This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
1 Geografia-aurkikuntzak1.1 Aro Modernoaren hasiera
Kontuan hartuta Europan !". mendearen erdialdetik aurrera gertatu ziren eraldaketak, historiagileek historiako beste etapa bat bereizten dute: Aro Modernoa. Turkiarrek Konstantinopla konkistatu zuten urtea (1453) edo Kolonek Amerika aurkitu zuen urtea (1492) hartzen dira abiapuntutzat.Aro Modernoaren hasierari –hau da, !". mendeko azken urteei eta !"#. mendeari– aurkikuntzen aro esaten zaio.
1.2 Aurkikuntzen zergatiak Europarrek hainbat arrazoiren bidez aurkitu zituzten mundu berriak:
Ekonomikoak. Bide berriak aurkitu behar zituzten Sudango urre-raino zuzenean heltzeko, eta Indiako eta Txinako espeziak itsasoz ekartzeko.Zientzia eta geogra! arekin lotutakoak. Lurra biribila zelako teorien aldeko liburuak hedatu ziren; beraz, gauza erraza zela iruditu zitzaien mendebaldetik Indiara heltzea.Teknikoak. Itsasoko nabigazioa hobetu egin zen, iparrorratza eta astrolabioa zabaldu zirenetik, eta, kartogra$ aren aurrerapenari esker, portulanoak eta mapamundi berriak erabiltzen zituztenez gero. Gai-nera, Atlantikoko haizea aprobetxatzeko eta olatu handiei aurre egi-teko moduko karabelak eraiki zituzten.
1.3 Lurrak esploratzeko eta aurkitzeko bidaiak Portugesen esploratzeko bidaiak. Afrikako kostan zeharko hainbat esplorazio-bidaia egin ondoren, Bartolome Dias nabigatzaileak Espe-rantza Onaren lurmuturra gainditu zuen (1487), eta Vasco da Gama, aldiz, Indiara iritsi zen.Amerika aurkitzea Kristobal Koloni zor zaio. Itsasgizon horri Indiara mendebaldeko bidetik joatea bururatu zitzaion. Kolonen bidaia Huel-vako Palos hiriko portuan hasi zen; Kanarietan egin zuen eskala, eta, 1492ko urriaren 12an, San Salvador uhartera iritsi zen. 1506an hil zen, Indiara heldu zelako ustean. Horregatik, lurralde berri horiei Indiak esaten zieten, eta bertako biztanleak, ondorioz, indiarrak ziren. Italiako Ameriko Vespuzio nabigatzaileak hauteman zuen Amerika beste konti-nente bat zela, eta itsasgizon horrengandik datorkio izena kontinenteari.
Geografia-aurkikuntza handiak nabigatzeko tresnak orokortzeari esker egin ziren; horien artean, nabigatzaileek izarren bidez orientatzeko eta kosta begien bistan izan gabe gidatzeko erabili zuten astrolabioa dago.
1 Zein mendetan hasi zen Aro Modernoa? Zein dira Aro Modernoaren hasiera seinalatzen duten bi gertaerak?
………………………………………………………………
………………………………………………………………
! Informazioak lotzea
2 Lotu esaldiak eta hitzak geografia-aurkikuntzen zer-gati batekin: a) iparrorratza eta astrolabioa; b) Lurra biribila dela azaltzen zuten liburuak; c) bide berrien bila jotzea; d) karabela; e) mendebalderantz nabi-gatzea; f) kartografiaren aurrerapena.
3 Zergatik igaro dira historiara Kristobal Kolon, Barto-lomeu Dias eta Vasco da Gama?
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
! Testuak sortzea
4 Deskribatu nolakoak ziren karabelak.
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
Aurrera egiteko lanak ! Informazioa espazioan lekutzea
5 Erreparatu mapari, eta eman espainolen eta por-tugesen lurraldeak zeuden Amerikako herrial-deak.
………………………………………………………………
………………………………………………………………
………………………………………………………………
6 Erreparatu aurreko mapari eta horren legendari, eta aipatu Kristobal Kolonek Mundu Berrirako lehe-nengo bidaian zeharkatu zituen lekuak.
………………………………………………………………
………………………………………………………………
! Informazioa antolatzea
7 Egizu aurkikuntzen zergatien giltza-eskema.
Ekonomikoak Zientifikoak eta geografikoak Teknikoak
Palos
Kanariak
B R A S I L
FILIPINAK
T X I N A
INDIA
EKIALDEKOINDIA
ESPEZIENUHARTEAK
MENDEBALDEKOINDIAK
A S I AE U R O P A
A F R I C A
I PA RA M E R I K A
HEGOAMERIKA
A S I AE U R O P A
A F R I K A
I PA RA M E R I K A
HEGOAMERIKA
O Z E A N O
BA R E A
OZEANO
BAREA
OZEANO
ATLANTIKOA
INDIAKOOZEANOA
Esperantza Onarenlurmuturra
Magallaesitsasartea
Panamako istmoa
Esperantza Onaren
Kolonen lehenengo bidaia (1492)Vasco da Gamaren bidaia (1497-1498)Alcaçobasko banalerroa (1479)Tordesillasko banalerroa (1494)
2 Estatu modernoa2.1 Monarkia autoritarioak eta horien tresnak Aro Modernoan zehar, Europako monarkia feudalak monarkia autorita-rio bihurtu ziren. Erregeak sendotu egin zuen lurralde osoan zuen agintea. Estatua antolatzeko modu berri horri estatu moderno esaten zaio.Europan, monarkia autoritarioa sendotu egin zen Frantzian, Ingalate-rran eta Iberiar penintsulako erresumetan.Erregeek hainbat tresna erabili zituzten, beren aginpidea sendotzeko: batu egin zituzten beren estatuetako lurraldeak; menderatu egin zituz-ten aginte guztiak (goi-noblezia, udalerriak, Gorteak); hobetu egin zituzten administrazioa eta justizia; gortea hiri batean ! nkatu, funtzio-nario profesionalak sortu, zergak ! nkatu, eta, azkenik, tropa feudalen ordez, armada iraunkorra eratu zuten; diplomazia iraunkorra ere sortu zuten.
2.2 Estatu handiak Mendebaldeko Europan, Frantzia eta Ingalaterra izan ziren aldi har-tako potentzia handiak.Iberiar penintsulan, Fernando Aragoikoak eta Elisabet Gaztelakoak sortu zuten estatu modernoa; bi koroak batu ondoren, bildu egin zituz-ten Iberiar penintsulako lurraldeak (Portugal izan ezik), eta zabaldu egin zituzten beren jabetzak Afrikan, Amerikan eta Mediterraneoan.Europako ekialdean, otomandarrek, Bizantzioko Inperioa deuseztatu zuten, eta Moskuko printzea zen Ivan III.a Handiak ere inperio handia osatzeko oinarriak ezarri zituen, tsar titulua hartu ondoren.
Hans Holbein Gaztearen Enbaxadoreak margolana (1533). Errege autoritarioek enbaxadoreak izan zituzten beste herrialde batzuetan, beren interesen alde egiteko.
Zerga-biltzaileak. Zerga arruntak sortu zituztenez, erregeek diru-sarrera finkoak izan zituzten.
Europa XV. mendearen amaieran.
Orden
a Te
uton
ikoa Pskov
KazangoKhanerria
Khanerri Handia
Krimeako Khanerria(Otomandar I.ko basailuak)
Riazan
Brandenburgo
Suitza
Nafarroa
S. Joanenordena
Veneziarrenjabariak
Genovatarrenjabariak
Savoia
GenovakoErrep.
VeneziakoErrep.Milan
FlorentziakoErrep.
Napoli
Zipre
ElizEstatuak
Valakia(OtomandarI.ko basailuak)
Moldavia(OtomandarI.ko basailuak)
Bohemia
ESPAINIA
POR
TUG
AL
FRANTZIA
MOSKUKOPRINTZERRIA
POLONIA
HUNGARIA
IRLANDA
GALES
ESKOZIA
DANIMARKA
KALMARKO BATASUNA
S U E D I A
LAPONIA
NORVEGIA
INGALATERRA
O T O M A N D A R
M U S U L M A N E N M U N D U A
MUSULMANENMUNDUA
I N P E R I O A
GERMANIAKOERROMATAR
INPERIOSANTUA
ESPAINIA
POR
TUG
AL
FRANTZIA
MOSKUKOPRINTZERRIA
POLONIA
HUNGARIA
IRLANDA
GALES
ESKOZIA
DANIMARKA
KALMARKO BATASUNA
S U E D I A
LAPONIA
NORVEGIA
INGALATERRA
O T O M A N D A R
M U S U L M A N E N M U N D U A
MUSULMANENMUNDUA
I N P E R I O A
GERMANIAKOERROMATAR
INPERIOSANTUA
L I T U A N I AL I T U A N I A
Sizilia
Sardinia
Balearrak
Madeira
Azoreak
Kanariak
Korsika
Kreta
M e d i t e r r a n e o i t s a s o a
OZEANO
ATLANTIKOA
Itsaso Bel tza
Iparitsasoa Itsaso
Baltikoa
Alemaniako Inperioaren mugaHabsburgotarren jabariakKalmarko batasunaPoloniarren eta lituaniarrenarteko batasuna
Inperio alemanaren mugakErreforma katolikoarenhedatze-guneakErreforma protestantearenhedatze-guneak
Europa Erreformaren ostean 0 200 400 600 km
3 Erlijio-aldaketak: Erreforma eta Kontrarreforma !"#. mendean, apurtu egin zen Mendebaldeko Europako erlijio-batasuna, protestanteen erreforma agertzean. Beste arrazoi batzuen artean, Aita Santuak eta kleroak ospea galtzeagatik eta Elizaren gehiegikeriengatik sortu zen.
3.1 Luterotar erreforma Alemanian hasi zen erlijioaren erreforma, Martin Luther agustindar mon-jearen bidez. Horrek, 1517an, ez zuen onartu Leon X.ak Vatikanoko lanak ordaintzeko ateratako induljentziak saltzea (agiri horien bidez, bekatuen den-borazko zigorra barkatzen zen), eta 95 tesi argitaratu zituen horien kontra.Aita Santuak gaitzetsi eta eskomikatu egin zuen Luther; hori, une horre-tatik aurrera, bere doktrina $ nkatzen hasi zen, fedearengatiko justi$ ka-zioan (salbatzeko, nahikoa da fedea izatea) eta Bibliaren interpretazio askean oinarrituta. Lutheren doktrina laster zabaldu zen Alemaniako estatu batzuetan eta Europako iparraldean.
3.2 Kalbinen erreforma eta erreforma anglikanoa Doktrina kalbinista Joan Kalbinek predikatu zuen 1636tik aurrera Gene-van (Suitza). Predestinazioan sinestean oinarritzen da; doktrina horren arabera, pertsonak Jainkoaren borondatearen arabera salbatuko dira, beren ekintzak gorabehera. Kalbinen doktrinak arrakasta izan zuen Herbeheree-tako, Suitzako, Eskoziako eta Frantziako burgesiaren barruan, batez ere.Doktrina anglikanoa Ingalaterran sortu zen; Henrike VIII.ak ukatu egin zuen Aita Santuari obeditzea eta Ingalaterrako Elizaren buru alda-rrikatu zuen bere burua.
17 Definitu honako kontzeptu hauek: induljentzia eta predestinazio.
…………………………………………………………
…………………………………………………………
…………………………………………………………
! Errealitate historikoa ulertzea
18 Idatzi zergatik sortu zen Erreforma protestantea:
…………………………………………………………
19 Non hasi zen erlijio-erreforma? Nork hasi zuen?
…………………………………………………………
20 Zein tresna erabili zituen Eliza Katolikoak Kontra-rreforman?
…………………………………………………………
…………………………………………………………
! Testuak sortzea
21 Irakurri Lutheren 95 tesietako bat, eta saiatu azal-tzen: «21. Ondorioz, erratu egiten dira, Aita San-tuaren induljentziengatik gizonak barkatuta eta zigor guztietatik aske geratzen direla predikatzen dutenak».
…………………………………………………………
…………………………………………………………
Aurrera egiteko lanak ! Informazioa lotzea
22 Adierazi egia (E) ala gezurra (G) dioten honako esaldi hauek:
a) Lutherek uko egin zien induljentziei, eta Aita Santuak eskumikatu egin zuen.
b) Induljentziak bekatuen ondoriozko denborazko zigorra barkatzeko agiriak dira.
c) Kalbinismoa Ingalaterran sortu zen, eta uko egiten dio Aita Santuari obeditzea.
d) Henrike VIII.ak Ingalaterrako elizaren buru aldarrikatu zuen bere burua.
e) Kalbinismoa predestinazioan oinarritzen da.
23 Lotu sineste bakoitza esaldi batekin.
1. Katolizismoa A. Aita Santuari ez obeditzea
2. Luteranismoa B. Trentoko Kontzilioa
3. Kalbinismoa C. Predestinazioa
4. Anglikanismoa D. Fedearengatik justifikatzea
! Informazioa antolatzea
24 Testuaren eta maparen laguntzaz, osatu sinesmen protestanteei buruzko honako laburpen-lauki hau.
3.3 Erreforma katolikoa edo KontrarreformaErreforma protestanteari aurre egiteko, Eliza Katolikoak bere errefor-mari ekin zion; Kontrarreforma esaten zaio horri. Honako tresna hauek erabili zituen horretarako:
Trentoko Kontzilioak (1545-1563) doktrina katolikoa zehaztu eta dotrina-liburuen bidez zabaldu zuen; apaizak hezteko apaiztegiak sortu eta gotzainek bakoitzaren elizbarrutian bizi beharra ! nkatu zuen.Jesusen Lagundia, San Ignazio Loiolakoak 1540ean sortu zuen. Lagun-diko kideek, Aita Santuari obeditzeko botoa eginez gain, heziketa sen-doa zuten teologian, eta predikazioan eta hezkuntzan jarduten zuten.
Sinestea Sortzailea Zein herrialdetan zehar hedatu zen
Ihes-puntuaIkuslea4 Errenazimentua. Italia eta Flandesko primitiboak Errenazimentua humanisten ideiak artearen eremuan erabili zituen arte-estiloa da. Italian sortu zen !". mendean (Quattrocento), eta Europa osoan zehar zabaldu zen !"#. mendean (Cinquecento).
4.1 Estilo berriaren ezaugarriak Errenazimentuko artistek antzinako greziarren eta erromatarren lanak eta gaiak hartu zituzten eredu, eta errealitatea zehatz adierazten ahalegindu ziren, perspektiba lineala erabiliz.
Artea antropozentrismora bihurtu zuten. Horrela, eraikinak giza eskalan egin zituzten, eta gizakia izan zen eskulturen eta margolanen protagonista.Artisten gizarte-egoerak hobera jo zuen. Onenek mezenasen laguntza izan zuten; erregeak, aita santuak, nobleak eta burgesak izaten ziren mezenasak.
4.2 Errenazimentua Italian !". mendean –Quattrocenton–, Florentzia izan zen estilo berriaren sorterria. Florentziako katedraleko kupularen eta Pitti jauregiaren egi-lea zen Filippo Bruneleschi eta Leon B. Alberti izan ziren hiri horretako arkitekto nagusiak. !"#. mendean –Cinquecenton–, Italiako arkitekturaren erdigunea Erromara aldatu zen; han, aita santuek eraikin ugari bultzatu zituzten. Done Petri Vatikanokoa izan zen basilikarik nabarmenena; Bramantek diseinatu eta Michelangelo Buonarrotik jarraitu zuen; Done Petri basi-likako kupula ere egin zuen azken horrek. Eskulturaren arloan, Michelangelok lan bikainak egin zituen marmolean (David, Moises...). Mende horretan, osperik handieneko margolariek ere egin zuten lan. Leonardo da Vinciren ekarririk handiena sfumato deritzon teknika izan zen. Azken afaria eta Gioconda lanetan, esaterako, erabili zuen teknika hori. Michelangeloren lan nagusia Vatikanoko Kapera Sixtinoko freskoak dira. Rafaelen lan nagusiak, aldiz, Atenasko Eskola eta Ama Bir-jina eta Haurra erakusten dituzten margolanak.
4.3 Flandesko pintura Herbehereetan, pintura izan zen aldi hartako arte-adierazpen nagusia. Flandesko eskola –Flandesko primitiboak izena ematen zaio– !". mendean loratu zen, eta ezaugarri bereziak izan zituen. Olio-teknika sartzea izan zen nagusia; koloreak linazi-oliotan nahastean oinarritu zen teknika hori. Van Eyck anaiak izan ziren eskola horren sortzaileak, Bildots Mistikoa poliptiko deritzonaren bidez. Horietako batek, Jan Van Eyck izenekoak, erretratu bikainak ere egin zituen; Arnol! ni senar-emazteak, esaterako. Ospe han-diko margolariak izan ziren honako hauek ere: Roger Van der Weydenek, esaterako, sentimenduak adierazi zituen Eraispena izeneko lanean; Jero-nimo Boschek Atseginen baratzea izeneko lanean bere aldiko gizartea kri-tikatu zuen irudi eta izaki fantastikoen bidez.