,1 ># ORMAN CIL IK - akademikpersonel.kocaeli.edu.trakademikpersonel.kocaeli.edu.tr/abobat/diger/abobat27.02.2014_17.12.24diger.pdf · ÇEVRE vi ORMANCIUK f,. pr.imer çekicilik Sekonder

...,1

>#

ii

,

\" .,i\

i .

I!-~. fC';:iii ii .i 'i .i

i!i;ifi'1ii.;,

ii

. i,,

ç~'i~~ ru'e

ORMAN CILIKi Ci1i: 5 i. Sayi: 3. '

MayisHazir.in

1989Ormancilik,Do~a Ye Çevre Koruma Kültür Dergisi

iii/

iii!i

tÇtNDEKtLER

. Türkiye'de Hem Bilim Adami Hem de Onnanci Olabilmek!

ÇEVRE ve ORMANCI LIK..........................................................

. A~acin Tarihe Katkisi i Adam SENEL ;.;- A~lar Zararli Böcek1erTarafindan NasilIsgal Edilir?/

A /aedd in B OBA T ......... Alunci Bes Yillik K.a1kinma Planinda ÇEVRE ve ORMANCILIK.............. Biçimleri, Nedenleri ve Boyut1anyla Türkiye'de Omiahsizlasma/

ÇEV RE ve ORMANCI LI K , ..:............... Öneriler: Onnanciliku Yeniden Bilgilehrne,Üzerine/

ÇEV RE ~'e ORMANCI LI K.. i~ .................. Tartisma: Ekopoliiika/Mehmet Arif DEM1RER ~....

ii

ii,

ÇEVRE ve: ORMANCiLIK(iki Ayda Bir yayimlanir).:

i.çcvre ve Onnancilil:: Sorunlan. Sahibi ve VaZ)i,lerl Sorumlu Mü'dürü: Kirsal

AnfU1IDa Dc:mcgi AdIDaYüce! ÇA(:LAR

. Vui Kurulu: Doç.Dr.MahirFÜSUNOOLUDoç.Dr.YücelÇA(:LA.R iDr. Metin BüYÜKDUMAN \Silih ÇINGILlÇ \. Vönetlm v..ri: Twia Caddesi, No: S, Kai: 4, YcniJcNr/A.'\'KARA

. Vazifma Adresi: PK: 210, KavaJ;lidcre,06693 ANKARA\

i

!i

\, \

\

2

4

18

30

32

*-

i

!. ,i f. ii ,, i

, /i !.i "1/Ii. i.

ri

, \, i

\ \AGAÇLAR ZARARLi BÖCEKLER TARAFi~ciAN

, \ NASIL ISGAL EDILIR?!\ i

\ !\ A1:ieddi'" nOfiAT-\ i

. i .i

\\i , '

Hayvanlar çesitli biçimlerde haberlesirler. Ayni türün bireyleri renk de~istircrck,\' ,

degisik sesler Çikarar3k ~'a d<ikimyasal iDku maddeleri üreterek toplu yasamlanrida bir-

birleriyle anlasmak ta veibir anlamda konusmaktadirlar. Örne~in bazi kus türleri bir teh-like anind<i türdesleri için bir anlam tasiyan de~isik reiikJere bürünmekte ve tehlikeyi

i " '

bilelinnektedir. Maymunlar ise bir 01a)~karsisinda tepklierini ba~inirak., çi~lillir atarak.

ve hareketleriyle anlatin~dirlar.' ,i ', ,

, "Renk ve Ses" ha}..'anlar arasi~d<i h3berlesmeyi s:iglayan önemli birer araç 01-. i'

,makla beraber "koku çikanna" d<ibaZi türler arasinda haberlesmeyi saglamaktadir.Öi.ellikle böcekIer arasindaki haberleJme "Koku" araciligiyla olmaktadir. B~kkrin

salglladikIan ya da di~ya degisik y~nar1a verdikkrikolcular bir tür "kimyasal ha-

berlesme" aracidir. Bu ki~yasal Woku~addeJerine "Faomon" denilmel.1.edir. Feromon-lar, do~ad<i tek tek bilesikler ya d<ibilesik madde kansimlan halinde bulunmaktadir.

, iFeromonlarin ayni türün bireyleri arasInd<i iktisimi sa~la)'an bilesiklerine" Allomorie",

yabanci türler tarafindan algilanan bilesiklerine ise "Kairomon~" denilmektedir. Tüm

bunlara dayanilarak feromonun ~enis anlamdaki tanimi söyle )~dpilabilir :

'"

iii

;l

"Bir türe ait bireyler t.anifindan disanya salinan ve türün di~er bireylerinde hormo-

nai bir efuyle hisscdilerek davranis de~isikli~ne neden olan, ekto ya d<iwohonnonlar

olarak adlandirilan kimyasal haberlesme maddesidir:

Memellierin d<ivrarus1anninçogunu da koJ..-umaddeleri yönJendirmekt.e.air. Bunlar

diskilanni-idrarlarini yaparak, kobi bezleriyle izler birakarak yasadikJan araziyi belirle-

mekte ve birbirlerini uyarmaJ..-iadirlar.Kokuran tehlike uyansind<i bulunmak, yiye.ce'kleri

seçmek ve çift1esmek için kul1anmaktadirlar.

Feromon hatl.-indaki bu kisa bilgilerden sonra geJelim agaç1ann zararli böcekler '

t.anifindan nasil isgal edildi~ine ve bu isgal mekanizmasinin nasil is1edi~e:

Böcekler ve özellikle de Kabuk Böcekleri (Scolyi.idae};-bir araya toplanmak,'"~

. J..7Ü Orman Fakii.llcsi . TRABZON

8

i, !

"

i i!: ÇEVRE"",ORMAlVClUKii iv '

kul uçka;!materyalini (bitkileri) topiuca\ isgal etmek, eslerin biribirini bulmasinisa~1am~ ve türdeslerini belirli bir yöne sc\:keunek için yul:anda de~indi~imiz feromon'II i'denik,n' "populasyon yönJendirici maddeler" ',liretmektedirler.Bu ,üretimgenelde diski )'L-luY1:i6iriiaki.adir. Kabuk böcckJcrinin iülii"tür1cri LOplanniave küme!cnme fcromonu

üI-eu4k~dir. Bu maddelerin kabuk böcekleri1ninsosya! davranislarinda iki islevi bulun-maktidir: \ \

!, i "

: ' \i .JygU~ kuluçka materyalinin bulunmihi ve toPluca iSgal edilmesi,

i : \! ; ,. ~rk~ve diskrin birbirini bulmasi.

i ,i \"

B uiböceklerin ürettikleri feromonlar mo~ogam türlerde' (Trypodcndron I/ncaium, ' , ','

gibi) disil~r. polygam türlerde ise (Tüm IpstÜTleri) erkeklar tarafindan üret.ill1}ektevehem! disi hbm demek bireylere etki ederek ayni hitelikte uyanda bulunmaktadir!

! ! ; : i) . Uçiba mJvsiminde böcekler kuluçka biudsini aramakik ve konukçu bitki genel

ol~ak reçfne s{zinusi ve özelde reçinenin içindeki uçucu ~adde olan terpc.n buhanaraci1i!;lyla taninmakta ve seçilmekte.dir. Bunun yaninda., agaein optik görüntüsü, has., , ','

t.fikli bir ~~cin çikard.J~ sesler ve rüzgar konukçu seçimini kqlay1Asiirmakt.adir., , i

f i , . i .Konukçu seçildikten sonra, konukçu)ll seçen börek (disi ya da erkek), tOrdeslerini, i

o a~aC%.yöneltenbir feromon üreimel'1edir: Bu feromonun içerdi~ haberi ya da sinyali! , ' ,

alan böcekler konukçu agaci koi2.yca bu1maki.ave konukçuya gelmeh:dirler. Yeni gelen - ."Wcekler de ayni sinyali içeren feromonlari üreterek daha fazla böce!;inayni a~açta:toplanmaSini sa~l~aktadir. Böylece bir a~aç kisa sürede isgal edilmektedir. Isgali ta-" '

, mamlanan agaca yönelen böcekJerin bu a~aç üzerine gelmelerini önlemek için uzak-

lasunci-ii.ici biriilim feromonlarin üretildigi de kanitlanmisur. Böylece ayni a~acin

daha fazla isgali önlenerek populasyon dinamizmi sa~lanmakt.adir.

ÜretiJenferomonun digerböcekler tarafindanalgilanmasi,rüzgannancako yöne

esmesiyle mümkün olmaktadir. Feromon bilesi~inin yayilmasina elki eden di~er

fak'1örler hava harekelJeri, arazi yapisi ve özellikle mikroklimaya egemen olan bitki vevejetasyon örtüsüdür.

Örnegin, birbirine yakin birkaç agacin bir kabuk böcegi türü olan De.ndrocionus

fronia/is tarafindan isga!i.su sekilde gerçeklesmektedir (Sekil 1):

. Vi:e. J.P., W. Frand:~ .. Waldschuiz gegen BorkeriAiifer: \fon Fangbaum ZUTFa/le.C}-~mie in Dnscrer Zdi 1. ll.'}.l, 1985.

9

ÇEVRE vi ORMANCIUK

f,.

pr.imer çekicilik Sekonder çekicilik Kitlesel i5')31

,.)i

1el~a1i

Geei\.Kendi

top1

i!sq31 i

SEKIL 1: ~irb~rine yakin bir.kaetarafindan i59ali. .

agacin D.frontalis, - i!!i

Ii

. 'i {

k) Kesilmis ~~aç ve di~~r a~açlardan .. sizan ~inel böcckidi arama uçusuna ~'ekC!-

L

nukçu)'ubulma)'ayöneltir. i i! : :

i) A~acino~tikgörüntüsüvereçineiçindebul~nani~rpenlejsayesindedisi böc~ kc.:.i' '. , L

i nukçuyu bulur ve kabu~a girerken frontalin fef9monui1:uüretir. Frontlilin 'erkeki Mcekleri konukçuya yönlendirir. A~aca gelen crkek.1erbrevicomin' feromonun~

üreterek ç~kici etkiyi güçlendirirler. Bu a:sama4. "Sekç>nderÇekicilik" ar;açi.ak~reçine sizinusi ile tamamlanir. Reçine buhanni~ solun~mu ve bu buharinerkckböcek.1erin'sindirim sisteminde de~isime u~{aulm*i $omicunda verocnon feromon~üretilir. BJ fcromen maddesi isgal e.d.ilmisa~aci yönelen böcek.1erinbir kismini\ ' . .komsu a~aTlara.yöneltir. Yani verocnon; a~aca ~

,

önc1en böcckler

,

üzerinde itici-

. uzakia:sunc\Ctklde,buiunur. \ ! -" c) isgal edilm6piis di~er a~açlara yönekn böcekler,i bu a~açlar ~inde a)'ni çekici

maddeleri ür~ierek kitlesel isgali sa~!arlar. Kol..-unJierkfzinin a~aç1an a~aca geçmesiilc binlerce bÖcek bir ö~ieden sonrn birbirine yakin ibir~ç a~aci isgal edcbilir.

.\ ' i ,'.' :." i

isgal. reçii:i'~sizinusinin bitmesine, a~cin böccrlPf tarafindan kurutulmasiM vefcremon üretiminiti durmasina-bdar de\'am eder. Böylec~a~ç kuruyarak hem vasamini.. i''

\\ V: \ ,(, \ j,, . i'

'I.d" '.0". it

10

i

h'" 'I,"", ",'0"","""

\\.\... """..

ÇEVRE w ORMANClUK

\'\

yitirir hem de ekonomik olarak kuiianim degeri oldukça az.alir. isgal cdill!'is a~:içlann

odunlan öyle bir görünUm alir ki, bu cxIund:in, hammaddesi cxJunolan endi1~trlko1lan da

)-ararJanamaz.

GOnamlizde feromon bilesikleri evimiu kadar girmis bulunmal:tadir, Yazin siv-

risineklere karsi kullanilan kobi !abletleri veya di~ci tuthlli böce.k ya1ca1ayicliarin etkili

maddesini fcremon olu.sn.umaliadir.

Son yillarda özellikle Avrupa ve Amei1li'da feromonlar çesitli tipleD fecornon

tuz.ak1anna yerlestirilmelete ve bu iuz.ak1ar tanm ve orman zararlisi böccklere karsi

mUcadelede kulliuulma1:tadir. Ülkemizde de bu yönde arastirma çalismalan yapi1m~ fa-

bi henllz genis anlamda büyük: alan denemeleri Y3pllmamisur. Beklenilen, bu tlir dene-

melerin bir an önce uygulii.maya konulmasidir.

-.0.-!

;!i!

".1,

i . I',i ii AÇIKLAMA . ii . ,

KirS<Uçe\-Tev~ Onnaneilik Sorunlan AI-asurma Dcme~'nin iira:suqna if'yansmasiyla ilgilio~ geçen $iyidal:.i yer verilen duyuruda adres yanlis:

yazi1rfiist1C.Yansmaya: gönderilecek ~ismaJar, i, 'i ' . \'K ç

'O

. : .irsal e)'r~ ve rmanc,ilik Sorunlari Arastirma Dernegi!

: P.K. : 210 ! \ i06693 Ka)'akliderdANKARA " i

. AdresinepostaIanmalidir. '\\

D.. I .Ö

.. dil . \u.z.eur. zur enz. \ \ '\ ÇEVRE ve ORMANCILIK;

\ \ i\ . i. \ i\, i i, i i

\

i;. i

,I ".! .

,lu''i

.: "f

"

i

:\. \

i,