulupulu. E noho

ana ʻo ia i Waimea ma luna o ka puʻu ʻo

Keanaloa. Ma kahi hoʻi i noho ai i uka, ua

kūkulu ʻia ka heiau ʻo Puʻu o Mahuka e

Ka’ōpulupulu. Eia ke kumu, inā e hoʻouka

ʻia ke kaua i laila, hiki ke ʻike koke aku i ka

ʻau waʻa e hōʻea ana mai kai mai, a

mākaukau ka poʻe.

Ua hiki mai ʻo Kaʻōpulupulu i Waikīkī, a

pūʻiwa ʻo Kahahana i ka noʻeau o

Kaʻōpulupulu ʻoiai lāua e kamaʻilio ana.

Lilo ʻo Kaʻōpulupulu i kahuna nui no

Kahahana. A hala he mau makahiki, na

Kahahana i hana ʻino i nā makaʻāinana a

hele a kaumaha ʻo Kaʻōpulupulu. ʻO kona

hoʻi akula nō ia i Waimea. Huhū maila ʻo

Kahahana, no laila, ʻupu aʻe kona manaʻo e

pepehi ʻia ʻo Kaʻōpulupulu. Ua kauoha ʻo ia

i nā koa e hoʻokō i kona makemake. I ka

lohe ʻana o Kaʻōpulupulu, hele pū me kāna

keiki ʻo Kaulupuʻe ma Kāʻanaīʻau i ka lae ʻo

Kaʻena. Na lāua e koho i ka make ʻana. Akā

naʻe ua hopu ʻia nō lāua e Kahahana mā, a

ua pepehi ʻia ʻo Kaulupuʻe ma mua o

Kaʻōpulupulu. Iā Kaʻōpulupulu e nānā ana i

ka make ʻana o kāna keiki, ua ʻī akula ʻo ia:

“I nui ke aho a moe i ke kai! No ke kai kā

hoʻi ua ʻāina.” A pepehi ʻia ʻo Kaulupuʻe.

Mai ka moʻolelo mai i aʻo mai ai i kekahi

haʻawina, akā naʻe nui nā haʻawina i loko

nei. I ka make ʻana o Kaulupuʻe mau nō

kona ola i ka ʻāina. Ke poʻi nā nalu i ka

ʻāina, e ʻike ʻia ana ʻo Kaulupuʻe. Na kēia

moʻolelo e hoʻomanaʻo i ka pili ʻana o nā

kānaka i ka ʻāina. Mai ka ʻāina mai ke ola, a

e hoʻi nō kākou i ka ʻāina i ka make ʻana. A

ʻike kākou i nā pilina i Waimea. ʻO ia hoʻi,

pili nā inoa, nā kānaka, a me nā moʻolelo i

ka ʻāina a e ola nō i ko kākou haʻi moʻolelo

ʻana. He wahi heʻenalu ʻo Waimea... a he

wahi pana kekahi.

"Kūlia i ka Nuʻu, i Mau ke Ea o ka

ʻAina i ka Pono." na Kawailehua Hamberg

I kēia au e holo nei, aia he mau nīnau e

nunenune ai ke poʻo no ka pono o ka Lāhui

Hawaiʻi. A i holomua mau loa ai ka Hawaiʻi

ma kēia au i hihia i ke kuanaʻike o ke aupuni

e noho hewa ana i ka ʻāina kūʻokoʻa nei ʻo

Hawaiʻi, maliʻa paha he alahele kīkeʻe ka

mea e waele ai, i loaʻa ka pane no kekahi

nīnau nui i hao wale maila i ka naʻau o kēia

wahi keiki Hawaiʻi ponoʻī.

3

Akā ʻaʻohe nō oʻu kānalua i ka pohihihi o

kēia nīnau aʻu e hāpai aku ana i mua o

ʻoukou e kuʻu mau makamaka heluhelu o ka

Lāhui Hawaiʻi. ʻO ke Ea o ke kanaka i

ʻaeʻoia ai kona ola, he ala kīkeʻe nō hoʻi

paha ka hele ʻana a loaʻa ʻo ia. No laila, eia

kuʻu nīnau iā ʻoukou, pehea kākou e ʻike ai i

ke Ea o ke kanaka i ʻaeʻoia ai kona ola? A

pehea e kanu ʻia ai kēia ʻōlelo laha loa iā

kākou, “Kūlia i ka nūʻū i maū ke Ea o ka

ʻāina i ka pono” i loko o ko kākou poʻe

Hawaiʻi noʻonoʻo ʻana?

ʻOiai ke kanu ʻia nei a laha loa ke koanaʻike

o ke aupuni noho hewa, ʻo ia o ʻamelika, ma

luna o kākou poʻe Hawaiʻi, a ma loko o ka

manaʻo ʻana no ka pono o ka Lāhui Kanaka

Hawaiʻi, pehea hoʻi kākou e kūlia aku i ko

kākou nuʻu, ʻaʻole i ko iala?

No ka Hawaiʻi hoʻi, he ala ʻokoʻa paha kā

kākou e hele ai i hōʻea kākou i ke kūlana

ʻaeʻoia o ke kanaka, a i Ea aʻe nō. I ke

koikoi ʻia ʻana mai o kēia nīnau pāhaʻohaʻo,

komo pū hoʻi ka manaʻo o ua aupuni hewa

lā, kohu ʻanoʻano i poholalo ʻia i loko o ka

noʻonoʻo o kākou Hawaiʻi. ʻO ia hoʻi ka

mākia laha, ka mea e pae ai i ka nuʻu o

ʻamelika, a 1oaʻa ka american dream, ʻo ia

ka hele ʻana a ʻaeʻoia ke kanaka ma o ka

lako kālā. Ua manaʻo ʻia paha ʻo ka lako

kālā ka mea e loaʻa ai ke Ea i ke kanaka. A

inā ʻo ka lako kālā ka mea e kuhi aku, ua

hōʻea nō ʻo ia i ke kūlana o ke ola ʻaeʻoia, ʻo

ke Ea nō hoʻi o ia kanaka, aia hoʻi i ka lako

kālā. ʻAʻohe paha aʻu pane. Eia naʻe, no ka

pono o ka Hawaiʻi, ʻo kēia anei nō ka nuʻu a

kākou e kūlia ai? I hōʻea ai ke kanaka

Hawaiʻi i ke kūlana o ia mea he kanaka

ʻaeʻoia, he koina paha ka lako kālā?

Eia naʻe ma kekahi ʻaoʻao ʻokoʻa, ke ʻōlelo

kākou: “Kūlia i ka nuʻu i mau ke Ea o ka

ʻāina i ka pono,” aia nō paha ke Ea o kākou i

ka ʻŌlelo ʻoiaʻiʻo o ua ʻāina nei. A inā ʻo ke

Ea i ka ʻŌlelo Hawaiʻi ka mea e ʻaeʻoia ai

ko kākou ola, he nuʻu paha ia Ea o ka ʻŌlelo

Makuahine e mau loa ai ka pono o kākou

Lāhui Hawaiʻi. ʻO ia kūlana ʻaeʻoia o ka

Hawaiʻi, aia nō paha i ke Ea o kāna ʻŌlelo e

hoʻomau a hoʻōla ai i ka pono o ka Lāhui

Hawaiʻi. Akā, inā mau nō ke alakaʻi ʻana

mai o ke kuanaʻike ʻamekila i ka noʻonoʻo,

ʻo ke Ea i ke kālā ka mea e kō ai ia kūlana,

ʻaʻole anei? ʻO ke kālā paha ka mea e lani ai

ʻo luna a honua ai ʻo lalo. ʻAʻole paha kākou

e ʻike.

Inā ke hōʻoia ʻia nei kou ola i ka mākia a

ʻamelika, ʻo ia hoʻi e Ea ke kanaka i ke kālā,

ua kanu ʻiʻo ʻia nō paha ka ʻanoʻano o ke

kuanaʻike haole o ʻamelika i loko o ka

noʻonoʻo. Ma laila paha ka pohihihi loa o

kēia nīnau nui aʻu e hāpai nei i mua o

ʻoukou. Eia naʻe, inā ʻo ke Ea i ka ʻŌlelo

Makuahine ka mea e hōʻike aku ai ua ʻaeʻoia

ka Lāhui, a ʻaʻole kā hoʻi ʻo ka lako kālā,

hemo ʻia ka mākia o ʻamelika mai loko o ko

kākou noʻonoʻo ʻana a kanu hou ʻia ka

noʻonoʻo o ka Hawaiʻi e “Kūlia i ka nuʻu i

mau ke Ea o ka ʻāina i ka pono.”

4

Hoʻokahuli Au ʻAna: Nā Mele a

Johnny Noble na ʻElia Akaka

Ua hoʻomaka kekahi mau pahu pepa e piha

ʻia i nā mea haliʻa aloha o kekahi ʻohana.

Aia he ʻelua kānaka, he makua a he ʻōpio

kāne, e nanea ana i ka hale kaʻa o ko lāua

hale i ka ʻoluʻolu o kekahi ahiahi o

Kepakemapa. ʻO kā lāua wae ihola nō ia i nā

mea hoʻohaliʻa o ka ʻohana: ʻo nā kiʻi ʻoe,

ka lole ʻoe, nā hōʻailona lanakila ʻoe, a me

kekahi mau mea ʻē aʻe i hoʻoili ʻia iho e kēlā

hānauna a i kēia. ʻElua “waihona” kahi e

waiho ʻia ai ia mau mea ʻohana, ʻo ka mua,

he pahu pepa hou, ʻo ka lua he ʻeke ʻōpala

uliuli. ʻ“Eiʻa,” i mea mai ai ka makua i ka

ʻōpio, me ka hāʻawi ʻana iā ia i paila pepa,

lenalena i ke kahiko, no ke kiloi ʻana aku. Iā

ia e hoʻokomo ana i nā pepa i loko o ke ʻeke,

ʻāiki liʻiliʻi maila kekahi mau huaʻōlelo, a

me kekahi mau hua mele kekahi; he mele ia.

A haka pono ke keikikāne, ʻike ʻo ia i kekahi

inoa koʻikoʻi, ʻo Johnny Noble ia. ʻ“Aʻole

kā hoʻi kēia he ʻōpala, he mea makamae ia e

peʻe ana i ka puʻe!” He puke ka mea i i

ʻoliʻoli ai ka naʻau o ua wahi ʻōpio nei i puni

i nā mele Hawaiʻi. ʻO wau iho nō ia ʻōpio, a

ʻo Johnny Noble’s Royal Collection of

Hawaiian Songs ka inoa o ia puke.

Ma Oʻahu iho nō i

ka makahiki 1892 i

hānau ʻia ai kēia

makeʻe o nā mele

Hawaiʻi. I kona wā

ʻōpio ma ke kula

kiʻekiʻe ʻo ia i aʻo

ai i ka pahu kani a i

ka piano. Ma o

kona launa ʻana me

Sonny Cunha, he

puʻukani a alakaʻi bāna ia, i aʻo ai ʻo Noble i

nā kaila mele ʻo ka jazz, ka ragtime, a me nā

blues nō hoʻi. I nā makahiki 1920 i piʻi aʻe

ai ka hoihoi o nā malihini i ka mākaʻikaʻi

ʻana mai i Hawaiʻi. No ia mea, hoʻomaka nā

bāna o Waikīkī e hoʻopili i ko lākou kaila

mele i ke ʻano o nā kaila mai ka ʻāina ʻē; ua

lilo ʻo Noble i meʻe o ia au hou. Ma ko

Noble hoʻopili ʻana i kēia kaila mele i ko ka

Hawaiʻi, kupu maila he kaila mele hou

koʻikoʻi o nā mele Hawaiʻi: ʻo ka hapa-

haole nō ia.

Iaʻu e nānā ana i nā mele o loko o ka puke,

he hoihoi ka ʻike ʻana i nā mele kamaʻāina

iā kākou i kēia mau lā, a me kekahi mau

mele i lohe pinepine ʻole ʻia. ʻO “Kāne’ohe,”

“ʻEhehene (Henehene) kō ʻAka,” a me

“Puʻuwaʻawaʻa” kekahi o nā mele i

hoʻonohonoho ʻia e kēia Johnny Noble, a

mau nō ko lākou kamaʻāina i kēia au. ʻO ka

mea hoihoi loa o ia loaʻa ʻana mai, ʻo ia ka

ʻokoʻa o nā inoa, nā leo, a me nā huaʻōlelo

hoʻi. ʻO ka hapa nui o nā mea i kākau ʻia iho

ma ua wahi puke nei, ua like nō me ka mana

i lohe mau ʻia i kēia lā, koe naʻe kekahi mau

mea (i hāpai ʻia aʻela ma mua). Eia aʻela

kaʻu e ui aku ai iā ʻoe: ʻo ka mana hea ka

mea ʻoiaʻiʻo? ʻO ka mana i lohe mau ʻia i

kēia mau lā, i kamaʻāina i ka hapa nui o nā

kānaka? A i ʻole ʻo ka mana i paʻi ʻia ma

kēia puke kahiko, i kākau a hoʻonohonoho

ʻia e kekahi loea mele o ia wā?

I ka hui hoʻokani pila o ka Hōtele Moana ka

hoʻāʻo o ua wahi haku mele nei (Johnny

Noble) e hoʻopili i nā mele Hawaiʻi i ke

ʻano a me ke kaila haole. Penei i loaʻa ai iā

kākou ka inoa o ia kaila hou: ʻo ka hapa-

haole. Wahi a ka pepa noiʻi laeʻula a

Masakazu Ejiri, he haumana laeʻula no ka

polokalamu ʻimi naʻauao o ke Kulanui nei o

Mānoa, “from the conservative viewpoint,

[hapa-haole] seemed to signify the

degradation and commercialization of

traditional Hawaiian music” (1996, pg. 196).

I ko Johnny Noble wā uʻi, ʻaʻole i

makemake ʻia ka hapa-haole e ka poʻe

nopaʻa o nā mele Hawaiʻi; he mea ia e

kālepa ʻia ai ka moʻomeheu o nā Hawaiʻi i

5

nā malihini e huakaʻi mai ana i nā kapakai

hinuhinu o kēia ʻāina. I kēia mau lā, ʻoi aku

ka mahalo o nā Hawaiʻi i ka hapa-haole,

ʻoiai ua lilo ia i māhele nani o nā mele

Hawaiʻi.

I ke eʻe ʻana mai o ke kenekulia iwakālua, a

i ka manawa hoʻi o ka hoʻokāhuli aupuni

Hawaiʻi, ua manaʻo paha nā Hawaiʻi i nā ala

hele e ola ai nā loina ʻōiwi o kēia ʻāina ma

ke au hou. Mau nō ka hāpai ʻia ʻana o ia

manaʻo i kēia au e holo nei. E kuʻu lāhui

aloha, ʻaʻohe hiki iā kākou ke noho paʻa ma

ka naʻaupō a me ka moloā a e hōʻole i nā

liliuewe o kēia manawa. Ma ka makaʻu i ka

loli ʻana ka make ʻana o ka Hawaiʻi. Mai

hele kākou ā hihia i ka makaʻu. E ola iā

kākou nā loina o ko kāua kūpuna i ka hōʻano

hou ʻana i nā mele.

He hei ka ʻike kupuna na ke keiki naʻauao.

ʻO kēia nō ka manawa o ka naʻauao. E like

me kā Noble a me kekahi mau meʻe like ʻole

o kēlā au, e hoʻāla aʻe kākou i nā ʻoihana

like ʻole, ʻaʻole ma ke mele wale nō. E lawe

ʻia ka maʻalea o ka pae ʻāina ʻo Hawaiʻi, a e

kūʻonoʻono, e hoʻi hoū kēia ʻāina i kona

nani a pae ponoʻīl ma ke kahua o ka honua.

He Leo Pai Pepa: He Puke Mele Lāhui: Nā Mele Kūpaʻa,

Nā Mele Kūʻē, A Me Nā Mele Aloha O Nā

Kānaka Maoli, na Leilani Basham

Na Kaimana Chock

Ke heluhelu ʻia ke poʻo inoa o kēia pepa nui

laeoʻo, ua hiki nō paha ke kuhihewa ʻia kēia

pepa he kālailai wale nō i nā mele, ʻo ia hoʻi

nā mele lāhui o Hawaiʻi. Eia nō naʻe, ua

piha kuʻi ʻo loko o kēia pepa i nā mea ʻē aʻe

ma waho aku o ke kālailai mele wale nō. He

pepa kēia e hoʻopololei aku ana i ka

moʻolelo o ko Hawaiʻi lāhui ma kahi o ka

wā i hoʻokahuli ʻia a kāʻili ʻia ai nō hoʻi ke

Aupuni Hawaiʻi e ka mana pākaha o kekahi

mau kāne haole. Ma kēia pepa nei, hōʻike ʻia

kekahi hapa o ka moʻolelo i hala aku i nā

hoʻopaʻa moʻolelo haole, no ko lākou ʻike

ʻole ʻana i ka ʻōlelo Hawaiʻi, a hiki ʻole ke

heluhelu ʻia nā manaʻo o nā Kānaka Maoli

no ko lākou aupuni ponoʻī. Ma ʻaneʻi nō, ua

ʻike ʻia nō ka ʻoiaʻiʻo o ia ʻōlelo laha ma ke

ao haole, na Winston Churchill i hoʻopuka:

“History is written by the victors.” Ua

lanakila ka poʻe haole o ia wā ma kekahi

ʻano ma ka hoʻohui ʻāina ʻana o Hawaiʻi me

ʻAmelika, a no ia kumu nō, ʻo ia ka

moʻolelo i laha loa ma ʻAmelika.

Eia naʻe, ua kū wiwoʻole mai ʻo Basham no

ke kākau hou i ka moʻolelo, ma ka ʻaoʻao e

hōʻike ana i nā manaʻo aloha ʻāina, aupuni, a

Mōʻī o ko Hawaiʻi poʻe kānaka. A ma o ia

hana, ua hōʻike mai ʻo Basham i ka lanakila

ʻana o ko kākou lāhui: ma o ko kākou hoʻōla

ʻana i ka ʻōlelo makuahine a ko kākou poʻe

kūpuna, ma laila nō kākou e aʻo hou ai i nā

moʻolelo o ko kākou lāhui, a hoʻomau aku i

6

ke kūpaʻa ma ke aloha ʻāina. ʻO ke aloha

ʻāina ka mea nui no ko kākou poʻe kūpuna, a

pēlā nō kākou e hoʻomau ai i ka pono o ka

ʻāina, a me ka pono o kākou kekahi. Ua

haku noʻeau ʻo Basham i kēia haʻi moʻolelo

ʻana ma o kāna kālailai ʻana i kekahi mau

mele lāhui, a hōʻike pū ʻo ia i ke kumu i

kupu mai ai ia ʻano mele, a me kona loli

ʻana i ke au o ka manawa. Hōʻike pū mai ʻo

Basham i ka manaʻo o nā poʻe e ola ana i ia

wā, a me ko lākou hoʻopaʻa ʻana i ko lākou

moʻolelo ponoʻī ma nā wahi like ʻole i mea

e mālama ʻia ai ia moʻolelo no kākou: nā

pua, nā lei, nā mamo.

Eia kekahi, ua pālua ka hana a Basham, no

ka mea ua kākau ʻia kāna pepa ma ka ʻōlelo

Hawaiʻi, a me ka ʻōlelo haole kekahi. Iaʻu e

heluhelu ana i kāna pepa ma ka ʻōlelo

Hawaiʻi, ua aʻo mai au he mau mea hou e

pili ana i nā hana i hāpai ʻia e hoʻokahuli

aku i ke aupuni; a manaʻo ihola au, kāhāhā,

inā i aʻo ʻia nā kānaka a pau e pili ana i nā

hana malū a pākaha i hana ʻia ma ʻaneʻi, inā

ua hoʻopololei koke ʻia paha ko kākou

aupuni!

Akā nō naʻe, ua minamina au i ka maopopo

ʻana mai o ka helu liʻiliʻi wale nō o nā

kānaka i hiki iā lākou ke heluhelu i ia pepa.

No laila, ma koʻu hiki ʻana aku ma ka

hopena o ka māhele ʻōlelo Hawaiʻi, ua

pūʻiwa au i ka nānā ʻana i ka māhele ʻōlelo

haole, a ʻupu aʻe ka mahalo nui i loko oʻu no

kā Basham hana nui. No kekahi kanaka

hoʻōla ʻōlelo Hawaiʻi, he hana kēia (ke

kākau ʻana ma nā ʻōlelo a ʻelua) e

hoʻopilikia ai i ka holomua o ka ʻōlelo; ke

loaʻa mai ka haole, e kāpae wale ʻia ana nō

paha ka Hawaiʻi. Eia naʻe, i koʻu manaʻo, he

mea nui keia a kākou e noʻonoʻo ai, ʻoiai he

mau ʻike waiwai a koʻikoʻi nō ma loko o

keia pepa, i hiki ke hoʻonaʻauao aku i nā

kānaka he nui i hiki ʻole iā lākou ke

heluhelu aku i ka ʻōlelo Hawaiʻi. ʻAe, ʻaʻole

paha kūpono ka haku ʻana i nā pepa laeoʻo a

pau ma o nā ʻōlelo ʻelua. Akā naʻe, i kekahi

manawa, he kūpono nō ia a he kōkua nui i

ka hapa (nui) o ka lāhui i maʻa ʻole i ka

heluhelu ma ka ʻōlelo makuahine, e like me

keia. I hoʻokahi nō wai o ka like.

Hele Malihini ia Manoa na J.W. Kamali

- mai loko mai o ka Buke Mele Lāhui. ʻaoʻao

23-25.

Aia i ka luna o Manoa,

Ke aloha aina e luana nei,

Oiai makou e walea ana,

Hone ana e ka Ua Kuahine,

Me he la no a e i mai ana,

Imiia e ka pono o ka aina,

Hanohano e ka ohu i ke kuahiwi,

Hooheno i ka lau o ka laau,

E pupue na hoa la i ke anu,

I mehana i ke kapa lau laau,

O ke kani a ka pupukanioe,

Hoolale mai ana la ua ao,

Ua ao kakou a e na hoa,

Eia o Hoku Loa la iluna,

O ka waiho kahela a Waahila,

Me Pali Luahine noho i ka lai,

Waiakeakua kau i ka iu,

Ia wai kaulana a ka malihini,

Malihini kuu ike ana i ka loa,

7

Na mile pau ole i ka heluia,

A lalo makou a o Manoa,

Ikeia na koa ki pololei,

Ilaila makou ike iho ai,

Ka uwahi noe o ka pu raifela,

Uina e ka leo pukuniahi,

Na hora helu o ke ahiahi,

E hai mai ana i ka mea hou,

Ua ahu aku la, pala ka maia,

O ke kau mai a Ualakaa,

Hooipo ana me Mauna Kamala,

Malama i ke aloha i ka aina,

O ka home mai na kupuna mai,

E ola makou a pau loa,

A puka i ke ao malamalama;

Hainaia mai ana ka puana,

Wilikoki hopo ole i ka enemi

________________________________________________

8

_____________________________

NA POʻE HOʻOPUKA NŪPEPA

Kaimana Alexander Kawailehua Hamberg

ʻElia Akaka Kaimana Chock

J.W. Kamali

LUNA HOʻOPONOPONO

Kahikina de Silva