Το βιολί - ziti.gr · * Από το τέλος του 18ου αιώνα καθιερώθηκαν στη συμφωνική ορχήστρα τα τρία είδη του: ένα

Το βιολί

Το βιολί, μελωδικό όργανο δυτικής προέλευσης όπως και το κλαρίνο, φαίνεται να ήρθε νωρίτερα στην Ελλάδα. Δεν διαφέρει τεχνικά από το βιολί της συμφω-νικής ορχήστρας. Ο ρόλος του στην κομπανία είναι να συμπληρώσει το κλαρί-νο και να «γεμίζει» τα κενά, χωρίς όμως να αποκλείεται από τα αυτοσχεδιαστι-κά μέρη και από τις εκτελέσεις των κύριων θεμάτων. Στην Ήπειρο χαρακτηρι-στική είναι η χρήση της χαμηλής έκτασης του οργάνου καθώς και των διπλών χορδών που, παίζοντας επαναλαμβανόμενα ρυθμικά μοτίβα, δημιουργούν ένα αρμονικό φάσμα πάνω στο οποίο κινείται το κλαρίνο.

Αξίζει να τονίσουμε εδώ πως το βιολί σαν άταστο όργανο χρησιμοποιεί την ιδιαιτερότητα της φλογέρας και του κλαρίνου σε ό,τι αφορά τις αλλοιώ-σεις των διαστημάτων: την τεχνική του glissando, που είναι εύκολη για το βιο-λί, καθώς κι έναν συνδυασμό glissando και αρμονικών ήχων στην ψηλή έκτα-ση του οργάνου, που μιμείται τρόπον τινά τον κελαηδισμό των πουλιών. Στην περιοχή Γρεβενών αρχικά και περίπου μέχρι την δεκαετίας του 1930 τις τοπι-κές ορχήστρες αποτελούσαν μόνο βιολιά (1-5 βλ. φωτ. σελ. 7 & 12) αφού δεν υπήρχε ακόμη το κλαρίνο.

Το βιολί όντας το κύριο μουσικό όργανο της συμφωνικής ορχήστρας είναι δύσκολο στη τεχνική μελέτη για εκείνους που το μαθαίνουν στα ωδεία. Οι πε-ρισσότεροι όμως λαϊκοί βιολιτζήδες δεν έχουν σπουδάσει στα ωδεία. Έχουν μεγάλη βοήθεια το μουσικό τους ένστικτο, δηλαδή το σωστό αυτί, τη μουσι-κή τους μνήμη, που θυμούνται χιλιάδες τραγούδια χωρίς να διαβάζουν νότες και τη χαρά να συμπαρασέρνουν τους τραγουδιστές και τους χορευτές στους πανηγυριώτικους χορούς. Βέβαια, αυτοί οι μουσικοί δεν μπορούν να παίξουν άλλα είδη μουσικής, που χρειάζεται κανείς να ξέρει να διαβάζει νότες για να τα παίξει. Αλλά έτσι συμβαίνει συνήθως αφού κανένας δεν μπορεί να ξέρει να παίζει τα πάντα. Οι λαϊκοί οργανοπαίχτες λοιπόν, μπορεί να μην έχουν την τεχνική ικανότητα των μουσικών της συμφωνικής ορχήστρας, όμως το βιολί τους στη λαϊκή δημοτική μουσική τραγουδάει σαν το πιο γλυκό αηδονάκι.

Το βιολί έχει τέσσερις χορδές (σολ, ρε, λα, μι), που κουρδίζονται κατά πέμπτες και τις οποίες ο εκτελεστής τις χαϊδεύει με το δοξάρι (ένα ξύλινο ραβδάκι που στις άκρες του τεντώνονται τρίχες από ουρά αλόγου ή από συνθετικές ίνες).

Η ιστορική προέλευση του βιο-λιού, όπως άλλωστε και όλων των οργάνων με τόξο, είναι αβέβαιη. Ίσως να προέρχε-ται από το αραβικό ρεμπάμπ, που έγινε γνωστό στην Ευρώ-πη μετά την αραβική εισβολή στην Ισπανία το 711 μ.Χ. Η ση-μερινή του ονομασία απαντά-ται για πρώτη φορά στη Γαλλία το 1577, όταν ο βιολονίστας και χορογράφος Μπαλτατζαρόνι αναφέρεται ότι πήγε στο Τορί-νο με «μια ομάδα από βιολονί-στες».Ωστόσο, πατρίδα του βιο-λιού είναι η Ιταλία. Και πραγμα-τικά, τα πρώτα αυθεντικά όργα-να του είδους είναι ιταλικής κα-τασκευής, καθώς ιταλικές ήταν και οι οικογένειες οργανοποι-ών (μεταξύ των οποίων οι Αμά-τι, Γκουαρνέρι και Στραντιβά-ριους), που κατάφεραν να κα-τασκευάσουν όργανα ανυπέρ-βλητης τελειότητας. Το βιολί εί-ναι ένα από τα ελάχιστα όργανα με παρουσία σε εθνικές μουσι-κές χωρών τόσο απομακρυσμέ-νων μεταξύ τους: από τη Ρωσία και τις σκανδιναβικές χώρες έως τη νότια Ευρώπη και την Αμερι-κή. Σε καθεμία έχει διαφορετικό ρόλο και σημασία.

Στο προαύλιο του Ι.Ν. Αγ. Νικολάου την 24/6/1952 με το έθιμο του "Κλεί-δονα" ο χορός γίονταν ήταν από ανύ-παντρες κοπέλες πιασμένες με σειρά ηλικίας κυρίως για προξενιά. Έπαι-ξαν οι οργανοπαίχτες : Μήτρος Ζέρ-βας - ντέφι, Θοδ. Φασούλας - κλαρί-νο, Νούσιας Φασούλας - βιολί, Αλέξης Ζέρβας - λαούτο.(αρχ. Συλ. Περιβολιωτών Μαγνησίας)

23ΜΟ Υ Σ Ι Κ Ο Ι Κ Α Ι ΟΡ Χ Η Σ Τ Ρ Ε Σ Τ Η Σ ΠΙ Ν Δ Ο Υ

Το λαούτο

Το λαούτο ή λαγούτο είναι το πολυφωνικό όργανο της κομπανίας. Ο ρόλος του είναι κυρίως συνοδευτικός και συνίσταται στην αρμονική και ρυθμική κά-λυψη των εκτελέσεων. Συχνά όμως ξεχωρίζει και στις οργανικές εισαγωγές, κι ακόμα συχνότερα στον αυτοσχεδιασμό. Το ηπειρώτικο λαούτο φέρει τέσσε-ρις διπλές χορδές κουρδισμένες ανά δύο σε do, sol, re, la και παίζεται με πέ-να ή φτερό.

Η ιστορία των οργάνων της οι-κογένειας του λαούτου ξεκινά-ει από την 3η χιλιετία π.Χ. στη Μεσοποταμία. Στον ελλαδικό χώρο το πρώτο όργανο αυτού του τύπου που συναντάμε είναι το αρχαιοελληνικό τρίχορδο, η πανδούρα όπως την έλεγαν. Από την πανδούρα προήλθε ο ταμπουράς και μια παραλλαγή του ταμπουρά που διαμορφώ-θηκε γύρω στο 17ο αιώνα είναι το ελληνικό λαούτο. Στο λαούτο διατηρήθηκε το μακρύ χέρι με τις κινητές υποδιαιρέσεις που είχε ο ταμπουράς, όμως το μι-κρό στρογγυλό ηχείο αντικατα-στάθηκε από άλλο αχλαδόσχη-μο και βασικά πολύ μεγαλύτε-ρο με στόχο την αύξηση του όγκου και της έντασης του ήχου. Είναι πάρα πολλές οι απεικονί-σεις μορφών λαούτου σε αγιο-γραφίες, τοιχογραφίες, μικρο-γραφίες και λαϊκές ζωγραφιές. καθώς και οι αναφορές σ΄ αυ-τό στη λογοτεχνία και ειδικότε-ρα στην ποίηση και το τραγού-δι. Στο έπος του Διγενή Ακρί-τα, τα ακριτικά τραγούδια και τα βυζαντινά χειρόγραφα, στον Ερωτόκριτο του Κορνάρου και φυσικά στο δημοτικό τραγού-δι το λαούτο προβάλλεται ως το μουσικό όργανο που είτε μό-νο του είτε ως συνοδευτικό της φωνής μπορεί να εκφράσει τα λεπτότερα και ευγενέστερα συ-ναισθήματα του ανθρώπου. Όργανα που μοιάζουν με το ελληνικό λαούτο τα συναντά-με στη Δυτική Ευρώπη με τη γε-νική ονομασία lute (λούτ) ενώ στην Ελλάδα ανάλογα με την περιοχή είναι γνωστό και ως λα-γούτο ή λαβούτο. Την προέλευ-ση της ονομασίας του άλλοι την αποδίδουν στο αραβικό al oud που σημαίνει ξύλο και άλλοι στο κούρδισμα σε λα και ουτ (σημε-ρινό ντο) των δύο διπλών χορ-δών που είχε παλιότερα.

Δύο βιολιά παίζουν, εδώ, στο πανηγύρι στο Κινικ’ στο Περιβόλι. Ο Νούσιας Φασούλας με τον Τάκη από το Βόλο (που ήταν τυφλός, ακολουθεί την κομπανία χωρίς βοήθεια παίζοντας σκυφτός αντιλαμβανόμενος την κίνηση του χορού με την αίσθηση του ήχου), δεν αναγνωρίζονται οι άλλοι οργανοπαίχτες.

Στο γάμο του γραμματέα της Κοινότητας Αλατόπετρας Γ. Καραγιάνη το 1957. Παίζουν : ο Γιάννης Φασού-λας –βιολί, ο Ζήκος (βιολί, στο κέντρο), ο Σήσης Τσιοτίκας (κλαρίνο) και ο Μενέλαος Ντίμτσιος (κλαρίνο). Πολυμελής, αξιόλογη και μοναδική από πλευράς συμμετοχών η ορχήστρα. (αρχ. Μ. Καραλή, Λάβδα)

24 Αλέξανδρος Τζιόλας

Το ντέφι

Το ντέφι, που μοιάζει με το κλασσικό tambour de basque, κρατάει το ρυθμικό ρου ρόλο σαν μοναδικού κρουστού στο σύνολο σε πλαίσια λιτά και συντηρη-τικά. Δεν αυτοσχεδιάζει ποτέ, παρά περιορίζεται να υπογραμμίζει τα χορευτι-κά βήματα εναλλάσσοντας ένα βαρύ (θέση) κι ένα οξύ (άρση) ηχόχρωμα. Ειδι-κά το πρώτο, με το «γήινο» βάθος που του προσδίνεται, χαρακτηρίζει τυπικά το επίσημα αργόσυρτο ηπειρώτικο ύφος.

Ο Πέτρος Γκιουλέκας -κλαρίνο, ο Θωμάς Γκιουλέκας -βιολί, ο Μιχ. Παναγούλας -ντέφι και ο Σ. Αδάμος –ακορντεόν ενώ δεν αναγνωρίζεται ο λαουτιέρης. (αρχ. Γ. Κωνσταντή, Γρεβενά)

Τριμελή ορχήστρα έκανε ο Γ. Αδάμος για να παίξει σ'αυτό το πανυγήρι με τον Λ. Τέγο (Μπούσιος) στο λαούτο και τον Θοδ. Τσιοτίκα στο ντέφι. (aρχ. Γ. Κωνσταντή)

25ΜΟ Υ Σ Ι Κ Ο Ι Κ Α Ι ΟΡ Χ Η Σ Τ Ρ Ε Σ Τ Η Σ ΠΙ Ν Δ Ο Υ

Τα Χάλκινα πνευστά

Αρχηγός της οικογένειας των χάλκινων (brass) είναι χωρίς αμ-φιβολία η τρομπέτα.

Στη σύγχρονη τρομπέτα, με τον χάλκινο κυλινδρικό σωλή-να που καταλήγει σε σχήμα καμπάνας, τα τρία πιστόνια αυξο-μειώνουν το μήκος του, με αποτέλεσμα να παράγονται υψη-λότεροι ή χαμηλότεροι φθόγγοι. Αυτοί ρυθμίζονται με ακρί-βεια από τη θέση και την πίεση των χειλιών του εκτελεστή πά-νω στο επιστόμιο, στην άλλη άκρη του σωλήνα (η θέση και η πίεση των χειλιών είναι σημαντικότατοι παράγοντες σ’ όλα τα χάλκινα πνευστά). Η τρομπέτα ανήκει στα όργανα της συμφω-νικής ορχήστρας από πάρα πολλά χρόνια, και είναι δημοφιλέ-στατο όργανο στο χώρο της Jazz.

Ο ήχος της μπορεί να αλλάξει με τη χρησιμοποίηση της πα-λάμης, μπροστά στην καμπάνα ή ενός ειδικού «καπέλου» σι-ωπητήρα (sordino - σουρντίνα) που μπαίνει και προσαρμόζε-ται στο άνοιγμα.

Το τρομπόνι, ένα χάλκινο πνευστό μουσικό όργανο, έχει ένα σημαντικό ρεκόρ, ανάμεσα στα όργανα της συμφωνικής ορχήστρας. Στα τελευταία 400 χρόνια της «ζωής» του, ως τις μέρες μας, δεν έχει υποστεί καμιά ουσιώδη αλλαγή. Είναι μία ιδιόμορφη παραλλαγή της τρομπέτας. Δημιουργήθηκε πιθα-νόν περίπου το 1450 στην περιοχή της Βουργουνδίας. Αρχικά εμφανίστηκε σε στρατιωτικές ορχήστρες και κατά το 16ο αιώ-να χρησιμοποιήθηκε στις συμφωνικές ορχήστρες*. Το τρομπό-

* Από το τέλος του 18ου αιώνα καθιερώθηκαν στη συμφωνική ορχήστρα τα τρία είδη του: ένα οξύτονο, ένα βαρύτονο και ένα μπάσο τρομπόνι. Πολλοί κλασικοί συνθέτες χρησιμοποίησαν το τρομπόνι στις ορχήστρες τους, όπως ο Ιγκόρ Στραβίνσκι, ο Βάγκνερ, ο Πουλένκ κ.ά.

Η ιστορία της τρομπέτας χάνεται στα βάθη των αι-ώνων. Στην αρχική μορφή της, ως σάλπιγγα, ήταν γνωστή στους αρχαίους Αιγυπτίους, στους Εβραί-ους και τους Ρωμαίους, φτιαγμένη αρχικά από ξύ-λο, αργότερα από μέταλλο (μπρούντζο, ασήμι) και τέλος (όπως και σήμερα) από χαλκό. Αποτελούνταν από ένα μακρύ σωλήνα σε διάφορα μήκη που από το τέλος του 1ου μ.Χ. αιώνα και μετά φάρδυνε, κατα-λήγωντας σε μια μετρίου μεγέθους καμπάνα. Γύρω στα 1830 καθιερώνεται η τρομπέτα με τρία πιστό-νια, που χρησιμοποιούμε και σήμερα, και η οποία μπορεί να αποδώσει όλη τη χρωματική σκάλα αλ-λά και τρίλιες, που την εποχή μπαρόκ παράγονταν μονάχα με ταχύτατες και δυσκολότατες κινήσεις των χειλιών του μουσικού. Εισήχθη στην ορχήστρα στις αρχές του 17ου αιώνα, όμως περισσότερο γνωστή έγινε στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Έχει διαπερα-στική και λαμπερή τονική χροιά και μεγάλες τεχνι-κές δυνατότητες. Η ανάπτυξη της δεξιοτεχνικής τε-χνικής της τρομπέτας έχει κάνει πολλούς συνθέτες να τη χρησιμοποιήσουν ως μελωδικό όργανο ίδιας ευκινησίας με τα ξύλινα πνευστά και έτσι η τρομπέ-τα θεωρείται σήμερα δημοφιλέστατο όργανο ορχή-στρας και συγκροτήματος, ιδίως στη μουσική Jazz αλλά και στη Regge. Καθώς παρέμενε η αδυναμία του οργάνου να παράγει όλες τις νότες της κλίμα-κας, από τα τέλη του 18ου αιώνα επιχειρήθηκε η ει-σαγωγή μηχανισμού που θα βοηθούσε στην παρα-γωγή όλων των φθόγγων. Στις αρχές του 19ου αιώ-να εισήχθησαν τα έμβολα, στην αρχή δύο και έπειτα τρία, που επέτρεπαν την εκτέλεση όλων των χρωμα-τικών ήχων μιας κλίμακας. Από εκεί και ύστερα, ονο-μάζεται τρομπέτα με έμβολα, σε διάκριση από την παλαιότερη φυσική τρομπέτα.

Ο Κοψαχείλης με το βιολί παίζει με το συγκρότημά του σε γάμο στο Μικρολίβαδο το 1935. (αρχ. Χρ. Γκοντρούφη)

26 Αλέξανδρος Τζιόλας