8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
1/219
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
2/219
Dilek Gven
Cumhuriyet Dnemi Aznlk
Politikalar ve Stratejileri Balamnda
6-7 EYLL OLAYLARI
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
3/219
TARH VAKFI YURT YAYINLARI 149
Cumhuriyet Dnemi AznlkPolitikalar ve Stratejileri Balamnda
6-7 EYLL OLAYLARI
Dilek Gven
eviriBaharahin
2005, Tarih Vakf Yurt Yaynlar
Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda.yayncnn yazl izni olmakszn,
hibir yntemle oaltlamaz.
ISBN: 975-333-196-7
Birinci Basm:stanbul, Austos 2005 (2000 Adet)
Yayn Ynetmeni
Zafer Karaca
RedaksiyonAkn Ylmaz
Son OkumaNihal Boztekin
Grafik Tasar
m3tasarmwww.3tasarim.com
UygulamaMelek Yavuz
BasmSena Ofset Tel:
0212 6133846
Tarih VakfBarbaros Bulvar Yldz Saray Arabaclar Dairesi
Beikta 34349-stanbulTel: 0212 2273733www.tarihvakfi.org.tr
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
4/219
Dilek Gven
Cumhuriyet Dnemi AznlkPolitikalar ve Stratejileri Balamnda
6-7 EYLL OLAYLARI
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
5/219
Ksaltmalar
AESF Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Arivi
BCA Babakanlk Cumhuriyet Arivi
CADN Nant Diplomatik Ariv Merkezi
CHP Cumhuriyet Halk Partisi
CO Kolonyal Ofis
DP Demokrat Parti
FO Dlikiler Ofisi
KTC Kbrs Trktr Cemiyeti
MAH Milli Emniyet Hizmetleri
M.T.T.B. Milli Trk Talebe Birlii
NARA Ulusal Arivler ve Kaytlardaresi
PA AA Dileri Bakanl Siyas Arivi
PREM Babakanlk Ofisi
PRO ngiliz Devlet Arivi
T.M.T.F. Trkiye Milli Talebe FederasyonuT.M.G.T. Trkiye Milli Genlik Tekilat
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
6/219
nsz
6-7 Eyll 1955 Olaylarna tank olmam bir nesle mensup olmak, ku-
kusuz beni bu aratrmaya ynlendiren olgulardan biriydi. Ayaklanmalarla ilgili
bize aktarlan bilgi krntlar, yaanm trajediyi tarif etmek ve nedenlerinianlamak iin yeterli gelmiyordu. Kemalist uluslama projesini daha iyi
deerlendirebilmek iin, Cumhuriyet dnemindeki tm aznlk kart politi-
kalarn analizinin gerekli olduu dncesi ise bu almaya balamamn baka
bir nedeniydi.
Elinizdeki kitap, 2004 ylnda Almanya'nn Bochum Ruhr niversitesi
Tarih Fakltesi tarafndan kabul edilen doktora tezimin -baz kk dzelt-
meler dnda- Almanca aslndan yaplan evirisidir.
Bu alma birok kiinin yol gstericilii ve teviki olmadan yaplamaz-d. Bata hocam Fikret Adanr'a, okynl destei ve yapc eletirileri iin
minnetarm.
Sevgili arkadalarm ve meslektalarm Christoph Ramm ve Berna Peke-
sen zamanlarn cmerte ayrarak, taslak metni okuyup deerli ynlendir-
melerde bulundular; onlara kran borlarm belirtmek isterim.
Bu almann aratrma ve yazlma safhasnda eletiri ve dnceleriyle
katkda bulunan, moral destek salayan dostlarma, zellikle tm Alatl ai-
lesine, Ayegl oran'a, Salasa'ya, Yasemin ve Nesrin Takran ile Murat G-
ren'e mteekkirim. almamn Almanca'dan Trke'ye evirisini yetkinlikle
gerekletiren Baharahin'i de burada anmak isterim.
almann sonulanmasn sabrszlkla bekleyen aileme ise her daim
verdikleri destek iin ne kadar teekkr etsem azdr.
Dilek GvenKurtulu,
Temmuz 2005
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
7/219
NDEKLER
GR................................................................................................................1
Aratrma Dzeyi .....................................................................................5
Yntem ....................................................................................................8
Orijinal Kaynaklarn Kullanm .............................................................12
I. Yeniden Kurgulamak..................................................................................13
Balang Aamas ....................................................................................14
Gvenlik Glerinin Pasiflii...................................................................20
Mslman Halkn iddet Olaylarna lk Tepkisi ....................................23
zmir'deki Saldrlar ..............................................................................26
Ankara'daki Saldrlar ............................................................................29
Olaylarn Ardndan Hkmetin Aldlk nlemler..............................30
Hasar........................................................................................................34
Maddi Hasar......................................................................................34
Hrszlk.............................................................................................37
Yaralama Olaylar ve lmler ........................................................ 39
Devletin Tazminat demeleri ........................................................40
II. Ba Aktrler..............................................................................................51
Komnistlerin Sulanmas.......................................................................55
Kbrs Trktr Cemiyeti'nin, renci Birliklerinin
ve Sendikalarn Rol................................................................................56
stanbul Ekspres Gazetesi ve Milli Emniyet Hizmetleri (MAH) ........... 71
Hkmet yeleri .................................................................................. 73
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
8/219
III.Perde Arkas ....................................................................................................... 79
Ekonomi ve Brokrasinin Trkletirilmesi ........................................................ 84
Dilin Trkletirilmesi ......................................................................................88
Kltr ve Eitim Kurumlarnn Trkletirilmesi ..............................................90
skn Politikalar ................................................................................................92
Trakya Olaylar (1934) ....................................................................................97
Ermenilerin Zorunlu G (1929-1934) ....................................................... 103
Gayrimslimlerin Askerlik Hizmetine Alnmas (1941)..................................106
Varlk Vergisi (1942).......................................................................................108
okpartili Sisteme Geiten Sonra Gayrimslimlerin Durumu.......................118
Demokrat Parti ve Gayrimslim Aznlk ......................................................... 1276-7 Eyll Olaylar ve Gayrimslim Aznln G ...................................... 138
50Ti Yllarn Politik ve Sosyoekonomik
Koullar erevesinde 6-7 Eyll Olaylar ......................................................152
Kbrs Sorunu ve ngiltere'nin Olaylardaki Pay ..............................................159
SONU .............................................................. .................................................... 173
EKLER............................................................... ..................................................... 178
KAYNAKA...................................................... .................................................... 183
DZ N ............................................................. ..................................................... 197
NGLZCE ZET............................................................... .................................. 201
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
9/219
Giri
LNZDEK almann konusu, okuluslu Osmanl Im-
paratorluu'ndan Trk ulus-devletine gei sorunsalyla
ilintilidir. Dilsel ve dinsel olarak kark bir nfusa sahip
olan okuluslu Osmanlmparatorluu da, 19. yzyldaki ulus-
devlet kurma abalarndan nasibini almt. 18. yzyln yarsn-
dan 20. yzyln bana kadar geen sre, Yunanllarn, Srpla-
rn, Rumlarn ve Bulgarlarn bamsz devletlerinin kuruluuna
sahne olmutu. Ermeniler, Krtler ve Araplar arasnda da ayr-
lk eilimler kendini gsteriyordu. Reform hareketi, Tanzi-
mat'n btnletirici ideolojisi, Osmanlclk, imparatorluk halk-larnn birbirinden farkl karlarn parlamenter bir sistem er-
evesinde uzlatrmaya alan bir deneme olarak ele alnabilir.
Sultann tm tebaas, ait olduklar din ya da etnik grup ne olur-
sa olsun, bir ve tek Osmanl devletinin yasalar nnde eit yurt-
1
E
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
10/219
6-7 EYLL OLAYLARI
talar olacaklard. 1908'den sonra Jn Trkler tarafndan da srdrlen bu de-
neme, eski "millet sisteminin demokratik meruluu olan ve sekler bir devletle
deiimini ngryordu. Ancak, bylesi bir deneme Osmanl halklarnn ulusal
kurtulu hareketlerini durdurmayacakt; bu hareketlerin elitleri, kendileri iin
daha elverili olan eski sistemin erevesi iinde, her biri kendi ulusunun
yeniden douu iin alyorlard.
Ancak, Jn Trklerin Osmanlclk kavramnn baarszlnn nemli bir
nedeni de, aslnda yeni bir anayasal dzenin taycs olarak hizmet edebilecek
Mslman bir burjuva snfnn var olmamasnda grlmelidir. Birok etnik top-
lumu barndran imparatorluk nfusunun orta snf katmanlar, neredeyse tama-
men gayrimslim cemaatlerin mensuplarndan olumutu ve bunlar, siyasi ola-
rak halihazrda var olan ya da olumak zere olan kendi ulus-devlet meseleleri
zerinde younlamlard.
Ge dnem Osmanlmparatorluu'ndaki ulusal sorunun geliiminde, 1913-
14 yllar yeni bir dnemin balangcna iaret eder. 1912 ylndaki Balkan Sava
yenilgisi, arlkl olarak, halkn henz az gelimi olan ulusal bilincine dayand-
rld. Bu nedenle, "ulusal ruh"un yeni bir terbiyeye tbi tutulmas zorunluydu. Bu
adan bakldnda, 1. Dnya Savann kmas da bir anlamda, yeni ulusal prog-
ram devreye sokmak iin birans olarak grld. Bu erevede atlan nemli biradm, Avrupallarn tm ayrcalklarnn (diplomatik dokunulmazlk, vergi muafi-
yeti, kendi postanelerine sahip olma, dk gmrk tarife oranlar) yasal zeminini
oluturan kapitlasyon sisteminin kaldrlmas oldu. Ayrca Trke'nin ekono-
mideki zorunlu iletiim dili olarak belirlenmesiyle, ounluu Hristiyanlarn te-
kil ettii memurlarn Mslman olanlarla deitirilmesinin n alm oldu. By-
lece, sava koullar altnda, "ulusal burjuvazinin" yaratlmas iin gerekli artlarn
yerine getirilmesi salanyordu.
okuluslu imparatorluun ekirdeini oluturan Kk Asya'nn etnik ve
demografik olarak homojenletirilmesi ile ilgili kayg da bununla balantlyd.
Baarl bir ulus-devlet oluturmann zorunlu nkoulu buydu. Bu balamda,
1915-16 yllar arasnda, yz binlerce -belki de bir milyondan fazla- insann ha-
yatna mal olan, Dou Anadolu'daki "sava blgesinde yaayan Ermeni nfusun
2
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
11/219
GR
tamamnn gneye -Suriye ve Mezopotamya'ya- srlmesi ya da Kk As-
ya'nn Rum-Ortodoks nfusuna kar uygulanan iskn politikas (1912-23), asl
olarak ulus-devlet ekseninde gerekletirilen homojenletirme abalarnn so-
nular olarak deerlendirilmelidir.
Gayrimslimlere ve Trk olmayan etnik gruplara kar uygulanan ayrmc-
lk, 1923'te Cumhuriyetin kurulmasnn ardndan iddetlenerek srd. Her ne
kadar yeni kurulan devlet, Hristiyan aznlklarn (Rumlar ve Ermeniler) zerk-
lik haklarn devletler hukuku erevesinde gvence altna alm olsa da,
1920'lerin ve 30larn hkmetleri zaman zaman aka asimilasyon politikalar
izlemilerdir. ekli olarak bakldnda yasalar karsnda tm vatandalarn hak
ve devleri birbirinin ayn grnse de, gndelik hayatta baskn Trk etnik kim-
liine aidiyet, devletin kimlik politikasnn temelini oluturuyordu. Bylelikle,
ulus inasnn, modernlemenin ve batllamann hzlandrlmas amalanyor-
du. zellikle hkmetin ekonomi politikalar, aka Trk etnisitesinin Cumhu-
riyetin temel tayc unsuru olarak tasarlandn ortaya koymaktayd. Aka
belirli mesleklerin Trkletirilmesini ieren ekonomik-milliyeti bir izgi izleni-
yordu: rnein 1930 ylnda, demiryollarnda alan gayrimslim personel i-
ten kartld. Yan sra, 1942 ylnda istisnai olarak karlan Varlk Vergisi ile
Ermeni, Rum ve Yahudilerin ekonomide teden beri stlendikleri nc role sonverilmesi hedeflenmiti.
19501er Trkiye'sindeki ulusal-siyasi durum, tamamyla 19301u ve 401
yllarn devam olarak grlebilir. Buradaki somut aratrma konusunu olutu-
ran, 1955 ylnda meydana gelen "6-7 Eyll Olaylar" da, ekonomik hayatn mil-
liletirilmesi ve etnik homojenletirme balamnda incelenecektir.
6-7 Eyll 1955'te, stanbul ve zmir'de, bu kentlerde yaayan gayrimslim-
lerin mlklerine saldrlmt. Dnemin babakan Adnan Menderes'in aklama-
sna gre bu olaylarn sebebi, milliyeti Trk basnnda da ayrntyla haberleti-
rilen iki gelimedir:
1) Szde, Kbrsl Rumlar, Kbrs'n Trk aznlna kar bir saldr hazrl iindeydi.
Bu duruma Hrriyet gazetesinin yaz kurulu misilleme tehdidiyle karlk verdi ve
hararetle "stanbul'da, saldrabileceimiz yeteri kadar Rumun yaadn" vurgulad.
3
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
12/219
6-7 EYLL OLAYLARI
2) stanbul Ekspres adl akam gazetesinin 6 Eyll 1955 tarihli bir haberine gre,
Mustafa Kemal Atatrk'n doduu Selanik'teki evde bir bomba patlamt.
Babakan Menderes, bu olayn Trk halkn fkelendirdiini ve spontane
bir biimde Rum aznla saldrldn iddia etti. Birka gn sonra, hkmet
aklamas tekrar gzden geirilerek deitirildi; buna gre, olaylar Trk kom-
nistleri tarafndan planlanm ve hayata geirilmiti. Olaylar, 9 Eyll 1955'te
2000'in zerinde insann "komnist'' grlerinden dolap tutuklanmas izledi.
Ancak, 1955'teki saldrlarn gerekte devletin yneticileri tarafndan planland-
n ve hayata geirildiini gsteren yeteri kadar dayanak mevcuttur.
1955 saldrlar, stanbul'da zellikle Rum-Ortodoks bir cemaatn varlnn
sona eriine iaret eder. 1955'ten sonra giderek artan sayda, Rumlar Yunanistan,
Avustralya ya da Kanada'ya g etmek zere stanbul'u terk etmilerdir.
Ancak, bunun tesinde, sz konusu 6-7 Eyll Olaylar, 1950' yllarn siyasi
ve sosyoekonomik koullar erevesinde ele alnmaldr. Demokrat Parti'nin
1950 ylndaki seim zaferi, sadece okpartili sisteme geii deil, ayn zamanda
Kemalist eilimli brokrasi eltinin yerini, arlkl olarak Anadolu'dan gelen ve
o zamana kadar Ankara'dak hkmet kurumlaryla neredeyse hi temas olma-
m olan kadrolarn almas anlamnda da gelir. Bu siyasi "evre"nin elit "mer-
kez"e kar oluturduu muhalefet, taradaki fti-kyl kitlelerden ve topraksahibi gruplardan, eletirel entelektellerin de iinde bulunduu kentsel nfusu
oluturan eitli gruplara kadar geni bir yelpazede, eitli toplumsal gler ta-
rafndan destekleniyordu. evredeki yeni toplumsal gruplarn bu siyasi ykseli-
i, nceleri ekonomideki gelimelerle de korundu. D ticaretteki canlanma, ta-
rmdaki rekolte ykselii, kentlerdeki yksek istihdam oranlan ve GSMH'daki
art, yeni hkmetin dikkat eken ekonomik baarlarna rnektir.
Erken 50'l yllarn konjonktrel canlanma koullar altnda, gayrimslim azn-
lklarla Adnan Menderes hkmeti arasndaki ilikinin nceleri gerginliini yitirdi-
i gzlemlenebilir. Ancak, uzun vadede, Trkiye'deki liberallemenin baka bir bo-
yutu olan, geleneksel slama ayrcalk tannmas, arlkl bir unsur olarak kendini
ortaya koyar. 50'li yllarn sonlarna yaklarken, hkmet giderek zorlaan bir eko-
nomik durumla yz yze kalm ve zellikle, yksek enflasyon nedeniyle yaam
4
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
13/219
GR
standartlar den toplum kesimlerinin gvenini yitirmiti. Hkmetin kukulu
yntemler kullanarak muhalefeti susturmas, toplumun "zinde gleri" olarak ta-
nmlanan basn, entelektelleri ve rencileri de yabanclatrmt. ktidar partisini
zorlayan bu durum srasnda Kbrs sorunu da uluslararas dzeyde dikkat eken bir
anlamazla dnm ve Trkiye'nin o dnemdeki i politikasn belirlemeye
balayan baskn bir unsur haline gelmiti. Bu kez siyasi ve ekonomik bir krizin iin-
de bulunan Menderes hkmeti, Trk kamuoyunun dikkatini Kbrs sorununa y-
neltmeye alt. 6-7 Eyll Olaylar, aka hkmetin rfi idare ilan etmesi in bir
bahane de oluturuyordu; zira bylelikle, siyasi olaylarn daha kolay kontrol edile-
bilmesi olanakl hale gelmiti.
1955 Eyll'nde gerekletirilen saldrlar, Trk tarih aratrmalarnda bug-
ne dek sorunsallatrlmamtr. Bu nedenle, burada sunulan alma erevesin-
de, ncelikle olaylarn yeniden kurgulanmas hedeflenmektedir. Her halkrda,
imdiye dek yaplan -zellikle de yaymlanm olan- almalarda, pek ok nokta
akla kavuturulmamtr. Buradan hareketle, 6-7 Eyll Olaylarnn istisnai, bir
defaya mahsus bir olgu olarak anlalamayaca gsterilmek istenmektedir. stan-
bul'un gayrimslim sakinlerinin kentten g edilerine ya da kovulmalarna iaret
eden, 1955 ylnn pogrom benzeri olaylar, yapsal ve nedensel olarak srmekte
olan homojenletirme abalaryla yakndan balantldr ve "1908 Jn Trk devri-mi" milliyetiliinin sreklilii ierisinde ele alnmaldr.
Aratrma Dzeyi
stanbul'da yaayan gayrimslimlere kar 6-7 Eyll 1955'te gerekletirilen
saldrlar, imdiye dek tarih aratrmalarnn konusu olmamtr. Bu konuda var
olan yaynlar daha ok tasvir dzeyindedir. rnein, Hulusi Dosdoru'nun a-
lmas, konuyu balna tayan tek kitaptr; ancak, ierik itibaryla olaylarn
dnemin gazete haberleri temelinde anlatlmasndan teye gitmez.1 Ayrca yazar
bu almasn, ayaklanmann i politikadaki sonular -ve zellikle de halk tah-
1 Hulusi Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylar,stanbul, 1993
5
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
14/219
6-7 EYLL OLAYLARI
rik etme ya da "komnizm" gibi blc niyetler gtme gerekeleriyle sulanan
muhalif siyasetilerin ve yazarlarn tutuklanmas- ile snrlandrmtr.
Popler tarih dergisi Tarih ve Toplumun 1986 ylnda kan iki saysnda, 1955
olaylaryla ilgili bir dosya yer almsa da, bu dosya stanbul'daki iddet olaylarn tek
ynl bir biimde, "Kbrs sorununun sonucu" olarak deerlendirmitir.2 Burada, Yu-
nanistan'n Kbrs'la ilgili "Enosis" talebi3 ve Kbrsl Rumlarn adadaki Trk aznla
ynelik saldrlar, stanbul'un Rum sakinlerine kar giriilen mdahalenin tetikisi
olarak gsterilmektedir. Sunulan belgelerde, baz grg tanklarnn ifadeleri hk-
metin olaylarn hazrlanmasndaki katksna iaret etse de, genel olarak, d politika-
daki gelimeler nedeniyle kkrtlm olan halkn olaylarn sorumlusu olduu tezi sa-
vunulmakta ve bylelikle Adnan Menderes'in resmi gr onaylanmaktadr.
Tarih ve Top!um'da yer alan olduka dar kapsaml bir baka yazda, 6-7 Ey-
ll Olaylarnn tasviri iin, stanbul'da kan Rumca gazeteler kaynak olarak kul-
lanlmtr.4 Yazar, iki Rum gazetesinden Trke'ye evirdii ksa makaleleri de-
erlendirerek, Rumlarn stanbul'dan ayrllarnn ardndaki nedenin 1955 sal-
drlar olmad tezini ileri srmektedir. Her ne kadar yazarn kulland kay-
nakann tr, sorunun irdelenmesi iin bir malzeme sunuyor olsa da, olaylarn
madurlarn gznden incelendiini sylemek mmkn deildir.
Elbette halihazrda, Trk devleti ve gayrimslim aznlklarn arasndaki iliki-yi genel olarak konu edinen almalar vardr. Bunlardan biri, Alexis Alexandris'in
stanbul'daki Rum aznln 1918-1974 yllar arasndaki siyasi, ekonomik ve kl-
trel yaantsn tasvir eden incelemesidir. Yazara gre, Trk devleti Hristiyan
aznln devletler aras hukuka uygun olarak gvence altna alnm zerkliini gz
ard ederek, stanbul'daki Rumlar asimile etmek amacndayd. Yazarn vurgulad-
bir dier nokta, Trk-Yunan ilikilerinde atmalara gebe gelimelerin, Hristi-
yan aznln sadakati konusunda tereddde dlmesindeki temel unsur olarak
ortaya ktdr. Kitapta, 1955 ylnda meydana gelen olaylar da bu ereve ieri-
sinde ayr bir blm olarak ele alnmtr.5
2 Ed: nan zyldz, "6/7 Eyll Olaylar", Tarih ve Toplum, 33 (1986), s.140-146 ve 34 (1986), s. 178-181.
3 Kbrs'taki Yunan-Ortodoks ounluun giderek artan, "Yunan anavatanyla birleme lks.
4 Orhan Trker, "6/7 Eyll 1955 Olaylarnn istanbul Rum Basnndaki Yanklar", Tarih ve Toplum 177 (1998), s. 13-15
5 Alexis Alexandris, The Greek Minority ofstanbul and Greek-Turkish Relations 1918-1974, Atina, 1983, s. 256-266
6
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
15/219
GR
Faik kte'in, 2. Dnya Sava srasnda orta snf gayrimslim aznlklar-
dan alnan ve aznlklarn kolektif belleinde bir facia olarak yer eden Varlk Ver-
gisi hakknda kaleme ald alma da, bu balamda anlabilir.6 Kendisi de yk-
sek dzeyli bir maliye memuru olarak bu zel verginin tasarlanmasna katkda
bulunan yazar, sz konusu verginin, gayri milli olarak alglanan "komprador
burjuvazi"nin milli bir orta snf adna ihrac iin gelitirilmi etkili bir nlem ol-
duunu kantlar.
Ancak, 6-7 Eyll Olaylar, Trkiye'nin 50'li yllardaki sosyal, siyasal ve eko-
nomik dnm sreleri balamnda da incelenmelidir. Bu alandaki almala-
rn nispeten daha gelimi olduunu sylemek mmkndr. rnein, Feroz Ah-
mad ve Kemal H. Karpat gibi yazarlar, muhalefetteki Demokrat Parti'nin (DP)
1950'deki seim zaferini, lkedeki toplumsal yaplarn deiim srecine bala-
maya almlardr. Baka yazarlar ise bu balamda, elit oluumu ve siyasi kat-
lm konularna odaklanmlardr.
Genel olarak DP'nin sansasyonel ykselii, toplumsal "evre"nin o zama-
na dek hkim olan devlet snf karsndaki zaferi olarak ele alnmtr.8 Yeni
hkmetin balangtaki ekonomik baarlar Zvi Yehuda Hershlag ve Ergun
zbudun tarafndan, temelde tarmdaki makineleme ve tarm rnleri ihra-
catndaki gelimeye dayandrlr.9
Her ikisi de, 50'li yllardaki siyasi krizlerinardnda yatan nedeni, lkenin ekonomik koullarnn giderek ktlemesi
olarak grrler.
6-7 Eyll Olaylar srasnda Kbrs sorununun milli siyasetin nesnesi ola-
rak arasallatrlmas, Menderes dnemindeki Trk d politikasnn paramet-
relerini, aratrmann merkezine tar. Buna gre, Kemal H. Karpat, Menderes
dneminin karakteristik zellii olarak, keskin antikomnizmi ve ABD ile
6 Faik kte, Varlk Vergisi Facias, stanbul, 1951. (ngilizce basm: The Tragedy of the Capital Tax, Kent, 1987)7 Friedrich F. Frey, The Turkish Political Elite, Cambridge, 1965; Leslie L. Roos ve Noralou P Roos, Managers of Modernization
Organizations and Elites inTurkey (1950-1969), Cambridge, 1971; Kemal H. Karpat, Social Change and Politics in Turkey. A
Structural-Historical Analysis, Leiden, 1973; Ergun zbudun, Social Change and Political Participation in Turkey, Prnceton,
1976.
8 Osmanl- Trk tarihindeki merkez-evre ilikilerinin genel deerlendirmesi iin bkz. erif Mardin, "Center-Periphery Relations: A
Key to Turkish Politics?", Daedalus 102 (1973), no. 1, s 169-90
9 Zvi Yehuda Hershlag, TheChallenge of Growth, Leiden 1968; Hershlag, The Contemporary Turkish Economy, Londra, 1988;
Ergun zbudun, The Political Economy of Income Distribution in Turkey, Princeton, 1980.
7
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
16/219
6-7 EYLL OLAYLARI
mmkn mertebe sk ibirlii iinde olma arzusunu vurgular.10 Kbrs'taki
Yunan-Ortodoks ounluun, Enosis'i anavatan Yunanistan zerinden ger-
ekletirme niyeti, 50'li yllarda Kbrs meselesini Trkiye'de hkim bir konu
haline getirdi. Hseyin Bac'nm almas, siyasi ve ekonomik bir kriz iinde
bulunan Menderes hkmetinin Trk kamuoyunun dikkatini bir d politika
sorunu olan Kbns'a ynlendirmeye altna dair ipular ierir.11
zetle u sylenebilir ki, 1955 olaylarn Trkiye'deki i politika gelimeleri
balamnda ele alan almalarn varlna karn, olaylarn kendisi, imdiye dek da-
ha dar kapsaml bir tarih yazm aratrmasna konu edilmemitir. Benzer biimde,
konuyu Trk ulusal tarihinin sreklilii balamna yerletirmeye de giriilmemitr.
Yntem
almann genelinde, olaya dayal tarih temelinde gerekletirilen yeniden-
kurgu geni yer tutmaktadr. Ancak ikinci ve nc blmlerde, olaylarn arka-
sndaki nedenler aydnlatlmaktadr. Bilinli olarak bu yolun tercih edilmesinin ne-
deni, imdiye dek 6-7 Eyll Olaylarnn tarih biliminde aratrma konusu edilme-
mi olmasdr. Saldrlan yorumlayabilmek iin, hereyden nce olaylarn seyrinin
ve genel durumun detayl bir sunumuna ihtiya vard. Ancak bu ekilde, rneindevlet mercilerinin saldrlarn hazrlanma ve uygulama aamalarndaki katlmna
dair kantlar, anlalr biimde tasvir edilebilirdi.
ncelikle unu ortaya koymak gerekir ki, aznlklar sorununun Trkiye'de
neredeyse hi aratrma konusu edilmemi olmas, ariv konusunda zorlayc bir
unsur olarak kendini ortaya koymutur. Bu nedenle, kullanma hazr ikincil kay-
naklar snrldr. Bunun yan sra, 1955 olaylarnn arka plann aydnlatmaya ya-
rayacak bilgiler, muhtemelen Menderes dneminde yok edilmi olmaldr.
Kaynaklarn toplanmas aamasnda, ncelikle Trkiye'deki nemli ariv ve
ktphanelere bavuruldu ve ilk mlakatlar yapld (K 200 l/lkbahar 2002).
10 Kemal H. Karpat, "Turkish Soviet Relatonshps", Turkey's Foreign Policy in Transition 1950-1974, (Der.) Kemal H. Karpat,
Leiden, 1975, s. 73-105.
11 Hseyin Bac, De trkische AuBenpolitik whrend der Regierungszeit Menderes von 1950 bis 1960, Bonn, 1988.
8
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
17/219
GR
Beklendii zere, Ankara'daki Cumhuriyet Arivi'nde ayaklanmalarla ilgili bir belgeye
rastlamak mmkn olmad. Ancak, Ankara'daki Milli Meclis Ktphanesi'n-de,
Yassada'daki': mahkeme tutanaklarna ve (1950-60 aras) konuyla ilgili parlamento
tutanaklarna ulaabildim. 1950-60 aras dnemde kan gnlk ve haftalk Trke
gazeteleri stanbul'daki Atatrk Ktphanes'nde, stanbul'daki Rum basnn da
stanbul Rum-Ortodoks Patrkhanesi'nin arivinde inceledim. stanbul Ticaret Odas'nn
ve "Osmanl Bankas, Bankaclk ve Finans Tarihi Aratrma ve Belgeleme
Merkezimin arivleri, zellikle Trkiye'deki gayrimslimlerin ekonomik faaliyetlerine
dair eitli kaynaklar bulundurmaktadr.
Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf'nn arivinde bir "Fahri ker
Dosyas" bulunmas, srpriz bir gelime olarak deerlendirilebilir. Yarg Fahri
oker'in vakfa balad, stanbul'daki davalarla'' ilgili pek ok belge, olaylara katlan
dernekler, rgtler ve devlet mercileriyle ilgili nemli bilgiler ieriyordu.
2002'nin sonbaharnda ariv almas ve mlakatlar Yunanistan'da (Selanik ve
Atina) srdrld. Yunan Dileri Bakanl'nm arivindeki belgeler. 50 yllk bir sre
iin incelemeye kapatldndan, buradaki kaynaklar bu alma iin kullanlamad.
Yunan gazeteleri, Selanik'teki Center for Macedoni-an History and Documentation'da
incelendi. "6-7 Eyll olaylar" ile ilgili eitli kaynaklara ve saldrlarla ilgili
grmelerin belgelerine u arivlerde ulatm: Selanik'teki Historical Archive ofHellenic Refugees; yine Selanik'teki Ins-titute for Balkan Studes; Atina'daki Centre for
Asia Minr Studies ve yine Ati-na'daki Historical Archive of Hellenic Refugees from
stanbul. Babakanlk Cumhuriyet Arivi'nde saldrlarla ilgili belge bulunmamas,
eitli lkelerin diplomatlarnn olaylarla ilgili raporlarnn n plana kmasna neden
oldu. Gerekten de Bonn/Berlin (lkbahar 2000), Londra, Nant ve Washington'daki
(Yaz 2002) dileri bakanlklarnn arivleri, 6-7 Eyll Olaylarnn hem yeniden
kurgulanmasna, hem de yorumlanmasna byk katk sundu. Bu balamda, aadaki
arivlerin ieriklerine bakld:
12 Bkz. Blm 2: Hkmet yeleri.
13 Bkz. Blm 2: istanbul'daki zel Mahkemeler.
9
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
18/219
6-7 EYLL OLAYLARI
Berlin'deki Dileri Bakanl Siyasi Arivi
-Almanya'nn Ankara Bykelilii belgeleri
-Almanya'nn Atina Bykelilii belgeleri-Almanya'nn stanbul Konsolosluu belgeleri
Londra'daki ingiliz Devlet Arivi
-ingiltere'nin Ankara Bykelilii belgeleri
-ngiltere'nin Atina Bykelilii belgeleri
-ngiltere'nin stanbul Konsolosluu belgeleri
Washington'dak Arivler ve Kaytlar idaresi
-Amerika'nn Ankara Bykelilii belgeleri
-Amerika'nn Atina Bykelilii belgeleri
-Amerika'nn stanbul Konsolosluu belgeleri
Nant'daki Diplomatik Arivler Merkezi
-Fransa'nn stanbul Konsolosluu belgeleri
Fakat, olaylarn yeterli bir "yeniden ina"sn sadece bu kaynaklara dayanarak
gerekletirmek mmkn olmadndan, dneme tanklk edenlerle grmek artt.
Yazl kaynaklara ulama zorluu nedeniyle, szl tarih yntemi, ngrlen ampirik
alan aratrmas iin olduka byk nem kazand. Bu yntemle, grlen kiilerin
dn, davran ve deneyimlerini n plana karmak ve znelliklerini yeniden
yaplandrmak mmkn oldu.15 Dier yandan, szl tarih ynteminin ounlukla
pheyle karland ve tesadfi, tek tarafl ve nesnel olarak deerlendirildii
bilinmektedir.16
Byle bir itiraza u nedenle kar durmak gerekir: Szl tarih grmeleri, itiraza
neden olan tm bu zellikleri, "normal'' tarihsel kaynaklarn byk bir ksmyla
paylar. Yanl hatrlama, ideolojik koullanmalarla yorumlama ve olumlama,
geleneksel kaynaklarda da mevcuttur.'" Bundan dolay, szl tarih
14 Paul Thompson, The Voce of the Past, Oral History, Oxford 1988, s. 26; Gerhard Botz, "Oral History Wert, Probleme,
Mglichke
ten der mndlichen Gesch
chLe", Josef We
denholzer (yay. haz.), Mndliche Geschichte und Arbeiterbevvegung.Eine Einfhrung in Arbeitswelsen und Themenbereiche der Geschichte "gesch chtsloser Sozalgruppen", Viyana 1984, s. 23-51
15* Ronald J. Grele, Movement wthout Aim: "Methodologcai and Theoretcal Problems in Oral History", Robert Pers ve Alistar
Thomson (der.), The Oral History Reader, Londra, 1998, s. 38-53; Waltraud Hoii, "GeschichtsbevvuBtsein und Oral History."
Geschchtsdidaktsche Uberiegungen", Herwart Vorlander, Oral History Mndltch erfragte Geschichte, Gttngen 1990, s. 63-8316 Alice Hoffman, "Reliability and Validty in Oral History", David K. Dunaway ve Wlla K. Baum, Oral History. An Interdisciplinary
Anthology, Londra 1996, s. 87-94; Lutz Niethammer (yay. haz.), "Einleitung", Lebenserfahrung und kolleklives Gedachtns. Die
Praxis der "Oral History", Frankfurt/Main 1 985, s. 1 0
10
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
19/219
GR
yntemi ile ulalan malzemeler de aynekilde biimsel, dilsel, ierksel ve ide-
olojik anlamda eletirel bir yaklama tab tutularak deerlendirilmitir.
Grlen kiiler, 6-7 Eyll Olaylarn bizzat yaayan, dolaysyla gr-
len dnemde 60 ya ve zerinde olan kimselerdi. Toplam 40 kiiyle mlakat
yapld. Dneme tanklk eden bu kiiler arasnda saldrlarn bizzat madurlar
(Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler), saldrlarn hazrlanmas ve uygulanmasnda
sorumluluu bulunan kiiler ve sadece olaylar izleyenler mevcuttu. Yukarda
belirtilen ya faktr dnda, mlakat yaplan kiilerin seiminde cinsiyet ve
meslek deikeni dikkate alnmad. Ayrca, blgesel ylmalarn olumamasna
dikkat edildi. Dolaysyla, madurlar zellikle stanbul'un farkl semtlerinden
seildi. Anketler, standardize edilmemi grmelereklinde uyguland. Bu tip
grmelerin avantaj, anket uygulamasnn sadece kabaca biimlendirilmi bir
ema (Leitfaden) araclyla gerekletiriliyor olmasdr. Mlakat yapan,
grlen kiiyi daha yakndan inceleyebilir; bylece, sorular formle etmek,
dzenlemek ve sonradan baka sorular sormak iin kendi hareket alann
geniletir.17
stanbul, Selanik ve Atina'dak aratrmalarn hazrlk srecinde, pek ok
Trk ve Yunan bilim adam ve resmi kurumla iletiime geildi. Bu kiilerin her bi-
ri, alan aratrmasnn ncesinde, yaplacak grmeler iin dnemin tanklarylabalant kurmaya hazrd. Genellikle bu kiiler, balayacak alan aratrmas iin
baka grmeciler de buluyorlard. Mlakatlar ounlukla tek kiilik grmeler
eklinde yapld. Ancak, seyrek de olsa baz durumlarda, rnein "aile ziyaretlerin-
de" ayn anda drt kii ile grld de oldu. Mlakatlar grlen kiilerin ev-
lerinde, brolarda ya da kafelerde olmak zere, eitli yerlerde -ve olanaklar elver-
diince, iki konuma turundan oluacakekilde- gerekletirildi. Birinci tur, g-
vene dayal bir atmosferin oluturulmas ve verilerin aydnlatlmasna yararken,
ikinci tur, 6-7 Eyll Olaylarna adanmt. Mlakatlarn snrlar kesin olarak tespit
edilmemiti. Yine de, aada rnei sunulan bir klavuzdan yararlanld ve mla-
katlarn birounda, burada yer alan sorular soruldu:
17 Kathryn Anderson ve Dana C. Jack, "Learning to listen: lnterview Techmpues and Analyses"; Robert Pers ve Alistair Thomson
(Der.), The Oral History Reader, Londra, 1998, s, 157-172
11
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
20/219
6-7 EYLL OLAYLARI
-iddet olaylarnn kndan nceki renci gsterilerinin seyri nasld?
-Saldrlar kim gerekletirdi?
-Hangi aletler kullanld?
-Saldrlanlar kimlerdi?
-Saldrlacak yerler / objeler nasl belirleniyordu?
-Evlerde, dkknlarda ve mezarlklarda nelere, nasl zarar verildi?
-Saldrlar esnasnda polisin ve itfaiyenin tutumu neydi?
-Saldrlar esnasnda Mslman komu / tandk / izleyicilerin tutumu neydi?
-Devlet tarafndan tazminat dendi mi / zararlar karland m?
-Saldrlar "spontane" ve plansz saldrlar myd?
-Saldrlardan sonra hrszlk olaylar meydana geldi m?
-Gayrimslimlere bedensel olarak zarar verildi m? Tecavz vakalar oldu mu?
-Yaklaan iddet olaylar ile ilgili uyarlar ya da talimatlar var myd?
-Saldrlar neden dzenlenmiti?
Mlakatlar ses kayt cihaz ile kaydedildi. Grlen kiinin ekingen
davrand durumlarda, alan aratrmasnn geri kalan ksmnda baka kaytlar
yaplmasndan vazgeildi; bunun yerme yazl notlar alnd ve grmelerden sonra
protokoller hazrland. Grmeler bir ila saat srd ve tamamen "kaynan"
verimliliine gre ynlendirildi. Adlarnn aklanmasn istemeyen tanklarn ifadeleri,adlarnn ba harfleri kullanlarak alntland.
Orijinal Kaynaklarn Kullanm
Bu almada, byk oranda orijinal ifadelere -ksmen ok detayl biimde- yer
verilmitir. Bunun k nedeni var: Birincisi, okuyucuyla baka trl buluma ans
olmayan bu ifadeler, yazarn yorumlar dorultusunda de getirilmemeliydi. Dier
yandan, bu alma pek ok yeni -ya da imdiye dek dikkate alnmam- kaynak
ieriyor ve bu kaynaklarn, bu ekilde eriilir hale getirilmesi amaland. Ne var ki,
alntlarn "btnden kopuk kalmamasna" dikkat edilmi, tersine bunlarn almada
sunulan argmann btnne yedirilmesine zen gsterilmitir.
12
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
21/219
6-7 EYLL OLAYLARI
YenidenKurgulamak
EYLL 1955 gn saat 13.00'te, devlet radyosu, Selanik'te
Atatrk'n doduu eve yaplan bombal bir saldr haberini
duyurdu ve bu haber leden sonra stanbul Ekspres ga-
zetesinin iki ayr basksyla yayld.l8Ayn gnn leden sonras-
nn ge saatlerinde, eitli renci birliklerinin ve "Kbrs Trktr
Cemiyetinin (KTC) ars dorultusunda, Taksim Meydan'nda
bir protesto mitingi dzenlendi. Bu mitingin ardndan, baz grup-
lar stiklal Caddes'nde bulunan gayrimslimlere ait iyerlerinin
camlarn talamaya baladlar.19 Ksa srede Taksim civarndaki -
gayrimslimlerin geleneksel ikamet ve i evresi olarak bilinen-
Beyolu, Kurtulu, ili, Nianta gibi blgeler, eitli ara gere-
lerle donanm olarak gelen ve iyerlerini, evleri, okullar,
18 AA PA 264 Trkiye 2! 1-00/92 42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13,09,1955
19 NARA 782,00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14,09,1955
13
6
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
22/219
6-7 EYLL OLAYLARI
kiliseleri ve mezarlklar tahrip eden insan ynlarnn aknna urad.20 Ayn bi-
imde, stanbul'un Eminn, Fatih, Eyp, Bakrky, Yeilky, Ortaky, Arnavut-
ky, Bebek gibi daha uzak semtlerinde, kentin Asya ktasnda yer alan Moda, Ka-
dky, Kuzguncuk, engelky gibi semtlerde ve hatta Adalar'da iddet olaylar
meydana geldi.21 Bu saldrlara aa yukar 100 bin kiinin katld dnlmek-
tedir.22 Mihalis Vassladis, olaylarn balangcnyle anlatr:
"O zaman 15 yandaydm ve Tahtakale'de Rzapaa 19 numarada bir tand-
mzn yannda alyordum. O dnem dkknlarn yzde ellisi gayrimslimlere
ait idi. Saat ikiye doru daha Selanik'teki bomba haberi duyulmadan evvel orta-
l
k yava yava kar
maya balam
t
. Trk dkkn sahipleri yan
m
za gelip bi-zeyle diyorlard: 'Dkknlarnz hemen kapatp eve gitseniz iyi olur.' Saat
bee doru gayrimslimlere ait tm dkknlar kapanmt. Tahtakale'de inanl-
maz bir kalabalk birikmiti. Ne araba, ne otobs, ne de tramvay geebiliyordu.
Eminn'nde kk gruplar halinde adamlar bekliyordu. Bankalar Caddesinde
durum ayn idi. Karaky ve Kuledibi'nde yine grup grup bekleen adamlara rast-
ladm. Taksim Meydan ise artk ine atsan yere dmeyecek hale gelmiti. O s-
ra stanbul Ekspresgazetesi kt. Beklenen haber gelmiti. Birden ortalk kar-
t, sesler ykseldi. Saldrlar artk balayabilirdi."23
Balang Aamas
Saldrlar 20 ila 30 kiiden oluan organize olmu birlikler tarafndan ger-
ekletirildi; bu birlikler kendi aralarnda kkrtclar, nderler, tahripiler ola-
rak snflandrlabilir.24Kkrtclar, ounlukla Trk bayraklar ile Atatrk ve
Celal Bayar'n bst ve fotoraflarndan oluan donatlara sahipti. KTC'nn rozet-
lerini datyor ve halk kendi dkknlarna, evlerine ve arabalarna Trk bayra-
ile iaret koymaya aryorlard.
20 Eleuphtheria, 09.09.1955; Vrna 08.09.1955.
21 Mskedona, 09.09.1955, Eleuphtheria, 10.9.1955
22 NARA 782.00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14 09 1955
23 Mihalis Vassiladis ile mlakat, 22.09.2002.
24 AA, PA 264, 205-00/92.42, tanbul Bakonsolosluu Raporu, stanbul, 06.09.1955
14
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
23/219
YENDEN KURGULAMAK
Gstericiler, halk tahrik etmek iin ya K bns sorununu" kullanyor ya da halk
arasnda mevcut olan gayrimslim antipatisini krklyordu.26 Bunun yannda, kah-
vehanelerde oturan erkeklerin dorudan saldrlara katlmas talep ediliyordu:
"Beyolu'nda sabaha kadar ak olan bir kahve vard. Oraya genelde belediye
otobslerinin ofrleri ve biletileri giderdi. Orada vardiya zamanlarn bekler-
lerdi. O akam birisi ieri dald ve onlara bard: 'Siz ne biim Trksnz! Tm
halk ayakland siz daha hl oturmu burada kart oynuyorsunuz.' Hemen birok
kii kalkt ve saldrganlarn arasna kart."27
Hatta, yayalar ve izleyiciler, dorudan hitap edilerek harekete geirilmeye
allyordu:
"Ben 14 yandaydm ve Beyolu'nda bir orap dkknnda alyordum. Kalaba-
lk artnca, konumaclar dinlemek iin Taksim Meydanndaki gstericilerin aras-
na kartm. Fakat orada birka kii beni dirsekleyip bana srekliyle diyordu: Bu-
rada daha ne duruyoruz, hadi gidip dkknlarn camlarn aa indirelim."28
Grup nderlerinin grevi, hereyden nce, tahrip edilecek nesneleri kefetmekti.
Bunu yapmak iin eitli yntemlerden yararlanyorlard. Bir ksmnda, gay-
rimslimlerin ev ve iyerlerinin adreslerinin yazl olduu listeler bulunuyordu:
"Bir Rum arkadamn dkknnn nnde elimde bir Trk bayra ile nbet tutu-
yordum. Ellerinde bir listeyle geldiler. Onlara bu dkknn bir Trke ait olduunu
syledim. O bunun imknsz olduunu, nk ismin listede olduunu belirti. Ben de
'O zaman listede bir hata olmutur' dedim. Ellerindeki listelerde tm cadde isimleri
ve ev numaralar vard. Kendi aralarnda srekli birbirlerine talimat veriyorlard.
'Bu ev bir Rumun,u Etmeninin, bu dkkn yamalayn,u eve girin' vs."29
25 " ... 'Makarios'a lm!', 'Kbrs Trk'tr!', 'Emret, lelim!'..." Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri,
Ankara, 1962, s 73
26 "... 'Allahszlar gebertin!', 'On binlerce lira kazanyorlar ve ucuz eyleri pahalya satyorlar!' "Ta Gegonota Tis Konstantionopols.
6-7 Septembriou 1955" [istanbul'daki 6-7 Eyll 1955 Olaylar], Syllogo Konstantinoupoliton, Atna, 1995, s. 12.
27 Yervant Gobelyan ile mlakat, 09.04.2002
28 slam B. ile mlakat, 08.05.2002.
29 Suphi B. ile mlakat, 09 05.2002
15
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
24/219
6-7 EYLL OLAYLAR
Daha uzak semtlerde yaayan gayrimslimlerin ev ve iyerleri bile, adresler
sayesinde kolayca bulunabiliyordu. Tarihi Yarmada'da (zellikle Eminn'nde)
bu yntemle, kapsnda isim ya da numara olmayan byk binalarn drdnc,
beinci katlarndaki Rumlara ait eya depolarna dahi zarar verilebldi.30
Olaylarn balamasndan birka hafta nce ilgili mahallelerin muhtarlarn-
dan ev ve iyerlerinin adreslen istenmiti.31 Fransz Konsolosluu'nun bir rapo-
runa gre, daha 2. Dnya Sava srasnda, zel bir birlik tarafndan, herhangi bir
atma durumunda daha kolay "ntralze" edilmelerini salamak amacyla, gay-
rimslim aznlklarn adresleri kaydedilmiti.32 Raporda, ayaklanmalar srasnda
bu bilgilerin kullanlm olmas olaslna da yer veriliyordu. Ayaklanmalardan
ksa bir sre nce, gece bekileri baz sakinlerden duvarlardaki ev ve iyeri nu-
maralarn belirginletirmelerini istedi.33 Yine gayrimslimlere ait baz ev ve i-
yerleri ise, bir ha figr, GMR (Gayrimslim Rum) 34 gibi ksaltmalar ya da
"Trk deil", "Trk"35 gibi tanmlamalarla iaretlendi:
"Ben o zaman Yedikule'de otunyordum. Olaylardan iki hafta evvel genelde Rum,
ama Ermeni evleri de, yaldz soba borusu boyas ile iaretlendi. Biz bu iaretleri
siliyorduk, ama ertesi gn evler yine boyanvordu."36
Bu nc birlikleri semt sakinleri de ynlendiriyordu. Kendi oturduklar ev-reyi ok iyi tandklarndan, gayrimslim komularn ihbar ediyor, saldrganlara
Ermenilerin, Rumlarn ve Yahudilerin evlerini gsteriyorlard.37 Gruplarn nder-
leri de ayn biimde, isimleri Trke olmayan dkknlara ynetiyorlard:
"Yksekkaldrm'da bir Yahudi, o kargaada kendi levhasn bir Trk dkknnn
tabelasyla deitirdi. Yahudinin dkknna hibirey olmad ama Trknki ya-
malanmt. Sonra komusuna dedi ki 'Ne vapalm, senin insanlarn bunu yapt-
30 NARA 782.00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14 09. 195 5.
31 TBMM ZC, Devre 10, tima 2, Cilt 9, 23 nikat, 13.01 1956; Anastatsos reni ile mlakat, 20.10.2001
32 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 8.09.1955
33 TBMM ZC, Devre 10, tima 2, Cilt 9, 23 nikat, 13 01.1956
34 Tsoukatou, Septembriana 1955. i Nichta Ton Kristallon Tou Elhnismou Ts Polis, s. 136.
35 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09.1955
36 Dokdakis Donios ile mlakat, 12.10.2001
37 Rober Haddeciyan ile mlakat, 20.03.2002
16
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
25/219
YENDEN KURGULAMAK
lar.' Ama garip hatalar da oluyordu. Benim bir profesr arkadam vard Mu-
ayenehanesinin zerinde Doent Dr. diye bir levha yazlmt. Doent kelimesini
gayrimslim bir isim zannedip muayenehanesini tahrip etmiler."38
Mslman halk, ev ve dkknlarna Trk bayraklar asarak ve tm klarn
yakarak, kendi mlklerim korumaya alyordu.39Yalnzca baz istisnai durumlarda
hedef oluyorlar. Trk bayran ya da haftalardr datlmakta olan "Kbrs'n Trk
olduunu gsteren haritay" zamannda gsterebildiklerinde veya duvara "Kbrs
Trktr" yazdklarnda, kendilerini kurtarabiliyorlard.40Bazen de trajikomik
yntemlere bavurulablyordu:
"Tnelde Cevat Bey'e ait bir kuma dkkn vard. Adam Trkt, ama onun da
i yerini yamalamaya baladlar. Adam hemen pantolonunu aa indirdi ve
snnetli olduunu gsterdi. O da bu ekilde adamlar durdurmaya alt.'"1
Grubun nc ksm ise talar, kaldralar, latalar, krekler, testereler, kaynak
makineleriyle donanm olarak, belirlenen nesneleri paralyordu.42 Gerekli aletler,
saldrlarn balamasndan nce kamyonlarla kent iindeki merkezi noktalarda ya da
otobs duraklarnda hazr tutuluyordu:43
"Sekiz buua doru dardan sesler gelmeye balad. ki kamyon evimizin nn-
de durdu, ilk kamyondan kyafetlerinden fakir olduklar anlalan adamlar indi.
kinci kamyon ise sopa ve kaln demirlerle doluydu. Kilisenin n avlusundaki
aileyi papazn ailesi zannetmilerdi. ki buuk metrelik duvarlara trmandlar ve
aniden bahenin iindevdiler. Evimize girmek istiyorlard. Kap ve camlar par-
alamaya baladlar."44
38 Yorgo Adosolu ile mlakat, 1 5 03.2002
39 Makedonia, 10.09.1955; Christoforou, Christidi, Ta Septembriana, Konstantinoupoli ka Smyrni1955 [istanbul ve zmir'de Eyll
Olaylar
], At
na 2000, s. 163; Vazo reni ile mlakat, 20.10.200140 AA, PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955
41 kr ile mlakat, 04.12.2001
42 A!exandrou Phiopou, Nykta Tis Ektis Septembnou Eis Tin Konstantinoupoli Kai Tn Smyrni[stanbul ve izmir'de Uzun Eyll
Gecesi], Atna, 1955, s. 16; AA, PA 264 Trkiye 21 1-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13.09.1955.
43 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Nvit Yetkin, s. 164; Chrstidi, Ta Septembriana,
Konstantinoupoli kai Smyrni1955., s. 162.
44 Pineiop, Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Ts Polis [1955 Eyll Olaylar;
istanbul'daki Rumlarn Kristal Gecesi], s. 89.
17
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
26/219
6-7 EYLL OLAYLARI
Hatta, zel arabalar, taksi ve kamyonlarn yan sra otobs, vapur ve hat-
ta askeri aralardan oluan bir ulam ann oluturulmas sayesinde, faillerin ve
aletlerinin kent iindeki ulam garanti altna alnmt."45 Bu ekilde kolaylkla
hedeflerini buluyor ve tm kentte saldrlarn baarl bir biimde
gerekletiriyorlard:46
"Bana yakn olan en byk caddeye gittim. Bu, Gazi Bulvar'yd. Oradaki genle-
ri izledim. Bahem iin biraz toprak tayabilmek iin tam alt gn bir kamyon iin
beklemitim. imdi ise tam 21 kamyon, ileri adam dolu ve yeni olduklar
belli olan bayraklarla nmden geiyorlard. Bu konvoyu ise 13 araba izliyordu."47
Kentin her yerinde yamalar ayn yntemle gerekletirilmiti. Dkknlar
sz konusu olduunda saldrganlar nce vitrinleri talayarak paralyor ya da vit-
rinlerin nndeki demir parmaklklar kaynak makineleri veya tel makaslar yar-
dmyla ayordu. Sonrasnda, dkknn iindekiler saldrlan yer kk bir ima-
lathaneyse alet ve makineler ya ieride ya da dar kartlarak sokan ortasn-
da parampara ediliyordu.48 Saldrlarn balamasndan ksa bir sre sonra, stan-
bul'un caddeleri dkknlardan karlan eitli eyalarla dolmutu:
"zellikle Galatasaray'la Tnel arasndaki caddeler tamamen kuma artklar
ve krk paralar yla doluydu. Caddelerde buzdolaplar , elektrikli sprgeler,
pastalar,ekerler, kuma toplan, gmlekler, kravatlar ve bir manavn artklar
vard. Tramvay, araba ve otobslerin arkasna taklm halatlarla buzdolaplar,
diki makineleri ve daktilolar sokaklar arasndan geirtiyordu. Dkknlardaki
tm eyalar, tek tek paralanyordu."49
zellikle apartmanlara ve evlere ynelik saldrlar, gayrimslimler arasnda
byk korku ve panie yol amt:
45 Vima, 09.09,1955.
46 Milliyet, 07.09 1955
47 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, cilt 7, 8. nikat, 12.09.1955.
48 NARA 782.00/9-1455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 1409 1955, CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu,
09.09.1955.
49 Milliyet, 07.09 1955.
18
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
27/219
YENDEN KURGULAMAK
"Dkknlarn yamalanmasndan daha kt olan, evlere girilmeziydi. vey an-
nem ve kzkardem evin ikinci katna kp kapy kilitlemilerdi. Adamlar aa-
da kapy zorlamaya baladklar zaman, onlar pencereden atlamay
dnyorlard."50
Evlerin nce camlarna ta atlyor, sonra giri kaplar baltalar ve demir u-
buklarla krlyor, sonrasnda ise evin iinde ne varsa gerekli aletlerle paralan-
yor ya da camdan darya atlyordu:
"Her zamanki gibi o gn de kahveye gittim. Kahvenin sahibi yanma geldi ve dedi
ki: 'Anton'cuum bugn sen eve gitsen daha iyi olur.' 'Niye ne oldu?' dedim. O
sadece acele etmemi ve doru eve gitmemi syledi. Birka cadde daha ilerledik-
ten sonra ne olduunu anladm. Baltalarla dkknlarn kepenklerini ve evlerin
kaplarn kryorlard. Camlardan piyanolar ve dolaplar aa atlyordu ve ba-
ryorlard: 'Bugn malnz ve mlknz, yarn hayatnz'... "5l
"Yayann evindeyken orada grdklerime inanamadm. Kaplar ve pencereler
artk yoktu. Buzdolaplar, dolaplar, aynalar paralanm ve evinin nne yl-
mt. Yataklar, yorganlar kesilmi , ynler her tarafa datlmt. Elbiseler,
ayakkablar, rtler, hallar lime lime edilmi, ynlar halinde tabak anak bin-
lerce paraya blnmt. Somya paralanm, avizeler, vitrinler, masalar, san-
dalyeler ve koltuklar baltayla kesilmiti. Yerde odun, kmr ve gaz, tuz ve eker,
yave yumurtalardan bir birikinti olumutu. Soba da tahrip edilmi, baz valiz-
lerin iindekiler dahi makasla kesilerek kullanlamaz hale getirilmiti.'52
Kiliseler de saldrlardan payn almt. Kiliselerin iindeki kutsal resimler,
halar, ikonalar ve dier kutsal eyalar tahrip edildii ve yakld gibi, bazen ki-
lisenin tamam atee verilmiti:33
50 Anastasis Gordanoglou ile mlakat, 26.09.2001.
51 Antonis Augustionis ile mlakat, 20.10.2001.
52 Hulusi Dosdoru, 6-7 Eyll Olaylarstanbul 1993, s 29.
53 Irakles Mllas, "To Katastrophiko Ergo Stis Ekklisies Kai Ta lera Skinomata Tis Polis" [ stanbul'daki Kilisenin ve Dier Kutsal
Meknlarn Tahribat], Epta imeres 10.09 1995, s. 10-13; Christidi, Ta Septembriana, Konstantlnoupoli kai Smyrni1955, s 111.
19
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
28/219
6-7 EYLL OLAYLAR!
"Kumkap'da bir binann st ksmnda bir blm vard; orada Rumlar ibadet edi-
yordu. Yukar ktmdau manzara ile karlatm:konalar,amdanlar, re-
simler, hepsi odann ortasna toplanmt ve birileri zerine smt.'"54
zellikle ili ve Balkl'dak Rum-Ortodoks mezarlklarna da zarar veril-
miti. 55 Buralarda mezar talarnn paralanmasyla yetinilmemi, karlan iske-
letler de krlm ya da yaklmt."56 Hatta bir olayda, henz lm bir kiinin be-
deni mezarlktan karlarak baklanmt."57
Gvenlik Glerinin Pasiflii
Polis memurlar, sadece Taksim'deki milliyeti gsteri esnasnda harekete
duyduklar sempatiyi gstermekle kalmam, sonrasnda kamu dzeni bozuldu-
unda ve iddet olaylar meydana geldiinde de pasif bir tutum taknmlardr.
Bu tutumu yalnzca kalabalk halk kitleleri karsnda deil, sayca kk ancak
kararl gruplarla kar karya kaldklarnda da gstermilerdir :58
"Neler olduunu merak ettiimiz iin hepimiz dar ya ktk. Grup halinde
adamlar ellerinde sopalar ve ekilerle bize doru yaklayorlard. Biz lokantaya
geri dndk ve perdeleri geriye kadar atk. zerimizdeki askeri niformalarn
onlar rkteceini dndk. Sonra oturduumuz lokantaya sra gelmiti. Bizigrdkleri halde bahalarla n camlar aa indirmeye baladlar. Bu grubun
arkasnda polis memurlar vard. Ama sanki polisler, saldrganlarn ilerini
rahata yapabilmeleri iin balarnda bekliyor gibiydiler. "59
Vasiliads'in grme srasnda anlattna gre, baka zamanlarda kendile-
riyle gayet arkadaa ilikilerin kurulabildii mahalli polis memurlar bile, iddet
olaylar srasnda herhangi bir mdahalede bulunmamlard:
54 Jaklin, elik, "6/7 Eyll 1955, Kumkap", Toplumsal Tarih, 81 (2000), s, 42-44.
55 AA PA 270 Trkiye 211-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 13.09.1955.
56 -NARA 882.413/9-2755, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 27.09.195557 "ili mezarlnda, Yunanistan Merkez Bankas mdrnn bir ay nce len amcas Nicolas Elasco'nun tabutu alm ve
ceset baklanmtr." NARA 782.00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 12.09.1955.
58 CADN B Seri C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09.1955; PRO FO 371/11772, stanbul Bakonsolosluu Raporu,
07.09.1955; NARA 782 00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12.1955.
59 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri , s 250.
20
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
29/219
YENDEN KURGULAMAK
"Beyolunda evimizin kesinde bir frn vard. Sahibi aslnda Arnavuttu ama
Rumca konutuu iin ve Ortodoks olduu iin herkes onu Rum zannederdi. Bizim
karmzda ise bir karakol vard. Bu adam pasta veya reklerini hibir zaman er-
tesi gne brakmazd. Her akam frn kapattktan sonra arta kalanlar karakol-
daki polislere verirdi. O gn, ikikii frnn camlarn aa indirince hemen komi-
sere gitti. Komiser onayle bir cevap verir: 'Hibirey yapamam, ben bugn po-
lis deil Trkm.' Bu garip, ama bu cevap o gnler polislerden ska duyuldu."60
stanbul'un baz semtlerinde, gvenlik gleri, iddet olaylarna tanklk et-
mi olmalarna ramen karakollar terk etmemiler. rnein, Samatya Kara-
kolu'nun komiseri ve polis memurlar kendilerini karakola kilitleyerek, ancak
ertesi gnn erken saatlerinde tekrar dar kmlar.61 Baz durumlarda polis
memurlar olaylar srasnda alk bile tutmu62 ve saldrganlarn devam etmesi
iin onlar cesaretlendirmilerdir.63 Polis memurlar, silahlarn talar skmek
iin kullanarak, ykmlar srasnda saldrganlara yardm etmilerdir.64 Yine baz-
lar, bizzat kendileri de, yamalanan dkknlarn mallarn paralamlardr:
"Aacamii'nin nnde saldrganlar ellerindeki krk mantolar yrtmaya al-
yorlard. Baaramayacaklarn anlaynca polisten bak istediler. Polis ban
vermedi ama mantoyu daha rahat yrtabilmeleri iin biraz kesti."65
Saldrganlarn saysnn ok olmas nedeniyle polisin aresiz kaldn d-
nmek mmkn deildir. Zira, stanbul Emniyeti'nin yaklak 1.500 kiilik per-
soneli austos ayndan beri alarmdayd; yle ki, memurlar Emniyet binalarn
terk etmiyor, hatta alma masalarnda uyuyorlard.66 Nfusu arlkl olarak
Rumlardan oluan Bykada'nn polisi, takviye glerle kuvvetlendirilmiti; bu
gler, iskeleye demirlenmi gemilerde geceliyorlard. Patrikhane ve Yunan Kon-
60 Mhals Vassliads ile grme, 22 09.2002.
61 Dokdakis Donos ile grme, 12.10.2001.
62 CADN B Seri C 26, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 08.09 1955
63 Milliyet07.09.1955.
64 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank emsi Ulengin, Emniyet Bamfetti
Muavini, s. 1 59.
65 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Hicri Tan, s. 273
66 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.
21
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
30/219
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
31/219
YENDEN KURGULAMAK
Polis karakollarnda grevli memurlarn, iddet olaylarnn patlak vermesi-
nin ardndan karakollar terk etmeleri yasaklanmt:
"Olaylardan saat evvel, yani saat drtte, bize Emniyet Mdrl merkezin-
den bir emir geldi. Saat beten sonra hibir polis memuru karakollar terk etme-
yecekti. Bu haber zerine biz 5. ube olarak hepimiz binada kaldk. Saat altya
doru her taraftan, zellikle Beyolu'ndan saldrlarla ilgili haberler geliyordu.
Dkknlar yamalanp kiliseler yaklyormu. Polis efimiz Celal Kosova o za-
man Avrupa'dayd. Onun vekili olan Necati Ein'e sorduk. Kendisi ikinci bir
emre kadar hibir mdahalede bulunmamamz syledi. Kaplar kilitleyip ierde
bekledik. Burnumuzun dibinde adamlar dkknlar
ve evleri yerle bir ederkengryorduk ama hibirey yapamyorduk."74
Dikkat ekici bir baka nokta, itfaiyenin yangn yerlerine ok ge gelmesi,
ya da yangn sndrme tehizatnn yetersiz olduunun iddia edilmesiydi. Bir
grg tan, kiliselerdeki pek ok deerli ikona ve tablonun, itfaiyenin ge
gelmesi veya yangn isteksizce sndrmesi nedeniyle kaybedildiini
aktaryor."
Mslman Halkn iddet Olaylarna lk Tepkisi
Rum, Yahudi ve Ermenilere ynelik saldrlar srasnda ou durumda Ms-
lman komular, gayrimslimleri korumaya almlardr. Saldrganlar bedensel
zarar vermemeleri iin talimat aldklarndan, kk apl direnmeler bile iddet
olaylarn engelleyebilmiti. rnein Heybeliada'da (CHP yesi) bir kadnn saldr-
gan grubun karsna dikilip, bulunduklar caddede hibir eve dokunulmamasn
istemesi yeterli olmutu. Saldrganlar ekinmi ve adann baka blmlerine
ynelmilerdi.76 Donias'n da mlakatta vurgulad gibi, cesurca gsterilen
bireysel tepkiler, bazen tm bir caddeyi saldrganlardan koruyabiliyordu:
74 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Berkan Tmerkan, Polis memuru, s. 260
75 Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis. s. 92
76 Anastasis Gordanoglou ile mlakat, 26 09 2001.
23
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
32/219
6-7 EYLL OLAYLARI
"Bizim sokamzdaofr Nusret yaard. O gn 40 kiilik bir grup bizim evlere
doru gelmeye balad. Nusret bunlarn nn kesti ve ne istediklerini sordu. On-
lar Rumlarn evlerine saldracaklarn sylediler. Nusret, burada Rumlarn otur-
madn syledi. Gruptan birka kii yine de yrmeye devam edince Nusret ba-
rd ve ancak onun cesedinin zerinden yollarna devam edebileceini syledi. Ve
grup hemen geri dnd. Nusret, 50 metrelik bir soka kurtarmt. Yan sokakta ise
arkadam Zajer'n teyzesi Rum komusunun kapsna dikildi ve adamlarayle de-
di: 'Pavli Ejendi'nin evine girmek iin ilk nce bana saldrmanz gerekir.' Adamlar
hemen geri dndler. Bu sokaktaki 60 Rum evinden sadece ikisi tahrip edilmiti."77
Yine dier Trk komular, saldr yaplacana dair dedikodular ktn-
da ve saldr srasnda, gayrimslimleri kendi evlerinde saklamlard. Topha-
ne'den kr I., 6 Eyll gn, alt katlarda oturan iki Rum komusunu kendi
evine saklam ve st katlara kan saldrganlar da ancak havaya ate aarak
kovalayabilmiti.78 Baz Mslmanlar ellerindeki Trk bayrayla madurlarn
ev ve iyerlerinin nnde durmu, buralar, sahiplerinin Trk olduunu iddia
ederek koruyabilmilerdi.79 Ayaklanmalardan sonra gayrimslimler gazetelere
ilan vererek, yardmlar iin Mslmanlara teekkr ediyordu.80 Baz Msl-
manlar madurlara parasal yardmda da bulunmutu. Bununla ilgili, misyoner-
lerin ngiliz Dileri Bakanl'na yazd bir raporda, "bir Trk subayn, Rum
kiracsna, kiray demek iin saldrlardan doan maddi zararn telafi edinceye
kadar bekleyebileceini nerdiinden" bahsedilmektedir.81
Fakat baz durumlarda, komu veya tandklarn gayrimslimlerin otur-
duklar yerleri gstererek saldrganlarn iini kolaylatrd da olmutu.82 Bir
77 Dokdakis Donios ile mlakat, 12.10.2001.
78 kr . ile mlakat, 04.12.2001
79 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955; Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton
Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis, s 81.
80 "Yedkule'de olum Viros Ermai (fabrika mdr) silahl adamlarn saldrsna uramtr. Subay Celal Siren'in mdahalesiyle
kurtarlmtr. Kendisine bunun iin teekkr ederim. TEKTA Tekstil Sanayii", Yeni Sabah, 12.09.1955; "Makbule Hanm,
ayaklanmalar srasnda gstericilerin iddet kullanmasn engellemitir. Ermeni Patrii kendisini davet etti ve angajman iin
teekkr etti.",Akam, 10.09.1955
81 PRO FO 371 /11 772 1, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.1 1.1955
82 Tsoukatou, Septembriana 1955. i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Tis Polis, s. 58, s.167; Hikmet Dikmen ile mlakat,
09.05.2002.
24
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
33/219
YENDEN KURGULAMAK
Rumun mlakat srasnda vurgulad gibi, "iyi ve kt komular" vard.83 Bir Er-
meni, Elmada'daki apartmanlarnn kapcsnn bir Trk bayran binann cep-
hesine takarak evi koruduunu, ancak bir komunun, 100 kiinin zerindeki bir
gruba apartmanda Ermenilerin oturduunu ihbar ettiini anlatmtr. Apartman
bu ekilde tespit edilmi ve yamalanmt.84
Yaptm mlakatta Vassiliadis, Trklerin, komuluk ya da i arkadal gibi
kiisel ilikiler iinde olduklar gayrimslimlere ayaklanma srasnda yardm
ettiini anlatt. Ancak, Vassiliadis'in oturduu apartmann kapcs rneinde g-
rlecei gibi, ayn kii bir yandan bizzat tand gayrimslimleri korurken, tan-
mad gayrimslimlere saldrabiliyordu:
"Bizim evimiz, Beyolu'ndaki Kalyoncu Sokak'tayd. iddet olaylar patlak ver-
diinde, kapc Mehmet, anneme 'Korkmayn Madam, bizim evde saklanabilirsi-
niz dedi. Eline bir Trk bayra ald, d kapy kilitledi ve binann nnde dur-
du, ilk saldrganlar geldiinde, onlara burada Rum oturmadn syledi ve
adamlar gerekten de evimizi yamalamadan gittiler. 2. kattaki Madam Kati-
na'y, 3. kattaki Maria'y ve 4. kattaki Anton'u korumu olan Mehmet, binadan
kt, Trk bayran brakt, eline bir odun paras ald ve caddenin karsndaki
gayrimslimlere ait dkkn ve evlere saldrmaya balad. Ben onu evimizin
penceresinden izleyebiliyordum. "85
83 Tsoukatou, Septembriana 1955: i Nichta Ton Kristallon Tou Ellinismou Ts Polis. s. 169.
84 Vahram T. ile mlakat 13.05.2002
85 Mihalis Vassiliadis ile mlakat, 22.09.2002
25
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
34/219
6-7 EYLL OLAYLARI
zmir'deki Saldrlar
Atatrk'n doduu eve saldrda bulunulduu haberi, zmir'de de yerel bir
gazete tarafndan yayld. Gece Postas06.09.1955 gnk basksnda u manet-
le kt: "Madem Yunanllar Trk Konsolosluu'nu bombalad, yleyse onlarn
bayra da artk Konak Meydan'nda dalgalanmamal." Gerekten de ayn akam,
uluslararas fuar nedeniyle Konak Meydan'na ekilmi olan Yunan bayra, bir
saldrnn hedefi oldu. Genlerden oluan bir grup, bayra "Kbrs Trktr! G-
vurlara lm!" nidalaryla indirip yakt.86stiklal Mar eliinde, Yunan bayra-
nn yerine Trk bayra ekildikten sonra, grup fuar alanna doru hareket etti.
Burada da fuarn "Lozan" ve "Dokuz Eyll" girilerindeki Yunan bayraklar aa-
ya indirilip yakld.87
Kalabalk, ayrca Yunan pavyonunu talay p idonanmn paraladktan sonra, binay atee verdi.88
Ayn anda, Alsancak'ta bulunan Yunan Konsolosluu nnde baka bir
grup protesto iin toplanmt. Konsolosluk mensuplarndan Trk bayra ek-
meleri istenip bu talep yantsz kalnca, saat 21.00'e doru konsolosluk binasna
hcum edildi, mobilyalar paraland ve atee verildi: bylece tm bina yanp kl
oldu. Konsolosluk alanlar arka kapdan kaablmilerd.89 Bu esnada zmir'in
eitli semtlerinde 20-30 kiilik gruplar ortaya kmt. Bu gruplar iki ya da
kii tarafndan ynlendirilerek belirli hedeflere saldryordu. Eylemcilerin top-
lam says 400' gemiyordu.90 Yunanl 6 NATO subaynn da evleri ayn
gruplarca baslm ve yamalanmt. Memurlar ve aileleri saldrlar srasnda ha-
karete uram, hatta bir memur ve kars dvlmt.91 Yunan NATO subaylar
ve bakonsolos, o geceyi Amerikan Konsolosluu'nun korumas altna geir-
dikten sonra, ertesi gn uakla Yunanistan'a gittiler.92
Tpkstanbul'da olduu gibi zmir'in Alsancak, Bornova ve Buca semtle-
rinde Rumlara ait ev ve iyerleri de saldr ve yamalamann hedefi olmutu.93
86 PRO PREM 1 1834/ 479, zmir Konsolosluu Raporu, 13.09,1955
87 Demokratzmir, 07.09.1955, Eleuphtheria, 08,09.1955.
88 Yeni Asr, 07 09 1955,89 Vima, 08,09,1955
90 NARA 782.00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01,12 .19 55
91 PRO PREM 11834/479, zmir Konsolosluu Raporu, 13,09.1955
92 AA PA 231 Kbrs 21 1-00/92.09, Atna Bykelilii Raporu, 08.09.1955
93 PRO FO 371/1 17721, RG 59/78200 9/655, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 12.09.1955
26
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
35/219
YENDEN KURGULAMAK
Ancak, zmir'deki toplam on kilise ve sinagogdan yalnzca Alsancak'taki Or-
todoks kilisesi yamalanm ve atee verilmiti.94 Alsancak'taki ngiliz Kltr
Enstits'ne yaplan saldry, ingiliz Konsolos bir "yanllk" olarak deerlendir-di, nk enstitnn bulunduu binann mal sahibi bir Rumdu.95
Limanda bulunan Rum bayrakl teknelerin Trk bayra takmalar talep
edildi. Bu teknelere ynelik saldrlar, ancak limanda bulunan Trk sava gemi-
lerinin subaylarnn mdahalesi ile engellenebildi.96 Brescia ve Livorno adl iki
ngiliz gemisinin mrettebatna "ate toplar" -yani, mazota bulanp tututurul-
mu talar veya kuma sarlm teneke kutular- ile saldrld:97
"Saat 23.00'te sahilde, kalabal
k bir erkek grubu ba
r
yor, taveieler savuru-yordu. Sahilde polis de vard, ancak isyanclar durdurma gayreti iinde deiller-
di. Gece saat 03.00'te bir grup asker gelene kadar bu byle devam etti, askerle-
rin geliiyle isyan snmeye balad. Kalabahktakiler, mrettebatm zda Yunan
olduunu syledi, jakat mrettebat sadecengilizlerden oluuyordu."98
zmir'deki tahribat eylemleri de aslnda gvenlik glerinin mdahalesi ile
nlenebilecekken, onlar burada da tepkisiz kalmlardr.99
"Evime gece l'de saldrmaya baladlar. O zaman zmir'de Gazikadnlar
Caddesinde oturuyorduk. Gece yarsndan sonra yamalamalar balad.
Camlara Trk bayran , Menderes ve Bayar'n fotoraflarn astm. Evdeki
tm eyalar kr p dktler. Kz kardeimi komuda sakladm. Saldrlar s-
rasnda polisi aradm ama bana valinin emri olduu ve silah kullanmayacak-
larn sylediler."100
Saldrganlara kar sert davranmamalar kendilerine emredilen polis me-
murlar, fuar alanndaki saldrlar esnasnda pasif bir tutum taknmlardr:
94 NARA 782.00/1-2155, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12. 195 5.
95 PRO PREM 11834/479, zmir Konsolosluu Raporu, 13.09.1955.
96 Makedona, 09.09 1955
97 PRO FO 371/117714, RG 1034/4123, zmir Konsolosluu Raporu, 08.09.1955
98 PRO FO 371/1 17714, RG 1034/4123, izmir Konsolosluu Raporu, 08.09.1955
99 NARA 782.00/10-455, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09.1955.
100 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, s. 358
27
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
36/219
6-7 EYLL OLAYLARI
"Olaylarn gittike daha fazla bydn fark ettim. Kordondan sesler
geliyordu, o tarafa doru yrdm. Orada grup grup adamlar vard ve limandaki
gemilere saldrmak istiyorlard. renebildiim kadar Basmahane'de de olaylar
kmt. O tarafa doru gittim. Orada kalabaln iinde vali de vard. Orada
beni tan yan birka polis memuruna rastladm, onlara burada neler olduunu
sordum. Bana, Yunan pavyonuna saldrldn , konsolosluun yakldn sy-
lediler. Neden mdahale etmediklerini sordum, nk etrafta dank birekilde
duruyorlard. Aldm cevap ise, yle bir emir almadklarna dair idi. Hatta po-
lislere, saldrganlara agresf davranmamalar emri verilmiti."10 1
tfaiye ise, yang
ndan ok daha nce fuar alan
na varm
t
r. 6 Eyll akam
n
nerken saatlerinde, itfaiyecilerzmir Fuar alanna gelmi ve fuar pavyonlarndan birinin
nnde beklemeye balamtr. Neden geldikleri sorulduunda, itfaiye erlerinden birisi
"Birazdan yangn kacak, biz de sndreceiz" eklinde yant vermitir.102
tfaiyecilerin Yunan pavyonunda ve konsoloslukta kan yangn sndrmek
konusundaki beceriksizlii, yangn karanlarn sndrme abalarna mdahale etmesi
ile de aklanabilir. Saldrganlar, su hortumlarn kesmi ya da itfaiye erlerinin srtlarna
karak, ilerini yapmalarna engel olmulardr.103
Toplam olarak zmir'de 14 ev, 6 iyeri, bir pansiyon, bir kilise, Yunan fuar
pavyonu, Yunan Konsolosluu binas ve ngiliz Kltr Enstits'n barndran bina
saldrya uramtr.104 7 kii ar, 50 k ise hafifekilde yaralanmtr.105
zmir'deki toplam hasar 475.500 TL tutarndadr. Yunan Konsolosluu bi-
nasndaki zarar 90.000 TL, Yunan pavyonundaki zarar ise 57.000 TL olarak bil-
dirilmitir. Kabul edilen zarar tutarlar. Yunan Konsolosluu iin 52.000 TL, Yunan
NATO subaylar iin 42.000 TL ve zmir'de yaayan dier Yunanistan vatandalar iin
235.500 TL'dr.106
101 Yassada, Yksek Adalet Divan Tutanaklar, 6/7 Eyll Hadiseleri, Tank Nevzat Akn, s. 363
102 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, cilt 8, '5. nikat, 16.12,1955.
103 Eski tfaiye Mdr Ahmet Yetiner ile mlakat, 28 03,1998, Arzu Kldere, "zmir'de 6-7 Eyll Olaylar", Toplumsal Tarih. 8
(19981, s. 34-41.
104 Son Saat, 08 03.1955, Hrriyet, 08.09,1955
105 Arzu Kldere, "zmir'de 6-7 Eyll Olaylar", Toplumsal Tarih, 8 (1998), s. 34-41.
106 Christidi, Ta Septembrlana, Konstantnoupoli ka Smyrni1955, s. 256.
28
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
37/219
YENDEN KURGULAMAK
Ankara'daki Saldrlar
Ankara'da arlkl olarak yalnzca renci protestolar gereklemi,, ancak
iddet olaylar meydana gelmemitir.107 Bunun en nemli nedenlerinden biri,
Ankara'daki gayrimslim nfus orannn ok dk olmasdr. Ayrca, Ankara Valisi
Kemal Aygn'n, Ankara genelindeki tm toplantlar yasaklayan acil tedbiri de etkili
olmutur.108 Aygn, 6 Eyll 1955 gn stanbul'da bulunmu ve ayaklanmalara tanklk
etmiti.
rencilerin ifadelerine gre, 6 Eyll gece yarsna doru, Trkiye Milli Talebe
Federasyonu (TMTF) yeleri stanbul'dan, Ankara'daki tm renci yurtlarn telefonla
arayarak ''Genliin Deklarasyonu"nu duyurmulard. Deklarasyonda stanbul'daki
ayaklanmalardan bahsediliyor ve Ulus'ta dzenlenecek bir protesto gsterisine katlma
ars yaplyordu.109 Bu deklarasyon zerine Siyasal Bilimler ve Hukuk Fakltesi
nnde toplanan renciler, askeri glerin de takviyesyle polis tarafndan gz
yaartc gazla datlm, renci yurtlar ise gzetim altna alnmt.110
Gstericilerden oluan dier gruplar Cebeci ve Ulus ile Yunan Bykeliliinin nnde
toplanmt."' Gstericilerin toplam saysna dair verilen rakamlar, 1.000 ile 4.000
arasnda deimektedir.112 Bu gruplar da polis tarafndan etkili bir biimde datlm,
479 k tutuklanmtr.113
Bursa ve Samsun'daki yetkililer, Rum yerleimleri ve evler iin gvenliktedbirleri almlardr. Bu kapsamda. Bursa'da 97 Rum, bir otele yerletirilmitir.114
Adana'da 6 Eyll 1955 akam, genlik rgtlerinin ve esnaf birliklerinin yaklak
3.000 yesi protesto iin toplanmtr. Toplant, polisin iddet kullanmasyla
datlmtr.115 Eskiehir'de genlerin katld kk apl bir gsteri, olaysz sona
ermitir.116
7 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20 09 1955.
8 Yassada, Yksek Adalet Divani Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, Tank Kemal Aygn, Ankara Valisi, s, 90.9 Ulus, 08 09.1955
10 Hrriyet, 08 09 1955
11 Cumhuriyet, 08.09.1955, Milliyet08 09 1955
12 Yeni Sabah, 08 09,1955,Akam, 08 09,1955
13 Vatan, 08 09.1955
14 Milliyet, 08.09,1955
15 Milliyet, 08.09 1955, Vatan. 08,09 1955, Yenistanbul08 09,1 955.
16 Milliyet, 08 09,1955
29
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
38/219
6-7 EYLL OLAYLAR!
Olaylarn Ardndan Hkmetin Aldlk nlemler
6 Eyll akam trenle Ankara'ya doru hareket etmek zere stanbul'dan ay-rlan cumhurbakan ve hkmet yelerinin birou, yolda ayaklanmalarn boyutu
konusunda bilgilendirilmilerdi. Derhal geriye dndler, "rfi idare" ilan ettiler ve
birlik komutanlarna, silah kullanarak sknet ve dzeni salamalarn emret-
tiler.117 1. Ordu Komutan Vedat Garan Paa, "ikinci bir Mustafa Mulal olmak is-
temedii iin" bu ate emrini reddetti.118 6 Eyll akamnn son saatlerinde devreye
sokulan birlikleriddet olaylarn kontrol altna alabildiler; ancak, huzursuzluklar
sonraki gn ve haftalarda, blgesel dzeyde yeniden alevlendi119 7 Eyll gn
leden sonra, Beyolu'ndak
Belediye Meclisi binas
n
n nnde toplanan vemilliyeti sloganlar atan bir grup, polis tarafndan datld.120 8 Eyll 1955 gecesi,
skenderun'daki bir Rum-Ortodoks kilisesine dinamitle saldrld. Patlama ne-
deniyle kilisenin yan duvarlar zarar grd. Failler yakalanamad.121 9 Eyll 1955
gn Alsancak'ta, tren garnn karsndaki Aya Vuklin kilisesi atee verildi; yangn
itfaiyenin zamannda mdahalesi ile sndrlebildi.122 10 Eyll 1955'te, Balkldaki
Rum hastanesini atee vermek isteyen kadn tutukland. Ayrca, polis ayn gn,
Emrgn'dak bir kahvede bir gayrimslimin fabrikasna saldrmak zere
hazrlklar yapan 70 kiilik bir grubu datt.123 25 Eyll 1955'te Kadky'de bulunan
bir kilise yaklmaya alld.124 Saldrlarn hemen akabinde, gayrimslimler ska
szl olarak da taciz edildiler.125 anakkale'deki antisemitist bildiriler, Istan-
1 17 AA PA 264 Trkiye 205-00/9242, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.118 Dnemin 3. Dou Anadolu Ordusu Komutan Albay Mustafa Mulal, Ankara'nn emriyle, 1945'te Ar blgesinde snr geen
33 pheliyi yargsz infaz ettirmitir. Demokrat Parti 1950'de iktidara gelince, sonradan kendisini bu olay iin sorumlu tutmu ve
Askeri Mahkemede yarglamtr: AA PA 264 Trkiye 205-0092.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955; 1960'da
Yassada'da yaplan durumalarda tank olarak dinlenen General Vedat Garan bu ifadeyi yalanlam ve cephane
bulundurulmas emrini vermekle birlikte, kullanlmas ynnde bir emir vermediini belirtmitir: Yassada, Yksek Adalet Divan
Tutanaklar, 6-7 Eyll Hadiseleri, s. 325
119 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.
120 Son Posta, 07.09.1955
121 skenderun, 10.09 1955; Vatan, 10.09.1955.122 Eski itfaiyeci Ali Ulvi Gltekin ile mlakat, 13.03.1998, Arzu Kldere: "zmir'de 6-7 Eyll Olaylar", Toplumsal Tarih, 8 (1998), s
34-41.
123 Hrriyet, 11.09.1955
124 PRO 371/117717, RG 1016/20, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 18.10.1955.
125 "Bireylere ve din adamlarna ynelik yeni tehditleryar. Bir adam, bir papaza' 'Sen hl burada msn? Bir dahaki sefere seni
ezeceiz' dedi." : PRO FO 371/117721, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.11.1955.
30
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
39/219
YENDEN KURGULAMAK
bul'daki Yahudilerin evlerine "gamal halarn izilmesi ve 1955 ylnn Kasm aynda
yeni antsemitist yaynlarn126 kmas, Hahamba Rafael aban'n stanbul valisini
resmi dzeyde protesto etmesine dahi neden oldu.127 Hkmetin ilan ettii rfi idare,
lkenin byk kentiyle -stanbul, zmir ve Ankara'yla- snrlyd. rfi idare
Kumandanlna artk yrtme gcn elinde bulunduran 3. Dou Anadolu Ordusu
Komutan General Nurettin Aknoz getirildi.128 Geceleri saat 24.00-05.00 aras
uygulanan "sokaa kma yasa", devriyelerin kontrolleri ve stanbul, Ankara,
zmir'de yaplan tutuklamalarla, her kentteki iddet olaylarna son verilebldi.
stanbul'da 5.104119 kii tutukland. Ankara'da tutuklananlar iin verilen rakamlar 300
ila 469;130zmir'dekiler iin verilen rakamlarsa 50 ila 170131 arasnda deimektedir.
ileri Bakan Namk Gedik, emniyetin baarszl nedeniyle istifa etti ve
yerine, geici olarak Savunma Bakan Ethem Menderes atand. Bakan Fuat Kprl,
vekleten Savunma Bakanl grevini stlendi.132 Ayn nedenlere dayanarak, Milli
Emniyet Hizmetleri efi (MAH Reisi), zmir valisi, zmir'de bulunan birliklerin
komutan, stanbul emniyet mdr ve general, iktidar tarafndan grevden alnd.
Milli Emniyet efliine Kemal Aygn atand.133 Bunlarn dnda, yerel dzeyde bir
dizi memurun, kan huzursuzluk ve bunlarla yeterince mcadele edilmemesinden
sorumlu olduklar gerekesiyle grev yerleri deitirildi.134 Anayasaya gre rfi idare
durumunun meclis tarafndan en ksa srede onaylanma zorunluluu bulunduundan,12 Eyll 1955 gn meclis toplantya arld. Toplantda nce iktidar ve muhalefet
szcleri, ayaklanmalarla ilgili grlerini bildirdi. Ba bakan Vekili Fuat Kprl,
hkmetin gsterilerin yaplacandan haberdar olduunu, ancak zamannn kesin
olarak bilinmediini aklad:
126 Burada zellikle sz konusu olan, antsemtist olarak tannan yazar Cevat Rfat Atilhan'n "Sionizm- Mslman Dnyasna Bir Tehdit"kitabdr. Bu
kitap, ayaklanmalarn ardndan stanbul'da cretsiz olarak datlmtr.
127 NARA 882 411/11-1 55, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 25.11.1955
128 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.129 AESF, Fahri ker Dosyas, 6 Eyll Hadiseleri Su Endeksi, s. 67
130 Akam, 08.09 1955, Vatan, 08.09.1955, Yeni istanbul, 08.09 1955
131 PRO CO 926 184/172, Istanbui Bakonsolosluu Raporu, 09.09.1955
132 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.09.1955.
133 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 14.09.1955.
134 AA PA 264 Trkiye 205-00/92.42, i,stanbul Bakonsolosluu Raporu, 20.09.1955.
31
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
40/219
6-7 EYLL OLAYLARI
"Arkadalar polis glerinin saldrlardan daha nceden haberleri olmadndan
bahsetti. Ben sadece u kadarn syleyebilirim: Hkmet nceden bilgilendiril-
miti. Buna gre tedbirler de alnmt. Fakat, olaylarn hangi gn ve saatte ka-
ca bilinmiyordu. Tm abalara ramen, baskn gibi gelien olaylar engellene-
medi. Hatrlarsanz, tarihte buna benzer ok olay olmutur. En yakn rnek Pe-
arl Harbour Amerikan Silahl Kuvvetlerine yaplan baskndr."135
Fuat Kprl, aklamalarnn geri kalan ksmnda, saldrlarn hazrlanma-
s ve uygulanmasndan komnistleri sorumlu tutuyordu:
"izninizle imdi saldrlarn kendisi hakknda konuacam. Kbrs meselesi nede-
niyle tahrik edilmi olan genler ve vatanseverler, olaylarn kndan sorumlu-
dur. zellikle genlik, ok hrn tepki vermitir. Dier taraftan basn provoke et-
mitir. Selanik'te patlayan bombann da haberi gelince, nihayet bir frsat do-
mutur. Komnistler hareketin arasna karp genlerin vatansever gsterisini
kullanarak, ykp yamalamlar dr. nk komnistler, ayaklanmalar nceden
planlam veimdi de komutay ellerine almlardr. Bu olaylar aylar ncesinden
planlanm olmasayd, bylesi bir saldr mmkn olmazd. [...] Saldrlarnekli
ve hedefleri doru incelenirse, burada sz konusu olann yalnzca komnist bir
komplo olduu grlecektir."136
Babakan Adnan Menderes, btn Trk halknn, komnist kkrtclarn
ii olarak grlmesi gereken olaylar nedeniyle akn olduunu aklad. Hk-
met, ayaklanmalarn iyzn ortaya karmak iin hereyi yapacakt. Olaylarn
kayna, Kbrs sorununun gerek Yunanistan'da gerekse Trkiye'de yol at ar
kkrtlm vatanseverlikte aranmalyd. Kbrsl Trklere kar bir kymn
gerekletirileceine dair dedikodular ortamn gerilmesine katkda bulunmu,
neticede "caniyane" unsurlarn etkisiyle gerek bir psikoza dnm ve buna
bal olarak zellikle genler arasnda duygu patlamalarna yol amt. 6 Ey-ll'deki gerek huzursuzluklar, aslen bir renci grubunun eylemiyle
135 TBMM ZC, Devre 10, itima 1, Cilt 7, 8. nikat, 12,09.1955.
136 TBMM ZC, Devre 10, itima 1, Cilt 7, 8.nikat, 12.09.1955.
32
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
41/219
YENDEN KURGULAMAK
balam, bu gruba ksa srede dierleri de katlmt. Bu ateli vatanseverliin
patlak vermesi, sorumlu emniyet mdrlerin neredeyse felce uratarak, ateli si-
lah kullanma emri vermek konusunda kararsz kalmalarna sebep olmutu. kti-
dar da, gsterilerin dzenleneceinden haberdar olmakla beraber, bu denli geni
apl psikozlara dneceklerini kestirememiti. ktidar, aclar sarmay ve
zararlar tazmin etmeyi olduu kadar, bylesi olaylarn tekrarn nlemeyi de
kendine vazife edinmiti. Balatlan adl inceleme olaylarn gerek niteliini or-
taya koyacak ve tm dnyaya olanlarn Trklerin ii olmadn gsterecekti...
Meclis Genel Kurulu toplantsnda tm konumaclar, olaylar, Trkiye'nin bir
hukuk devleti olarak itibarn zedeleyecek ulusal bir facia olarak deerlendir-
diler.137 Bir konumacnn, suu Rumlara atmay denemesi Meclis Kurulu'nu
hiddetlendirirken, kurulun bu tutumu, olaylarda ailesi madur olmu bir Rum
milletvekiline duyduklar yaknl sergiliyordu. Muhalefet partisi CHP'nin lideri
smet nn, daha nce de pek ok basn aklamasnda, olaylar nedeniyle
duyduu znty beyan etmi ve hkmetin ald nlemleri desteklemiti:
"Demokrat Parti grubunun, olaylar ciddi ekilde tarttn tespit ettik. Hk-
metin anavatann byk bir tehlikede olduunu idraki, partiler aras rekabete
stn gelmitir."138
nn, Meclis Genel Kurulu'nda yapt konumasn, devlet erkinin iflas-
na iaret etmek ve acil bir aklama talep etmekle snrl tuttu. Genel Kurul ise
byk bir ounlukla, muhalefetin rfi idareyi iki ayla snrlandrma ya da An-
kara'y bunun dnda tutma talebini reddetti.l 39
137 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8 nikat, 12.09,1955
138 Ulus, 19,09 1955,
139 TBMM ZC, Devre 10, tima 1, Cilt 7, 8 nikat, 12.09,1955
33
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
42/219
6-7 EYLL OLAYLARI
Hasar
Maddi Hasar
Hangi kaynan esas alndna bal olarak, ayaklanmalar srasnda
meydana gelen zararla ilgili farkl rakamlara ulalmaktadr. Resmi bir Trk
kaynana gre 4.214 ev, 1.004 iyeri, 73 kilise, 1 sinagog, 2 manastr, 26 okul
ile aralarnda fabrika, otel, bar vb. yerlerin bulunduu 5.317 tesis saldrya
uramtr.140
Nfusun yzde 15'inden fazlasn Rumlarn oluturduu Beyolu'nda,
2.293 obje ile en yksek ykm oranna ulalmtr. Geleneksel olarak gayrims-
limlerin iyerlerinin ve atlyelerinin bulunduu Eminn ise, tahrip edilen1.134 obje ile ikinci srada yer almtr. Fatih'te 652, ili'de 525, Beikta'ta
273, Saryer'de 227, Kadky'de 222, Adalar'da 152, skdar'da 123, Bakr-
ky'de 71, Beykoz'da 9 ve Eyp'te 1 obje tahrip edilmitir.141
Bir Yunan kayna, tahrip edilen nesnelerin saysn doruluyor. nemsiz
saylabilecek bir sapma, sadece tahrip edilen iyerlerinin saysnda ortaya k-
yor; burada say 4.228 olarak veriliyor.142 Alman Dileri Bakanl Arivi'ndeki
belgeler ise sadece tahrip edilen iyerleri ile ilgili bilgi veriyor. Buna gre, stan-
bul'daki 36.000 iyerinden 3.900' yklm ya da yamalanmtr. Bunlarn din-
sel ya da etnik gruplara gre bir snflandrmas yapldnda, ortaya yle bir
tablo kmaktadr:
TABLO 1: TAHRP EDLEN YERLERNN NFUS GRUPLARINA GRE DAILIMI143
iyerleri
Rumlar 2.200
Ermeniler 900
Museviler 400
Mslmanlar 400
140 AESF, Fahri ker Dosyas, 6 Eyll Hadiseleri Hasar Endeksi, bkz. Ekler.
141 AESF, ker Dosyas: 6 Eyll Hadiseleri Hasar Endeksi, bkz. Ekler.
142 Christidi, Ta Septembriana, Konstantinoupoli ka Srnyrni1955, s. 260.
143 AA PA 270 Trkiye 21 1-00/9242, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 06.10.1955
34
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
43/219
YENDEN KURGULAMAK
Amerikan Dileri arivlerinde, tahrip edilen yerler kendi ilerinde ayrlm
ve farkl etnik gruplara gre snflandrlmtr:
TABLO 2: TAHRP EDLEN YERLER VE EVLERN NFUS GRUPLARINA GRE DAILIMI144
iyerleri yerleri Evler Evler(%) (Say) (%) (Say)
Rumlar 59 2.500 80 670
Ermeniler 17 1.000 9 150
Museviler 12 500 3 25
Mslmanlar 10 400 5 40
Bu kaynaa gre, sald
r
ya urayan iyerlerinin yzde 59'u, evlerin ise yz-de 80'i Rumlara aittir. Saldrya urayan iyeri says 2.500'e, ev says ise 670'e
tekabl etmektedir.
Ermenilere ait evlerin says 150, iyerlerinin says ise 1.000 olarak belirtil-
mitir. Yzde olarak ifade edildiinde, saldrya urayan tm iyerlerinin yzde
17'sinin ve tm evlerin yzde 9'unun sahiplerinin Ermeni olduu ortaya k-
maktadr. Ayrca toplam 33 Ermeni kilisesinden 3' ve toplam 22 Ermeni oku-
lundan 4' saldrya maruz kalmtr.
Bu kaynaa gre, tahrip edilen iyerlerinin yzde 12'si ve evlerin yzde 3' Ya-
hudilere aittir. Rakamlarla ifade edilecek olursa, bu yzdeler 500 iyeri ve 25 eve te-
kabl etmektedir. Zarara uratlan iyerlerinin yzde 75'i Pera'da, yzde 25'i ise Ta-
rihi Yarmada'dadr. stanbul'da 38 sinagog ve 8 Musevi okuluna saldrlmamtr.
Amerikan verilerine gre, zarara urayan iyerlerinin arasnda Trklere ait
olanlarn oran yzde 10, Trklere ait evlerin oran ise yzde 5'tir. Bu oranlarn
saysal karl, iyerleri iin 400, evler iinse 40'tr.
stanbul Ba piskoposluk Arivinde kaytl olan 95 Rum-Ortodoks kilisesi-
nin, yine bu kaynaa gre 61'i ya ksmen ya da tamamen tahrip edilmi,
bunlarn 8'i bir kundaklamaya maruz kalmtr145 Bir Rum-Katolk kilisesi ve baka kilise daha ar zarara uratlmtr.
144 NARA 782.0O/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01.12 1955
145 Zarar verilen kiliselerin listesi iin bkz. Ekler.
35
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
44/219
6-7 EYLL OLAYLARI
Ayrca St. Sinai Manastr'na bal olan ve Bizans dneminden kalma pek ok
kutsal eseri barndran manastr da tahrip edilmi ve yamalanmtr.146 Verilere
gre, Rum cemaatine ait 48 okuldan 36's tamamen ya da ksmen zarara uratlmtr.
Ar zarar grenler arasnda Zapyon Kz Okulu, Heybeliada'da-ki Megali Okulu ve
Hasky, Edirnekap, Bakrky, Galata, Taksim ve Arnavut-ky'deki liseler
bulunmaktadr.147
stanbul'da Rumca yaymlananApoycumatini (10.000 bask), Tachydromos (5000
bask), Embros (7.000 bask) gazeteleri ve haftalkChronos (5.000 bask) gazetesinin
yaynevleri de saldrlarn hedefi olmutur.148 Sz konusu gazetelerin ilk ikisinin
redaksiyon brolar talan edilmi ve matbaalar tahrip edilmitir. Embros ve Chronos
gazetelerinin ise kendilerine ait matbaalar bulunmad iin sadece brolar
yamalanmtr.149 Apoycumatini gazetesi, ald ar hasar nedeniyle ancak
saldrlardan k hafta sonra yemden yaymlanabilmitir. Sadece bu gazetenin kaybnn
yaklak yarm milyon TL'y bulduu tahmin edilmitir.150
Ayaklanmalarda gayrimslim aznlklar dnda, yabanc uyruklu kiiler de zarar
grmtr.151 sve Bykelilii binas yamalanm, Franszlara, talyanlara,
Avusturyallara ve Almanlara ait baz iyerleri de tahrip edilmitir.152 Alman
Bakonsolosluu'nun verilerine gre, bildirilen hasarn yeknu yaklak 150 milyon
TL'yi bulmaktadr -bu rakam, o dnemin 54 milyon Amerikan Dolarna edeerdir-.Bunun 28 milyon TL'lik ksm Yunan vatandalarnn, 68 milyon TL'lik ksm Trk
vatanda olan Rumlarn, 35 milyon TL'lik ksm kiliselerin, 18 milyon TL'lik ksm ise
yabanclarn ve dier aznlklarn (Ermeniler, Yahudiler) hasarlardr.153 ngilizler (48
gerek ve tzel kii), stanbul'daki bykelilie
146 Sz konusu manastrlar, Heybeliada'daki Ayios Yeonyos Manastr, Fener'deki Ayos Yeonyos Manastr ve
Yeniky'deki Ayios Yeonyios Manastrndr
147 Zarar verilen okullar
n listesi iin bkz. Ekler.148 PRO PREM 11834/479, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 2 2,09 ,195 5; AA PA 270 Trkiye 211-00/92,42, stanbul
Bakonsolosluu Raporu, 20,09.1955,Akam, 07,09,1955.
149 Stephanou Papadopoulou, Anamniseis Apo Tin Poli [stanbul'dan Hatralar], Atna, 1978, s, 210 212.
150 NARA 782,00/9-1255, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 01,1 2,195 5.
151 PRO FO 371/1 17710, RG 10344/20, istanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09 1955,
152 CADN B Sen C 26, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 10.09 1955; PRO PREM 11834/447, stanbul Bakonsolosluu Raporu,22 09.1955
153 AA PA 9 Trkiye 205-00/92.42, stanbul Bakonsolosluu Raporu, 11,01,1956.
36
8/3/2019 6 - 7 Eyll Olaylar - Dilek Gven
45/219
YENDEN KURGULAMAK
toplam 2 milyon 154 hasar bildiriminde bulunmulardr. ngiliz Konsolosluu
binas da olaylar srasnda hafif hasar grmtr. Kundaklar, Rumelihisarnda
yaayan bir ngiliz ailenin evini atee vermi, bir ingiliz kadm bakla ya-
ralamlardr. Bir dierngiliz erkek, yamaclar tarafndan evinde tehdit edilmi-
tir. ngiliz vatandalarnn mezarlar tahrip edilmi, tabutlar alm ve iskeletler et-
rafa salmtr.113 Fransz vatandalarnn hasar bildirimi 4,6 milyon TL, Alman va-
tandalarnmki 632.319 TL, italyan vatandalarnn bildirdii hasar ise 3,3 milyon
TL'ye ulamtr.156 Saldrlarn sonucunda oluan ve byk bir ksm bildirilmeyen
gerek hasarn, yaklak 1 milyar TL tutarnda olduu tahmin edilmektedir.157
Hrszlk
Olaylarn ilk evresinde dikkat ekici biimde az sayda hrszlk vakasnn
grlmesi, muhtemelen, isyanclarn elebalarnn bu ynde talimat almalaryla
ilgilidir:158
"Gruplarn liderleri hrszla izin vermiyordu. Hatta hrszlk yapmak isteyen
baz kiiler dvlyordu. Ancak, pek ok kii kargaadan istifade ediyordu. Da-
ha sonralar liderler de duruma kar koyamyor, hatta kendileri de alyordu.
1960 Mays'ndaki askeri darbe esnasnda, askerdeydim. Sulukule'de bir adr
kurmamz gerekiyordu. O zamanlar orada daha elektrik yoktu. Ama bu blge-deki evler buzdolaplar, amar makinalar, radyolar ve dier elektrikli aletler-
le doluydu. Bunlar 6-7 Eyll 1955'in ganimetleriydi."159
Saldrlar srasnda nemli kavaklara dikilen nbetiler, yayalarn zerleri-
ni arayarak beraberlerinde alnt mal tayp tamadklarn kontrol ediyorlar-
d. rnein, o esnada Beyolundaki bir iyerinde alan slam B., Tnel'de
renciler tarafndan durdurulmu ve hrszlk yapp yapmadnn belirlenmesi
154 AA PA 9 Trkiye ,205-00/92.42, Ankara Bykelilii Raporu, 26.03.1956
155 PRO FO 3