A Comparative Study on Iranian Nomads Housing

ره شما

155

♦ یز

پای95 ♦

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

1 / 19

ره

شما15

5 ♦

یز پای

95 ♦

بررسی تطبیقی مسکن عشایر ایران

* اسماعیل ضرغامی

05/04/1394 تاریخ دریافت مقاله: 05/02/1395 تاریخ پذیرش مقاله:

کیدهچاست. این بحث از شده مطرحشناسی گرفته تا معماري یستزشناسی در علوم گوناگون از و گونههاي تطبیقی یبررسدر دو سده گذشته

هـا، ها در تمامی فعالیتاي معماري مانند فضا، شکل و فرم یافته است. شناخت گونه یهپایی اهمیتی در ردیف مباحث نظري محتوالحاظ جهت در پژوهش حاضر قصد بر این است کـه ینا ازداشته باشد. مؤثرتواند کاربردي بس دار بشري میو ریشه رارشوندهتکآثار مجسم،

ي به قدمت تاریخ ایران مورد تفحص و جستجو قرار گیرد. سابقه تاریخی این اقوام نیز مسکن آنان را ا سابقه باآثار ارزشمند عشایر ایران ینانماید یمهاي مسکن عشایر ایران را حائز اهمیت و شایان توجه یبررسدهد. نکته دیگري که امروزه یمر تر قرا یستهشادرخور توجه

ي طبیعی، اجتماعی و ها بحران ازجملهیردائمی براي اسکان موقت و غیر دائم به دالیل گوناگون غکه امروزه نیاز به مسکن متحرك و استتجربیات تاریخی مربوط به مسکن توان میرسد با مطالعه مسکن عشایري یمنظر گفته به یشپمسائل با عنایت به مشابه رو به توسعه است.

تواند راهبردي بـراي معمـاران باشـد. روش هاي مسکن عشایر میمتحرك را ثبت و ضبط کرد. طبیعتاً مطالعه، بررسی و استخراج ویژگیگیرد. یی انجام میمحتواي و تحلیل بند طبقههاي میدانی بوده و روش تحقیق با ي اطالعات این تحقیق مطالعه اسنادي و برداشتآور جمع

ي متفاوت و جغرافیاي زندگی آنان صورت خواهد ها قومبه فرهنگ با توجهي شکلی و کالبدي ها تفاوت اساس بردر ادامه مقایسه تطبیقی استفاده موردح الگوي مناسبی براي مساکن متحرك و طر هدف باهدف جنبی پژوهش حاضر شناخت و بازخوانی مسکن عشایر گرفت.

ـ میهاي روز رسد استفاده و تلفیق این اصول با تکنولوژي و فناورينظر می در مواقع بحران است. چنین به اي غنـ د گـامی در جهـت تواندر طراحی مؤثرترراهی جدید و که بتوان با تکیه به سنت و تجربیات تاریخی، بسا چهباشد. حمل قابلطراحی و اجراي مسکن متحرك و

و سازگاري بیشتر بـا طبیعـت گشـود. رعایـت اصـولی از قبیـل سـازگاري ي ساز ارزان، يساز سبکساخته، یشپ، ین مسکن متحركتأمو در جـه تو قابـل نکـات جمله از، سرعت کار، استفاده از مصالح بومی و غیره ییجابجاینی و باز چحداکثري با محیط، سهولت واچینی و

هاي مختلف مسکن عشایري است.گونه

.عشایر ایران، بررسی تطبیقی مسکن، بازشناسی، هویت واژگان کلیدي:

[email protected] .تربیت دبیر شهید رجایی،تهران، ایراندانشگاه مهندسی معماري و شهرسازي،دانشکده دانشیار *

19

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

2 / 19

ره شما

155

♦ یز

پای95 ♦

مقدمه ین تـر متقـدم زیست مبتنی بر کوچ (کوچندگی) از یوهش

ــین دوران ــه از واپس ــاعی اســت ک ــات اجتم اشــکال حیتـاکنون اسـتمرار هـا انسـان یري زندگی اجتمـاعی گ شکل

ار، تعداد زیادي داشته است. از نظر الگوي زیست و استقرــات ــره اجتماع ــایري، در زم ــع عش ــت و جوام از جمعی

جمعی تـاریخی هر جا گیرند. یمکوچنده و متحرك قرار وجـود دارد شـده شـناخته و با هویت فرهنگی خـاص و

قطعاً آثار اجتماعی و تجسمی آنان ارزش بررسی تطبیقـی شناسی را دارد. عشـایر ایـران، ایـل و بندي و گونهو طبقه

ي دور در هــا گذشــتهي متفــاوتی هســتند کــه از هــا مقــوکننـد. هنگـام کـوچ یمسرزمین ایران زندگی چهارگوشهي بـه منطقـه ا منطقهي خود را نیز با خود از مأوامسکن و

برند. مسکن آنان با طـرز زنـدگی و جغرافیـاي یمدیگر شان به سازگاري رسیده است. بـدین سـبب شـاید زیست

و متحـرك را حمل قابلنوع مسکن ینتر کاملبتوان گفت .اند داشتهاز سالیان قبل عشایر ایران

ي دور تــاکنون، پهنــه وســیعی از نــواحی هــا گذشــتهاز یانه و شمال آفریقا شاهد خاورمآسیاي شرقی و مرکزي تا

بـا کـوچ توأمحضور و استقرار اشکال متعددي از زندگی ــه ــوده و ب ــده ب ــایر کوچن ــت عش ــیوه زیس ــوص ش خص

به تعـداد زیـادي توان می). از آن میان 1383بري، است(اکاز اقوام و ایالت و عشایر کوچنده مسـتقر در کشـورهاي مختلف آسـیاي مرکـزي، افغانسـتان و کشـمیر، پاکسـتان، ایران، ترکیه، عراق، سوریه، تـونس، عشـایر صـحرانورد و

یره عربستان، کشورهاي شـمال و جز شبههاي واحه نشینتا صحراي غربی و مراکش اشاره کرد. شمال غرب آفریقا

مانند ها قارههنوز هم در برخی از نواحی جغرافیایی سایر ینی مبتنـی بـر دامـداري نشـ کـوچ امریکا و اروپا، زنـدگی

بـه بقایـاي ایـن توان میشبانی وجود دارد که از آن جمله نوع زندگی در اروپـاي مرکـزي و شـمال غربـی (منطقـه

ریکاي شمالی و جنوبی اشـاره آلپ) و برخی از نواحی امدرباره عوامـل طبیعـی، سیاسـی شده انجامهاي یبررسکرد.

آمـدن و تکـوین وجـود بـه در مـؤثر اقتصادي –و اجتماعی الگوي زیست و معیشت عشایري مبتنی بر کـوچ در قلمـرو ســرزمینی و فرهنگــی اقــوام و ایــالت و عشــایر مســتقر در

متـأثر ن سبک زنـدگی که ای است ینافالت ایران، حاکی از جغرافیایی است. البته فرهنـگ و اقتصـاد –از شرایط اقلیمی

یر و سهم خود را دارد.تأثمعیشتی نیز در این نوع زندگی

از این وضـعیت، متأثري بسیار دور تاکنون، ها گذشتهاز اشکال متعدد و متنـوعی از الگوهـاي زیسـت و معیشـت

یی و عشـایري در مبتنی بر انواع مختلف دامداري روسـتا اقصی نقاط ایران برقرار بوده و است.

ایـران سیاسـی تـاریخ در مهمـی سـهم عشـایر، و ایـالت

نتایج مطالعات سـازمان اساس بر ).1391(میزبان، اند داشته، عشـایر کوچنـده 1369وقـت در سـال بودجـه و برنامـه

درصـد از عرصـه سـرزمینی کشـور 60کشور در حـدود حاضر نیز زنـدگی عشـایري در حالند. داراي قلمرو هست

ي هـا اسـتان مبتنی بر کوچ در بخـش زیـادي از منـاطق و اسـاس نتـایج سـومین کـه بـر يطور بهکشور جریان دارد؛

اقتصـادي عشـایر کوچنـده (سـال –سرشماري اجتماعی نفر جمعیت عشایري در قالـب 1،186،398)، تعداد 1387

مســـتقل و طایفــه 552ایـــل و 104خــانوار، 212،772استان کشور استقرار 30ین رده ایلی در تر کوچک 19840حاضـر جمعیـت عشـایر در حـال ینکـه ا وجـود بادارند.

خـود درصـد جمعیـت کشـور را بـه 1,7کوچنده حـدود درصـد از 20دهد اما عشایر با تولید حدود یماختصاص

نیازهاي انواع پروتئین حیوانی کشور، جزء مولدترین قشر روند. افزون بر آن، نقش یمشمار امعه ایرانی بهاز اقشار ج

فرهنگــی عشــایر در رخــدادهاي –و جایگــاه اجتمــاعی تـــاریخی و اجتمـــاعی و فرهنگـــی کشـــور نیـــز داراي

–ي فراوان است. همچنـین از لحـاظ اجتمـاعی ها ارزش

20

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

3 / 19

ره

شما15

5 ♦

یز پای

95 ♦

حـامالن و حافظـان عنوان بهفرهنگی، مطرح بودن عشایر قابـل نیـز اسـالمی –ي اصـیل ایرانـی ها ارزشفرهنگ و

).1395است (سازمان امور عشایر ایران، توجه

کننده دو ینتأممسکن یا خانه، مکان و کالبدي است که یري مسکن تـابع گ شکلرکن آسایش جسم و روان است.

معیشـتی و –عوامل و شرایط فرهنگی، اقلیمـی، اقتصـاد اسـت. مسـکن کننـده اسـتفاده تکنیک ساخت در جامعه

یـا آالچیـق اسـت، قابلیـت چادر سیاهکوچ رو که عشایر همراه بردن را و همچنین به برپا کردنو دوباره کردن جمع

ویژه فرهنـگ، معیشـت، دارد و تابع تمامی شرایط فوق بهباشد. زیستن بـه شـیوه ساخت آن جامعه می فناقتصاد و

هـاي تـرین روش کوچندگی و عشـایري یکـی از قـدیمی از منابع طبیعی و برداري بهرهبراي زندگی بشري است که

است. گرفته شکلجغرافیایی -سازگاري با شرایط اقلیمیتــرین در ایــن شــیوه زنــدگی، مســکن کــه یکــی از مهــم

حمـل قابـل ي سـیار و ا گونـه بـه ضروریات زندگی اسـت همراه این مردمان در حرکـت و جابجـایی بـوده امـا در به

یتی، رفاهی، خـدماتی مقاطع مختلفی به دالیل سیاسی، امنو اعمـال نظر موردو ... ، یکجانشینی و اسکان این قبایل،

ذکـر اسـت ). البته الزم بـه 1387است (معینی، گرفته قراراي بـه بـار نداشـته هاي یکجانشین کـردن نتیجـه که پروژه

است و فرهنگ کوچندگی هنوز پابرجاست.

هـا، زبـان و موسـیقی، مسکن عشایر و نوع زنـدگی آن محلـی يهـا ، رقص و لبـاس دستی یعغذاهاي محلی، صنا

ین تر عروسی از مهم يها جشنو محلی هاي یینهمراه آ بهایـالت و عشـایر اسـت. بـارزترین يها جاذبه خصیصه و

ــان اســت ــالت و عشــایر شــیوه زیســت آن مشخصــه ایانتقـال و روستایی و شهري, نقل یکجانشینانکه برخالف

بـه هنگـام شـان خود يهـا و رمـه )هـا خانه( هاچادر سیاه . استکوچ

پژوهش سؤاالت اقوام و عشایر ایران از لحاظ فرهنگـی، اجتمـاعی و -الف

هایی دارند؟ یایی چه تفاوتجغرافلحـاظ تغییـرات قـومی، انواع مسکن عشایر ایران بـه -ب

یایی چگونه است؟ جغراف

یراتی بـر تـأث گستردگی عرصه جغرافیـایی ایـران چـه -ج عشایري داشته است؟ مسکن

مسکن متناسب با زندگی غیر سـاکن و متحـرك چـه -ح هایی دارد؟ویژگی

و تجربه تاریخی ایالت و عشایر ایران براي ها حل راه -خ ین مسکن به چه نتایجی انجامیده است ؟تأم نراهکارهاي عملی و بومی برگرفتـه از الگوهـاي مسـک -د

هستند؟ ستفادها قابلعشایر در مواقع بحران چگونه

تحقیق روش

هـاي هـدف جـزء پـژوهش اسـاس بـر پژوهش حاضـر گرفته انجامتحلیلی –توصیفی صورت بهکاربردي است و

مطالعـات اسـنادي و بـر مبتنـی و کیفـی تحقیق، است. روشاسـت. گـردآوري اطالعـات بـه ي)ا نهیزم (میدانی همچنین

رفتـه گ کـار بهاي صورت گرفته و ابزارهاي روش کتابخانهشامل مشـاهده و مستندسـازي از الگوهـاي مسـکن شده

بومی عشایر ایران به روش میدانی و بـا اسـتناد بـه منـابع مطالعاتی هستند.

چهارچوب نظري پژوهش

عشایرتعریف

ــه شــده اســت. در واژه عشــایر از ریشــه عشــیره گرفت(پـدر یشـاوند اصطالح عرب، به گروه اجتمـاعی هـم خو

ها بیشتر بر پرورش شـتر و مبتنـی بـر آنتبار) که معیشت شود. عشـیره و عشـایر، کوچ (جابجایی) است، اطالق می

اسم فارسی برگرفته از عربی به معنی خویشان، نزدیکان و کـوچ عشـایر .تبار اهل خانه و ایل و طایفه و قبیله اسـت

عبارت است از جابجایی و حرکـت افـراد و خانوارهـاي

21

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

4 / 19

ره شما

155

♦ یز

پای95 ♦

قـی (سردســیر) و قشــالق عشـایري بــین قلمروهــاي ییال هدف دسترسی به علوفه مرتعی تازه براي (گرمسیر) که با

از گرمـا و سـرماي شـدید انجـام دوريتعلیف احشام و . کوچ عشایر معموالً با شرکت همه افراد خـانوار، گیرد می

هـاي ایلـی و یـا حمل در قالب رده باروبنه و سرپناه قابلصــورت يارصــورت انفــرادي و تــک خــانو امــروزه بــه

کوچ، تغییري در مفهـوم یر. کوتاه و بلند بودن مسگیرد می د.آور وجود نمی کوچ عشایر به

ینینش کوچتاریخچه

هـاي يبنـد دسـته گوناگون و در لحاظ ازمساکن عشایر لحاظ چهار اقلیم متفاوت ایران و همچنـین بـر مختلف به

هـاي مختلــف شـهري و روســتایی مــورد مبنـاي قومیــت است. زندگی به شیوه عشایري همراه قرارگرفته مطالعات

هاي زندگی اجتماعی و ترین روشبا کوچ یکی از قدیمیهاي معیشت است که با پشـت سـر گذاشـتن دوران شیوهیداکرده اسـت. پي تاریخی تا به امروز ادامه فرودها و فراز

زیسـت و کوشـش مـداوم، یطمحـ همزیستی و تعامل بـا هـا، زنـدگی بـا شـرایط و شـیوه انطباق و سـازگاري ایـن

جغرافیایی هر منطقه باعث شده اسـت -مقتضیات اقلیمیکـه شــکل زنــدگی و معیشــت، نظــام کــوچ و اســتقرار و

هـاي عشـایري از منابع محیطی، در بین گـروه برداري بهرهبـین خود بگیرد، برآورد شده اسـت کـه اشکال مختلفی به

نی داشـته و میلیون نفـر در دنیـا، زنـدگی شـبا 150-200 بـرداري بهـره داري مبتنـی بـر کـوچ و نظـام گلـه اساس برکننـد. واسطه از مراتع و سایر منابع محیطی زندگی مـی یب

ــه بســیار گســترده ــروزه در پهن ــزي، ام اي از آســیاي مرکالیه غرب آن قـاره یمنتهخاورمیانه و نوار شمالی آفریقا تا

و سـعه تو درحـال هاي برخی دیگر از کشورهاي و عرصه قابـل یافته اشکالی از شیوه زندگی مبتنی بـر کـوچ توسعه

باشد. ایران با میانگین بارندگی ساالنه کمتر از می مشاهده

سوم بارندگی دنیا) جزء منـاطق متر(حدود یک یلیم 250هـا نشـان شود. بررسـی خشک محسوب می یمهنخشک و

از بـرداري بهـره دهد که پایدارترین مـدیریت زمـین و میمنابع این گونه نواحی، زندگی شبانی و دامداري مبتنی بر

همین جهت زندگی عشایري بـا کـوچ کوچندگی است. بهالگــو بــراي عنــوان بــهاز یــیالق بــه قشــالق و بــالعکس

از منابع طبیعی برداري بهرهسازگاري با تغییرات اقلیمی و ینی نشـ کـوچ از عوامل اصلی پیـدایش و تکـوین زنـدگی

بـوم و مـرز در ایـن هزارسـاله دمتی چندین است که از ق به نقل از معینی، مهدي). 1383است (اکبري، برخوردار

جمعیت عشایر کشور

از انـد عبـارت ایل است که 17تعداد ایالت مهم کشور بختیاري، قشقایی، ایلسون (شاهسون)، ممیوند، بویراحمـد

مئی، ارسباران، بویراحمد علیا، به –داغ سفلی، خمسه، قرهبلـوچ و ممسنی، کرد، طیبی، جاللی، جبال بارزي، ذلکی،

کشـور در چنـد یربررسی وضعیت جمعیـت عشـا افشار. دهنـده کـاهش نسـبت جمعیـت عشـایر دهه گذشته نشان

اسـاس کشور در مقایسه با جمعیت کل کشـور اسـت. بـر . ش. حـدود ـهـ 1245اطالعات منابع تـاریخی، در سـال

اساس بر .شایري بوده استدرصد جمعیت کشور، ع 38,6آخرین سرشماري رسمی عشایر کشور کـه توسـط مرکـز آمار ایران صورت گرفتـه اسـت نسـبت جمعیـت عشـایر

کـه یداکردهدرصد کاهش پ 1,68کشور به کل جمعیت به دهنده کاهش نسبت جمعیت عشـایر کشـور این امر نشان

1377تا 1366تعداد جمعیت عشایر کشور از سال .است، هرچنـد یگـر د عبـارت رو به رشد داشته است. به روندي

نسبت جمعیت عشایر در مقایسـه بـا کـل کشـور کـاهش 2,1و 1366درصد کـل کشـور در سـال 2,3است ( یافته

) اما تعداد جمعیت عشـایري کشـور 1377درصد در سال ــه 1،152،000از ــر ب ــال 1،304،000نف ــر در س 1377نف

22

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

5 / 19

ره

شما15

5 ♦

یز پای

95 ♦

تأمـل اسـت. اي قابـل تـه است که این امر نک یش یافتهافزاــال ــماري س ــه در سرش ــدداً 1387البت ــد مج ــن رون ای

هامسکن آنع انوي زیستی عشایر و اها حوزه

تـوان مینوع مسکن میان ایالت و عشایر را یکل طور بهمسـکنی ،خانه. کرد میتقسدائمی و غیردائمی به دو دسته

نـایی ماننـد خشـت است که مصالح آن از چوب یا مواد بـ در نقـاط تـر شیو گل، آجر و سـنگ و غیـره اسـت و ب

که از سوي ایالت مسـکون یی ها قشالق هر ایل یا دهکده یو جنبـه دائمـ شود یشده یافت م براي تمام ایام سال بنا

ـ در میان نیز چادر،. دارند عمومیـت نانیچادرنشـ تـر شیب چادرهــا .اســتهــا آن زنــدگی وضــعیت مناســب و دارد

بـر و برچیـد زمـین روي از کوتـاهی در مدت توان می ارشده است و جمعیت عشایري است که نسـبت بـه سـال

سـازمان امـور عشـایر ( روبرو شـده اسـت 1377برعکس ).1395ایران،

پشـت نفـر رسـیده 1،186،398با کـاهش جمعیـت بـه ــان ــرايچارپای ــردن ب ــه ب ــناح ب .کــرد حمــل دیگــر يا هی

طیلی اسـت. ترها معموالً یا دایره شکل و یا مسـ چاد رحطــایر ــالت و عش ــک از ای ــر ی ــه ــده ادی ــته ،ش ــا دس ه

.کننـد یایلی خاص آن منطقه را رعایت م يها يبند و رده زندگی هر یـک از ایـن اقـوام يها وهیو ش و رسوم آداب

هـا د که همه این تفاوت اساسی دار يها تفاوت گریکدیبا عنـوان بـه سبب شده کـه ایـالت و عشـایر اه یگون و گونهــه ــا جاذب ــوژي يه ــر تکنول ــدنی عص ــهدی ــمار ب ــد ش آین

ــجویا ( ــی دانشـ ــی فرهنگـ ــگري علمـ ــز گردشـ ن مرکـ .)1395، ایران

ایل استان حوزهغرب و جنوب کشور

جاللی، میالن خوي، میالن ماکو، شکاك، مامش، زرزا، پنیانشن، قره پاپاق آذربایجان غربیطوایف مریوان، طوایف سنندج، طواف بانه، طوایف سقز (عشایر کرد)عشایر گوران، گلباغی، اورامانات، کردستان قلخانی، سنجابی، گوران و کرند، ثالث باباجانی، زنگنه، زوله (عشایر کرد) کرد جاف، کلهر، کرمانشاه

ایل کرد (عشایر کرد)، ملکشاهی، ارکوازي، شوهان، خزل، روسگه و... ایالم بیرانوند، حسنوند، پاپی، دریکوند، سگوند، ذلکی، ممیوند لرستان، ایالم

ایل بختیاري چهارمحال و بختیاريویراحمدکهگیلویه و ب ایالت بویراحمد (علیا، سفلی، گرمسیري)، بهمئی، طیبی، دشمن زیاري، چرام و بابوئی (باوي)، ممسنی

ایل قشقایی (عشایر ترك)، اتحادیه ایلی خمسه شامل عشایرعرب، باصري، بهارلو، اینانلو و نفر، ایل فارس سرخی، ایل ممسنی (عشایر لر و لک)

قاطع، بروایه ، عچرش و دغاغله، کروشات و طویرات عشایرعرب شامل آل خوزستان شرق و

جنوب شرقکرمان، سیستان و بلوچستان و

هرمزگاناي، سلیمانی، قرایی، آسیابر، خواجویی، برخوري، پشتکوهی، جازي، افشار، جبال بارزي، بچاقچی، بلوچ، آئینه

انی، کمچی، کماچی سنجري، کوهشاهی، جاویدان، جبال بارزي، رائینی، مابکی، شکاري، شنبو، غربا، کامر نرمی، ممنی، مهینی، لک بختیاري،

آذربایجان شرقی، غربی، اردبیل شمال غربی و گیالن

ایل شاهسون، طوایف ارسباران (قره داغ) و طوایف خلخال، ایل میالن و ایل جاللی، اشکاك، زرزا، پیران، پنیانشین، سادات، قره پاپاق، مامش

ن، سمنان، مازندران و خراسا شمال شرقی گلستان

ها و طوایف الیکایی، احسانی و اعرابی، ایل افشار (ترك)، ایالت زعفرانلو (کرد) و شادلو و سنگسري قاچورلو، ایالت تیموري، هزاره و طوایف بلوچ و سیستانی، ترکمن ها

ز طایفه کلهرطوایف لر چگینی و غیاثوند؛ طایفه ترك شاهسون بغدادي و بقایایی ا زنجان مرکزي طوایف ترکاشوند، یارم طاقلو، جیمر(جمهور) و شاهسون همدان

، مرکزي تهران، قم کله کوهی، کلهر، سنگسري، هداوند، شاهسون بغدادي و مغان ).1395سازمان امور عشایر ایران، هاي مختلف جغرافیایی ( اي عشایر کشور در بخش . توزیع ایلی و طایفه1ج

23

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

6 / 19

ره شما

155

♦ یز

پای95 ♦

مسکن میان ایالت و سازه مصالح عشایر

چوب یا مـواد بنـایی ماننـد خشـت و خانه دائمی گل، آجر و سنگ و غیره

، آالچیق و چادر سیاه اوي-گمهگود

قابـل مدت کوتـاهی از روي زمـین درــد ــه نبرچی ــان ب ــت چارپای ــر پش و ب

. طـرح اسـت حمل دیگر قابل يا هیناحــا ــکل و ی ــره ش ــوالً دای ــا معم چادره

طیلی است.تمس

یردائمیغ

ایران جنوب و غرب حوزه عشایر و ایالت

زاگـرس يهـا کوه در حوزه غرب و جنوب ایران رشته ،ایــالم ،کرمانشــاه ،کردســتان يهــا ســتاناقــرار دارد کــه

و یراحمـد و بو یلویهکهک ،چهارمحال و بختیاري ،اصفهان .شود یمرا شامل فارس

قـره پاپــاق در و زرزا ،مـامش ،ایـالت مشـهور شـکاك

ــی و ــان غرب ــتان آذربایج ــاغی اس ــالت گلب ــف ،ای طوای ،ف بانـه یـ طوا ،طوایف سنندج ،طوایف مریوان ،اورامانت

ــف مســتقل در ،ایر جــوانرودعشــ ــف ســقز و طوای طوای انـد. شـده محدوده اسـتان کردسـتان و کرمانشـاه پراکنـده

هنـوز رواج دارد و ایـالت ینینش در استان کرمانشاه کوچگوران و کرند در ایـن ،سنجابی ،قلخانی ،کلهر ،کرد جاف

اند. شده منطقه پراکنده

لـر و بـه دو بخـش يبند میطوایف لرستان در یک تقسو رسوم آداب ،سنن ،نظر لهجه که از شوند یلک تقسیم م

ایـل تفـاوت دارنـد. گریکـد یو برخی مسائل مـذهبی بـا بختیــاري کــه در اســتان چهارمحــال و بختیــاري زنــدگی

ایل کوچنده کشور ایران است. نیتر کند بزرگ می

ایالت کشـور هسـتند.ایالت نیاز مشهورتر نیزعشایر قشقایی اینـانلو و نفـر ، بهـارلو ،باصري ،شامل ایل عرب خمسه نیز که

و هـا ياریـ است یک مجموعه ناهمگون است که پـس از بخت شـمار سـومین واحـد دام داري متحـرك ایـران بـه ها ییقشقا

. عشایر عرب در جنوب غرب ایـران سـاکن هسـتند و ندیآ یم. عشـایر عـرب عمـدتاً در برخوردارند يا ژهیاز خصوصیات و

خوزسـتان قـرار دارنـد و از طوایـف معـروف محدوده استان طرف اشاره کرد. کعب و بنی توان به بنی می ها آن

.نوع مسکن میان ایالت و عشایري بند میستق. 2ج : نگارنده).مأخذ(

چادر عشایر لرستان. سیاه. 1 ت .(تهیه تصویر : نگارنده)

چهارمحال و چادر عشایر . نماي بیرونی سیاه3ت ).http://www.jahanbinnews.ir.(برگرفته از سایت :بختیاري

. پز ایالت لرستان و محل تهیه نان و پخت. 2 ت .(تهیه تصویر : نگارنده)

24

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

7 / 19

ره

شما15

5 ♦

یز پای

95 ♦

ایالت و عشایر حوزه شرق و جنوب شرق

در حوزه شرق و جنـوب شـرق کشـور کـه بخشـی از خراسان و سیستان و بلوچستان و کرمان و هرمزگان را در

ی خاصی حـاکم اسـت. در شرایط آب و هوای ،گیرد می برشــدید و درمجمــوع ،حــوزه تنــوع و تضـاد اقلیمــی یـن ا

کم آب و کم باران با آب و هوي گرم کـویري و يا منطقه روز است. اختالف درجه حرارت چشمگیر در شبانه

ساکن در جنـوب شـرق هاي یلا ینتر عشایر بلوچ از مهمي ایـن حـوزه تراکم جمعیت عشـایر ترین یشایران هستند. ب

ــتان در ــداد کوهسـ ــا امتـ ــان يهـ ــزي کرمـ ــع مرکـ مرتفـجیرفـت و بـم) ،سـیرجان ،بافـت ،کهنـوج يهـا (شهرستان

ها در مبارزه با طبیعـت و اقلـیم سـخت بلوچ .شوند یدیده مو در اثر محدودیت منابع و فقر طبیعت، خصوصـیاتی ویـژه

.سازد یکه آنان را از عشایر مناطق دیگر متمایز م اند یافته

غرب شمال حوزه عشایر و ایالت

حوزه شـمال غربـی ایـران شـامل سـرزمین آذربایجـان دلیـل شرقی و غربی, اردبیل و بخشی از گیالن است که به

بودن منطقـه از تنـوع آب و هـوایی برخـوردار کوهستانیاست. در آذربایجان شـرقی طوایـف متعـددي ماننـد ایـل

.کنند یشاهسون زندگی م

سـبالن و قوشــه داغ در هـاي یـه کوهپاهـا در یـیالق آن است و طوایـف ارسـباران(قره شهر ینپیرامون اهر و مشک

. کنند یطالش زندگی م يها داغ) و طوایف خلخال در کوهعمـق ها و طوایف ارسـباران, جلگـه کـم قشالق شاهسون

ــیه رود ــال حاش ــف خلخ ــیر طوای ــت و گرمس ــان اس مغدر همـین اوزن است. ایل مـیالن و ایـل جاللـی نیـز قزل

.کنند یشمال غربی زندگی م الیه یحوزه در منته

ایالت و عشایر حوزه شمال شرق

دلیل وسعت زیاد از اقلیم متنـوعی حوزه شمال شرقی ایران بهبرخوردار است. ایـالت و طوایـف ایـن حـوزه ماننـد ایـالت

ایـالت کـرد زعفرانلـو هسـتند. زعفران لو و شادلو و قاچورلو اند. شده رضوي پراکنده شرقی خراسان شمال و شمال در

نماي بیرونی کپر عشایر بلوچستان.. 4ت .)http://www.kojaro.com : سایت برگرفته از(

ایل شاهسونفعالیت زنان عشایر در کنار آالچیق . 5ت ).https://kalouttravel.comاردبیل. (برگرفته از سایت :

ر ایل سنگسر) درچادر عشای نمایی از گوت ( سیاه. 6ت ).https://fa.wikipedia.org . (برگرفته از سایت :دماوندییالق

25

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

8 / 19

ره شما

155

♦ یز

پای95 ♦

شمالی خراسان, درگـز و الیه یایالت ترك افشار از منتهاکبر تا هزار مسجد ایالت تـرك کپه داغ تا اهللا هاي یهکوهپا

ــ ــوچ م ــو و... ک ــره قویونل ــد یافشــار و ق ــاطق کنن . در منره و هــزا ،ایـالت تیمـوري ،تایبـاد و خــواف ،جـام تربـت

. در حرکـت بـه کننـد یطوایف بلوچ و سیستانی زندگی مکـه ییالقشـان در ارتفاعـات هسـتند جنوب ایـل بهلـولی

عشـایر ینتـر هـا جـذاب بیرجند و قائنات است. تـرکمن وجـود عشـایر تـرکمن و هستند.منطقه شمال شرق ایران

هـا یکـی از هـا سـبب شـده آن و رسوم جـذاب آن آداب ان پس از عشایر قشقایی باشند کـه عشایر ایر ینتر معروف

گردشگران تمایـل زیـادي بـه بازدیـد از شـیوه زیسـت و ها دارند. و رسوم آن آشنایی با آداب

مرکزي حوزه عشایر و ایالت

زنجـان, همـدان, يهـا حوزه مرکزي ایران شامل اسـتان کـه شـود یسمنان, مرکزي , تهران و بخشی از مازندران م

کی به پایتخت است. این ویژگـی ها نزدی ویژگی عمده آناین منـاطق داراي خصوصـیات یناننش سبب شده که کوچ

متمـایزي نسـبت بـه یشـناخت اجتماعی, اقتصادي و روان دیگر عشایر باشند.

طایفـه تـرك شاهسـون ،طوایف لر چگینـی و غیاثونـد بغدادي و بقایایی از طایفه کلهر در استان زنجان سـکونت

یایی از طوایف مختلف مانند کل کوهی و مـیش دارند. بقا

مستی و ... نیز در استان مرکزي در میـان سـاوه و اسـتان تعداد جمعیت، این ایـالت از نظر .کنند یزنجان زندگی م

خانوار هستند. 2000داراي جمعیت باالي زیستی الگوي

بـه نامیـد زیسـتی الگـوي را آن بتوان شاید که جنوتایپ

ایـن شـود. می گفته فضایی فرم یک در زاعی نهفتهانت قوانین

کلی دارد. معناي کاربرد یشناس ستیزدر که اي است واژه

یـا نـوع یـک درون در اسـت کـه اطالعاتی مجموعه آن

اسـت اطالعات درونی این و دارد وجود جودمو ''گونه''

. )Hillier, 1984: p. 42(دارد حکومـت شـئ فرم بر که گـروه موجـودات بـا یا نوع گونه زیستی الگوي لهیوس به

و زنـدگی تضـمین .ابدی یم پیوند و آینده گذشته در خود اطالعـات ایـن بـه دیگري بستگی با تشابهش و آن بقاي

اش یزندگاستمرار و آن استحکام و تکامل و دارد ژنتیک

.دینما یم عملی رانیـز در معمـاري پنهـان زیسـتی الگـوي یا زیستی هگوننهفته معماري فضاي در که است درونی اطالعات همان رفتـار از کـه اجتمـاعی روابـط معمـاري فضاي در است.

قابـل شـده ناشـی هـا آن کننـدگان یا مصر ف و باشندگان

.باشد می بازشناخت

يهاي مسکن عشایرانواع پالن

ــوع آن ــب ن ــر حس ــایر ب ــکن عش ــه مس ــرم و هندس ف متفاوت است.

چادر سیاهچگونگی بافت زا براي معیشـتی ، نماد طراحی درون ي عشایرهاچادر سیاه

آورد و بـراي هـاي بـوم اي بهینـه از ظرفیـت پایدار و استفادهانـد دستیابی به اهداف الگوي زیستی کارآمد کوچندگی بوده

هـا چادر سـیاه ). 56-39، صـص 1390ده،(پاپ زن و افشارزامختص مناطق گرم و خشک و داراي پالن و نماي مسـتطیل

گرم زیر سـقف چـادر ، هـواي شدت بهشکل هستند. هواي ). 1388کشد(حیدري، خنک را به شکل تلمبه داخل می

مرکزي). حوزه چادر طوایف ترکاشوند (عشایر. 7ت ).http://kochashairiran.blog.ir(برگرفته از سایت :

26

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

9 / 19

ره

شما15

5 ♦

یز پای

95 ♦

» لـت «شود و هر تشکیل می» لت«از چند چادر اهیسهر » لت«بز سیاه است. در حقیقت از موي شده بافتهنواري

ها را که به شـکل »لت«است. زنان چادر سیاهاي از تکهدستگاهی سنتی در محـل لهیوس به، اند شده بافتهیک نوار

متـر یسـانت 60تـا 40بافند. عـرض بـین زندگی خود می متر است. 15و یا 10، 6 آناست و طول

» لـت «شود و هر تشکیل می» لت«از چند چادر اهیسهر » لـت «از موي بز سیاه است. در حقیقـت شده بافتهنواري

ها را کـه بـه شـکل »لت«است. زنان چادر سیاهاي از تکهدستگاهی سنتی در محـل لهیوس به، اند شده بافتهیک نوار

متـر یسـانت 60تـا 40بافند. عـرض بـین زندگی خود می متر است. 15و یا 10، 6 آناست و طول

هـم بـه را از دو طـرف هـا آنها »لت«زنان پس از بافتن .دیدرآ چادر سیاهدوزند تا کم کم به شکل می

بـه خـواص تـوان مـی چـادر سیاه يها یژگیو جمله ازفیزیولوژیکی موي بز اشاره کرد که برخالف بقیه مـواد در

بـرد کـار به نیو ا شود یمسرما منبسط و درگرما منقبض منافـذ تابسـتان کمک کرده تـا در چادر سیاهمتاز آن در م

و خنـک شـود چـادر سـیاه ي و هـوا شده باز چادر سیاهــتان در ــذ آن زمس ــتهمناف ــده بس ــرما و ش ــا از ورود س ت جلوگیري شود. باران

به Lee Horne,1980پالن یک چادر کابابیش. (. 8ت ).1385پور، نقل از سرتیپی

چادر سیاههاي فعالیتی در یک پالن تعیین محدوده. 9ت )Lee Horne,1980 1385پور، به نقل از سرتیپی(.

هاي چوبی در چادرهاي تیرها و ستون گرفتن رارقنحوه . 10ت ).1385، پوربه نقل از سرتیپی Couchaux,1980طوارق. (

فضاي داخل چادر ایالت لرستان. . 11ت (تهیه تصویر : نگارنده).

27

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

10 / 19

ره شما

155

♦ یز

پای95 ♦

هـا و با اندازه هاچادر سیاه ایران عشایر در بین ایالت و شوند. فته میهاي متفاوت با شکل

اتصال بندهاي چادر به زمین تحت عوامـل جغرافیـایی :گیرد میمحیط به دو صورت انجام

در مناطق کوهستانی -الفصـورت در چون در این مناطق خاك کم وجود دارد و

بنابراین بندهاي چادر را ، قشر آن نازك است وجود خاكد و اسـتفاده از بر روي زمین نصب کـر یراحت توان به نمی

نیست. در این مناطق بنـد چـادر بـه ریپذ میخ چادر امکانیا اینکه قطعات بزرگ شود یکوهستان نصب م يها سنگ

سنگ را به نزدیک چادر آورده و در محـل مناسـب قـرار . کنند یچادر را به آن نصب م يداده و بندها

گلـی جن يها براي اتصال طناب چادر به سنگ از شاخهاز درخـت را يا . بدین ترتیب کـه شـاخه شود یاستفاده م

کـه ییجـا هـم در هـا بـه انتخاب و در محل اتصال شاخهسـاقه را هیکرده و بق بند چادر را گره شده جادیدوشاخه ا

هـا و مجمـوع بنـد شـاخه ن. به ایگذارند یبه زیر سنگ م. در مناطق کوهستانی کـه ندیگو یم "هرکه"چادر و سنگ

جنگل باشد ، بندهاي چادر را به دور سـنگ محکـم فاقد .زنند یگره م

يا در مناطق جلگه -بچـوبی يها خیم لهیوس در این مناطق بندهاي چادر را به

چـوبی را بـه خیمحکم کرده و م ندیگو یم "می"که به آن . در بعضی مواقع در صـورت وجـود مـیخ کوبند یزمین م

بسـته و هـا خیاین مـ طویله (مسمار) بند چادر را به حلقه .کنند یرا در زمین کوبیده و بند را محکم م سپس آن

آالچیقچگونگی بافت ها معموالً در مناطق سـرد و کوهسـتانی سـاخته آالچیق

و نمـا نیمکـره دایره(مـدور) صـورت بـه شوند و پالن میشود. بخـش بـاالیی از دو بخش تشکیل می است. آالچیق

شود. بخش دیگـر دیـواره بافته می بز ي(سقف آن) از موو نی چیت) نام دارد و از ترکیب (یا چیق جانبی است که

شود. سـقف در اصـطالح محلـی دوار موي بز ساخته می)davar( سـیاه و توســط بــز از مـوي و شــود یمـ نامیـده

شود. موي بز خاصیت بسیار مطلوبی بافته می عشایر زنان

جزئیات پل چوبی روي ستون مرکزي چادر. . 12 ت)Couchaux,1980 1385پور، به نقل از سرتیپی.(

یی(یخچال) مواد غذامحل نگهداري شیر، ماست و . 13 ت چادر ایالت لرستان. (تهیه تصویر : نگارنده).

به Lee Horne,1980جزئیات نصب چادر سیاه. (. 14 ت ).1385پور، نقل از سرتیپی

28

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

11 / 19

ره

شما15

5 ♦

یز پای

95 ♦

دارد و معمــوالً آب بــراي حفــظ آب در مواقــع بارنــدگیکنـد همچنـین مـوي بـز در باران از جداره آن عبور نمـی

شود. دیگر خاصیت مـوي دسترس است و ارزان تهیه میي برزنتـی هـا چـادر بز سبک بودن آن است و نسـبت بـه

اسـت. در تابسـتان در تـر راحـت ي و حمـل آن آور جمعهـا روزهاي آفتابی، استراحت کردن در زیـر ایـن آالچیـق

است. بخش لذت

را ساختمان آالچیق شامل اسکلتی از چوب است که آنپوشـانند اگـر نمـد برداشـته شـود چند قطعه نمـد مـی با

. رســد ینظــر مــ آالچیــق همچــون یــک قفــس چــوبی بــهــارم نقطــه چهــار ــا شصــت و )tarem( ت ــاد ت قطعــه هفت کیـ و دارد نـام ) ug اوق( کـه شـکل کمـانی يها چوبکه گرد اسـت و بـاالتر )tunuk( تونوك نام به دیگر قطعه

در .آورد یاسکلت آالچیـق را پدیـد مـ گیرد میجا از همهباز و چهارچوب یکو در است آالچیق دو لنگه ورودي

کننـد یمـ پـا بر در زمینی را معموالً قیآالچشود. بسته می برپـا بـراي . اسـت بلنـدتر و برش دور زمین از اندکی که

بایـد درچهارچوب که را هاتارمی از تا دو ابتدا آن کردن کننـد عمـود مـی ین آن دو کار گذارده شـود روي زمـین ب

دیگـر تارمی دو بعد و بندند یو چهارچوب را به آن دو م آالچیق اسکلتتا دور کنند یم وصل دو آن به را، آالچیق را چهـار تـارمی ایـن گرداگـرد . آن وقت شود یم تکمیل

)Durlog yaxa( یاقــا لــق دور نــام بــه نــوار تکــه دو بــا. دور لـق یاقـا هم بند شـوند ها محکم بهتا تارمی بندند یم

انـدازه پیرامـون که درازایـش بـه باف مینواري است جاج را با نمد بپوشـانند. و اینک باید آن شود یتکمیل م قیآالچ

. چند قطعه است ، پوشانند یکه با آن آالچیق را م یینمدها سـرفک اندازنـد یروي آالچیق مـ آخرین قطعه نمدي که

سرپک به شکل دایـره .شود ینامیده م )serpek( سرپک یا

اســت و در حــدود دو متــر قطــر دارد کــه روي تونــوك . پوشاند یرا م

دور سرپک هم ریسمان دوزي شده است ولـی معمـوالً را بـه اسـکلت آالچیـق هـا سمانیفقط چند قطعه از آن ر

کـه هـر گذارنـد یدیگر را آزاد مـ يها سمانیو ر بندند یموقت بخواهند بتوانند نیمی از سـرپک را از روي تونـوك

نـور بـه ایـ کنار بزنند تا دود اجاق آالچیق بیرون بـرود و آالچیـق ينمـدها پوشـاندن از وقتـی درون آالچیق بتابد.

کـه حصـیري قطعـه بـا سـه را آالچیـق دور شـدند فارغدو قطعه از این . بندند یم ،شود ینامیده م )gamic قامیش(

کسرینه متر درازا دارد از یا ها را که هریک هشتقامیش هـم بـه آالچیق پشت در دیگر سر از و به چهارچوب در

تـر کوچـک کـه را قامیش دیگر قطعه که یدرحال بندند یم. دهنـد یمـ قـرار ها آن اتصال محل در دو آن زیر در است

مـیخ نـد چ پوشـاندند قـامیش ا با ر قیآالچ که نیا از بعد را قیو آالچ کوبند یطرف آالچیق به زمین م دو چوبی در

تا در برابر بادهـاي بندند یها م با چند قطعه ریسمان به آناسـتقامت بیشـتر آالچیـق در بـراي . شدید ایستادگی کنـد

برابر باد جسـم سـنگینی را ماننـد یـک جـوال گنـدم یـا یسمانی که در وسط آالچیق ازاز ر ، ءخورجینی پر از اشیا

اردبیل. ایل شاهسونآالچیق عشایر . 15 ت https://kalouttravel.com.( 29 (برگرفته از سایت :

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

12 / 19

ره شما

155

♦ یز

پای95 ♦

عالوه یک تیرك . به زندیآو یتونوك آویخته شده است مهم که در وقت جابجا کردن نمدهاي پوششـی يمتر چند

از توي آالچیـق و از سـمتی کـه بـاد دیآ یکار م آالچیق به و کننـد یمـ ضامن و به محل اتصال اوق به تارمی وزد یم

هـا تـارمی نییپـا به چیقآال دیگر سوي دررا آن دیگر سر شـدیدترین برابـر در آالچیقشـان کارها این با کنند یم بند

. هیئـت شـود ینم کنده جا از کند و می استقامت هم بادها ، کنـد گنبدي شکل آالچیق هم به این استقامت کمک مـی

جریان باد را برخالف سطوح عمـودي و بـا دتوان زیرا میچنانچـه بخواهنـد . تحمل فشار کـم از خـود عبـور بدهـد

دورتري ببرند چهار قطعه تـارمی را جمـع يجا آالچیق را بهو بر شـتر یـا یـک چندیپ یها را در دو بسته مو اوق کنند یم

ــار مــ ورودي آالچیــق در .)1389(دادخــواه، کننــد یارابــه بو بعـد از ورود بـه داخـل قرار داردجهت جنوب جغرافیاي

ها است. در بـاالي در ورودي قطعـه ، محل کندن کفش فضاــوبی ــهچ ــوان ب ــایل عن ــود دارد. وس ــیریق) وج جالباسی(س

و کلیــه قرارگرفتـه هـا زنـدگی دورتـادور و در کنـار دیـواره ).1394ها در مرکز فضا است (شمالی ،فعالیت

چگونگی بافت کپرها

، پـالن آن گردد میکپر در مناطق معتدل و مرطوب برپا . مصـالح رایـج در باشـد مـی ما نیمکـره به شکل دایره و ن

ساخت این مساکن عموماً چوب، نـی ، پشـم بـز و شـتر ها اي متفاوتی جهت پایداري آنهاي سازهاست ولی المان

.گردد میاستفاده و ایـران بـانی در جنـوب اي اقامتگاه سـایه کَپر نام گونه

و منـاطق گـرم در غـرب شهرستان بستکمنطقه ازجمله است. هرمزگاناستان

و روسـتاهاي توابـع و بخـش کـوخرد و کـوخرد مردمان سـاختند، مناطق مجاور براي استراحت روزانه خود کپـر مـی

بـه پشــت گرمــاو تابسـتان کــه در فصـل هـا آنمخصوصـاً

خودشـان در موسـم هـاي نخلسـتان رفتند و در رودخانه میسـاختند ماندند، چند کپـر مـی ثمر نخل، چند ماه در آنجا می

بان ظـرف آب دیگري براي سایه یکی براي نشستن در سایههاي کشـاورزي همچنین در کنار زمین و دیگري براي مطبخ

علت کمبـود درآمـد جهـت سـاخت خانـه و خود و حتی به اند. ساخته کپر می در آنزندگی منزل براي نشیمن و

و شــاخه و بــرگ آن ســاخته » مــوغ«کپــر از تنــه نخــل و منطقـه سـتان کـوخرد دهشود. در زمان قدیم مـردم می

ــین و ــار زم ــه در کن ــتراحت روزان ــراي اس ــراف آن ب اط هـا ساختند. همچنـین در کنـار بـاغ ي خود کپر میها نخل

و دیگر محصوالت و براي هندوانهو پیازبراي انبار کردن اسـت شـده یمـ از نور آفتاب از کپـر اسـتفاده ها آنحفظ

.نحوه ساخت سقف کپر. 16 ت ).http://www.halil.ir: (برگرفته از سایت

مراحل ساخت سقف و دیوار کپر. . 17 ت ).http://www.halil.ir(برگرفته از سایت :

30

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

13 / 19

ره

شما15

5 ♦

یز پای

95 ♦

هاي سـاکن کَپر بیشتر در بین بختیاري ).2003(محمدیان، در تابسـتان بـراي فـرار از آنـان شد. در روستاها دیده می

تـر بـود، از روستا که بـادگیرتر و خنـک ییجا رگرما و دکردنـد هاي علف درست مـی آلونکی از چوب، نی یا بوته

که به آن کپر گفته و تا انتهاي فصـل گرمـا در آن زنـدگی د.کردن می

کَپرهایی با دیوارهاي کوتاه سنگی از انواع دیگر مسکن ـ هـا در گرمسـیر بـود کـه سـقف آن بختیاري ا نـی هـا را ب

کـه نیهـاي روستانشـ پوشاندند. معدودي از بختیـاري میهـا سـاخته و داشتند، کپرهایی در نزدیک بـاغ يکار یفیص

.فصل گرما را در آن به سرمی بردند

ي ا ژهیوالبته کپر در بین عشایر جنوب خوزستان اهمیت دارد و مضــیف نــوعی کپــر اســت کــه بــراي پــذیرایی از

شود.مهمانان احداث می

مضیف

اي مقاوم با معمـاري پیچیـده اسـت در مضیف که سازهنزد قبایل عرب نشین خوزستانی جایگاهی مقـدس بـراي

شود. مهمانان محسوب میرا تنهـا بـا ها آن مضیف در حقیقت بنایی است که عرب

اسـتفاده از نـی و بوریـا بـراي میزبـانی از مهمانانشــان در بیشـتر در قـدیم خانـه .سـاختند خارج از محیط خانه می

هاي خوزستان مضیف داشت و ساخت خانه با نـی عربهـاي خوزسـتان در گذشـته بـوده از ویژگی معماري خانه

اي اسـت کـه چاله است. اصل سازه مضیف روي حفاريقرار است در آن قـرار گیـرد و سـاخته شـود. تنهـا افـراد

ها توانند مختصات هندسی این چاله خاصی هستند که میصورت دستی و نه با بیل مکانیکی را به را تعیین کنند و آن

هـا و تر باشد هاللـی سـتون حفر کنند. هرچه چاله موربسازي گیرد. پس از کندن چاله و آماده سقف بهتر شکل می

ها باید جدا شود، نوبـت بـه صورتی که پوسته آن ها، به نیت را بـا مـال رسـد کـه آن ها مـی ها در گودال تثبیت ستون

کنند و بـراي هاللـی کـردنش روي هـر گل محکم می کاهدهنـد. پـس از را شـکل مـی ستون دو نفر بـاال رفتـه و آن شـود و نوبـت ها خشک مـی گذشت دو روز مالت ستون

رسـد و سـپس چیـدمان وسـایل ها و سقف مـی به دیوارهداخلی آن با وسایلی چون فـرش، متکاهـایی بـراي تکیـه

هـاي قهـوه و سـایر و فنجـان زدن، منقل، صندوقچه، دلـه محلـی یدسـت عیصـنا طـور نیخـوري و همـ وسایل قهوه

.)1395(عبدي فر، گیرد میصورت

بوریاها استحکام خوبی دارنـد و اگـر از نـور آفتـاب و بارندگی فرسوده شوند، قابل مرمت هستند. اما فقط آتـش

ــه ــل آن ب ــور کام ــی ط ــین م ــرد. را از ب ــر حــال در ب حاضیف حصیري ایران در سوسنگرد خوزستان مض نیتر بزرگ شده است. واقع

.و محوطه آن شده ساختهکپر . 18 ت ).http://www.halil.ir(برگرفته از سایت :

کپري.سازه و نماي یکی از انواع . 19 ت)Hallet and Samizay,1980.(

31

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

14 / 19

ره شما

155

♦ یز

پای95 ♦

بــه فراموشـی قــرار رو یسـنت سـاخت مضــیف در حـال هـا نـه حکـم مهمانسـرا گرفته که این سازه براي خوزستانی

ــه بلکــه خالصــه ــوم را ب ــگ یــک ق ــراه دارد. اي از فرهن همــت ــراد انگش ــون اف ــاخت اکن ــه س ــه ب ــتند ک ــماري هس ش

هــا ایـن ســنت انـد و در صــورت نبـود آن لمضـیف مشــغو بـه گـزارش . رود دیرین معماري بـراي همیشـه از بـین مـی

CHN ــه در ــونی ک ــع و مت ــاریخ و مراج ــه ت ــتناد ب ــا اس ، بهـاي کـاربردي سازه ءشود مضیف جز ها تدریس می دانشگاه

.رفته است شمار می مردم مناطق سوسنگرد و شادگان بهباشـد قبلـه به روید در ورودي مضیف هنگام ساخت با

و ارتفاع در ورودي آن باید ارتفـاع کمـی داشـته باشـد و این هم به خاطر اینکه فردي که قصد ورود به مضـیف را

خـود را بـه انـد نشسـته دارد در برابر کسـانی کـه داخـل نشــانه احتــرام و ادب خــم کــرده و ســپس وارد شــود و

بـه از اولین شخصی کـه در کنـار ورودي نشسـته شـروع و سـپس جـایی بـراي نشسـتن کنـد میسالم و روبوسی

داستان احیاي این سازه اقامتی موسـوم کند. خود تعیین میــتان ــه اس ــتاي بردی ــه روس ــق ب ــه متعل ــیف ک ــه مض بــا جــایی پــیش رفــت کــه در کتــاب خوزســتان اســت ت

سازمان جهانی گردشگري ملـل "گردشگري يها داستان"

و از ایـن کتـاب نیز به چاپ رسـید (UNWTO)متحد در "داسـتان مـن، جامعـه مـن، آینـده مـا "تحت عنـوان

UNWTOجریان بیست و یکمین نشست مجمع عمومی . ونمایی شدر

معماري و مهندسی ساخت مضیف به حدي پیچیـده و سخت است که تنها اندکی از کهنسـاالن روسـتا از عهـده

آیند. ساخت آن برمیندرت در منطقه یافـت حاضر به حال ها که در بوریاباف

شـده در ایـن سـازه هاي اسـتفاده ها و نی شوند ستون می انـد. سـاخت مضـیف کـه از را از منطقه هورالعظیم آورده

میلیـون تومـان 7بر بالغ يا نهیشده هز نی و بوریا تشکیل دارد. به گفته اهالی بردیه این مضیف متعلـق بـه نیاکـان و

فرهنگ منطقـه يبب احیاآن س يهاست که احیا اجداد آن د.خواهد ش

سـتون در 17تا 7هاي مضیف باید فرد باشند. از ستون

رود. نبود مصـالح سـاختمانی و فراوانـی می کار بهمضیف .هاي آن است بوریا از ویژگی و نی

این سازه بیشتر در مناطق جنوبی خوزستان ودر مناطقی باشـند یافـت می ها اننخلستو ها مردابکه نزدیک هور و

شود و دلیل آن دسترسی به نی و حصیر است.می

بافت سازه اصلی مضیف. . 20 ت (تهیه تصویر: نگارنده).

مضیف. نماي خارجی. 21 ت (تهیه تصویر: نگارنده).

32

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

15 / 19

ره

شما15

5 ♦

یز پای

95 ♦

فردی

اقلیم مورد نوع مسکن قومیت عشایر استفاده

ي ها یژگیو سازگاري

مواد و مصالح استفاده مورد

فرم و هندسه مسکن

ي ها المانيا سازه

عشایر شاهسون 1 آالچیق

(پذیرایی(مردانه) و مطبخ (زنانه))

سرد و کوهستانی

هماهنگی کامل با شرایط محیطی

چوب، نی، پشم بز

پالن: دایره(مدور) نما: نیمکره

چوبوق، چنبره، ي گره مهار بند

ضربدري

2 عشایر قشقایی،

، هزار مسجد بختیاري و بلوچ

چادر سیاه گرم و خشک

حمل آسان، قابلیت تغییر فرم در فصول

مختلف

چوب، نی، پشم بز، سنگ

پالن و نما: کمج، لته، شیش مستطیل

معتدل و کپر عشایر ترکمن 3 مرطوب

برچیدن راحت، حمل و بارگیري

معکوس

چوب، نی، پشم بز، پوست

شتر

دایره پالن: (مدور)

نیمکره نما:

توي نوك، اوق، تارم، قامیش

: نگارنده).مأخذهاي مختلف جغرافیایی ایران. (ویژگی مساکن عشایر در حوزه. 3 ج

در مسکن استفاده مورد نماد سازه يا سازهي ها المان ردیف عشایر

تیرهاي چوبی انحنا دار کمانی شکل چوبوق 1

ي حلقه کروي چوبی سقف آالچیق(کره گنبدي شکل چوبی با مهاربند چنبره 2 آالچیق کام و زبانه درگیر) صورت بهانی شکل تیرهاي کم

نوارهاي پشمی طویل در پیرامون تیرهاي چوبی کمانی شکل ي گره ضربدريمهاربند 3 هاي چوبی بلندمیخ چسکی 4 ي بلند صاف و در باال دو تکهها چوب کمج 5

متر 10به پهناي یک متر و درازاي رنگ اهیسپوشش سقف چادر سیاه 6 چادر سیاه هاي کوچک چوبیمیخ شیش 7 ي شکل در قسمت باالي سازه سقفا رهیداچوب توي نوك 8

کپر ي کمانی شکل بخش گنبدي سقفها چوب اوق 9 ي بافت شده ضربدري در قسمت استوانهها چوبه تارم 10 ي تارم هامهاربندي پوستی براي بندها پوست شتر 11 محصیر از جنس نی دورتادور تار قامیش 12 ها و سقف دیوارهستون و پوشش عنوان به نی و بوریا 14 مضیف ها با مالت کاهگل تثبیت ستون مورب براي گودال چاله 13

: نگارنده).مأخذهاي مختلف جغرافیایی ایران. (ویژگی مساکن عشایر در حوزه. 4 ج

33

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

16 / 19

ره شما

155

♦ یز

پای95 ♦

نتیجه ، هـاي مشـابه یـده پدهـا در مقایسه تطبیقی انواع و گونه

دار بشـري و ریشـه شـونده تکـرار ها، آثار مجسم، فعالیت. آثار گردد می، تمایزات و علل آن ها تفاوتسبب شناخت

هاي تاریخی و فرهنگـی اجتماعی و تجسمی در مجموعهیـري الگـو گ مانند عشـایر ایـران داراي ارزش بررسـی و

است. سازگاري مسکن آنان با طرز زندگی و جغرافیـاي و متحرك را حمل قابلین نوع مسکن تر کاملزیست شان

نیاز به مسـکن متحـرك و نماید. لذا با توجه به معرفی میهــاي گســترده، ایــن مهــم شایســته یردائمــی در عرصــهغ

همچنـین ایـن مسـئله در و بررسی بیشتر اسـت. پژوهشي هـا بحـران رابطه با نیاز به مسکن موقت و غیر دائـم در

و مطالعـه بـا شـود. طبیعی، اجتماعی و مشـابه دیـده مـی ي کلـی هـا شـباهت مشاهده مسکن عشایر ایران با وجـود

خورد. آنچـه در هاي شکلی و تزییناتی به چشم میتفاوتاسـت و موضـوع را بیشـتر اهمیـت تأمـل قابـل این میان

گونـه از یناهاي مشترك و اصول پایداري دهد ویژگی یم لـولی از قبیـایت اصـاریخ است. رعـول تـاکن در طـمس

سـرعت یی و اجراجابجاسازگاري باال با محیط، سهولت ــومی و ... کــار، اســتفاد نکــات اصــلی و ازه از مصــالح ب

هاي مختلف مسکن عشایري است.مشترك در گونه

است کـه مشاهده قابلدر رابطه با پالن مسکونی عشایر الیـه درونـی و عنـوان بـه مسکن داراي یک هسته مرکزي

باشـد و در محـدوده (محـیط) ایـن الیـه اصلی خانه مـی در الیه بعدي با ابعاد حیاط عنوان بهاصلی، حوزه فعالیتی

هــاي جنبــی قــرار دارد. پنهــان و نــامریی جهــت فعالیــتعدم اسـتقرار و تعبیـه موانـع فیزیکـی و ظـاهري باوجود

ین و غیـره ایـن بعـد پنهـان چـ سنگمانند دیوار، آالچیق، آشنا و محسوس بـوده و کامالًبراي ساکنین و همسایگان

ریی خانـه حـریم نـام عنـوان بـه این الیه گردد میرعایت خود را دارد. مؤثرعملکرد قوي و

همچنین مطالعات صورت گرفته در رابطـه بـا پـالن و فضاي داخلی مسکن عشایر گویاي این مطلب اسـت کـه

، فضاي داخل خانه بندي داخلی یمتقسعلیرغم عدم وجود لحاظ معنایی و حتـی کـاربردي و چادر یا کپر یا اوبه) به (

اي متفــاوت و خــاص خــود هــعملکــردي، داراي عرصــهی مسـکن عشـایري چنـد بررس هستند. با تکیه بر اهمیت

.گردد میحاصل توجه قابلنتیجه

فضاي خانه با تجمیع و گرد هم آوردن که نکته اول اینـ مـی عملکردهاي مختلـف آن در یـک فضـا، د چنـد توان

عملکردي باشد. پایداري زندگی و زیست در این حالـت بد. تجربه تاریخی زندگی عشایر و ایـالت یا یمنیز تداوم

زنـدگی موقـت و یـا .کند میایران این موضوع را اثبات ـ میهاي امروزي نیز یتسوئدائم در د در تـداوم ایـن توان

شیوه طراحی و ساخت، تبیین و تفسیر گردد.ي نانوشته اجتماعی، خانوادگی قراردادها نکهآ نکته دوم

باشـــد مـــؤثرنـــه د در نـــوع خاتوانـــ مـــیو فرهنگـــی بسـا چـه ي سادگی و یکپارچگی سوق دهـد. سو بهرا و آن

این مسئله ضرورتی تام براي آسـان شـدن حمـل مسـکن باشد و از آنجا با تکرار و تداوم بـه فرهنـگ تبـدیل و یـا

ینی نشـ کوچباشد یا برعکس این فرهنگ امکان شده واردب را داده و امکان برخورداري از امکانات طبیعی و مطلـو

ي از لحـاظ زیسـتی و اقتصـادي فـراهم ا گسـترده عرصه آورده است.

که با هماهنگی فرهنگی و کالبدي است ینانکته سوم یر گشــته و پــذ انعطــافدر خانــه ، طــرح و شــکل خانــه . کند میسازگاري حداکثري با محیط پیدا

از ســوي دیگـــر مطالعـــه و بررســی در رابطـــه بـــا دهــد کــهي نشــان مــیهــاي عشــایرهــاي خانــه مشـابهت

34

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

17 / 19

ره

شما15

5 ♦

یز پای

95 ♦

هـاي هاي عشایر بلوچ و شاهسون نسبت بـه خانـه خانهیگـر د عبارت بهترند، عشایر قشقایی و یا بختیاري پوشیده

تواند به شـرایط حـاد اقلیمـی تر هستند، این امر میایزولههر دو گونه فوق مربـوط باشـد. بـا ایـن توضـیح کـه در

شـدید و در سیستان و بلوچستان شرایط از لحاظ گرماي ها آذربایجان نیز از لحاظ سرماي شدید در زمستان و شبهـا حاد است؛ لذا این امر موجب پوشیده شدن این خانـه

شده است. این پوشیدگی در مقایسه با مسکن بختیاري و اسـت و در خیلـی از چـادر سـیاه صـورت بهقشقایی که

بـا باشد. می توجه قابلتنه آن باز است، ینپائمواقع قسمت این توضیح که مسیر کوچ و یـا جغرافیـاي کـوچ عشـایر بختیاري از جنوب شیراز به طرف بوشهر و جنوب کشور است که در زمستان هم (قشـالق) هـواي مالیمـی دارد و

کننـد در تابستان به طرف چهارمحال و بختیاري کوچ مـی که هواي نسبتاً مالیمی دارد.

فهرست منابع پیشگفتار، مجموعه مقاالت همـایش ملـی .1383اکبري، علی، -

. 1-8ساماندهی جامعه عشایر ایران، جلد اول ، صص

جهـادي مدیریت و فرهنگ نقش". 1391امانپور، محمدتقی، -

جامعه اجتماعی فرهنگی توسعه منظور به اقتصادي جهاد درتحقق

، 57انقــالب، شــماره ذخــایر عشــایري ، فصــلنامه"عشــایري .100-79صص

دانـش بـومی ". 1390عبدالحمید، افشارزاده، نشمیل، زن،پاپ -، نشریه زن "زنان عشایر کلهر در زمینه سیه مال، سازه پرتابل ایل

.56-39در فرهنگ و هنر، دوره سوم، شماره دوم، صص

، ن تـرکمن وکـرد وجـود کـوچ نشـینا . 1389، سعداله، دادخواه - :برگرفته از سایت

http://geo-turkmensahra.persianblog.ir/pages/ 4/

ــران، - ــایر ایـ ــور عشـ ــازمان امـ ــایت سـ ــه از سـ :برگرفتـ

http://www.ashayer.ir/index.aspx?siteid=1&pageid=162 -

. مسـکن روسـتایی در کشـورهاي 1385ور، محسـن، پ سرتیپی - مسلمان آفریقـایی، نشـریه علمـی پژوهشـی مسـکن و انقـالب،

.115شماره

. مسـکن روسـتایی در عربسـتان، 1385پـور، محسـن، سرتیپی -عمان، عراق و سوریه، نشریه علمی پژوهشی مسکن و انقـالب،

.116شماره

تـرکمن از اوي تـا تحلیلی بر زنـدگی ". 1394شمالی، آتوسا، -هاي شهر گمیشان)، کنفـرانس بـین المللـی خانه (با بررسی خانه

هاي شهري، تبریز.عمران، معماري و زیرساخت

براسـاس مسـتندات سـاخت مضـیف . 1395، نرگس، فرعبدي -مربوط به هزاره سوم ق.م در سرزمین بین النهرین و متعلق به قوم

:، برگرفته از سایتسومريhttp://shaparakdaily.ir/shaparak/News.aspx?NID=85021

، "در جستجوي هویت شهري ایالم ". 1388حیدري، شاهین، -ــاتی ــات و تحقیق ــز مطالع ــازي، مرک ــکن و شهرس وزارت مس

شهرسازي و معماري، تهران.

. چـاپ اول، 2محمدیان، کوخردي، محمد. بـه یـاد کـوخرد ج - میالدي. 2003دبی: سال انتشار

گیري مسکن در تازه )، مطالعه روند شکل1387هدي (معینی، م -آبادهاي عشایري(تازه آباد گل افشان سـمیرم، اصـفهان)، نشـریه

. 56-47، صص 33هنرهاي زیبا، شماره

مناسب تعامل در مؤثر عوامل بررسی". 1391میزبان، مهدي ، -

، فصـلنامه "عشـایري بـا جامعـه جهادي مدیریت و فرهنگ بین

.154-133، صص 57انقالب، شماره ذخایر عشایري

و . گونـه 1392طبرسـا محمـد، علی و معماریان، غالمحسین -

35

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

18 / 19

ره شما

155

♦ یز

پای95 ♦

علمـی انجمـن پژوهشـی -علمـی نشـریه معماري، شناسی گونه

.13 زمسـتان و پـاییز 6 شـماره ایـران شهرسـازي و معمـاري .103-114صص

.1395، مرکز گردشـگري علمـی فرهنگـی دانشـجویان ایـران - ، برگرفته از سایت مهر میهن. عشایر و کوچ نشینان ایران

رویکردهـایی بـه ".1391ناري قمی، مسـعود، دامیـار، سـجاد، -، نشـریه شـهر و "معماري بومی در نظریه پردازان مدرن معماري

اره سوم. معماري بومی، شم

- Oliver, Paul, Dwellings, .2003. "The Vernacular House Worlds Wide". New York: Phaidon Press. - Memarian Gh. (1998), House Tyoplogy in Iran, (Ph.D. Thesis), Manchester, U.K. - Moudon, A. V.: (1994), ‘Getting to Know the Built Landscape: Typo morphology’, in K. E. Frank and L. H. - Orhun. D, Hillier. B, Hanson. J, ‘Spatial Types in Traditional Turkish Houses’, Environment and planning .B: Planning and Design, 1995, vol.22 (No. 4), pp. 498-475. - Hallet, Stanley Ira and Rafi Samizay,Traditional Architecture of Afghanistan (New York, Garland STPM press,1980).

36

[ D

ownl

oade

d fr

om jh

re.ir

on

2022

-07-

12 ]

Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)

19 / 19