13.Arkeoloji Arastirma Sonuclari Toplantisi 1. cilt

T. C. KLTR BAKANLlGIANITLAR VE MZELER GENEL MnRLG No: 1809Xiii. SONULARITOPLANTISIi.29 MAYIS- 21995ANKARAKLTR BAKANLlGI / 1809 ve Mzeler Genel Sempozyum Serisi: 46HAZIRLAYANLAREROGLUNurhanLGENHandan ERENFahriye BAYRAMNuray TARLANNurin A./{arndi ERGURER MORKAYAISBN: 975-17-1619-5975-17-1628-4 (Cilt)ISSN: 1017-7663Not: Bildiriler, T.C.KLTR BAKANLlGI KTPHANE ANKARA - 1996iiNDEKiLERSayfaD.H.FRENCH1994 Dneminde Roma ve 1Marijana RICLEpigraphical Survey in Alexandreia Troas 7Eugenia Equini SCHNEIDERClassical Sites in Anatolia: 1994ArchaeologicalSurvey in Cappadocia 15Gabriele MIETKESurvey Der Rmisch-Frhbyzantinischen Siedlung BeiAkren in Kilikien 1994 35Mustafa H.SAYARTrakya'da Epigrafi ve 1994 49Mustafa H.SAYARKilikya'da Epigrafi ve 1994 55Frank RUMSCHEIDMilas 77Franoise SUMMERS, Geoffrey SUMMERSKerkenes 1994 99Ender Harpasa'da123Turan EFE1994 Ktahya, Bilecik ve illerinde Yzey 131Hasan BAHAR evresi Hykleri 1994 153Havva YILMAZ, Nevzat EviKTlos 185A.Tuba KSESivas 1994 Yzey 205Thomas CORSTENHistorisch-Epigraphische Forschungen in Laodikeia 1994 229Wolfgang BLMELEpigraphische Forschungen im Westen 1994 235FrankKOLBKyaneai ve evresi Yzey 1994 245Roberto BIXIO, Vittorio New Tipologies of Undergrounds! TheRedoubts And The HydricInstallations 271Elizabeth CARTERThe Archaeological Survey Project:A Preliminary Report On The1994 Season 289M.Sacit PEKAK / Trilye Bizans Dnemi Kiliseleri 307Yasemin Er SCARBOROUGH1994 Isaura Yzey 339Nergis GNSENiN1994 Marmara 357K.GkhanTRE,Ilgaz KORKMAZ, Erkut ARCAKAntakya evlik - Suriye Yzey 3751994 ROMAYOLLARI, VE YAZITLARID.H.FRENCH*1994dnemi 18 Ekim'de Tokat'ta 9desona erdi.Temsilcisi BayanNurselHemona hemTokat,Amasya, Samsun, Yozgat, Antalya, Efes, veBergama Mzesi m-drlerine ve tr borluyum. BayCengizItenSelukevresindegnbizimleydi. Busre iinde ok oldu. Burada aynca Zile Kay- BayMehmetbizi szetmektenmut-luluk TOKATILIProf. Dr. Mehmet zsait'ingrp kyne gidildi, 2) ekildi.Zile'de iki Bunlardanbiriyeni Onun ektik. (Zile 4)zerindeikiBiri PontosValisiAurelius Priscianus'la(i. S.296) Diocletianus veonun teki Constantinus ileLicinius'undur317).AMASYAILIEzinepazar vadisinde zerine Ezi-* David H. FRENCH, 55 High Road Waterford HERTSSG 142 PR ENGLAND.1nepazar Roma yolu bulmak umuduyla yzey ya- Bu vadideki her kyegidildi.Sonugibieskiyol izineAncak, okzarar yeni Mamat1ar'da bulundu. Diocletianus ileor- Buiki Augustus(imparator) ile iki biimde ya- Birka tane de mezar bulundu. Biri (Tatar'da) Hellenistik, tekiRoma Dnemi'ndendi.Ezinepazar vadisinde bulunanvadinin kuzeyindekiAmasia-Neocaesaria yolundan buraya sonucu Bu 1995 e ertelendi.Ortaklar'da Anderson'un1898 de daha sonra 1988Prof. Olshausen yeniden gene yericaminin kon- bilinli olarak gizlenmektedir. 25 Ekim'de kye gitmemiz zkavakcamisinde bildirilen oradaduruyordu(26Ekim'degrld). 1995builgin ilkyer olanbahe sklmesine iki Bi-rinciPontos Valisi Claudius Longinus'un gemektedir. 1994 dnemi ve ara- blgede Antiphellosile Patara ara- Roma yoluRoma yolu solundan yeni gibigrnerek enlemesine Yeniky'e Oradangneye bakantepelerin2yzndengeenyeniyoluizler. Roma Dnemi'nde de detepelerinyz zeytin Yol, Gkeren'in mahallesi veMumuda'dan geer. ok gzel drtgen byk kule ve lahit Yol Sanbelen (eskiSidek)'ten Kalkan'agelen yeni nce Dere'nin geer. Yolun Patara iinden (eski srer.Yolun bir kolu Antiphellos-Patara yolundan Mahallesi ya- darbirgeit girer(Resim: 1), oradan podyumuolaneski sit Gk-eren'e (eski Seyret ? antik Seriata)gider (Resim: 2).Patara'danTermessos'agiden Romayolu, ki TabulaPeutingeriana (ve Lengme'den)(antik Nisa oradan Dangaz vadisi boyunca Gmbe'ye(antikComba ynelir. bir "metropolis"ten, ki bu Xant-hos'tur, 16. mili gstermektedir(Resim: 3). Budurumda, Ye-(eski ve Islamlar zerindenPatara'dangelen yol Xant-hos'tangelenikinci yolla, ileDumanh geitten gemeden Bundansonratekyololarak geitinden geip amhova'ya (ve 16. gidiyordu. Mzesi'nde veagoradaki (hepsi ekildi.Selukbilinenyerini saptama gibi (Belevi, Belevi Torbah). Genede, Belevi ve yeni Belevi'de iki 1-Gratianus ileve iki - metin(Resim: 4), 2-HerenniaEtruscilla'ylabirlikteGal-lienus'un(?veGallienus'unbiryneticinin gemektedir: G. lulius Flavius Proculus Quintillianus. Domitianus'unolan Ko-lophon'un (viasrestituit)szetmektedir.Burada szedilen Ephesos'tan Smyrna'ya giden yoldur. Bu zerinde - iki metin daha 3 geneMetropolis birmezar Burada, mezar zarar gelmesi durumunda,Met-ropolis kentine Cumhuriyet Dnemi'ndenbir Bu Manius Aquillius ile quaestor olan torunuLucius Aquillius Flo-rus'tan sz edilmektedir.iki dillidir ve ol-bellidir.geen restituityolla de mil- ile ilgilidir. Belki. buszckle i. O. 88 Mithridates'in i. O. 70LuciusAquillius Florus'un yollamaSeferihisar'da 1- Kavakdere'den olan 11 Eyll ilk-okulundaki ve 2- Ulucamideki Birincisini rah-metli MustafaUzilkolarakBu ta1-Diocletianus ileor- 2-Constantinus ile Bu ilgin ATeoadLebedum(Yunanca olarak) formlnn ol- Ulu camiideki 1995 incelenecektir.Kavakderebulunan da 1995de in-celenecektir.Bergama'da Elaea gelen Cumhuriyet Dnemi mil- Harf biimlerivedzeniManius Aquillius'tan sz edenteki metinlerle Bugrupla Lucius Aquillius Florus'un olarak grlen Ikinci grubunince, kk bi-rinci grubun kesin el Bergama in- seridenikinci bir (Licinius ile kydebu-lundu. Tekkeky'n yeri 4Resim 1: Gkeren, Roma yoluResim 2: Gkeren, ren yeri (antik Seriata?)56Resim 3: 16. Resim 4: Belevi, 3 no lu *EPIGRAPHICAL SURVEY IN ALEXANDREIATROASMarijana RICL*AlexandreiaTroas was founded byAntigonus Monophtalmus at aplace called Sigia', shortly before the endof the fourthcentury B.C. (be-tween310and301). Thenewfoundationwasnamed Antigoneiaanditabsorbedthe smailAeoliccommunitiesonthewest coast of theTroad(Colonae, Larisa, Chrysa, Hamaxitus- and the moresubstantial inland cit-iesof Neandreia, Cebrenand Scepsis. From the outset it was ambitiouslyplanned, so that theareaenclosedinthewallcircuit is estimated toem-braceabout 1nnnacres. Refoundedby Lysimachussoonafterthebauleof Ipsus under the newmane of Alexandreia, when Scepsis was detachedand proclaimedfree again-, it remained an important city during thewholeHellenisticage'. Inthisperiod, Alexandreiawas oneof thenineMarijana RICL, Tilova 15/6YU-II25 Ze!eznik-YUGOSLAVIA.(1)XIII, 1, 47. Quintus Smyrnaeus mentions >;LyWS together withColonai,Chrysa andthe of Apollo Smintheus (VII, 3).(2) Fromthe appearanceof coinswithobversecloselyresemblingthat of Larisa(amphoraorcrater withbirdIcft ongroundline) andcontainingtheethnic [ ll r OAE [ L.Robert deducedthat Larisawas, around 246B.C., detachedfromAlexandreiabyPtolernyIII adrefoundedasPtolemais de grecque, 1951. 34l; i.M.Cook, The Troad. An Archaeological and Study, 1973.221). The same city is inthe list of Delphic thearodokoi dated about 200B.C., together withHamaxitus.(3) Again onthe basisof evidcrice (coink minted 280and270B.C., withinitialsB-KandthelegendL.Robert inferrcd (ibid. 16-31; contra Cook, ibid.3311-344) that Antiochus i andrefoundedCebrenand Birytis under the nameofAntiocheia. ThesameauthorrestorcdthecthnicKebrenioi intheDelphicthearodokoi list(the restorution is not accepted by Cook), and reappears inan incornplete inscriptionof themiddle Hellenistic datefromAssas (the timeof theo theGauls in 216B.C.,o!'thesecond century B.C.).as Cook admits, thisshows that same activity was takingplaceat that moment at or the siteof Cebren onthe al (4) In the Hellenistic period, accordingly, the city appears in our literary and epigraphicalsourcesas 'AvTlyVE'l(J anel 'AAE( 8UOLVexovn TIEpiflETPOV"Asecond topographical plotting, using also photos froman air-balloon flyingat altitudesranging from60to100 m, wascarried out atthesiteofat about 500msouthof Helvadere. Theproblemsthat ariseout of thestudyof thislarge settlement whichhas certainlyknownvarious chronological phases of development, and because thesurface survey didnot allowus to gatherwhichresult fromthe first top-ographical investigation (Fig: 6).Forwhatthewesternhill, calledconventionallyacropolis,the dateseemto confirm thehypothesismade afterthe1993survey. Thehill, eventhroughnot beingthehighest ofthesystem ofhills that fromthe slope of the Hasan leads into the valley, is in an isolated positionanddominatesthevalleybelowalongwhichtheantiqueroadalignmentran. It isdueto thisgeographical positionthattheacropoliswas appar-ently firstoccupied.The highy-plateau, narrowandlong(l45x60m),is surroundedbyfortificationwalls(Fig: 7). Onthe south and westsides theyare made ofadoublepolygonalcurtainfilled-inwith rubble. Insomepoints, inpar-ticular on the western end, another inner curtain can be noted, maybe partofareinforcement of therempart or of thestructruresconnectedtoit(Fig:8).Onthe westernside a trilithicgate is visible, with on the outside trac-es of twosemi-circulartowers. Onthenorthernsidethewalls arelesswell preserved: on theedgeofthecliffarevisibleonlysegmentsof thewallsystem, always in polygonal masonry'.At thesouth-east endthewalls, doublecurtained, seemtohaveanangled entrance, of thetypeof the SceanGate. Theinner levelled aerea(7) S. Mitchell, Three Ciliesin Pisidia, in Anato/ian Studies.XLIV, 1994, 130.(8) it isnot clear, at present, if the lesser Icvel of eonservationis dueto collapsing anderosion theslopcor toadifferent defcnsivesystem, maybe constitutedof asingle wallthat connected the partsof the natural roeksoutcrops.17of the acropolis is occupiedbymany, but at present difficultlyunder-standable, struetures whieh seareely emerge aboveground level".The easternsideoftheacropolis descendswithaslight gradient to-wardsa terraeebelow, set at a higher levelthantheVal1eybottom,limit-edtotheeast byamassiyeterraee-wall ofmegalithicpoligonal blocks,leaning on two rocks spurs artificially cut". The area is occupiedbymanyrooms witha quadrangular plan, builtin polygonal masonry, someof whichwell preservedinelevation. Similarstructuresarevisiblealsoon the side of the aerea.These remains, whichare certainly subsequent to theorganization ofthe acropolis and of its fortification wall system(indeedthe building were effaced) are probably tobeput in relation witha suc-cessive, systematic and intensive development of the settlement along thevalley and on the surrounding hills, as it is clearly visible on the plan.At present threeburial areashavebeen identified; the first oneissit-uated along thenorthernslopeof the hill3 andthe funerarybuilding arelocatedalongan east-west roadaxis(Fig: 9); thesecondarea extends it-self alongaroadclimbingupthesouthemsideofthehilL. Athirdarea,lesshomogeneous inasmuchthetopographicaldistributionofthetombs,is on the eastem side and on top of hilL.Thefunerary bulidings consist essentiallyof tumuli, withanouterringofunworkedstonesanda chamber builtinwell-cutblocks, andbychamber-graves, often withcl dromos, in ashlarmasonry, roofed by barrelvault or withround or raisedand funerarybedsinthe (Fig:10-12). Atpresent thetombs appear asbeinginsidethenumerousstruc-tures that occupytheslopes andthetopof the site; theirtop-ographical distribution seems however toexclude the ampleflat area,oriented north-south, in between the hills. Theabsence of funerarybuild-ingsinthiszonecouldprovethehypothesisofthe hereofanurbansettlement, tobeplacedchronologicallyinrelationwiththe ce-meteries. This flat arearesultstobe lessrichinelevatedstructures, butthis can bedue tothepresenceof aconsiderableearth-fill originatingfrom the soil erosion flow-off fromthe slopes.(9) Inparucular alargehall huilt in polygonal masonry, andsouthwards, awholeseries of structures withthe samebuilding andanunderground cham-ber. narrowand cast-wcstcoveredmonolythic slabs.(i O) Thcsestructurcshad been interprctcd bymistakcbypreviouslitteruturcasthe entrygale ofthe acropolis:TIB. 238-239.18 thelater structures that presently occupy the whole site!',i will limit myself to underline the fact that theapparently unplanned top-ographical distributionof these buildings seems tohaveinvaded, eng-lobing and sometimes obliterating, theburial areas. This is one of the rea-sons that make it plausible to consider the tombs older than thedevelopment ofsuchbesides the buildingtechniques of thegraves which are comparable with similar funerary structures in Cap-padociaandinthe Asia Minor regionsof the and Romanpe-riods'".Inconclusion,if it istrue, andthere is no reason for doubt, that initslaterphase the sitecanbe recognizedas the ByzantineMokissost-., italso certain that part of thearea hasbeenoccuppied from a very previousage. I thereforere-proposethe hypothesistoindentifytheacropolis asthesmail fortressof Nora, the continuation of whichisattested until thelastyearsof the1stcenturyRC. (Strabo, XII. 2, 6)and that inits cha-racteristics-includingtheperimeterwhichmeasures410m, that isequ-ivalent totwo stadia-reflectsthe decsriptionof Norainantiqueliterarysources.Inanimportantand neglectedpassageof P1utarchus(Elim. 3, 6-7),whose SOUl'Ce of is Ieronimous ofCardia, acontemporaryandprotegeofEumenesand authorofahistoryof the Diadoches, nowlost, offersaprecisetestimonyof theorganizationimposed byEumenesof CardiainCappadocia: "Eumenes-hesays-instailedgovernorsof fort-resses, whichweredisseminatedthroughouttheterritoryof the satrapy,not far fromtheTaurus. Twopassages of Diodorus(XVIII45, 3-4;XIX,16, 1-5), thatrefer totheyear320/319 Re.andtelI about this areaas"particularlyrichinfortresses", clearlyillustratethispolicywhichwasappliedinCappadocia. Manyof thesefortscertainlygobacktothe Ac-hemenid period, when, after conqueringAsia Minor, Cyrus had thembuilt along the mainroads to facilitate the collectionofandtocontrol thelocal popu1ations(Xenoph., Cyr., 3, 1; 2, 4; 3, 2; 6,1; 7, 4),and it is perfectlyunderstandab1e that Eumenes had re-established thissystem of occupation.(ll) Forthe ByzanrinephaseofthesettlementseethearticleofAlbrechtBergerinthepreserit (12) Seeinparticularthetnmuli of Gideri(M.H. Ballancc, Roman Roadsin Lycaonia. in Ana-Studies. 8. 1958. 223ss.) andthechamber-gravesofSar-Comana(M'Restle, Architektur Denkschriften Wien138, 1979. 86-87. jithlitt).(13) TIB. 238ss.19Sucha policy is knownto havebeenapplied inCappadocia alsa du-ring the lst CenturyB.C. during the periodof Mithridates Eupatores,thanks to the descriptions of Strabo.The archaeological survey confirms the data comingfromthe li-terarysources. At a distance of 4 km southfrom Helvadere, onthetopofahill west tothevillageof theruinsofasmall fortresshavebeen knownforsame time, withdifferent sections of wall whichshow atleast three different Onthesouth-wcsternslopesof theHasan alongtheborder linethat separated Cappadocia fromLycaonia, the fortress of Kecik Kalesi that dominates southwards themo-dern village of ukurkent alsashows chronological phases of oc-cupation(Fig: 13). Thisfortressis quoted by Byzantine sources as"krrr o;TOV ApyaXov but thehypothesis proposedbyvariousscholarsislikelytobetrue, that herestoodintheHellenisticagethefortressofArgos,that Strabo (XII, 2, 6) recalls, together withthat of Nora, as a fort-ressset ontop of a hill not far fromTaurus. Thefinding of a coin of Sep-timiusSeverusfromthecoinageofCaesarea(revers: Ml.Argaios) (Fig:14) seems toattest that the site was alsa during-the Imperialage, probably to control theroute which, curving around theHasan led fromColonia Archelais to Tyana.The road, known by the Tabula Pe-utingetiana, first touchedthestatioofSalaberina, alreadyidentifiedbyBallancewithKepez Tepe, south of thevillage of Gideriapprox. 28 kmfrom Aksaray)!". Thefollowing statio wasCaena, whichRamsay locatedat Karakapu, Hildat Akaren'>, but whichprobablyis tobeidentifiedwith a smalltepenearUluren, i kmfromKarakapu, where thepresenceof sherds of pottery, small blocks with mortar andtileswasfound.Theroad must have ledonthedirectianof Altunhisar, passingnotfar fromanatherfortress, that of Koron, knownbyByzantineandArabsources, which deminatestodaythe villageof mleki but where, atpresent, no traces of moreancient phases havebeenfound.The1994 researchsurveymareaver concerned twoother roadaxes,the secondpart ofthe route, throughBekarlar, Alayky,Tirhan, Glck and Yeniky, and the first part of the road.In the first case anather stretchof theancient route that led from Co-(14) M. H. Bnllancc, 226. At Gideriwctoundherethe prcseucc of of pottery. alsaori- sigillara, and of rc-used in the houses of the village, be-sides andon thesouth-west andnonhem slopes.(15) W. M. Rumsay. ofAsia Minor, London1890.353: TIB. 167.20loniaArchelais toTyana,knownbytheItinerarium Antonini andbytheItinerariumBurdigalense can be almost completelyreconstructedthankstotheidintificationofmanysectionsof theroadalignment. Afirst see-tionisvisibleabout 400m east fromthevillageof Kuyulutatlar: the twoedges of the road andthe pavement canbe followed for aprox. 1 km withan 300 north-west various road sections have been north-west fromAlayky(320 north-west orientation), withpavementmade ofmixed flint-stones and redtrachyte fragments(Fig. 15).Another seetion oftheancient roadis tobe atabout 1 km andhalf fromKiledereHyk, whichis 700mawayfromthevillageof Kiledere. Of theroad that hasa 310 northwest arevisiblethetwo or edge-stonemargins with a9.20 mwide bandin-between. Alast stretch of the road was finally traced, more towardsnorth-east, at about 3kmand halffrom the lay-out 310northwest-southeast, hastwocarriagewaysandcanbefollowed forabout 1. km(Fig: 16).From thetwoancient itinerarieswe knowthat, leaving Nandianolusor themansioAnathiango, that isNenizigz-BekarlarsultanTrbesi, atapprox. 4kmwest-north-west fromBekarlar (theancienttheroadafter12 miles, reached mutatioChusa, for whichD. Frenchhypot-hisedalocationat Hyk". Butinfollowingthe of theroad weconsider, alsoaccording to thedistances given bytheItineraries,that the mutatioChusa more Iikely be sitednear Kuyulututlarwhere we many sherds of pottery.Thefollowinglap, mansioSasima, 12milesfromthepreviousandgenerallyidentifiedwithHasanky, probably belocalised at Tirhanwhere re-usedarchitectural fragmentshavebeenfound.Asfor thesite ofGlck, where the tepe 500 maway from the village is rich in are- andsherdsof potteryandwhereFrenchlocalizesmansioSa-sima, it seemsmorelikelytoidentifyit withthe Limnai, as al-readyproposedinthepast andrecent litterature. MansioAndabiliscancertainlybe localised near Yeniky, the ancientAndavilis.In the eastern area of the district of on the margin of the axis, thepresenceofRomansettlements(inparticularat andis attested by sporadic architectural fragments fu-nerarystelai andbylarge cemeteries(one of themost monumentalisthe(16) D. French, Romanand Milestoncs of Asia Minor, I, The Pilgrim's Road, BAR Intern.Series105, Oxford, 1981,29.21neeropolisof Mavrucan-Gzelz)whichextendalongtheroekyslopes,with chamber tombs and sometimes elaborated faades(Fig: 7-18).22111L\ SECTIONS OFANCIENT ROADRECONSTRUCTION OFTHEANCIENT ROUTEANCIENT ITINERARIES6 CEMETERIESO ANCIENT SETTLEMENTSC=J . FORTRESSESFig. 1: Area of the1994 survey.6(1 2324 ;o : .:!l..o.=:;;.. iZFig. 3: Sivrihisar: n o r t h e r r seetion of the wall circuit.Fig. 4: Sivrihisar: Romanlook-out tower.2526Fig. s:Sivrihisar:hallino p s caementicium,200i300im2728Fig. 7: V i r a n e h i r : aerial view of theacropolis.Fig. 8: V i r a n e h i r : fortification waIls of the acropolis.Fig. 9:aerial view of thevalley andof theroad-axes.Fig. necropolis.2930Fig. 11: V i r a n e h i r : necropolis.Fig. 12: V i r a n e h i r : necropolis.Fig. 13: ukurkent: thefortress of Keik KalesiFig. 14: Coin of theemperor Septimius Severus (mint of Caesarea)3132Fig. 15: Alayky: seetion of the Romanroad.Fig. 16: Roman road nearG l p n a r .Fig. 17: a v d a r l : rock-eut tomb.Fig. 18: a v d a r l : funerary stelai.33- ~ ~ - - ~ ~ ~ -*SURVEY DER RMISCH-FRHBYZANTINISCHEN SIEDLUNG BElAKREN IN KILIKIEN 1994Gabriele MIETKE*Inder Provinz Adana im liegt indenersten AuslaufernderTauros-Bergeauf etwa300mHhe das Dorf Akren. Nahedabeisinddie Ruineneiner rmisch-frhbyzantinischenSiedlungerhalten. IndiesenRuinenhabenwir1994 mit freundlicher Genehmigungdes Tr-kischenKultusministeriums dieersteKampagne eines architektonischenSurveys durchgefhrt',DieantikeSiedlungbei Akrenbesteht aus zwei Siedlungskernen.Der eine liegt auf einem langgestreckten Felsenrcken. An her-ausragenden Ruinen enthalt erzweifrhbyzantinischeKirchen amsd-lichen und amnrdlichen Ende des Siedlungsgebietes und ein Mau-soleum andessenNordrand. Dazwischen erstreekensich etwa40starkzerstrte Hausstellen. Der zweiteSiedlungskern liegt nordwestlich davoninetwa einem Kilometer Abstand in einer kleinen ebenen Senke. Er ent-halt anGroBbautenebenfallszwei Kirchen, dazwischenetwa30Haus-stellen-. Unsereerste Kampagnekonzentriertesichauf diebeidenKir-Dr. GabrieleMlETKE, Museum fr Spatantike und Byzantinische Kunst, Bodestr. 1-3, D-10178 Berlin - GERMANY(1) DieKampagne dauerte vom15.August bis 1O.September 1994. Die Equipe bestandaus derArchitektin Ulrike Wulf-Rheidt, dem Zeichner Michael Sohn, der Arehaclogin Gudrun BhlundVerf. Als Regierungsbeauftragtestand uns Frau ElmasKaya aus dem TrabzonMzesizur Seite, die beiden Arbeiter Veli Duman und Eyb leisteten uns Hilfsdienste.(2) Bisher gibt es zwei wissenschaftliche Verffentlichungen, in denen die Bauten Akrensbe-rcksichtigt werden. Friedrich Hild und Hansgerd Hellenkemper, Kilikien und Isaurien. (Ta-bula Imperii Byzantini.5). Wien1990, 168-169, Abb.29-48; Hansgerd Hellenkemper, EarlyChurchArchitectureinSouthern AsiaMinor. "ChurchesBuilt in AncientTimes". RecentStudiesin EarlyChristianArchaeology.London1994, 213-238, hier:Abb. 14-22 Im Ka-talogteil der ersteren wird Akren kurz im Text und mit vielen Abbildungen behandelt, dieletzterebietet Grundrisseund Abbildungen.-DieInschriften Akrenshatder EpigraphikerDr.Mustafa Hamdi Sayar, Wien, imRahmenseinesSurveysinOstkilikienaufgenommenund bereitet sie zur PublikationVOL35chenunddasMausoleumamNordrand derFelsensiedlungsowiederenUmgebung.VonderSdkirchenahmdieArchitektineinensteingerechtenPlanundeinen Plan der unmittelbaren Umgebung auf (Abb.l). Eshandelt sichumeinedreischiffigeSaulenbasilikamit innenhalbrunder, auBenpoly-gonal gebrochener Apsis (Abb.2). In drei Polygonseiten sitzen groBe Fen-ster, die durch Profile gerahmt werden, eine Gliederungsform, die wirvon anderen Bauten Kilikiens, darber hinaus aus Syrien und Kap-padokien kennen. Andie ApsisschlieBt sichimSden eineinzelner Ne-benrauman. VordieWest-undvordieSdseitederKirchenlegensichschmale An demApsisnebenraumzeigtensichmehrerebautechnische Auf-falligkeiten. Die Mauer des Nebenraumes, dieandieApsisstBt, ist biszurSolbankhheder Fenstermit Fugegegendie glatte Apsiswandge-setzt und verdeckt dasdarunter sauber ausgearbeitete FuBprofil der Fen-ster. Erst darber bindet dieMauer indie Apsis ein. Zwischen demsd-lichen Apsisanfang undderWestwand des Nebenraumes(dasist gleich-zeitig die Ostwanddes sdlichen Seitenschiffes) gibt es imGrundriBeinenKnick. SchlieBlichist die Sdwandder Kirchemit einer glattensenkrechten Fuge gegen die Westwand desNebenraumes gesetzt.Diese Befunde erlauben es, den Bauvorgang teilweise zu re-konstruieren. Offenbar wurden zuerst die unteren Teileder Apsis biszumAnsatz der Fenster errichtet. Erst dannbegann man, den ApsisnebenraumimSdenanzufgen, der deshalb erst ab der Hhe der Apsisfenster ein-bindet, Dabei ist nicht anzeitlichauseinanderliegendeBauphasen, son-dem vielmehr an einzelne Arbeitsabschnitte innerhalb eines Bauvorgangszudenken. BeimBauder Apsis beschranktemansichanfangsauf dasApsisrund. Als manmitdemNebenraumbegann, wurdees notwendig,als seinenwestlichenAbschluBdieOstwanddes Sdseitenschiffeshin-zuzufgen. Diese wurde alsa an die begonnene Apsis angefgt, dabei ent-standeinKnickinder Ausrichtung, derzwischen ApsisanfangundSei-tenschiffsmauerzubeobachtenist. BeimBaudieser Westwandhat manes offensichtlich unterlassen, eine Verzahnung mit demzuknftigenLanghausvorzusehen. DessenSdwand wurdedeshalbspater mit senk-Fuge gegen den Apsisnebenraum gesetzt.Das Portal an der Sdseite der Kirche wird von vier Rund-bogenfensternflankiert (Abb.3). EinezweiteReiherundbogigerFenstersitzt darber in derenAchsen. Schon amAuBenbau weisen die Off-36nungeninzwei Geschossendarauf hin, daBdieKircheimInnerenEm-poren besaB.Inder Westwandsitzt einemittlereTr, derenGewandeaus zweimachtigen Monolithenbestehen (AbbA). Der Trsturzbestand ebenfallsauseinem Monolithen, dessenMitteheuteheruntergebrochen ist. Eristmit zwei einfachenFaszien, einemKonsolfries undeinemflachenRe-liefbandaus ineinander verschlungenen Kreisengeschmckt. Nrdlichnebender Westtr ist eine rundbogigeNische mit Beckenin dieMauer-starkeeingelassen, fr so1cheBeckengibt esParallelensowohl inKi-likien als auch in Sdsyrien. Ihr Zweck ist umstritten.Der Aufbauder Kircheim Inneren istzerstrt, laBt sichaberdurchden Stylobat, mehrere Saulenbaseninsitu, Schaftfragmente, KapitelleundArchitravstckeweitgehendrekonstruieren (Abb.5). Danach besaBdie Kirche zweimal acht freistehende Saulen. Inder Flucht der San-lenreihen zeigt die Ostwandder Kirche zwei Einlassungen, in welche dieArchitrave der Sttzenreihen einbanden.Genauunter dersdlichenEin-lassungwurde durchdie Sauberungdes BauwerkesderResteiner Drei-viertelsaule auf einem rechteckigen Unterzug freigelegt;die Saulenreihenschlossen alsa mit einer Wandvorlage ab. Zur Emporenordnung gehrtenwahrscheinlich eine kleine Saulenbasis aus dem Schutt vor der Apsis undeinin denMaBen dazupassendesKapitelI, welchesheute in demNach-bardorf vor der Jandarmastationsteht, aber nach Auskunft der Sol-daten aus Akren stammt (Abb.6).DieWestvorhallewar nachWestendurcheinetrloseMauerganzgeschlossen, nach Norden und Sden geffnet, und zwar im Sden durcheinTor, welches vonzwei mit Reliefs geschmckten Pfeilern gebildetwurde. Die Sdvorhalle war nach auBen durch einegeffnet.-,Auch zur Baugeschichte der Vorhallengibt es verschiedene Be-obachtungen: Die Westvorhalle ffnete sich nach Norden in einemBogen, der sich auf ihre Westmauer und auf einen einfachen Wandpfeilerim Osten sttzte. Dieser war so vor die Nordwestecke der Kirche gestellt,daBer einmit flachemRelief geschmcktesProfilder Kirche verdeckte,die Vorhalle war alsanachtraglichan die Kirche angefgt worden.Heuteist der Wandpfeiler nachvorne gestrzt. Die Saulenstellungder Sd-vorhallelaganihrenEndenaufMauerzungenauf. DiewestlicheMau-erzungesetzt ein reiches, hohesProfil amFuBdesstlichenTorpfeilerszu. DieSdvorhalleist alsamit Sicherheit hinzugefgt worden, alsdasTor bereits stand.37Durchdie bisher Beobachtungen amBaukrmen dieeinzelnen Bauteile relativ zueinander datiert werden. Apsis mit Apsis- Langhaus, Portal imSdwesten und die beiden VorhalIenwurden in dieser Reihenfolge errichtet. Die Beobachtungen bezeugeneinenBauvorgang vonOstennach Westen,der zwar alsFaustregel meistangenommen, so deutlichaber kaum je nachzuweisen Datierte Inschriften am Gebaude erlauben es nun, diese Bau-abschnitte wenigstens teilweise absolut zu datieren". Ausdrcklich dieApsiswurdeimJahr525vollendet. EineInschrift ander Westtr datiertdie Beendigung einesnicht genanntenWerkesindas Jahr 540. VonzweiInschriften an denTorpfeilern bezieht sich die eine auf eine BaumaB-nahme imJahr 546, wegenderAnbringungineiner eigens fr dieIn-schriftbestimmten Tabulaam Pfeiler ist darnitmglicherweisedie Errichtung des aufwendigen Tores gerneint. Die Inschrift amOst-pfeiler auf die VoUendung eines Bauteiles imJahr 594 wahrscheinlichderVorhallen. Dieauf GrundvonBeobachtungenanderArchitektur Baufolgestimmt alsa mit denAussagenderInschriftenberein. Darberhinaus ist aufGrundder Inschriftenzu er- obdas Tor nicht nur varHinzufgungder Sdvorhalle, sondern der Westvorhalle bestand. Auffallig ist der lange Zeitraum, berdensichdie Errichtungder Kirche und ihrer Anbauten bis zn deren Voll-endung hinzieht-etwa 70Jahre.Bei Untersuchungenfanden wir ungewhnlichvieleTeilederAusstattungundBauskulpturder Sdkirche, vonder ich nureinigewichtige Stcke kann.Tei ls inSitLI, teils lose habensichroteundweiBe geschnittene Plattendes FuBboclens erhalten. Sie erIauben die Rekonstruktion eines kon-zentrischen Musters in der Mitte der Kirche. Die Sttzen der Kirche reichverziert. DieSchaftetrugenplastischeundvertiefteKreuze.Die Kapitelle warenunterschiedlich. Teils zeigen sie ber-einandergelegte, ungegliederte Eckblatter, auf den Kapitellseiten da-zwischendreieckige gerahmte Felder, Freie sind mit Weinrankenund anderen bedeckt (Abb.7).Das Tor im Sdwesten zeichnet sich bereits durch seinen Re-liefschmuck als Hauptzugang zur Kirche aus. Das KapitelI des west-(3) Der IrcundlichcnErlaubnisvonDr.Mustafa HarndiSayar eszuverdariken. dufichdieinelenlnschriftcngenanntenJahreszahlenverwendendarf, soweit sic fr die Baugeschichtewichtis; sind. DieJahrcsanaabcninder AeravonAnazarbosimIolzcndenaufdie un;gerechnel. 38lichen Pfeilers weistBlattreihen auf, in welcheTiere eingefgt sind. DasAbschluBgesimsder Apsis zeigt einenstilisierten Hohlblattfriesmit ein-gefgtenHalbkugeln. DieserFrieskehrt anallenvier Kirchen Akrensund an Kirchen der Umgebung wieder. SchlieBlich fandenwirauch Resteder liturgischen Ausstattung der Kirche. Von einer Schrankenplattestammt derKrper eines Vogels. Mglicherweise vom Aufbau des Amborhrt das einzigeRelief mit einer menschlichenFigrher, namlicheinZiegenmelker (Abb.8).DieBauskulptur der Sdkirche ist voneiner A t , diebisher ausKi-likiennicht bekannt war. Anders alsander Kste folgt sie nicht Vor-bildemder Hauptstadt, sondembietet einenganzeigenenlokalenStil.Darberhinaus ist sie ungewhnlich variationsreich.DieSdkirchevonAkrenschlieBt sichinMaterial, GrundriB, Ap-sisgliederung und ihrer Bauskulptur mit Kirchen der nachsten Um-gebung-mindestens der stkirche in Akren und einer Kirche inM a z l k ,wenige Kilometer von Akren entfernt-zu einer kleinen, engverwandtenlokalenBautengruppezusammen. Gemeinsamkeitenbestehenaber auchzuKircheninKadirli, AnazarbosundFerhath, diedengrBeren land-schaftlichen Rahmen einer solchen Bautengruppe erkennen lassen.SchlieBlichtragensieZge, dieber dieLandschafthinausausgreifen,sei es nachSyrien,sei es nach Kappadokien.Auch von der Nordkirche wurdenin der Kampagne 1994 einsteinge-reellter Plan undein Plan der Umgebungaufgenommen(Abb.9). DieKircheist einedreischiffigeBasilikamit halbrunder Apsis, bei der dieSeitenschiffe umdie Apsis herumdurch einenGang verbunden sind(Abb.lO). Apsisund Umgang warendurcheinehalbrunde Saulenstellungvoneinander getrennt, deren Basen und untere Schaftstcke zumTeilnoch in situ erhalten sind. An die Kircheist nachtraglich ein Parekklesionangebaut worden (Abb.ll). Die Baufolge wird dadurch erwiesen, daf dasParekklesion keine eigene Sdmauer besitzt, sondemsich gegen dieNordmauer der Kirchelehnt.Von denSttzenimLanghaus ist insitu eineHalbsauleam stendeder sdlichen Sttzenreihe zu erkennen.LoseSchaftfragmente beweisen,daBdie freistehenden Sttzen Sauleri waren.Der Hauptzugang, geschtzt durcheine kleines Vordach, ein Pro-tyron, lagimSden(Abb.l2). DieSdtr wirdvoneinfachen, schmuck-losen Rundbogenfensternflankiert. Wir krmen jedoch einezweite Fen-39sterreihe darber rekonstruieren, die wiederum von einem durch-gehenden Profilband umfahren wurde. Die Blcke dieser rahmungsind namlichvollstandig in das sdliche Seitenschiff abgestrztundliegendort genauinderReihenfolgenebeneinander, wiesieinderWand gesessenhaben(Abb.B), Bisher konntenwir vonden20Metemder Wandlange ber 15 Meter weitgehend aneinanderpassende Steineidentifizieren.DieNordkirche kannwegenderbereinstimmungeninProfil-undGesimsformen mit denen der anderen Kirchen in Akren nicht langevondiesenentfemt sein. AuchhiererlaubenInschrifteneinege-nauerezeitlicheEingrenzung. Zwei Inschriften am Parekklesion datierendessenErrichtung in das Jahr 504. Da es mit Sicherheit an dieUmgangs-kirche angebaut wurde, muBdiese alter sein. Das bedeutet, daBdieKirche nicht nach dem Jahr 504 erbaut worden sein kann.Der Datierungsanhalt ist in diesem Fall ganz besonders wichtig, weilderGrundriBtyp derUmgangskircheselten und kennzeichnendzugleichist. Wir kennen die umdie Apsis gefhrten Seitenschiffe von einerGruppe konstantinischer Coemeterialkirchen in Rom, die aber wegenihrer geographischenundhistorichenEntfemungundihrer wesentlichfrheren Entstehungszeit nicht unmittelbar mit Akren zu tun habenknnen.EineKircheaberdesgleichenGrundriBtyps istunsinKilikienbe-kannt, namlich die Apostelkirche in Anazarbos-Anavarza, Hauptstand derProvinzKilikia 114 DaB zwei sonahegelegene Bautendesselbenun-gewhnlichenBautypswie dieUmgangskirchein Akrenunddie Apo-stelkirche inAnazarbos unabhangigvoneinander entstandenwaren, istwenigwahrscheinlich. Dabei ist eher eineAusstrahlungaus demVer-waltungszentrum der Provinzzu erwartenals das AufgreifeneinesBau-typs aus dem Hinterland in der Hauptstadt.Die Datierung der Apostelkirche ist bisher umstritten. MichaelGough hatte 1952fr die Apostelkirche eine Entstehung in justinianischerZeit, alsozwischen 519und565angenomrnen>, StephenHill dagegen(4) Michael Gough, Anazarbus. Anatolian Studies 2 (1952) 116-118.(5) Michael Gough, Anazarbus. Ana/olianStudies 2(1952) 118; erberuft sichaufGertrudeBell, dieabernur eineRahmungder Fensterdurchumlaufende Profileerwagt, "after themanner of the north Syrian builders in the sixth century", an anderer Stelle referiert sie dieDatierungder Kirche durch Langlois in das 4.oder 5.Jahrhundert.GertrudeLowthianBell,Notes on a Journey through Lycaonia and Cilicia. Revue Archeologique Ser.4,7(1906) 16-17; 19 -Eine Datierung in die l.Halftedes 6.Jahrhunderts bei Atta Feld, Kleinasien. in: BeatBrenk, Spatantike und frhes Christentum. (Propylaen SuppI.1.) Frankfurtam Main/BerIin/Wien 1977, 158.40meldete 1984 inseiner ungedrucktenDissertationZweifel andieser Da-tierung an und vertrat eine Entstehung im 5.Jahrhundert6. Wenndie Nord-kirche inAkren, die nicht nach 504entstand, demVorbild derApo-stelkircheinAnazarbosfolgt, muB diese nochfrher, im5.Jahrhundertoderspatestensum500entstandensein. Allerdings sindhier nochwei-tere Beobachtungen und Uberlegungen notwendig.Von denfnf unsbekanntenMausoleenist bisher das arn Nordrandder FelsensiedlungzeichnerischinGrundriB, SchnittenundAnsichtenerfaBt (Abb.l4). Esliegt oberirdisch, dasTonnengewlbeist alskleinesVordach vor die Fassade gezogen. Eine Inschrift ber der Tr datiert es indasJahr 170.IndernachstenKampagne sollendiebrigen Mausoleengezeichnetwerden. Besonders wichtig ist auch die Aufnahme der Siedlungs-architektur. ErsteErkenntnissedazubietenUmgebungsplanederbeidenKirchen. Bei der Sdkirchezeigt sich, daf siezwarfrei auBerhalbderWohnbebauunglag, doch fhrte der antike Weg zur Siedlung, der ingroBen Teilen noch erhalten ist, genau durch ihre Vorhalle.Der Umgebungsplan der Nordkirche macht deutlich, daB die Mauernder Kirche schrag zu denMauem der umgebenden Hauser fluchten. Dasspricht dafr, daf die Kirche nachtraglich in ein schon bestehendesWohngebiet eingefgt wurde, undesist zu fragen, wasvorherandieserStelle stand. Inder kommendenKampagnensoll mit Hilfeeiner geo- Vermessung mit der Zeichnung eines Siedlungsplanes be-gonnen werden.SchlieBlich muB dieSiedlung im Tal untersucht werden. Schon eineersteBegehung hat gezeigt, daB siezwarviel mit der Siedlung auf demFelsengemeinsamhat, vorallemaber inder Bauskulptur aucheigeneZge tragt.(6) StephenHill, TheEarlyChristianChurches of Cilicia. PhD.NewcastleuponTyne 1984(ungedruckt) 161. Datierung um500oder kurz danach (Zeit desAnastasios) bei:HansgerdHellenkemper, in: FriedrichHild/HansgerdHellenkemper/GiselaHellenkemperSalies, Kommagene- Kilikien- Isaurien, Reallexikon Kunstgeschichte 4(1984)198-201.41f.jAbb.I- Sdkirche, Plan der Umgebung= Sttzmauer Fels-""/',O\;-,-v.:,.'"O

\\.Eirenupolis'\Adnssos

GcnnanikopolisISAURIA

YeniAi

Kale/.

Escnp''''''.'/Pompe'opol

.._ox

.(ll) Von ciner gesicherten Tsufcnpyramide geht ohne Hinweis auf die heurtige Un- des Grabmalszulctzt noehaus HIv. Hesbcrg, Rornische Grabbauten(1992)150f. Abb. 92-beiskpieleundgestufterPyramedendacher zusammengestellt beg S.Stucchi, Quaderni di ArcheologiadellaLibya 12. 1987, 249ff. -Vgl. die glattePyrarnidcdes"Drtayak"inKelcndcrisan der (L. Kclcnderis Kyankalr, [1994] 41-45 Abb. 12.34-40) unddiegeschwcifte desGrub-males von Hisar im antiken Nordsyricn (W.Wagner, DieRmer an Euphrat undTigris, AW16 Sondcmurnmer, 1985.54 126 Abb. 52.57.(12)Soverstanderi bcispiclsweisevonG. Bean, KlcinasicnLU(1974)39. der daraus An- fr elen Verlauf eler gewinnen wollte.(13) Mit Irhbyzantinikchcr a. unel T. Akarcaa. O.(s. o. 1)87. 91Taf. 16. elieaber dieVerbindung vonBalruh und erkannten.SI3. Einzweiter, kleinerer Aquaedukt lauft vomwasserreichenBeinaus auf Milas zu. Diese Wasserleitung, die ebenfalls aus einer Bo-genreihebestand, ist anderenUberresten, aneinemNiveau-Unterschiedim GelandeundanheutigenFeldergrenzennurnochbis zur Landstralsenach zu verfolgen. Etwa50mnrdlich der SU'aGe steht in derFlucht der Leitung ein Gebaude mit zwei querrechteckigen, hinter-einanderliegenden Kammern ohne erkennbaren originalen Eingang(Abb.lS). Der Bau, dessen dicke teilweisebis4mhocherhaltensind, knnte eine Art Wasserspeicher gewesensein, von demdas Wasserweiterverteilt wurde. Etwas weiter nrdlich folgt in derselben Fluchtnoch ein niedriger Ruinenhgel, hren alle Spuren auf; nicht einmalKeramikscherbenoder Ziegelbruchstcke, wiesieimBereich des Aquae-duktes reichlichvorkommen, sindmehr zu beobachten.Mglicherweisefhrte der Aquaedukt also gar nicht bis nach Mylasa hinein, sondemdiente der Versorgung einesLanclgutes oder der Feldbewasserung-'. Nichtauszuschlielienist jeclochauch, daf er unterirdischalsDruckleitung wei-tergefhrt wurele.4. Alte berlandwege werdennachweislichschonseit der Antike be-nutzt. Der Weg, elerals Heilige StraBe Zeus-Helligtumnach La- und vondort weiter nachAlinda fhrte, verlief durch das denengerenStadtbereichundist jenseits dermodernenRingstraGeumMilas nach Norden zu ein stck weit als tiefer Hohl weg zu ver- Jenseitsdes Baltah fhrteer durcheineNekropole; antikeReste, vielleicht von Grabern, sind auch noch weit jenseits eler Ring-stralie seitlich desLabraunda-Weges festzustellen.-NachSdenhinist der alte WegnachPetsonia/Bein zuerkennen, clasich beiderseits acht Gewlbegraber uncl Reste anderer feststellenlielien. LeidersinddreiderGraberbei Bau-maBnahmenin Zeit zerstrt wordenwieeingroBesGe-baude, dessenmit MarmorundMosaikausgelegteBdenwirnur nochim Anschnitt anderSeiteeinerschonmit geflltenBaugrube ausmachen konnten. IndieSeitenwande des am sd-lichgelegenenGewlbegrabes (Abb.l6), clas sichaufdemGelndedesEndstri MeslekLisesi befindet, ist, wieesehemals bei der Rck-wandder Fall war, jeeineMarmortafel eingelassen. Sonst bestehendie(14) Als Aqucdukt von Bein nach MilasA. und T. Akarca a. O. 87 (mit ka- Datierung)diese InBelleten35, 1971. 30 bcrichtet A. Akareaaber auch, die des von Jahr zn Jahr (15) Direkt lunter dcr Ringstrae wurde eler alteWegallerdingsworkurzcmaufgefllt.82Mauemaus kleinen Marmorbruehsteinen, zwisehen denen ein Kalk-mrtel mit Ziegelsplitt-undviel Kleinkieszuschlagsichtbarwird. IndieMarmortafelnsind in griechischer Spraehe Grabinsehriften eingemeilielt,die schonvol' langer Zeit aufgezeiehnet worden sind, derenOrt aberseitdemwieder inVergessenheit geraten war. W. Blmel, der die In- von Milas bearbeitet unddemichPhotos der ge-schickt habe, datert sie auspalaiographichen in den Hel-lenismus oder diefrhe Kaiserzeit. Damit ist aucheinAnhaltspunkt frdie derbrigen Gewlbegraber gewonnen.5. WestlichdesaltenBein-Weges, aber ebenfallssdlichaufierhalbdes antiken Stadtgebietes sind hohe Schichtpakete voller antiker Keramikanzutreffen. Sie..weisen auf ein vorstadtisches Tpferviertel hin.U.a.wurdenhier eines Typus produziert, der aus den altenAusgrabungen in Knidos bekannt ist und indie zweite Halfte des 2.Jhs.v.Chr.oder etwas frher datiert wird".(16) Ncucste Edition: W. Blmel, Die vonMylasa Inschriltcn derStadt, Incshriftengriechischcr Stadteaus Kleinasicn34. 1 (1987)Nr. 440(549). 451.(17) Vgl. D. M. Bailey, u Catalogue of theLamps intheBritishMuseumGreek, Hellenisticand Early Lamps(1975) 126. 137ff. Nr. Q 277-Q287 Tar. 46-49.83- ~ ~ - - ~ ~ ~ -MILAS1994FrankRUMSCHEID*Karya kenti antikMylasa(bugnkMilas) veevresindeya- Frank (arkeolog) Jutta Pecher ve Sebestyen Szaktilla (her ikisi de mimar) ile rencisi Peter Haug ve arkeolojiJutta ka- 18 Eyll'den 29 Ekim'e kadar T.C. Kltr Ba- temsil edenAfyon Mzesi'ndenHalil Ara, yre sakinlerininbahelerini bize dosta byk da Aynca, Milas'tan OlcayAkdeniz, gnlk zmnde yreyi iyi ve iindeya- kentinilgisi sayesinde ok bilgiler ver- evrili Milas eski bir yeridir. Kentinhemen Gencik Tepe'de, Persson 1938 neki olan MikenD-nemi'neait evler ortaya Kentin 5kmg-neyinde bulunan Bein'de mezarlarda ve kentiniinde birGe Geometrik-Subgeometrik keramik eleBein'den veMilas'tan Arkaik Dnem'e ait buluntular bilinmektedir. Bylece, en erkenzengin mermer sahip Sodra ya- alaktepeler vezerindeyeralanbugnkMilas'ta(Resim: 1) de, Bein'de aramakiin yeterli neden an- Bodrum Lelegkenti Pedasa'da da gibi* Dr. Frank RUMSCHEID, Alman Arkeoloji EnstitsCamii Sok. 48 ,TR-80090(1) buluntu yeri zerinde: Ch. Pieard, RA 13.1,1939, 133. -RL Lorimer, Homer and theMonuments(1950) 30. -A. ve T. Akarca, Milas, Tarihi veArkeolojisi (1954)77. -F. Cassola, La Ionia nel mondo Mieeneo (1957)16. 309 vd. -A. Laumonier, Les eultesindigenes en Carie (1958)39 Dipnot 1.- W. Radt, IstMitt 19/20, 1969/70, 170 ve Dipnot 24.(2) A. Akarea, Belleten 35,1971, 1 vd. 29 Lev. 1 vd. 35.(3) Lehte Akarea a.g.e. 29 vd. J.M. Cook, BSA 56,1961,98-101.85kentisimlerindeki-asa'son eki, erkentarihe eder. Gyges'etaht Arselis'in Plutarchszetmektedir', BudakentinengeM.O. 7. ilkya- itibarenvar gsterir. 5. ve4. yerli Karya Pers olaraktm Karyablgesini, 4. ikinci ey- Maussollos'unHalikarnassos'u(bugnkBodrum) yap- kadar, Mylasa'dan Bundan sonradakesintisiz bir gsterenMylasa, HellenistikDnem'deHydai, Olymos, Chal-ketor, Labraundakutsal yeri, Petsonia(Bein) ve hatta bir dnemiin Euromos gibievredeki kk ynetimi da, tarihi srecinde yerel bir merkez olarak AntikMylasa dekbugnk iinde vesis-temli bir Society of Dilettanti'nin, gezginlerince 1797'Antiquities ofikinci cildinde planlar, birok konuda hala son durumunugstermektedir". Yeni korunagelenantikvemmkn kadar eksiksiz belgelenmesi ama- kaynaklardan eldeedilenbilgiler ileantik ya- veeneskisi 300birzamana uzananseyahatnamelerden bilgilerin bir potadakentin veev-resinin kltr tarihine dair bir toplu ve Bodrummzelerinde bulunan zenginMilas bu- 1985/86 gzden geirilip incelenmesinden sonra,1994ilk defa Milas'ta Belediye'ninizin1:1000 lekli imar sayesinde, ncezellikleeski kentdokusuvekentin yollar sistemli bir ta- veantik dikkatliceMausoleumbiimindeki 'G- Mezar (Resim: 10-11), (Resim: 12), Tepesisurlar, ZeusOsogoa Kutsal varbir polygonal duvar (Resim: 2), 'UzunYuva' denilen, Korinthdzeninde stunuierenmimari kompleks' veonun ol-duka uzakta yeralan yksek bir teras (Resim: 3), uzun (4) Moralia, quaestiones Graeeae 45 (302A).(5) Milas ve tm evresi zerine gnmze dek genel bilgiler verenA. ve T. a.g.e.(bk. yuk. Dipnot i) bu arkeolojik sorunlarave-rememektedir.(6) dek, Zeus ayakta kalantekstunuolarakbilinen, fakat tahripedil-meden nce stunun dayanarak, tek duran bir onur stunu ol- Bustun, AugustusDnemi'ndekentehizmet edenMenandros birineait birheykeli bilgi iin bk.: F. Rumseheid, Untersuehungenzurkleinasiatisehen Bauornamentik des Hellenismus (1994) 32 vd. Kat. No. 173 Lev. 109, 1-2.86bilinen In situ durumda bir svesi (Resim: 4), Roma Dnemi'neaitiki(Hamam?) ykselendu- (Resim: 14), kente su sukemerlerinin izleri(Resim: 5),Labraunda, Stratonikeia veBeinantik boyunca bir-ok mezar(Resim: 16) ve bugnk sanayi blgesi ya- mezar yeni bulunan Mimari 18. cami zere vemuh-temelen enson L.Robert'in 1934 Augustus-Roma yeriyenidensaptanabildi". Bunun nnde dekbilinmeyen, byk mermer bloklardan birbulundu.Bumermerzerinde graffitolar (bunlar gladyatr veNike) ve bunlarla garip evresindeisedikkatler birkanoktada kente su getiren ve olan su kemeri(Resim: 6), Gencik Tepesi zerinde yeralanantik (Hellenistik[?]Dnem'e aitve kutsal Bein'de (Surlar ve ka-lesiikiitonozubulunan Arkaik[?] veDe-nizcik'te, kalker platonun iinegml kk bykkesme antik Dor d-zenindeki mermer (Resim:7) bu grkemliHel-lenistik Dnem'e ait gsterirken, ya- bir kalker teminMilas kentiniinde in situ elegeentmantik toplubirplana olmak zere, imar Bezemelerindenyola M.S. 2. sonucuna ve ilkkeztamllerek, tml gsterilerek, izilip, belgelendi. Uzun Yuva'da, V-igtlander'inplanmdan" olarak daha yer an- 1980'li kadarbtnmimari paralar yerlerinden iin, ve piramidal in situ durumda bir anlamda(7) R. Chandler, Travels in Asia Minor (1775) 187 vd. nceki izimleriiinbk.: H. Hanlein-Schafer, VeneratioAugusti (1985) 177vd. Lev. 36b-37(eski kay- ierir).(8)podyumundakige antik iin bk.: L.Robert, RA 6, 1935, 158.-D. Feissel,Collegede France, Centrederecherched'histoireet civilisationdeByzance, TraveauxetMemoires 12 (1994) 263-297.(9) dek A. Akarca, Belleten 35, 1971,26 Lev. 18 ondansadece bir cmleylesz eder.(10) W. Voigtlander, Der "Zeus-Karios"-BauinMilas, Diskussionenzurarchaologischen Ba-uforschung 5 (1991) 246-251 Res. 4.87ge olduk. Kaidesinin yzne olanisim vesloganlarise bu kalemkeskiyle Ticaret Lisesi'ning-neyinde bir temel ukurundabulunaniineyan lahit olanM.S.2!3. ait birmezar vedaha sonraki (Resim: 8) ve Augustus-Roma Ta- nnde yer alan mermergrnen krokilereBu lme ve izim sz geenyer-lerde, San moloz ve Milas M-zesi'ndegenelliklemimarieleman olmakzere 17'i buluntubelgelendi. Eski Bein yolu zerinde ikimezar vebirgladyatr ka- (Resim: 9) derhal mzeye getirildi. tehditolan antik eserler ise mze grevlilerine bildirildi.Nihai nce, Milas kenti, evresi vemzededevamedilmelidir. eser-lerin ilksonular ortaya bile:1. (Resim: 10) dahaeskimalzeme mermer zemin zerindeiki uzun dikdrtgen biimli mezar yeri Bunlar,zemine dik konulan levhalardan -Ustze-mininde, yere inceiki iftizbiiminde, zerinde alan drt bykmermer (Resim: ll). Imekandailk bubloklar, yzey-inde friz 1:1 bir kon-strksiyon izimi ile Bunlarla ustalar tam ll-erini buluyor Kare plana ancak olarak ula- anlayanustalar, herhaldeburasyonel yntemle, alt meydana gelen 'otomatik' olarak dikkate -Uststun delikleri ve iz-lerinden gibi, dahasonra kafesveya korkulukka- Sadecegneycephede, yola bakanortastun buizler yoktur; belki buradamezar sahibininheykeli eksikolanfrizinzerine, geisonvesima eklemek ge-rekmektedir. zerineise, eldeki vekaide vebal-dahinbirbirlerine olan oranlanna sadece az pi-ramidalbir gerekir. Yan yzeyleri dz, kavisliveya olabilirdi ll.(ll) Bugnk eksik durumuna mezar piramit olarak ensonszeden H. v. Hcsberg, Rmische (1992)150vd. Res. 92- S. Stucchi, Quaderni diArcheologia ddia Libya12, 1987 249 vd., dz ve piramidal rnekler882. (Resim: 12) izine rastlanmayan kent surunun zerindebir su yolunun Labraunda kutsal yoluna tarafa yerde, su kemerinin bir gstermektedir. taraftaki ovadan gelen su kemeri, Tepesi'nin hemen g- Buradan devam eden iki kolun ynlerinedayanarak, ve kemer (Resim:13), kuzey kola aittir. Gneykol (Resim: 5)ise, mahallesindesaptanan byk bir ve yer yer ko-runagelen yksek bu ovaya bakanapsis benzeribir (Resim: 14) Bu su kemerinin gney kolundan bes-lenen bir hamam olabilir. Ovadaki su kemeri ve ile kisi bulunankemerzellikleri BizansDnemi'ne"M.S.2. tarihlenmelidir.3. Zenginsu sahipBein'den Milas'a kk, ikincibir su kemeri Bugnk tarla karayoluna kadarizlenebilenve arazideseviye olan yerde bulunan ba- busu kemerinin de, birdizi kemerden Yolun 50 m kuzeyinde su yolu ardarda yer alan,enine dikdrtgeniki bulunan ve daha olmayan, bir (Resim: 15). 4m'yekadar korunagelen busu birtaksim yeri olabilir. Biraz daha ze-rinde ierenbir tepegelir; bundansonraizler Su kemeribolca grlen keramik ve bileburadagrlmemektedir. Sukemeri Mylasa'yakadar bir veya gryordu"; yer ba- devamde gz nne 4. kentin eski antik d-nemdenberi LabraundaZeusKutsal Alam'na veora-danda Alinda'yagidenkutsal yol, kentdokusunu terkverir.Kilikya Kelenderis'te"Drt ayak"Mezar dz piramidi (L.Kelenderisi. Kaynaklar, Buluntular [1994] 41-45Res. 12. 34-40)veantikKuzeySuriye'deHisar'dakavisli piramitli sahipolanmezar (1. DieRrneran Euphrat undTigris, AW16 Sondernummer, 1985,54 Dipnot 126 Res. 52.57).(12) Kentsurunun dairbir ipueu olarakisteyenG. Bean, Kle-inasienIII (1974) 39, byle (13) Erken Bizans'a tarihleyen A. ve T.Akarea a.g.e (bk. yuk.Dipnot 1) 87, 91 Lev. 16, fakat Bal-tah ile su kemeri .(14) Busu yolundanBein'denMilas'a giden su kemeriolaraksz eden A. ve T. Akarea a.g.e.87(Roma1mparatorluk Dnemi'netarihlerneyle). A.Akarea, Belleten35, 1971, 30,su kemeri gittike yokbildiriyor.89ederek, gnmz evre yolunun kuzeyinebirazileride, derinbirukurlukolarakizlenebilmektediro. Yol, brbir nekropoldengeiyordu. mezarlaraait antik evre yolu epeyce getikten sonra da, Labraunda yolu -Gneyde, Petsonia/Bein'egiden eski yol, herikisekiz adet tonozlu mezar ve mezar bu- eski Labraunda yolu gibi kolay izlenir. kige- mezarlardan tahrip bir ukurunda, yeni betontemelin izin ldemer-mervemozaikli birkesitini bykbir datahrip Endstri MeslekLisesi'ninarazisinde bulunanen g-neydeki tonoz(Resim:16) yan vaktiyle arkadu-vardagibi, birer mermer levhaDuvarlar ise, ara- vekk kire grnenkk mermerden Mermer levhalann zerine Greke mezar olup, bunlar ok nce 01Up16, o zamandan beri yer-leri Milas zerine vekendisine W. Blmel, paleografik GeHellenistikveyaErkenRomaImparatorlukdnemlerine tarihler. By-lece, tonoz tarihlenmesine deelde ol-5. Eski Beinyolununve zamandaantik gneydebolkeramikierentabakalara Bu, bu- kent bir anak-mlekretim merkezi gsterir. EskiKnidos bilinen ve M.O.2. ikinci veya birazdaha erkene tarihlenen bir kandil tipi'? burada retilen mallar (15) evre yolunun hemen eski yol bir sre nce(16) Enyeni W. Blrnel, DieInsehriften vonMylasa i. InsehriftenderStadt, Insehriftengrieehiseher Stadte aus Kleinasien 34, 1 (1987) No. 440 (549). 451.(17) D.M. Bailey,A. Catalogue of the Lampsin the BritishMuseumi. Greek, Helienisticand Early Roman Lamps (1975) 126. 137 vd. No. Q 277-Q287 Lev. 46-49.90Abb.L: Milas, lage der Stadt amSodraD a , von Bein KalesiausgesehenResim1: Milas, Bein Kalesi'nden kentin SodraD a ' n d a k i konumu.Abb, 2: Milas, polygonahnauer.Resim2: Milas, polygonal duvar.9192Abb.3: Milas, sdostecke der grollen TerrassenmauerResim 3: Milas, byk teras Abb.4: Milas trpfeiler, Hhe berErd-boden 4.30Resim 4: Milas, svesi, tabandanykseklik 4.30 mAbb.5: Milas, Aquaeduktbgen sdlich des TepeResim 5: Milas, Tepesi'ningneyindeki su yolunun kemerleri.Abb. 6: Milas, Aquaedukt stlich der Stadt.Resim 6: Milas, kentin su kemeri.93Ahb.7: Denizcik. Dcriseher MarmorarchltravResim7:Denizcik, Dor dzeninde mermer Ahb. S:Resim8:94Milas, Kaiserzeitliches Grabgehude mit HalbfertigfahrikateinesGirlandensarkophages, im Vordergrund sptere Wohnhebauung. .Milas, iine olan Roma Im-paratorluk Dnemi'ne ait mezarnplanda daha sonraki \oviAbb.9:Milas,NeugefundenesGladiatorenreIiefResim9:Milas,yenibulunangladyatr

Abb.10:Milas,

AnsichtvonWestenResim10:Milas,

grnm.96Abb.11: Milas, Ritzlinien im ObergeschoBbodenResim11: Milas, st katizikler.Abb. 12: Milas, BaUah Ansicht von SdenResim12: Milas, Baltah gneyden grnm.Abb. 13: Milas, rechtsIinks Bogenreste westlich des ToresResim 13: Milas, solda kemer Abb, 14: Milas, Therrnen c?) im Mahallei, Ansicht von Osten.Rechts Teil der Apsis.Resim14: Milas Mahallesi'nde hamam(?), grnm. apsisin kalan 9798Abb, 15: Zwischen Bein und Milas. Wasserdepot inder Flucht des BeinAquaeduktesResim15: Bein-Milasa r a s . Bein su kemeriylea y n hizadaki su deposu.Abb.16: Milas, Gewll>egrab beim Endstri MeslekLisesi.Resim16: Milas, Endstri MeslekLisesi'nde tonozmezar.KERKENES DAG1994Franoise SUMMERS *Geoffrey SUMMERSKerkenes ikinci arkeolajiksezonu 1994 yazmdasekizbir sreyi devam eden bu ilk aya- iin iki sezon daha genel iki konuya yneliktir; bunlar, ncelikle inceleyebilmekiinDemir bir veikinci olarak da, daha bir tarihive arkeolajik tabana 1994 sezonunun kesin ise gibiydi:1) Bir helyumbalonuna makina sitinfo- bitirmek,2) 1993'de kadastral blgeyi ge-. 3) Jeofizikseldevametmek(lojistiksorunlar sebebiyle1995 sezonuna 4) Helyumbalonunukullanarak sitleri olarak belgelemek,5) arkeolajik projeler yeralanve dahauzak ev-rede bulunan sitler balonlaolarak belgelemek,6) Kerkenes evresindeyer alanblgenindaha bir arkeolajik yapmak.* Franoise SUMMERS. ODTBlm, ANKARA.Geoffrey D. SUMMERS, ODTUSiyasalBilgiler ve KamuYnetimi Blm, ANKARA.eviri: Nilfer 99Sezon olup, bir blmbeklentilerimizihemelde edilen bilgi hemde ekilen grsel ba- kat kat yeralan raporunilk yntemleri, savunma sistemi ve kentsel mekan birblmise enyksek yeralan bir Bizans ky ile ilgili arkeolojikve balon fo-belgelerne iermektedir.1994 sezonu National GeographicSociety, British Aca-demyveBIAA (Ankara Arkeoloji Enstits) cmerte Ltd.ise yeni yatak vebanyolarla vearazi bir duvarla,ve 1994sezonunun ikin-ci kezKltr yrten KonyaMzesi'nden Mertek'in aktif borluyuz. Geen gibi a- yineYozgatValisiErsoy, Sorgun Necmi Kurt ve Yozgat Mze MdrMusa Ozcan ta- hararetleekibi GeoffreySummers,FranoiseSummers, Stephen Lumsden, Mete Lumsden, Koral Ahmet,Omr ve Levent ile Orta TeknikUniversitesi veBilkent UniversitesiNahide Ni-lfer Derya SerminErszveZeynep Korkmaz'dan iki konuk, ElspethMcIntosh veStevanBeverlyde FilmlerAnkara'daakar banyo ve tab dijitizeedilmesi iseODTU'deLeventErsanOcakve Murat yrtlmektedir. veCommonwealthBrosu 1990 BIAA'ya hediye edilen balon ve malzeme sr- Buhediyeyle birlikte gelenbir yerine getirebilmek,yani bir malzemeyi busezonTrk yar- olmakkullanabiIrnek bizleri son derece mutlu etti.StTKonumSit Kapadokya ucunda, denizse-viyesinden 1400m. olan ve granit kayalardan bir zerinde Avrupa'ya transit yo-lunun zerinde ve Akdeniz'le Karadeniii yolun ya- yer alansit,bugnkTrkiye'ninmerkezine 100 bir duvan granitktlenin mmkn yararlanacak kilde olarak2,5x1,5 kmve sur 7 km dir; bulleriyle Anadolu'dabugnekadar HellenistikDnemncesineait enbyksit olma sahiptir. Dikkat ekici noktalardanbiri sur duvarlan iinde kalan tmfazla blgeler hari, de- zellikle mrnnok (bir nesilden bile az) ve etkileyici savunma sistemi de dahilolmak zere, byk bir hibir zaman g-znne olursa, bu daha da g-rnmektedir. Fakat tek byklk ve yklves-rekli bir nfusunu gerektirmeyebilir; bu ve projenin ennemli ve bir olanve ge-rektiren bir konu da nfusunu destekleyen veya des- olanekonomik busoruyacevap bu-labilmek iinse siti evreleyen ve daha lektetarihi ve evrenin bir biimde incelenmesi ge-rekmektedir.TariheSitin tarihi zere, bugne kadar yeterince ta- arkeolojik Volarak bilinen HellenistikDnem ncesi GeDemir V evredeyeralan Hyk'te 1920 ve 1930'larda E.F.Schmidt veH.H.vanderOsten tabandan kat- bir terimdir). Schmidt'in 1928 sitte birkakkdeneme keramik ve daha lektekive ta-rihinden kaynaklanan nedenlere dayanarak bugn ki,sitintarihiPersve AkaM.O.547'denhemenbirkasonra BykKeyhsrevdneminde, sonundaEge Denizi'nekadar uzanan ncesine gitmektedir. Aynca, keramiklerM.O. 8. tarihlenen IVdednemineait Byleceeksiltme metoduylaolursa, Kerkenes yer alan sitM.O.6. veya 7. ve terk b- ve gznne olursa eskilerin daolsabu de olabilecekleri bu kabul edilir ve izlenirse, elimizde sadece bir tek aday bu- "Tarihinolarak da Tarihi He-redorunPteria 101Tariheheyecan verici. Asur gerekte okda olmayan bir birlikte Babilliler ve Medlerce yo-kedilmesindensonrailgi bir toprak zerinde Babilliler Medler iseAnadolu'yudaieren kuzey blgelerini Her ne kadar erken Med devletinin zel-likleri ve hattabir Med dahancepekokkez olsa da, bilgi ve ve kaynaklar yorumlara gtrmeyen kaynaklarda Medlerin (ya da sreyle vebu (lar) yada seferlerin Qrta Anadolu'da ceryan dair Bu M.O. 28545gn sonra sona bu tarihin hemeski hem demodern ast-ronomlarcabu kadar kesinolarakbilinmesininsebebi ognmeydanagelen veher iki dabu hemen sona erdirerek Kilikya veBabil (yada bir kabul edecekkadar korkutanbir Bu ikitaraf Halys (bugnkolarak ve glendirmek iinMed Astyages Lidya prensesi, Alyattes'in veKrezs'nAriennis ile Kerkenes yer alanbu bir sresonrave byyenMed kraliyet olarak ihtimalikuvvetlidir. Hattadayeni evli kraliyet ifti iin bile mmkn olabilir. Heredot tarihindePteria ileilgili olarak (1.76) daha sonraki meydana gelenolaylarla ilgilidir.Astyages ilerinde meydana gelen birsaray ayak-tahttanindirilirve BykKeyhsrevilk (Achaemenid) olur. BuaradaLidya olan ve enzen-gin olarak nKrezs ge-karar verir; bunun iin en uygun zemin olarak da l-drenKeyhsrev'in seer. Dnemin engvenilir kahinlerinehaberciler gnderilir ve sonunda beklenen cevap gelir; Krezs Halys geerse bir imparatorlukyok Elbette Krezs'ndeduymak budur; hasattan sonra ordusunuyn- nehri geerve ele geirir. Heredot'unKerkenes zerindeki ok iyiuyan gre,Pteria Sinop'ungneyine birizgi zerinde yeralmakta veKapadokya'mn bubl-gesinde en iyi korunan durumunda Heredot'agreKrezs Pteria esir veevrekylerde yurt- kovalar. Byk Keyhsrevbununzerinehareketegeerekdo- sratle gelir. imparatorluk evreleyen ovada sonusuzkalacak bir ve Krezs ilkbaharda d- kendisini lkelerdeki gn-102derilecekekkuvvetleri beklemekzere Sardis'eekilir. Fakatbirharekat olanKeyhsrevyurdunadnmekveya Anadolupla-tosunda yerine kuvvetleriniSardis zerine ve eder. Gelenekselolarakkabul edilentarih M.O.547'dir,fakatbundanbirkance dairde (Beaulieu1989:80-82; Burstein1984; Cargill 1977).Yinede, kesintarihneolursaolsun, butariheKerkenes'deizlenenka- okadar iyi ki, bunlaraneredeyse kesin g-zyle bakmak mmkn olabilir: konum, kuvvetli surlar, yeni ku-rulan imparatorluk karakteri,andadevam eden bir olan) sivil rneklerinde ve saray veplan- etkileri, tamamen sonulanan sreli bir ve de ve uygunkeramik buluntular. nekadarzamanzaman neriler olsadasitinkarakterine bu derece uygun bir tarihe alternatifine de bugnekadar Yntemleri1994sezonu ncelikle gerekli balon ekiminin ta- Dahancede gibi, karolajaait aprazlarvekontrol yerde beyazkireleveta-keometreyle llerek blgelerde kontur izilebilmesi ve dijital yeryz modellerinin veriLevent veODTU'deki ekibi landCAD ve AutoCAD ve boyunca dijitize edilen planlarla a- Arazinin kapsayan karolaj (A2 gibi) bir ko-ordinatla kutucuklara blnd. Daha sonra bu kutucuklar b-ytld ve zerine alan ve bunlardandijitizeedilenplanlar l, 2 ve3'te i-zilen grlebilir.Savunma SistemiSavunma sistemi granit kayalardan Fakat yzeyler halinde kesme izlenirni ver-mektedir. Duvar st 4.5-5 menindedir. yzne,yzey eksavunmasistemlerinin yerlerdedikdrtgen kuleler yadaburlar, pekitme veenaziki yerde olmakzere, daha byk veorganik formluekler edil- Szedilensavunma 60 bir biiminde ikinci bir duvarla olup, bu du-103stylehemyzfakat temelekadar devam etmeyenbir d-ile Fakatduvann bykolan kulelerin ve savunma sistemini eden be-cerisineve verilen yer alan yzeyinpek ok blgede2 m'yiiin, bir pekde gibi grnmektedir. Bunedenle,zgnsitlerinde zere)yksekve bir kerpiduvanda fakat temelya daka-idenin zgn halen mevcut olan yedi tanesi bugnekadarkesinolarak btn bo-yunca zgnda d- de,daha sonra olan 1-3) mevcutdaha kk veya engellemeleri mm-kndr. (Standart bir gibi grnen Hitit aksine) her kendi veyerdemmknolanenda- savunma sistemini Derenin noktada ise, zel vedaha nlemler Bubelki deBabil'e bir nehir kullanarak o dnemde iyi bilinen eski bir al- zellikle dikkat eken bir konu ise ne bir kraliyet ne debir kale veya akropolbir i savunma sisteminin genel dzeninden, i engeller etmenin hibir zaman d- de ). Bylece g- gibi, iinden gelecek bir isyan beklenmemektedir; busonu sadakati, sivil ve politik veetnik ka-rakterleri nemli daberaberinde Bu da iinde alanlarvedikkat ekici kavramsal benzerlikve uyumladadesteklenmektedir. kadar hibir sur veya sur ta- hibir zaman g-znneolursa bu pek de grnmemektedir. Yine de ev-redeki tepelerin zerinde yer alan gzedeme kulelerinin daha gednemlere ait da mmkndr.Kentsel MekanMekan ve dokusunun arazide vebalonla 1993ve 1994 ekilen zerinde ilerledikedahaiyi halegelmektedir. Bu belgelerne andata-104 durumda olup, 60 mile 1000m yk-sekliklerden veya stste bindirilebilir ve yersel kontrol ierenrenkli vesiyah-beyaz karelerden 1994 projeiingetirilen bir yenilik ise, helyum ba-lonuileekilenoblik bu sa- 45 ile 6). blmlerini mmknolmaktave leve ait da dahahale gelmektedir. Basite izlemekle bile be-lirli zel alanlara geerli sebeplerianlamak veya bir btncl olarak ta- veher grubunugeerli se-beplerigrmek Herhalde burada rinyeniimparatorluk gcnngrsel birsimgesi olarak ve gve zamanda da temsil etmekzere kolonici bir temeli sylemek du-rumuabartmakolmaz. Bunedenle sit bir anlamda"ideal bir ol- yatankavramlar hemkendinitelikleri hemde daha sonraki Akamenid (Achaemenid) ve Hellenistik olabilecekleri (veya ola-etkilerden sonderece ilgiekicidirler. Her nekadarheyecan verici ve olsa da, bu etkilerin nereden ola-sorusunun Trkiye zerine yenilenmesigerekli incelemeleri beklemek nk Kerkenes ve neHitit veyaNeo-Hititlilerenede ana-yurdu Anadolu platosu olan bir medeniyetinborludur.Buraporun izleyen ilk on iki ay iinde btnne aitbir pek de mmknt-mn anlatmaya iinhenz birazerkendir. Bune-denle, yer alanbir gzlemler, hembildiklerimizi hemdeprojeninsahip potansiyeli gznnesermeyi olursak ncelikle yerleri ve bahsetmek olur. da gibi, heryerinsavunma mmkn zere olmakla zamandabelirli yer-lerden belirli yerlere ve ni-teliklerini ierdeevresindebulunan vetekil bi- tip ve Herhaldeiinde en nemlisigneyde yeralanvebir i geit ve iiki kulebulunanbiroda- Yeri KuzeyKapadokya'ya ve 105gnlerde sabahsaatlerindesislerinstndengrlebilecekkarlarla Erciyes benzersizbir manzarayasahiptir1). venazik bir yolovadan yk-selip bu geereken nemli kesimine Hemenierde ise en nemli caddeleri Yolun ana a- biri kalenindik inerek ise byk cep-hesine Gney teraslarlave andabilinmeyendaruzun biralan bu Bizans Dnemi'nde sadece temel stnekadar gibigrnmektedirler. Elbette zamanda zere rnlerinin veAkdeniz'den gelenker-"Kapadokyahemeniedil- bir depolama magazinleri grubu dammkndr.kar- biraz sola At Gl veya Slk Glyer ikinciisimiinde bugnyredeiyi bilinenveuzakmesafelerdenbile eken, slknfusuyznden Bugn dolu olan buhavuz, vemerkezi olarak bir sukont-rol ve yeralandibi bir szme veyakertme gletiSoltaraftabulunan ynndeki caddeden ve kadar uzanan bir Buevrili ani bir d- ucunda, 3 metre eninde) dar uzun,koridorbenzeri bir Bu bilinmemeklebirlikte depo veya busorunun je-ofiziksel incelemeyle verilebilecektir. Yine bu evreli alanda yer alanyksekbirkayazerindebykbir ve busur ara- dikdrtgen bir glet grlebilenbir dikdrtgen haricindealan budurum1993'deje-ofiziksel incelemenin da Hemen ka- ivesaray yer alanbu ev-rili alan ve grubunun henz de olsaokzel venemli bir belki deMed svarilerinin, ve/veya veidmanvegsteri (resmi geit)askerikomuta mmknsede, builgi ekiciihtimalin ka- gerekmektedir.Gney girer girmezsoladnp, gelencaddeyeaz nce evrili alanve SlkGl'nn geerek, (antikveyamodern) ziyareti 106 Bu idealdir nkgrmekmmkn gibi buradanemine uygunlektebir iinyeterli dzalandamevcuttur.iinbu ok az ihtimal daha edilebilirdi fakat bu alan iin veher halikarda, mevcut man-zara vedahadanemlisisemboliketkileyici Bugnen etkileyici bir Seluklu olanKeykavus'la kuzeyegidenmodern yo-luna hkmedenve byk glgeleyenKaledir I). PersDnemi'ndenberi olmasada, HellenistikDnem'denberibukk ykselti surlarla ve yeriolarak kul- Demir rol pek fazla bilgi bu-lunmamakla birlikte genel dzeni her yanda tepenin eteklerinekadar fakat kalenin bu ilk dnemlerde denemli dairhibirizyoktur. ZatenDemir dini velaik yer ve granitzerinde grlmektedir. 1993 yok gidenyolmerkezinin yer kynden bir yoluizleyerek ykselmektedir. Buldozerlerle lanmodernyollar zgnyolun okunmazhalegetirerek zgnniteliklerini gelen zi-yaretilerbuyolla gney ieri giripcaddeyiizleyerek gibi yinegneyita- kuzeye dnerek da gi-debilirler. bu"Hamadan" veya"Ecbatana" hayal edilebilir. ise bykhyktenge-erek kuzey ve ynlerindengelen sur yeralan ve iingeit Bu ana blgesine ver-mekteve da gibi anacaddedengeerekgneyka- kkbir iseotlaklarave1994'de vadilerinde yer alan yapayglet ynnde Dahagneydeisedahadnemlereait tmlsve 9), olan ve ok tahkim biryer buradangeenyol Kerkenes enyksekdikkat ekici GzbabaTmls' ne 107Bu zere, riniinden gelen anayollarla ya da avluve alanlarla ve suyutoplayangletciklerle Bubir blmtemeldzeyinden gibi grnmekteyse debu yine je-ofiziksel inceleme ile desteklenmesi gerekmektedir. Bubyk grup- aristokrat ailelere ait konutlar veya olmak zere ta- Gneye sistemine benzer birdzenesahipcaddeler, ikinci bir evrili alanve daha ileride yine gneye isezemin dikbir biimde al- gneyindeyer alancaddenin, su ama- birdar biresas kesimlerine geri dnecek olursak, saray ta-nemli byklkte alanlar ierendar caddelerleev- 8). Her evrili alan, ana veya sa-hiptir; bunlardan hemen sonra caddenin eni 18 m ye Bu noktada ve ucunda, surununhemeni bykdikdrtgenbir ya- bir meydanveya sonaermektedir. Bekleneninaksine, bu caddenin sonunda biraz daha kuzeydedir. As- buGzbaba ynne Bu caddenin do-ve uygunve sarayile Gzbaba'daki tmls ynlenmesi nedeniyletrensel bir 1993 caddeninsonundayeralan biimde ve bir yanma Demir zerinde olandaha gednemlereait tmlsler,cadde, ve alanlar yzeyselolarakfakat helyum balonu ile 1994 ekilen 8-9) tmbu biraraya geldikleri ve alanda g-rlebilmektedir, Bualanda jeofizikseltaramaya devam edilmesi 1995 se-zonunun ncelikli biri veplanlama srecinin zerindehalena- bir konu olup, bu raporda yer alacak birtamge- olarak Fakat mimariyedair n bir be-lirtilebilir: Buradaizlenenmimari zelliklerin, "trensel"caddenin veya ilerinde yer bir benzer rnek bu hibiri Anadolu ait gibi de grnmemektedir,(yine deburada Anadolu platosunda M.O.? ve6. ait dairpekaz belirtmek ve 108 byk blm kolayca grlebilmektedir; ay-nca yzey pek ok zellikle de ve r- hemen hemen hepsinin biryok veiduvarlarda byk lde kerpi buna du-varlardapekde Belirtilennedenlerdendo- bu manyetik incelemesinin,ve yo-rumlamaya byk Gelecekteki gznne gereken nemli so-runlar ve zellikleri ve bu bykvehayvan beslemek olup ve hangi (en-dstriyel,yerli, vs.) sahip gibi ta- konutyzlmnhe-saplamakve nfusunutahminetmekmmknYine de olduka ve ok az nfus benzer b-yklkteki eski kentlerinegreok sylemekola- anlamak genelzelliklerebirka ce- zor soruya boyuncasreklibiimdeoturulup veya askeri seferler, vergi veyaalacak veya mevsimlik kervan ticaretinin kontrol, vb. ama-larlabirst olarakbir olup ncelikle g vemevsimlik seferlerden bir ge-sylenebilir ve buhipotezin je-ofiziksel inceleme, toprak rneklerinin incelenmesi ve belki 1996se-zonunda iyi yerlerdebirka denemegelecek verilerin levlerinibelirleyerek mmknolabilir. tamolarak iinbelirlenmesi oldukanemlidir; anakadaredinileniz-lenim ekonomikolarak evredeki kesimin retimine dayanan ken-dineyeterli bir okstratejikaskeriveidaribir merkez kurmak bir imparatorluk ynndedir. Bue-kici neri deyine evrenin potansiyelinianlamakveeski bitki rtsnalanlar, otlaklar, su-lanabilen alanlar ve baheleri) mmkn eski haliyle can- iinbir gerekmektedir.Modern mekanize byk oranda verimlilik lenmesini retime dair yzeysel izlenimleredinilmemesi iin dikkatli109 VER ALAN KVKiremitlik, yani kiremit alan, KerkenesDemir engneyindeyer zamanda enyksek (ykseklik1:25.000 lekli haritayagre denizden 1.472 metredir). Bualan gneyveg- hakimdir. Dahatarihlerdeki arazi veeski dayanarak, buradabiziilgilendirenGeRomaveBizansd-nemlerinde bukkeski bir ve kalan meyva bahesi ve olarak ve koyun, veat otlamak syleyebiliriz. evredeyer alan tarla ve hayvan zellikle de Kiremitlik'in alt ta- yeralan bakanyamalardaveeski surununi bulunanlar dneme tarihlenmektedir.byk mevsimliknkbuyksekliktevebu kadararaziye bir konumda uzun ve olduka gemektedir. Ki-remitlik'te yer alan ge dnem Demir surununs-tn rtmektedir. Tarihesi1927ErichSchmidt Kerkenes yer alanve alandaki incelerneyi amalayan14 ikisini Ki-remitlik'te (Schmidt 1928; sit 1ve 2 veBu amalarsitin bu blgesindeki en eski izini ve SUlunun ta-rihini 1993sezonundabir helyumba-lonu(blimp) bu alan Bu raporuntemelinide bu ile yzeydeincelemeler ve lmler Dnemleri dnemleri ve Schmidt vebu raporun yzeyde bugn grlen ok keramik par- da desteklenen, Schmidt'inHellenistikDnem'den(ya da Schmidt'in "Yunan"dneminden) Erken Bizans D-nemi'ne kadar.. irdeleme Erken surununM.O. ilk Ge Hellenistik Dnem'den kadar srekliol-mayabilir; bir dnemleri ancak ilerde ya- dnemleri kaledekilerle olmakla birlikteiki benzerliklerhenztam olarak Bu alan eskidnemlerde debugn01-110dugibi mevsimlik otlak olarak ve hem hayvanlar hem deobanlar iin olan Demir gibibu alanda da daha btncl olan erken dnem ka- rtmektedir.KonumSit gney ve hakimbir ve burada otu-ranlara buynden gelebilecek tehlikeleri (Kapadokya gelenArap vs) ncedengrme gibi blgelereoranladahaizole olankonumu daekkorunma Buyer kaynaklarla(otlaklar, bahelervebyk ihtimalle ot ieren) mevsimlik yer- iin olduka iyi Eskisitin enyksek vearaziye en nedeniyleneredeyse hergn esen rz-garlardan etkilenmektedir. Bugn bololmasa da, kaynaklarda ve ku-yularda suhala mevcuttur. Kerkenes granitanakaya Kiremitlik'te bulunanenykseknoktadabugnk topraky-zeyinden vesitin pek okani ve byk yzey hareketleriieren daha alttaki jeolojik yan- Amalar ve YntemlerKerkenes projesinin bu blmnn Kiremitlik'te yzeydeyer alan belgelenmesi ve ne-redeyseveKuzeyKapadokya'dayer alankkvebyk ihtimalle mevsimlik bir Erken Bizans Dnemiin-celemek iinmkemmel bir olanak sunanson Bizans odak- ve yzey incelemeleri sitin, bir nazaran dahadzensizfakat genel bir btnlkve benzerlikgsteren bir para da olsa anlamak Ne kesin tarihlerneler ne de bu srecinin sreyzey belgelenememektedir, yine deyzeydeolarakrastlanankeramiklerErkenBizans'tansonrakidnemlereait Helyumbalonu (blimp) ile ekilen stste ve okunamayan gstermektedir.izim sondnemini gsterenbiryorumdur. deformasyonunun dzeltilmesi iin nk arazidekiyzey incelemeleri veizimde tahmine olarak konumubelirlenen bu tr dzeltmelerin sonu iziminde sahte bir kesinlikve gvenilirlik 111 Sit her iki yzn dekullanmakla veyeryer grnr bir-likte, Demir sur bykldertmekteve halegetirmektedir. Yzeydeki keramik Hel-lenistikDnem Daha kesinbir bilgi iseBizans ve gney g- gibi bir savunmasistemi olmadan Yzeydeg-rlebilen iki tr bunlar ErkenBizans Dnemi'ne ta- dzenli ( ii duvarlar)ve dahasonraki dnemlere ait vedaha ncekidzelterek elde yu-varlak ii duvarlar). Sitegneydenve Schrnidt'in gzlemlerine gre eskiden biryolve kuzeyde bugn hala patikalar da Gzbaba'ya gidenvegneydekidzlkteve kuzey atallananveduvarlanyer yer grlen bir patikaise greceli olarakdahayeni ve bugnhalabirhayvanyoludur.Schmidt'inSit2'sindehalagrlen ve ol- zere ErkenBizansDnemi'ne(Schrnidt'egre Romaait bugn dzlkte bulunankylerde yer alanpekoktarihli gibi, tamamen vekiremit gre, vetopraka- Kerkenes kolaybu- silt vekilve dzlklerdeki kumluol- neden kerpie tercih Izlenebilentm kuru rg bu kalede yer alan sur-kire ve moloz rgsyle evrede kalker iinhar fakat bust rtlerinintonoz gel-mektedir. Tmyerel granittir; sittekesme Yinededuvarlar iyi ve dzenli bir biimde yzey dikkatlice ve birbirine geecek yan yana bu zen evrede yer alan, daha yeni vegeici e-Geneldeduvarlar iki yz vearadaki dolduran da geneldebenzerlikgstermekteve0.80metre gruplaraay- Bugnizlenebilendurumuzunsreli bir sonhali gstermektedir; busreiinde sit ve vedzenlemelere Bubyme ve genel olarak, oku-namaz haldedir.SONULARKiremitlik'te yeralanErkenBizanssiti, byk ihtimalleilkbahar veyazmevsimlik olarak oturulan veana gneyde dz-lkte bulunan bir kydr. Savunmasistemi yoktur. Son bir GeRoma veya Bizans kynn halini Dahaeski, Roma Dnemi'ne ve Hellenistik Dnem'e aitka- Tek tamamenkuru rg olup geleneksel ve toprak damlarla r- Planlar, avlular veya alanlaryer alan oda bir dzene sahiptirler. Ekonomi, byk ih-timalle hayvan otlatmaya vebiraz daveile dzlkte yer alantarlalardaretimineSitte seramikretimine ait da Sit kkhalde, seramikve cam nitelikleri ve ge- ok, bir etmektedir. AESKI AC YAZARLARIStrabon XII, 5.2 (p.567)Herod i. 76ff.MODERN YAZARLARALP,S. 1979 ivi Hitit Tabletleri", VIII ITK: 165-196Ankara.ANDERSON, lG.C. 1903A Journey ofExploration in Pontus: 1-29. Brussels (Studia Pontica 1).BEAULIEU, PA. 1989, The Reign ofNabonidus King ofBabylon. New Haven and London, YaleUniversity Press.BITTEL, K. 1942, Kleinasiatische Studien. (IstMitt 5): 46, 54-58, 70,72,101, 223 PIs. 27-28.BROWN, S.C. 1990 "Media inthe Achaemenid Period;the LateIronAgein Central West Iran",Insancisi-Weerdenburg, H.and Kuhrt, A. (eds) Achaemenid HistoryWorkshopIV; Cen-treand Periphery: Proceedings of the Groningen 1986Achaemenid HistoryWorkshop:63-76. LeidenBURSTEIN, S.M.1984 "A NewTabula/liaca:TheVaselPolak ChronicIe" The J. Paul GettyMuseum Journal XII: 153-162.CARGILL, L1977, "TheNabonidusChronicIe andthe FaII of Lydia", American Journal of An-cient HistoryII 2: 97-II6.CORNELIUS, F. 1964 "Zur hethitischen Landeskunde". BibOr21:II-I5.CUMONT. F. 1910, Studia Pontica 3: 226-227 Brussels.113FORRER, E. 1927, MIDOG 65:38-39, Fig.28GARSTANG, 1.1910, The Land of the Hittites: 197, n.3,4. London.GELB, I.J.1939, HHM: No.37:33-34, PI.LV.Chicago (OLP 45).HUXLEY, G. 1965, "A WarBetween Astyagesand Alyattes". Greek,Roman andStu-dies Vi: 201-206.KIRSTEN, E. 1959, RE 23:2465-2466.MERIGGI, P.1971, "Ottavo e ultimo viaggio anatolico". 10:57-66, Pls Vll-Xvlll,MONTE, G.F.DEL AND TISCHLER, J.1978, Geographique des Textes Cuneiforms6:66,151,199. (TAVO)MUSCARELLA, O.W. 1988, Catalogueof Bronzes intheMetropolitanPhrygiaandUrartun.3. New York.NEWELL, E.T.1931, The KuchukKhne Hoard. New York (Numismatic Notes andMonographsNo. 46).OSTEN, H.H.VONDER1928, "An Ancient Metropolisof Asia-Minor". GeogRev28:83-92.1929a Explorations in Central Anatolia. Season of1926:18-20, Figs 22-23, Chicago (OIP5)1929b, Explorations in Asia Minor 1927-28:16-18, Figs.7, ll-B, Chicago (OLC6).1930, Explorations in Asia minor 1929: 17,160.169, Map 1. Chicago (OLC8).1937. The Seasons of 1930-32III: 21-22. Map IILChicago(OLP30).ZG, T. 1971, Kltepeand itsin the Iron Age: 122. Ankara.RADKB, G.1959, RE 23: 1496-1497.RUGE 1932, RE 15: 2215.RAMSAY, W.M. 1908, Luke the Physician: note. London.SANCISI-WEERDENBURG, H. 1988, "Was thereeveraMedianEmpire", inKuhrl, A.and Sancisi-Weerdenburg, H.(eds)History Workshop III: Method and Theory:Proceedings of the London 1985.Achaemenid HistoryWorkshop: 197-211. Leiden.SCHIRMER, W. 1980, "Zur phrygischen Architecktur". KoldeweyGesellschaft 30:43-46.SCHMIDT, E.F. 1929, "Test Excavations -inthe CityonKerkenes Dagh". American Journal ofSemitic Languages and Literatures XLV.4:221-274.1931, AnatoliaThrough theAges: Discoveries al theAlisharMound: 23-25, Fig. 43.Chicago (OLC ll).114 savunmasistemininllen, izilen vedijitize edilenbirblmnnDuvar diyagonal olarak yerve kulelerden biri de g-rlyor. Duvar yz Ye bykblmmoloz fakat bir st ta- dz birizgi halinde grlebilyor; du- en st iseobanlarca bir yol yer Duvarrniinde kalan bl-gedeorta kayalar dolduruyor, alt ise Yar. Naylonlek10 m zerindeYeheriki yanmda topraktagrlenbeyaznok- isebeyazkirele olanveanaplanda takeometrik olarak bu-lunan kontrol mer-kezindensola isebalonunyerden ida-resinde halat grlebilir. 2: Sur duvarnun daha bir de- yeyeni bir traktr yoluyla birkule.i yzndegrlen kkise keilerden korumak ve gl-geleyip rzgardan 115116 3: dnemlereait patikalarla kesilen bir blm; tarafta grlen halakul- 4: molozIanispetendahaaz birblm. tarafta, yzdeyer alan kolaycagrlyor; resmin st vedaha zor dedilebilir durumda izgisinin hemeni ta- ise kendi i yzeyi yer Du- i taraftaki yzeyi de yine seiliyor. Duvarmst 4.65mvebukaidehibir zaman edilemeyecekolanbykbir kerpi bir temel Bahar veilkmevsimlik ot-latma modern koyun yz ve bir blm st taraftaki kaplama olan molozdol-gusuyla Solkenardayer alanbeyazapraz sitkontrol nok- biri. 10metrelik lek vebevaz kontrol da fo-tografta grlmektedir 6: Gneye bakanoblik birhelyumbalonu Ortadakkfakat tm su derelerle dolanyapayBykGlyer grntDemir ve dahaiyiortayave oranla daha bir veriyor; fakat grntydzeltmede zorluklar nedeniyleplan ve harita pek de 117 7: BykGl ve evresinin kontur 1994/5 bu tr topografik dijitize grntlerle umuyoruz.118 S:kuzeyinden uzanan cadde sol st di-yagonal biimde grlen) tren yolu haline gelemeden ncebir Kuzeydenispetendahadzlkolanzeminde ben-zeri bir sistemle caddelerin dikdrtgen alanlariindeyer Daire daha sonraki d-nemlere ait fakat mevcut kullanarak tmlsler (mezarykleri) dir. alanlaryanyana ve dzlkzemindenmm-kn yararlanmakdzensiz Alt sololduka dik olan olan zeminde yer- evrili alanlar grlebilir. Koyu renkli leke bir bitki r-tsdr; bunun nedeni henz 119 9: Trensel caddeninsonundayer alan grubununbirblmdahaged-nemlereait ve Tmlslerst sandukamezarlarmyer yuvarlak bun-lann eski Gzbaba ynne birdzlkzerinde olanbirkametre bu- bu alt kesiminde, bugnstnde ladabirlikte grlebilir.Sol alt yer alanhurcuntamstnde edil- bir tmls budaduvarmstnehibir zamankerpi birst Yine sol alt iin-de, birer tmlsbulunan kk kare bir Demir hayvan ve arazi da grnmektedir.120i""/ 'iitli'. '",-- --,ijBal r) -,. on -...., biimi ' yle 121 l l: Demir gneyucundabulunanve en yksek Kiremitlik'teki sur bugnBizansDnemi'neait birkyn al- Fotograftasur halen yzey stndebu-lunan birlikte Bizans kyne ait grlmektedir.122HARPASA'DAAMALAREnder *1994 veMzeler Genelizniyle hemyzey hemde Genel izinler iin ederim.bir sredirKarya'da bir alandayzey beriise, Karya'da daha biralanda grubu olarak nceKerme Krfezi'nin kuzeyinde dar bir alanda yzey ilgin Daha sonra Harpasa Prof.Dr.Pierre Debord'la Atinavergi listelerinde geenKaryakentlerindenUranion'unyerinin, Bodrum Burgaz'da de, Ke-ramos'un hemen dayanarak Dikmen Kenker Tepesi'nde Vergi listelerinde geen kentlerin de bu evrede Krfezi'nin kuzeyinde Roma D-nemi'ne yeni bir kentin Bubukentin hemen aradaki zerindebir kent buldum'. arnlar vebitki rts olanyarnataki kentin kabaca gibi,doruktaki dzlkte bulunan teki kenti belirlemek o* Do. Dr. Ender Di]veTarih Fakltesi. KlasikArkeoloji Ana-bilim 06100 .(1) Asia Minor Studien8, ]992. 17-22. REA94, 1992-Ns: ]-2.]55-174. Xi. Kltr No. 1676, 1994, s.199. Burada bk. L HaritazerindeNo. (2) XI. Sonulans. i 99ve202 (Harita). Buradabk. 1. HaritazerindeNo. 2.(3) iin bk. eser. s. 202(Harita). Burada bk. 1. Harita zerinde No. 3123denli zor Ancak, buradadaHellenistik daha eskiye giden duvarlar da Milas Mze MdrMehmet bilgiden yola evrede ikincibir Keramos'unhemenya- erken dnemde Yunan Leleg diye ni- bir Buyer, aradaki yksek yzndensolda Keramos'u grmemekte, ancak nndeki Orenvekrfeze ierilerine Sek ile bir engel Uranion'la daburadangrlmektedir. Keramos'un eski olanbuyerde yerleriniKeramos'agtkleri, belki deKe-ramos'u akla gelmektedir'. kent olarak el- buna Keramosgvenlikli ve uygun Nitekimbugn de Keramos (Oren) hala ge-olan birya da belge bu- bu yerlerin II. Harpasakenti Menderes'ingneyinde,ili Nazilli ilesineeski Arpaz olan, Akay Esenky'neteklerinde bir Kentin neminibelirtmek iin, Lydia, Karia ve yerde da nndeakanHarpasosNehri'ndeki gibi Anadolu'nuneskiad- sylemek yeterli Herodot, Persler Ana-dolu'ya geldiklerinde, Aiolia'dan Pamphylia veLykia'ya btnve Lydia ve Mysiailebir yazar'. Nitekim bublgesinde, zellikle Harpasa'dankuzeye uzanan tepelerdeki tmlslerin Lydia etkisiyle bundakltr gibinfusun da rol Kentin evrede grmeye stilde Arkaik Hellenistiktiyatrosu Romave BizansDnemi'ndede kent, nceteraslarzerine kyevlerinin surlardan gre, ovadada bir kap-(4) Bk. Resim No. 1 ve 2.(5) Bk. burada 2. Harita.(6) Keramos'un eski nfusu iin bk. E. IK 30, ss. 5-7 ve 11-14, No. 1,2,3.(7) Bk. burada 3. Harita.(8) L. Zgusta, Kleinasiatische Personennamen, s. 99, s.v,(9) Herodoti de bello Persico, libri novem, recognovit Immanuel Bekkerus, Berolini, 1845,90.(10) Bk. Resim No. 3.124 a1vyonlarla birkametrede-rinlikte Bizans Dnemi'nde klp te-peye eken kentte dahasonra da Dnemi'nde Arpaz olarak mlkive askeri ynetim merkezi Nazillidokumasanayininetkisiyleveyollarlaekonomik vesiyasal merkezol-maktan kk birBurada -drt hafta iinde, ilkin tane amaGeri kalansredekentinlmndensonra, her harita ze-rine tiyatronun rlevesini 15 20 kentlerin (L1) Ayda Arel, Kltr ve Turizm Eski Eserler ve Mze!er Gene!IV. Ankara26-30 1986, s. 39-77; Kltr veMzeler GenelX. Ankara 25-29 1992, s.232.125126Harita 2: Not. 5.127128Resim 1: Hellenistik duvar.129130Resim 2: Hellenistik ncesi duvar.Resim 3: Harpasa'daArkaik sur.1994 VE YAPILAN YZEY TuranEFE*Busene17-28 Eyll 1994 tarihleri sr-drlen yzey temsilcisi olarak ArkeolojiMzesi'ndenMze Halil IbrahimKara; ekip yesiolarak da Arkeolog Deniz Meral Ay ve Erkan Kabil, Oz-demirveHilal Kmbe Her zaman gibi, ekibimiz mdrleriMetin olmak zere, tm Ar-keoloji Mzesipersonelindenbykilgi vedestek BlgeMdrAytekinGngrsnveOrmanMuhafaza Okulu MdrKadir Gzc,s-resinceOrman tesislerinde Sz-konusu niversitesi,Fonu'nca des-(Proje529/080592); LU. Edebiyat Faklteside, her sene gibi, bir miktar parasal destek geenidareci ve personeline; byk birzveriile ekipyelerine en iten zevkli bir grevBuseneki yzey ilinin kesimindekiAlpu, ifteler ve Sivrihisar ilelerinin iindeolmakzere, blgede Bu sonucunda toplam62yeni yeri ziyaret ve yzeyinde incelenmekzeremalzeme Ziyaretedilen yerleri, gre, (Resim: 1).* Do. Dr. TuranEFE, niversitesi Edebiyat Fakltesi. PrehistoryavenasyaAr-keolojisi Anabilim ISTANBUL.131A. Alpu Civarmda yukanAlpuyer do- kesimdeveevresinde sonucu20kadar yeri ziyaret Bu blgenin zellikle 3. ve 2. bin- biriskana sahne Ana-dolu'nunenbykkonumundaki Alpu/Karahyk(Midaion)buovada yer 144. kesimindeyer alanbuhyk, kynn 1kmkadar gneyindedir; 320 mve 5.5 myk- Yzeyde sadece Klasik Devir malzemesi ele ge- 145. 2 km kadar yeralanbuol-duka byk hyk 320 m ve 15 mBurada bir IT 3 ve 2. malzemesi KlasikDevir de szkonusudur.146. HykBu yas hyk, Sepeti kynn1.5 km kadarve Se-peti-Gndzler karayolunun 250 m kuzeyinde yer 125 m a- ve 2.5m Burada IT 1-2veKlasik Devir malzemegruplan ele147. Sepeti (Resim:2,4: a ve 5: a) Sepeti kynn5 kmkadar yer alanbuhyk 100 m ve6.5 m yzeyde iT 2-3d-nemlerine ait malzeme iermektedir.(1) Alpu hyklerinden daha nce bilim CA Burney,"Northern AnatoliaBefore Classical Times", Anatolian Studies 6,1956, s. 179-203. Burney olan hyk, yre Hyk ola-rak bilinmektedir; olabilir. Hyk(146) ile iin, bu hyk "Bahecik II" olarak Bur-ney "Yeni Yol verilenhyk ise Alidede(158)AlpuIIIde,mze olarak geenhykolabilir. Kyllerekibimiz bulanamayan bu ova seviyesinde kadar tamamen 132148. Bahecik LI AlpuBahecik kynn 4 km yeralanbuhyk 100 m ve7.5m BuradaIT2-3ve2. tarihlenenmal-zeme 149. Karahyk (Midaion)Blgeninbilinenenbyk konumundaki bu yeri460 m ve14 m Buradaen IlkTun RomaDevri kadarkesintisiz ol-syleyebiliriz.150. Bahecik i (KkHyk) AlpuBahecik kynn 1.5 km yeralanbu hyk130 m ve1.5m YzeydesadeceKlasikDevirmalzemesi 151. Bu hyk, Osmaniyekynn2 kmkadar 260m ve 1.5 m Burada tr 2-3 Frig(?) veKla-sik Devir malzeme szkonusudur.152. Osmaniye/AlpuOsmaniye kynn i kmkadar kuzeyinde yeralanbu hyk,145 m ve 6.5 m dereye kadar bir terasszkonusudur. Yzeyde, IT 2-3,2. veKlasik Devir malzeme ele153. Buhyk Osmaniye kynn 3 km kadar 135 m ve5m BuradaIT2-3veKlasikDevirmal-zeme 154. ukurhisarI/Alpuerkez ukurhisar kynn hemenyeralanbu kk tepezerindeazmiktardaKlasikDevirmalzemesiele Butepebir tmls olabilir.133l55. ukurhisar II/Alpuerkez ukurhisar kynn hemen yer alan buhyk 165 m ve 13 m Yzeyde 2. ve Kla-sik Devir szkonusudur.l56. Alpu-erkez ukurhisar karayolunun 400 mkadar veAlpu'ya 4 km mesafedeolan bu oldukabyk epeevreve Hyk 152 m ve16 m 2-3 ve 2. dnemlerine ait malzemegruplan iermektedir.l57. Kk Hyk (Resim: 3,4: b, 5:b)Bu hyk, Alpu'nun 2kmkadar yer almaktaolup 157 m ve 5.5 m tepesinde henzyeni tahribat Burada Kalkolitik (7), tr 2-3ve 2. dnemlerine ait malzeme szkonusudur.l58. Alidede (Yeni Yol Alpu'nun iinde yer alan bu etekleri ve iskan Yzeyde dezamana kadar kul- olanbir szkonusudur. zerindeki Ali-dedeolarak gelmektedir. Eteklerdeki sebebiylehykte lm Toplanan az miktardakianak mlek ilkTun ve Klasik dnemlere aittir.l59. (Resim: 6)Alpu'nun 4kmkadar vedemiryolununhemen kuzeyinde yer alan bu hyk 93 mve 3 myk- ve PorsukNehri'ne 50 m mesafededir. Byk bir tah-ribat sonucu,hyk konisi hemen hemen tamamenortadan Burada tr 2-3 ve ge 2. dnemleriszkonusudur.l60. (Resim: 7)Alpu'nun kynn 2 kmkadar gneydo- yer alan bu hyk, ynnde ovaldir; hyk ko-nisi, ise bir iinealanalakbir terasOlduka byk olan bu 250 m, de8 m ka- Yzeydetr3, ge2. KlasikDevir ve Bizans malzeme 134161. Malyk (Resim: Bu kk hyk, Bozan kynn uumu 4 kmkadar ku- bir vadi iindeyer karayolunun250 mkadar kuzeyine ve ky hemen soluna mektedir. Alpuaksine, buhyk blgedeyer Hykyzeyi byktahribata kerpi yzeyde grlen byk anak mlek ve insan iskeletlerine ait bu-rada bir Tun etmektedirler. 68de 1.5 m Burada IT 2 ve szkonusudur. hemengerisindeki zerinde, bir Klasik Devir 162. Byk Hyk IBozan (Resim:11)Olduka byk olanbuhyk hafif ovaldir;162 m ve15 m Bozan kynn 3 kmkadar gneyineY-zeyinden Klasik Devir malzemesi olan hemen do- kanal haline olan bir dere163. Buhyk Alpu'nun6 kmkadar gneye ykselmeye yama zerindeyer ve yolununhemen Yol gneyetek Hyk 110 m ve 13 m 300mkadarbirkaynakBurada2-3 ve ge 2. malzeme B. Hamidiye-Sivrihisar BlgeBublgede, Hamidiye Sivrihisar kadarolankesim aynca, Sivrihisar yer alanvedahancebilim yzey ile olan Hyk'de ziyaret ve zerinden malzeme top- Bublge hyklerininyzeyindededahaziyade 2-3d-nemlerine ait malzeme Resiml'deki haritada gibi, blgenin giderek164. KlhykAlpu veifteler birbirindenblgedeki Arap-135kuyusu (Aziziye) kynn 3 km yer alan bu hyk, 200 m a- ve8 m Burada 2-3, 2. veKlasik Devirmalzeme 165. Bu hyk kynn2.5 km vebl-genin gneyyer Alpu yolu ve bu nemli oranda tahribine yol Ku- tarafta, 300m mesafedebir kaynak Hyk, 165m ve 5 m rr 1-2dnemlerini iermektedir,166. AkyurtBuhyk, (Ltfiye)kynnhemenFah-riye-Akyurt yolu ile alan yer Oldukabyk olanve olanbu 190 m, yk- de 7 m Yzeydentoplananmalzeme, 2. ve Klasikdnemlere tarihlenmektedir.167.Fahriyekynn3km ve Akyurt yeralanbuhyk, yineyol ile 180 m 1.70m Burada 2. (?) ve KlasikDevir malzeme grup- szkonusudur.168. FahriyeBuhyk Fahriye kynn1km ve nceki ikihyk gibi,yolile alandayer 180 m ve4m Klasik Devir malzemesi iermektedir.169.Kurtlar HykSivrihisar kesiminde, kynn 2 kmdo- yer alan bu byk hyk, 200 mve LO myk- bir meyille Yzeyde IT 1-3, 2. ve Klasik Devir malzeme 170. Yine blgede, kynnhemen yeralanbu kk hyk50 m ykseklik BuradaKalkolitik (?), rr 1-3 dnemleri szkonusudur.13617l. Salavatkynn3kmkadar bir ykseltizerinde yer alan bu hyk, 130 m ve 9m bir srlen yzey, zellikle IT 3 dnemine tarihlenen mal-zeme vermektedir;Klasik Devir malzemesi de ele172. Seyitgazi'nin 12kmkadar yer alan bu oldukabyk hyk, Seyit Suyu'nun 250 m kadar gneyine250m ve13 m Burada zellikle Orta Tun okiyi temsil edilmektedir;tr 2-3 veKlasik Devir malzemeda szkonusudur.173. Arapren Araprenkynn2km veSeyit Suyu'nun 300 m kadar yer alan bu hyk, 160 m ve 8 m 2-3 ve 2. malzeme ier-mektedir.174. Hamidiye iHamidiye kynnhemenyer alanhyk, g-neyindengeenSeyitSuyu'na kadar 200m ve12m Buradadahancesondaj mahiyetindekkaptabir Hyk IT 3,2. dnemleri Frig veKlasik Devir malzeme da iermektedir.175. Hamidiye IIBuyayvanhyk, Hamidiye kynn 1km vedo- Seyit Suyu 100m yer 200 m a- ve3 m Burada GeKalkolitik, IT 1-2 veKlasikDevir malzeme 176. Mesudiye Buhyk Mesudiye kynn 1km Seyit Suyu'nundahemenyer 220 m 5.5 myk- Yzeyden2-3 ve Klasik dnemlere ait malzeme (2) R. O. Ankara-Konya, Gezileri, TrkTarihKurumu, Ankara1956, s. 30 vd.137177. Mahmudiye Mahmudiye kynnhemen yeralanbuhyk, 170m veLO m tepesine olansudeposubykbirtahribatayol taraftanSeyit Suyuak- Yzeyden yeterince malzeme 178. Kaymaz iKaymaz kynn 1kmyeralanbu hyk, 215 ma- ve 8.5 m Hemen aylak Deresi ak- Yzeyden sadece Klasik Devir malzemesi ele179. Kaymaz ilKaymazi 1.5 kmgneyindeveyine aylakDeresi'ninhemenyer alan bukk hyk, bykoranda tahrip edil- 40m ve2m Burada sadece tr 2mal-zemesi szkonusuduL180. Zaferhamit Zaferhamitkynn1 kmyer alan buhyk, nom ve5m aylakDeresi 200m kadar Burada2-3 veFrigdnemlerineait malzeme ele181. Eminekin adla kyn 500m kadar yer alan hyk,130m ve 6m ve olmak zere ikidere Hykyzeyinde tr 2-3veKlasik d-nemlere tarihlenebilecek malzeme ele182. KrhasanKrhasankynn2kmkadar SakaryaNehri'ninkuzeyindeyer alanhyk, ovaldir vekuzeyucundabir tmlsyeral- 300m vetmls ilebirlikte 16.5 mYzeyde sadece Roma Devri malzemesi ele183. GerenliGerenli kynn 1.5 km kadar yeralanbu 138 ve Kuzeydeve tarafta su Hyk, ikiayn koni iermektedir; 320m ve5.5myk- Yzeyde IT 2-3ve Klasik Devir malzeme sz-konusudur.184. Azmak HykSelimiye (Azmak) kynn hemen yer alan bu yas hyk, 150 m ve 1.30 m Kuzey taraftan kkbir dere Bu Yzeyden ok az mik-tarda toplanabilen malzeme tr 1-2dnemlerine ait olabilir.185. Bahecik l Sivrihisar (Resim: 12)Kuzey tarafta bir ykseltiye buhyk, Eski Bahecik kynnhemen yer 140 m ve 5 m yksekliktedir. Burada Ge Kalkolitik,2-3 ve Klasik Dnem malzeme szkonusudur.186. Bahecik II/SivrihisarBuhyk yeniBahecik kynn1km kadarDe-demzDeresi'nin 150 m kadar gneyinde yer 73m ve3 m Yzeyde IT2-3,2. ve KlasikDevir mal-zeme ele 187. Bahecik lll/SivrihisarBahecikII hemen dzlk alandadadzbir szkonusudur. Buradazellikle Ge Kalkolitikmal-