Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ - ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ & ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Η βία που εμφανίζεται στο σχολικό περιβάλλον είναι ένα φαινόμενο που επανέρχεται από τον τύπο και τα υπόλοιπα μαζικά μέσα ενημέρωσης όλο και συχνότερα την τελευταία δεκαετία, στον ελλαδικό αλλά και γενικότερα στον ευρωπαϊκό χώρο. Ονομάζουμε σχολική βία την επαναλαμβανόμενη και σε βάθος χρόνου επιβολή της βούλησης ενός μέρους της εκπαιδευτικής διαδικασίας, συνήθως υπέρτερου σε ισχύ, σε κάποιο άλλο υποδεέστερης ισχύος και την πρόκληση ζημιάς ή βλάβης. Η βία αυτή μπορεί να είναι λεκτική, ψυχολογική, σωματική, σεξουαλική, βανδαλισμός αλλά και εγκληματικές ενέργειες, στην ακραία της μορφή. Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ – ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΕΥΝΩΝ Στην Ελλάδα, παρά την ύπαρξη πολλών, ποιοτικών κυρίως ερευνών, η κοινωνική αναγνώριση του φαινομένου της σχολικής βίας δεν έχει ακόμη ωριμάσει και δεν έχει απασχολήσει την πολιτική ατζέντα της χώρας ως αυτόνομο αντικείμενο έρευνας και παρέμβασης. Τα προβλήματα της ερευνητικής διαδικασίας εντοπίζονται στην σχετικότητα της έννοιας της «βίας» που επηρεάζει τις εκτιμήσεις για την έκταση και τις μορφές της. Τα ερωτηματολόγια που κατά καιρούς σχεδιάζονται και εφαρμόζονται σε δείγμα μαθητικού πληθυσμού δεν έχουν σταθμισμένη σχεδίαση και ενιαία στοχοθεσία έτσι ώστε να μπορούν να γίνουν συγκρίσεις και ασφαλείς εκτιμήσεις για το μέγεθος, την έκταση και τις μορφές τις σχολικής βίας σε βάθος χρόνου στον ελλαδικό χώρο. Ένα άλλο πρόβλημα της ερευνητικής διαδικασίας αφορά την αποσιώπηση περιστατικών βίας στο σχολικό περιβάλλον. Ο σκοτεινός αριθμός περιστατικών βίας παραμένει υψηλός. Τα αποτελέσματα έρευνας, που έγινε το 1984 από την Λουκία Μπεζέ 1 , σε Γυμνάσια και Λύκεια όλης της χώρας, σε δείγμα (3.795) μαθητών, ηλικίας 14 – 17 ετών, (οι 2.009 στην περιοχή της Αθήνας) φαίνονται στον πίνακα που βλέπετε. Πίνακας 1 : Σχολική βία σε μαθητές Γυμνασίων - Λυκείων, πανελλαδικά και περιοχής Αθηνών (1984) Ερωτήσεις Αθήνα Μ.Ο. % Αθήνα 14 - 15 χρ. % Αθήνα 16 - 17 χρ. % Πανελλαδικά 14-17 χρ. % Απειλήσατε κάποιον ότι θα τον δείρετε ή θα τον χτυπήσετε; 53,8 53 54,6 57 Έτυχε να χαστουκίσετε, να κτυπήσετε ή να δώσετε γροθιά σε κάποιον επειδή σας πρόσβαλε ή πάνω σε καβγά; 59 62,2 55,8 60,9 Έτυχε να καβγαδίσετε κρατώντας ένα κομμάτι ξύλο, μαχαίρι, πέτρα ή κάποιο άλλο παρόμοιο αντικείμενο; 19 20,1 17,9 19,9 Πήρατε μέρος σε συμπλοκή που να είχε ως συνέπεια τον τραυματισμό κάποιου; 11,9 12,4 11,4 12,7 Έτυχε να γράψετε σε τοίχους, θρανία, πόρτες ή να σπάσετε κάτι μέσα στο σχολείο; 72,1 69 75,2 73,4 Πηγή : Μπεζέ, Λ., από έρευνα αυτο-ομολογούμενης εγληματικότητας σε Γυμνάσια και Λύκεια όλης της Ελλάδας που έγινε το 1984 1 Μπεζέ, Λ., Βία στο Σχολείο και Βία του Σχολείου (Επιμ. Μπεζέ Λουκία), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998, σ. 71. ΜΠΕΣΙΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ - ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ & ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ
Η βία που εμφανίζεται στο σχολικό περιβάλλον είναι ένα φαινόμενο που
επανέρχεται από τον τύπο και τα υπόλοιπα μαζικά μέσα ενημέρωσης όλο και συχνότερα
την τελευταία δεκαετία, στον ελλαδικό αλλά και γενικότερα στον ευρωπαϊκό χώρο.
Ονομάζουμε σχολική βία την επαναλαμβανόμενη και σε βάθος χρόνου επιβολή
της βούλησης ενός μέρους της εκπαιδευτικής διαδικασίας, συνήθως υπέρτερου σε
ισχύ, σε κάποιο άλλο υποδεέστερης ισχύος και την πρόκληση ζημιάς ή βλάβης. Η βία
αυτή μπορεί να είναι λεκτική, ψυχολογική, σωματική, σεξουαλική, βανδαλισμός αλλά
και εγκληματικές ενέργειες, στην ακραία της μορφή.
Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ – ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΕΡΕΥΝΩΝ
Στην Ελλάδα, παρά την ύπαρξη πολλών, ποιοτικών κυρίως ερευνών, η κοινωνική
αναγνώριση του φαινομένου της σχολικής βίας δεν έχει ακόμη ωριμάσει και δεν έχει
απασχολήσει την πολιτική ατζέντα της χώρας ως αυτόνομο αντικείμενο έρευνας και
παρέμβασης.
Τα προβλήματα της ερευνητικής διαδικασίας εντοπίζονται στην σχετικότητα της
έννοιας της «βίας» που επηρεάζει τις εκτιμήσεις για την έκταση και τις μορφές της. Τα
ερωτηματολόγια που κατά καιρούς σχεδιάζονται και εφαρμόζονται σε δείγμα μαθητικού
πληθυσμού δεν έχουν σταθμισμένη σχεδίαση και ενιαία στοχοθεσία έτσι ώστε να
μπορούν να γίνουν συγκρίσεις και ασφαλείς εκτιμήσεις για το μέγεθος, την έκταση και
τις μορφές τις σχολικής βίας σε βάθος χρόνου στον ελλαδικό χώρο. Ένα άλλο πρόβλημα
της ερευνητικής διαδικασίας αφορά την αποσιώπηση περιστατικών βίας στο σχολικό
περιβάλλον. Ο σκοτεινός αριθμός περιστατικών βίας παραμένει υψηλός.
Τα αποτελέσματα έρευνας, που έγινε το 1984 από την Λουκία Μπεζέ1, σε
Γυμνάσια και Λύκεια όλης της χώρας, σε δείγμα (3.795) μαθητών, ηλικίας 14 – 17 ετών,
(οι 2.009 στην περιοχή της Αθήνας) φαίνονται στον πίνακα που βλέπετε.
Πίνακας 1 : Σχολική βία σε μαθητές Γυμνασίων - Λυκείων, πανελλαδικά και περιοχής
Αθηνών (1984)
Ερωτήσεις
Αθήνα
Μ.Ο.
%
Αθήνα
14 - 15 χρ.
%
Αθήνα
16 - 17 χρ.
%
Πανελλαδικά
14-17 χρ.
%
Απειλήσατε κάποιον ότι θα τον
δείρετε ή θα τον χτυπήσετε; 53,8 53 54,6 57
Έτυχε να χαστουκίσετε, να κτυπήσετε
ή να δώσετε γροθιά σε κάποιον επειδή σας
πρόσβαλε ή πάνω σε καβγά;
59 62,2 55,8
60,9
Έτυχε να καβγαδίσετε κρατώντας ένα
κομμάτι ξύλο, μαχαίρι, πέτρα ή κάποιο άλλο
παρόμοιο αντικείμενο;
19 20,1 17,9 19,9
Πήρατε μέρος σε συμπλοκή που να
είχε ως συνέπεια τον τραυματισμό κάποιου; 11,9 12,4 11,4 12,7
Έτυχε να γράψετε σε τοίχους, θρανία, πόρτες ή να σπάσετε κάτι μέσα στο σχολείο;
72,1 69 75,2 73,4
Πηγή : Μπεζέ, Λ., από έρευνα αυτο-ομολογούμενης εγληματικότητας σε Γυμνάσια και Λύκεια όλης της
Ελλάδας που έγινε το 1984
1 Μπεζέ, Λ., Βία στο Σχολείο και Βία του Σχολείου (Επιμ. Μπεζέ Λουκία), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα,
1998, σ. 71.
ΜΠΕΣΙΡΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ
Το 1994, σε έρευνα στην περιοχή Αθηνών, σε δείγμα (3.774) μαθητών ηλικίας 12
– 19 ετών που ρωτήθηκαν, το 38,2% απάντησε ότι αντάλαξε βρισιές από σπάνια έως
συχνά και το 6,9% ότι συμμετείχε σε καβγάδες με χτυπήματα, επίσης από σπάνια έως
συχνά.2
Πίνακας 2 : Σχολική βία Μαθητές Γυμνασίων και Λυκείων περιοχής Αθηνών, 1994
Πηγή : Φακιολάς, Ν. & Αρμενάκης , από το βιβλίο της Μπεζέ, Λ., Βία στο Σχολείο και Βία του Σχολείου,
Ελληνικά Γράμματα, 1998, Αθήνα, σ.71
Παρατηρώντας τις δυό έρευνες δεν έχουμε στοιχεία που να συνηγορούν στην
άποψη για αύξηση της σχολικής βίας και παραβατικότητας των μαθητών, για αυτή την
περίοδο των 10 χρόνων (1984 – 1994).
Σε έρευνα αυτοομολογούμενης παραβατικότητας3, με δείγμα νέους 14 – 21 ετών
στην ευρύτερη περιοχή της Αθήνας, διαπιστώνεται ότι η συχνότερη μορφή βίας αφορά
τον βανδαλισμό (54,5% «κατά την προηγούμενη χρονιά» και 65,3% «κάποτε») και
λιγότερο την άσκηση άμεσης σωματικής βίας (9,4% «κάποτε» και 6,2% «κατά την
προηγούμενη χρονιά»).
Το 1996 σε έρευνα που έγινε σε σχολεία των Αθηνών4, σε τρία δημοτικά σχολεία
κι ένα Γυμνάσιο, σε δείγμα 667 μαθητών), ποσοστό περίπου 50% απάντησε θετικά για
την ύπαρξη φαινομένων βίας στο σχολείο. Η απειλή, ο εκφοβισμός και η λεκτική βία
κυμαίνονται από 17% έως 21%, για τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα, και από 9%
έως 12% για περισσότερο από μια φορά την εβδομάδα. Η άμεση εξάσκηση σωματικής
βίας κυμαίνεται από 21% ως 22% για τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα και 21% για
περισσότερο από μια φορά την εβδομάδα.Τέλος η περίπτωση καταστροφής πραγμάτων
άλλων μαθητών ανέρχεται επίσης στο 21% και 16%, την εβδομάδα και περισσότερες
φορές την εβδομάδα αντιστοίχως.
2 Φακιολάς, Ν. & Αρμενάκης, Α., Εμπλοκή μαθητών και χρηστών τοξικών ουσιών σε βιαιότητες, Σύγχρονη
Εκπαίδευση, Αθήνα, 1995, σ.σ. 42 – 50. 3 Spinelli, K., Apospori, E., Kranidioti, M., Symiyanni, P., Angelopoulou, K. «Key-findings of a preliminary self-report delinquency study in Athens, Greece.», 1994.
Στο Josine Junger-Tas, Gert-Jan Terlouw και Malcolm W. Klein (επιμ.), Delinquent Behavior among
Young People in the Western World, Amsterdam: Studies on Crime and Justice: A Series from the Dutch
Research and Documentation Centre, New York: Kugler & Dutch Ministry of Justice, σ.σ. 288 - 309 4 Καλλιώτης, Π., «Η Σχολική Βία στην Προοπτική της Παγκοσμιοποίησης: Η Φύση και η Έκταση του
Προβλήματος στη Χώρα μας», http://www.pee.gr/pr_syn/s_nay/c/3/mer_g_th_en_3/kalliotis.htm
1994, Φακιολάς & Αρμενάκης, Ν=3.774, Περιοχή Αθηνών, (Γυμνάσια , Λύκεια)
Πράξη Σ
12 - 15
χρ.
16 - 19
χρ.
Βρισιές και υποτιμητικές εκφράσεις σπάνια/πολλές φορές 38,2 33,6 44,7
Εμπλοκή σε βίαιες συγκρούσεις με βρισιές και χτυπήματα
σπάνια/πολύ συχνά 15,3 16,2 14,6
Συμμετοχή σε καβγάδες με χτυπήματα σπάνια/πολλές
φορές 6,9 7,2 6,7
2116
114
1910
2112
179
2216
0 5 10 15 20 25Ποσοστό %
Προσπάθησε να με κλωτσήσει
Απείλησε ότι θα με χτυπήσει (με φυσικά μέσα)
Προσπάθησε να με φοβίσει
Προσπάθησε να με πληγώσει (ψυχολ.)
Προσπάθησε να σπάσει κάτι δικό μου
Προσπάθησε να με χτυπήσει
Επιθετικές δραστηριότητες στο σχολείο
Μια φορά τη βδομάδα Περισσότερο της μιας φοράς τη βδομάδα
Διάγραμμα 1 : Επιθετικές δραστηριότητες στο χώρο του σχολείου
Πηγή : Καλλιώτης, Π., «Η Σχολική Βία στην Προοπτική της Παγκοσμιοποίησης: Η Φύση και η Έκταση
του Προβλήματος στη Χώρα μας», http://www.pee.gr/pr_syn/s_nay/c/3/mer_g_th_en_3/kalliotis.htm
Όσον αφορά το πού εκδηλώνεται η σχολική βία και σε ποιους το
πρωτοαναφέρουν τα θύματα, προκύπτει ότι το μεγαλύτερο ποσοστό σχολικής βίας
(38,9%), σημειώνεται στην αυλή του σχολείου ή στο χώρο έξω από το σχολείο (31,6%).
Αξιοσημείωτο ποσοστό σχολικής βίας, (19,9%), προκύπτει επίσης μέσα στην τάξη.
Τα θύματα επίσης το πρωτολένε στους γονείς τους ή στους συμμαθητές τους, σε
ποσοστό 31,2% και 21,3% αντίστοιχα, ή δεν το λένε σε κανένα, ποσοστό που αυξάνεται
στις μεγαλύτερες ηλικίες (18,6%).
Διάγραμμα 2 : Σε ποιο μέρος του σχολείου έγινε η κακαποίηση
Πηγή : Καλλιώτης, Π., «Η Σχολική Βία στην Προοπτική της Παγκοσμιοποίησης: Η Φύση και η Έκταση
του Προβλήματος στη Χώρα μας», http://www.pee.gr/pr_syn/s_nay/c/3/mer_g_th_en_3/kalliotis.htm
http://www.educational-center.gr/dmdocuments/ygeia-efibwn-02.pdf 8 Χατζή, Χ., Χουντουμάδη, Α., Πατεράκη, Λ., «Άσκηση Βίας από Μαθητές προς Μαθητές στο Χώρο του
Δημοτικού Σχολείου», Παιδί και Έφηβος 2:1, Αθήνα, σσ. 97 – 11. 9 Ελευθεροτυπία, «Τι γεννά το βίαιο παιδί»,
στην ευρωπαϊκή πολυπολιτισμική κοινωνία», Αθήνα 23/3/2007, http://www.enet.gr/online/online_hprint?q=%C5%CA%CA%C5&a=&id=25268596 13Ημερίδα Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε.), εισ. Μαράτου-Αλιμπράντη, Α., Νικολάου,
Α., «Προσδιορισμός και μέτρηση της παιδικής φτώχειας στην Ελλάδα και στην Ε.Ε.», Αθήνα 23/3/2007
http://www.enet.gr/online/online_hprint?q=%C5%CA%CA%C5&a=&id=25268596 14 Μιτίλης, Α., Οι μειονότητες μέσα στη σχολική τάξη. Μια σχέση αλληλεπίδρασης, Οδυσσέας, Αθήνα, 1998,
που περιλαμβάνεται στο στατιστικό δελτίο της Τράπεζας
της Ελλάδας (τεύχος 23, Ιούλιος 2004) αποδεικνύεται ο σημαντικός ρόλος της
εκπαίδευσης στη διαμόρφωση των κοινωνικών ανισοτήτων.
Πίνακας 6 : Μέτρηση και διάσπαση της ανισότητας κατά επίπεδο εκπαίδευσης του αρχηγού
Πηγή : Τράπεζα της Ελλάδας
Το ποσοστό της συνολικής ανισότητας που αποδίδεται σε διαφορές μεταξύ των
εκπαιδευτικών ομάδων φτάνει στο 20% - 22% . Φαίνεται λοιπόν ότι οι εκπαιδευτικές
ανισότητες είναι στενά συνδεδεμένες με το φαινόμενο των οικονομικών ανισοτήτων.
Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και στην Ευρωπαϊκή Ένωση
Η σχολική βία ενοχοποιείται ως ένας από τους βασικούς παράγοντες που
συμβάλλει στην έκπτωση της παρεχόμενης ποιότητας εκπαίδευσης και τελικά στην
σχολική αποτυχία και διαρροή σημαντικού ποσοστού μαθητών, κυρίως θυτών και
θυμάτων σχολικής βίας.
3.5. Υψηλή τηλεθέαση και η σχολική βία.
Σημαντική είναι και η επίδραση της τηλεθέασης στη σύγχρονη ζωή των
μαθητών όπως φαίνεται από έρευνα16
που διεξήχθη από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών
Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε)
Σύμφωνα με τα πορίσματα έρευνας από το Pennsylvania State University «Τα
παιδιά που παρακολουθούν βίαια θεάματα, ακόμα και “απλώς αστεία” κινούμενα σχέδια
είναι περισσότερο πιθανόν να χτυπούν τα άλλα παιδιά στο παιχνίδι, να τσακώνονται και
να μην υπακούουν στους κανόνες της τάξης».17
Ο Dr Leonard Eron και οι συνεργάτες του από το Πανεπιστήμιο του Illinois
βρήκαν ότι τα παιδιά που παρακολουθούσαν πολλές ώρες τηλεοπτικής βίας στο
δημοτικό παρουσίαζαν υψηλότερα επίπεδα επιθετικής συμπεριφοράς αργότερα, όταν
γίνονταν έφηβοι. O Dr Eron παρακολούθησε αυτούς τους εφήβους έως την ηλικία των 30
ετών, οπότε και βρήκε ότι «εκείνοι που είχαν παρακολουθήσει πολλή τηλεόραση όταν
ήταν 8 ετών, ήταν περισσότερο πιθανόν να συλληφθούν και να διωχθούν για
εγκληματικές πράξεις ως ενήλικες».18
15 Μητράκος , Θ., «Εκπαίδευση και οικονομική ανισότητα» , Τράπεζα της Ελλάδας,
http://www.bankofgreece.gr/publications/pdf/oikodelt200407.pdf, 2004, Τ.23, σσ. 37 – 55 16 Εφημερίδα το Βήμα, 2/11/97, http://tovima.dolnet.gr/print_article.php?e=B&f=12453&m=A59&aa=1 17 Pennsylvania State University, http://www.apa.org/pubinfo/violence.html 18Huesmann, L. R., Moise-Titus, J., Podolski, C. L., & Eron, L. D.,
«Longitudinal relations between children’s exposure to TV violence and their
aggressive and violent behavior in young adulthood: 1977-1992.», Developmental
Psychology, 2003, Τ. 39, No. 2, σσ. 201-221.
Επίσης, τα αποτελέσματα 15ετούς έρευνας από επιστήμονες του Πανεπιστημίου
του Michigan ήταν ότι άντρες και γυναίκες που είχαν παρακολουθήσει πολλά βίαια
τηλεοπτικά προγράμματα ως παιδιά, έδειχναν, ως ενήλικες, βίαιες τάσεις και είχαν
καταδικαστεί για εγκληματικές πράξεις σε ποσοστό 3 ή 4 φορές μεγαλύτερο από τον
υπόλοιπο πληθυσμό.19
Ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό (21,7%) Ελλήνων μαθητών στις ηλικίες 11-15 ετών
βλέπουν καθημερινά πάνω από 4 ώρες τηλεόραση, ενώ τα Σαββατοκύριακα τοποσοστό
αυτό υπερδιπλασιάζεται (48,4%0).
3.6. Κοινωνικό κεφάλαιο και σχολική βία.
Το κοινωνικό κεφάλαιο σύμφωνα με την έννοια που έχουν δώσει στον όρο οι P.
Bourdieu, J. Coleman και R. Putnam, πρόκειται για το σύνολο των μη οικονομικών
πόρων, πραγματικών ή φανταστικών, που αποδίδονται σε άτομα, ομάδα ή σε ένα δίκτυο
κοινωνικών σχέσεων και χαρακτηρίζονται από εμπιστοσύνη, αμοιβαιότητα και κοινά
αποδεκτούς κανόνες συμπεριφοράς, που διευκολύνουν τη συνεργασία και τη συλλογική
δράση των ανθρώπων, με στόχο το γενικό συμφέρον.
Το ανθρώπινο κεφάλαιο αντιπροσωπεύει πολύτιμους πόρους, όπως είναι η
γνώση και οι δεξιότητες που εκπορεύονται από την εκπαίδευση, την κατάρτιση και την
εμπειρία. Μερικά είδη ανθρώπινου κεφαλαίου, όπως η ομαδική εργασία και η
ικανότητα επικοινωνίας λειτουργούν υποστηρικτικά προς το κοινωνικό κεφάλαιο.
Επομένως επενδύσεις στο ανθρώπινο κεφάλαιο συμβάλλουν στην ανάπτυξη και των δύο
τύπων κεφαλαίου (OECD, 2001).
Στη διεθνή βιβλιογραφία η Ελλάδα αναφέρεται ως παράδειγμα χώρας με αδύναμη
κοινωνία πολιτών, κάθετες πελατειακές σχέσεις μεταξύ πολιτών και κράτους και
αναξιοκρατία. Πρόσφατες έρευνες αποκαλύπτουν την έλλειψη εμπιστοσύνης των
πολιτών σε βασικούς θεσμούς της δημοκρατίας, αλλά και υψηλά ποσοστά ξενοφοβίας
και ρατσισμού.
Η έκπτωση του βαθμού συνοχής του κοινωνικού κεφαλαίου είναι περισσότερο
εμφανής σε περιβάλλον εκπαιδευτικής υποβάθμισης και ανισότητας και η σχολική βία
είναι καθοριστικός παράγοντας υποβάθμισης της παρεχόμενης στους νέους παιδείας.
3.7. Παραβατικότητα ανηλίκων και σχολική βία
Η σχολική βία στην παιδική ηλικία των 10 – 13 ετών φαίνεται να είναι
προάγγελος της βίας στην εφηβική ηλικία και στη συνέχεια στη πρώιμη ενηλικίωση.
Μακροχρόνιας διάρκειας μελέτες20
εξετάζουν τον τρόπο με τον οποίο η βία μπορεί να
συνεχίζεται στη διάρκεια του χρόνου. Σύμφωνα με μελέτη21
follow – up στο Orebro της
Σουηδίας, τα δύο τρίτα ενός δείγματος 1000 νέων ανδρών που επέδειξαν βίαιη
συμπεριφορά στην ηλικία των 26 ετών είχαν ήδη ιστορικό βίαιης συμπεριφοράς στην
ηλικία των 10 έως 13 ετών συγκρινόμενοι με το μόλις ένα τρίτο όλων των νέων ανδρών
της ίδιας ηλικίας.
http://www.psychologymatters.org/mediaviolence.html 19 Huesmann, R., Moise-Titus, J., Podolski, C., and Eron, L.D., «Longitudinal Relations Between
Children’s Exposure to TV Violence and Their Aggressive and Violent Behavior in Young Adulthood:
1977–1992» University of Michigan, Developmental Psychology, 2003,Τ. 39, No. 2, σσ. 201–221
http://www.apa.org/journals/releases/dev392201.pdf και http://www.apa.org/releases/media_violence.html 20
WHO, Etienne, G. Krug, Linda L. Dahlberg, James A. Mercy, Anthony B. Zwi, Rafael Lozano, «World
report on violence and health», 2002, Γενεύη, σσ. 55 – 56.
http://www.who.int/violence_injury_prevention/violence/world_report/en/full_en.pdf 21 Stattin, H., Magnusson, D., «The role of early aggressive behavior in the frequency, seriousness, and
types of later crime» Journal of Consulting and Clinical
Psychology, 1989, Τ.57, σσ. 710–718
Από έρευνα22
που έγινε στις ελληνικές φυλακές ανηλίκων φαίνεται να υπάρχει
σχέση της νεανικής παραβατικότητας με το μορφωτικό επίπεδο των ανηλίκων καθώς και
με τις σχέσεις των νεαρών κρατούμενων με τους συμμαθητές τους και τους
εκπαιδευτικούς κατά τη σχολική ηλικία.
Διάγραμμα 7 : Μορφωτικό επίπεδο ανηλίκων κρατουμένων
Πηγή : Κουράκης, Ν., Μηλιώνη, Φ.
Η επίδραση της σχολικής βίας στην παραβατικότητα δεν εξετάζεται άμεσα στη
συγκεκριμένη έρευνα διαφαίνεται όμως η πολύ μεγάλη σχέση της σχολικής αποτυχίας με
τη νεανική παραβατικότητα. Η επίδραση βέβαια της σχολικής βίας στη ποιότητα της
παρεχόμενης εκπαίδευσης, όπως συνάγεται από όλα τα προηγούμενα, θεωρείται πολύ
σημαντική και ένας από τους παράγοντες που οδηγούν στην υποβάθμισή της.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η σχολική βία, φαινόμενο τόσο παλιό όσο και η σχολική εκπαίδευση, συνεχίζει
και είναι παρούσα την τελευταία εικοσαετία στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Ως φαινόμενο, κατά
τη αναφερόμενη χρονική περίοδο, επαναξιολογείται και διαχωρίζεται από άλλα παρόμοια
και απασχολεί θεσμικά την Ε.Ε. με σκοπό τον επανακαθορισμό του και την διερεύνησή
του σε πρώτη φάση και την αντιμετώπισή του σε δεύτερη φάση, υπό το πρίσμα της
πρόληψης παρά της καταστολής.
Υπάρχουν χρηματοδοτήσεις για τη διενέργεια ερευνών στις χώρες μέλη και
αρκετά συνέδρια γίνονται υπό την αιγίδα του ευρωπαϊκού συμβουλίου για την
ανακοίνωση ερευνητικών αποτελεσμάτων, την ενημέρωση των κρατών μελών και το
σχεδιασμό δράσεων με σκοπό τη διασφάλιση μέτρων πρόληψης και θεραπείας του
φαινομένου.
Η σχολική βία θεωρείται θεσμικά ως βασικός παράγοντας έκπτωσης της
ποιότητας της εκπαιδευτικής διαδικασίας και παροτρύνονται τα κράτη μέλη να
αντιδράσουν άμεσα.
Στην Ελλάδα υπάρχει θεσμικό ενδιαφέρον σε επίπεδο συμμετοχής και
συνεργασίας στις συνεδριάσεις οργάνων της Ε.Ε. για το ζήτημα, αλλά δεν παρατηρούνται
οργανωμένες θεσμικές δράσεις για την πρόληψη ή θεραπεία του φαινομένου. Οι λίγες
προσπάθειες εξαντλούνται σε βραχυχρόνια και αποσπασματικά μέτρα αντίδρασης.
22 Κουράκης, Ν., Μηλιώνη, Φ., Έρευνα στις Ελληνικές Φυλακές : Τα σωφρονιστικά καταστήματα ανηλίκων
Κορυδαλλού και Κασσαβέτειας, Αθήνα – Κομοτηνή, Εκδόσεις Σάκκουλα, 1995, σσ. 40 – 43 & 135 - 138
Απόφοιτος Λυκείου
3,85%
Αγράμματος
27,56
Απόφοιτος Γυμνασίου
17,31%
Απόφοιτος Δημοτικού
37,18%
Δεν αποφοίτησε από
το Δημοτικό
13,46%
Φοιτητής -
Σπουδαστής σε
ανώτερη ή ανώτατη
σχολή
0,64%
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση παρατηρούνται δράσεις που ενεργοποιούν τις τοπικές
κοινωνίες και τους φορείς τους και παράλληλα συμβάλλουν σε μια λειτουργική σχέση
επικοινωνίας μεταξύ του σχολείου και της τοπικής κοινωνίας. Δεν περιλαμβάνονται
ωστόσο δράσεις σχετικές με ευρύτερες κοινωνικές και πολιτισμικές διεργασίες, όπως
είναι οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες, ο κοινωνικός, εκπαιδευτικός και κοινωνικός
αποκλεισμός, η ευρύτερη κοινωνική αποδοχή και η ως ένα βαθμό κοινωνική επικράτηση
της βίας και γενικότερα οι ανισότητες στην εκπαίδευση και την κοινωνία. Έτσι τα μέτρα
που παίρνονται έχουν αποσπασματικό χαρακτήρα και προσεγγίζουν το θεσμό του
σχολείου από μια εξιδανικευμένη ιδεολογική προοπτική.
Στο επίπεδο της έρευνας στην Ελλάδα, τριτοβάθμια ιδρύματα και ερευνητές τους,
ιδιωτικά ερευνητικά ινστιτούτα, φοιτητές και ιδιώτες ερευνητές επωμίζονται το
μεγαλύτερο βάρος ενώ οι κρατικοί θεσμοί το μικρότερο.
Το εξαιρετικά βίαιο πρόσωπο ατομικών περιπτώσεων εκδήλωσης σχολικής βίας
εντυπωσιάζει την κοινή γνώμη μέσα από την παρουσίαση τους από τα Μ.Μ.Ε. και οδηγεί
στην εντύπωση ότι η αύξηση της σχολικής βίας είναι ραγδαία την τελευταία δεκαετία
στην Ε.Ε. πράγμα που δε συμφωνεί με τα ερευνητικά δεδομένα. Αν και δεν μπορούμε να
απαντήσουμε για το τι συμβαίνει με την εξέλιξή της σε σχέση με προγενέστερο χρονικό
διάστημα επειδή αξιόλογα ερευνητικά δεδομένα για προγενέστερη της τελευταίας
20ετίας χρονική περίοδο απουσιάζουν, η σχολική βία τουλάχιστον την τελευταία 20ετία
παραμένει σταθερή.
Από την ανάλυση των ποσοτικών χαρακτηριστικών της σχολικής βίας, ως
γενικότερα συμπεράσματα αξίζει να αναφερθούν ότι :
Υπάρχει διαφορά φύλου στην εκδήλωση σχολικής βία με τα αγόρια σε πολλές
περιπτώσεις να εμφανίζουν διπλάσια ή τριπλάσια ποσοστά και σε άλλες περιπτώσεις
(όσον αφορά τα θύματα ) μικρότερη, πάντα υπέρ των αγοριών, διαφορά.
Η σχολική βία δείχνει να αυξάνει στην ηλικία των 13 ετών πριν αρχίσει να μειώνεται
και πάλι στα 15. Αυτό μπορεί να συνδέεται με παράγοντες όπως είναι η εφηβεία και η
σχολική μετάβαση από τη μια βαθμίδα εκπαίδευσης στην άλλη.
Η σχολική βία είναι παρούσα στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Το ένα τρίτο των μαθητών
δηλώνει ότι έχει λάβει μέρος, έστω και μια φορά σε λίγους μήνες, σ’ αυτήν είτε ως
θύτες είτε ως θύματα. Όσο συχνότερα κάποιος μαθητής εμπλέκεται σε τέτοιου είδους
συμπεριφορές υπάρχει μεγάλη πιθανότητα γι’ αυτόν να αναπτύξει συναισθηματικά,
ψυχολογικά, φυσιολογικά (ατυχήματα - τραυματισμοί) και ακαδημαϊκά
προβλήματα23
. Η σχολική βία στα κράτη μέλη της Ε.Ε., κατά την τελευταία 20ετία,
παραμένει σταθερή και, κατά μέσο όρο, κυμαίνεται από περίπου 5% έως 30%
ανάλογα με τη μορφή της σχολικής βίας, την ηλικία των ερωτώμενων μαθητών, το
231. Boulton, M., Underwood, K., «Bully/Victim problems among middle school children», British Journal
of Educational Psychology, 1992, τ.62, σσ. 73–87
2. Olweus, D., «Bully/victim problems among school children: some basic facts and effects of a
schoolbased intervention program. In: Pepler D, Rubin K, eds.», The development and treatment of
3. Craig, W., «The relationship among bullying, victimization, depression, anxiety, and aggression in
elementary school children.», Personality and Individual Differences, 1998, τ.24, σσ. 123–130.
4. El-Sheik, M., Cummings E., Goetch V., «Coping with adults’ angry behaviour: behavioural, physiological and verbal responses in preschoolers.», Developmental Psychology,1989, τ.25, σσ. 490–498.
5. Olweus, D., «School-yard bullying – Grounds for intervention.», 1987, School Safety, τ.6, σσ. 4–11.
6. Harel, Y., A cross-national study of youth violence in Europe. International Journal of Adolescent
Medicine and Health, 1999, τ.11, σσ. 121–134.
7. Laufer, A, Harel, Y., «The role of family, peers and school perceptions in predicting involvement in
youth violence.», International Journal of Adolescent Medicine and Health, 2003, τ.15, σσ. 235–244
μέγεθος και την προέλευση του δείγματος, τη μεθοδολογία και το σχεδιασμό της
έρευνας κ.ά.
Αφορά περισσότερο μαθητές με χαμηλή σχολική επίδοση, ή μαθητές με
οικογενειακά προβλήματα (ενδοοικογενειακή βία, αδιαφορία ή υπερπροστασία
γονέων κ.τ.λ.).
Είναι μεγαλύτερη στα μεγάλα αστικά κέντρα και σε περιοχές με οικονομική
δυσχέρεια και αυξημένο ποσοστό ανεργίας και δυσχεραίνει περαιτέρω την
ενσωμάτωση των αλλοδαπών μαθητών στις περιοχές αυτές.
Εμφανίζεται με μεγαλύτερη συχνότητα στην περίοδο της εφηβείας και της αλλαγής
σχολικής βαθμίδας (κορυφώνεται γύρω στην ηλικία των 14 – 15 ετών) και με την
αύξηση της ηλικίας ελαττώνεται η φυσική βία ενώ αυξάνεται η λεκτική.
Το ποσοστό των θυτών σχολικής βίας είναι μεγαλύτερο των θυμάτων (σχεδόν
διπλάσιο).
Δεν υπάρχουν επαρκή ερευνητικά δεδομένα για τη σχολική βία που αφορά άλλα μέλη
της εκπαιδευτικής διαδικασίας (εκπαιδευτικούς, γονείς, διοικητικό προσωπικό,
εξωσχολικούς παράγοντες).
Η Ελλάδα σε σχέση με τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες εμφανίζει σχετικά χαμηλά
ποσοστά σχολικής βίας που κυμαίνονται από περίπου 10% του μαθητικού πληθυσμού
για τα θύματα σχολικής βίας έως περίπου 20% για τους θύτες.
Το 10% των μαθητών στην Ελλάδα εμφανίζει ομαδική παραβατική συμπεριφορά αν
και το ποσοστό που απασχολεί τελικά της αρχές είναι κατά πολύ χαμηλότερο. Οι
ομαδικοί παραβάτες δημιουργούν ομάδες κυρίως στο σχολείο (ποσοστό 70%
περίπου) και αποτελούνται περισσότερο από μαθητές με χαμηλή σχολική επίδοση.
Μια από τις κυριότερες δραστηριότητες των ομαδικών παραβατών είναι και ο
εκφοβισμός στο χώρο του σχολείου (ποσοστό 40%).
Τα οργανωμένα προγράμματα πρόληψης και καταπολέμησης της σχολικής βίας24
(βλ.
Olweus Bullying Prevention Program) έχουν αυξημένη αποτελεσματικότητα αλλά
πρέπει να συνδυαστούν με γενναία μέτρα καταπολέμησης της κοινωνικής ανισότητας
και του κοινωνικού αποκλεισμού προκειμένου τα αποτελέσματα να μην είναι
βραχυχρόνια και αποσπασματικά αλλά περισσότερο μόνιμα.
Η ποσοτική ανάλυση25
των ερευνητικών δεδομένων για το ζήτημα δείχνει ότι :
Η σχολική βία μπορεί να έχει αντίκτυπο στο κοινωνικό περιβάλλον ενός σχολείου
δημιουργώντας κλίμα φόβου μεταξύ των μαθητών, εμποδίζοντας την ικανότητά τους
να μάθουν και οδηγώντας σε αντικοινωνικές συμπεριφορές. Θύματα και θύτες
αντιμετωπίζουν κοινά προβλήματα όπως μοναξιά, δυσκολία στο να κάνουν φίλους,
μαθησιακές δυσκολίες ή αποτυχία στο σχολείο και πολλές φορές υιοθετούν
προβληματικές συμπεριφορές (π.χ. κάπνισμα, αλκοολισμός). Η σχολική βία
συνδέεται επίσης και με άλλες μορφές αντικοινωνικής ή παραβατικής συμπεριφοράς
όπως βανδαλισμούς, κλοπές σε καταστήματα, “κοπάνες” ή αποβολές από το σχολείο
ή διακοπή του σχολείου και χρήση ναρκωτικών ή άλλων ψυχοτρόπων ουσιών (π.χ.
χαπιών).
Οι θύτες σχολικής βίας φαίνεται ότι διατηρούν την συμπεριφορά αυτή και κατά την
ενηλικιότητα, επηρεάζοντας αρνητικά την ικανότητά τους να αναπτύξουν και να
24
Olweus, D., «Olweus’ core program against bullying and antisocial behavior: A teacher handbook»,
2001, Bergen - Norway: Research Center for Health Promotion (The HEMIL Center)
http://virtual.clemson.edu/groups/ncrj/pdfs/bullying_fact_sheet2.pdf 25 (βλ. Μπεσίρης, Δ., «Η σχολική βία στο ελληνικό – ευρωπαϊκό περιβάλλον. 1990 – 2005», Εργασία
μεταπτυχιακού Ιστορικής δημογραφίας , Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ιστορίας, 2007)
διατηρήσουν εποικοδομητικές σχέσεις και ομαλή κοινωνική ζωή.26
Σ’ αυτή τη
διαπίστωση, λοιπόν, η σχολική βία προβάλλει ως η αρχή ενός δείγματος γενικώς
αντικοινωνικής και παραβατικής συμπεριφοράς η οποία μπορεί να επεκταθεί στην
ενηλικιότητα. (Σύμφωνα με έρευνα27
του Καθηγητή Dan Olweus στην Νορβηγία και
τη Σουηδία η σχολική βία μπορεί να οδηγήσει σε εγκληματική συμπεριφορά στο
μέλλον εφόσον : Το 60% των αγοριών που ήταν θύτες σχολικής βίας στο γυμνάσιο
καταδικάστηκαν για τουλάχιστον ένα έγκλημα ως ενήλικες και το 35-40% των ως
άνω αγοριών είχαν 3 και πλέον καταδίκες από την ηλικία των 24 ετών.) Μπορεί
λοιπόν να υποστηριχθεί ότι η σχολική βία είναι ένα πρώτο στάδιο εκδήλωσης
παραβατικής συμπεριφοράς, ένα πρώτο βήμα στην παραβατικότητα.
Τα θύματα σχολικής βίας συχνά φοβούνται το σχολείο και το θεωρούν ένα
ανασφαλές και δυσάρεστο μέρος, ένα μεγάλο ποσοστό τους λείπουν συχνά απ’ αυτό
(περισσότερο από το 7% των μαθητών των Γυμνασίων των Η.Π.Α. μένουν σπίτι
τουλάχιστον μια φορά το μήνα εξ’ αιτίας του φόβου τους για κακοποίησή τους στο
σχολείο)28
, το αίσθημα μοναξιάς και απομόνωσης τους αυξάνεται (όχι αδικαιολόγητα
αφού μεγάλο ποσοστό των συμμαθητών-τους τους αποφεύγει από το φόβο να μην
στοχοποιηθούν και οι ίδιοι ή να μην τους κοροϊδέψουν λόγω της επαφής τους με τα
θύματα) και οδηγούνται τελικά σε αισθήματα κατάθλιψης και χαμηλής
αυτοεκτίμησης, αισθήματα που τους συντροφεύουν πολλές φορές και στη ζωή τους
ως ενήλικες.
Η αρνητική επίδραση της σχολικής βίας είναι πολύ σημαντική στην ποιότητα της
παρεχόμενης εκπαίδευσης. Θύτες και θύματα αντιμετωπίζουν προβλήματα σχολικής
αποτυχίας που οδηγούν πολλές φορές στη σχολική εγκατάλειψη. Η σχολική βία είναι
βέβαια και αίτιο και αποτέλεσμα της σχολικής αποτυχίας και των χαμηλών
ακαδημαϊκών επιδόσεων. Οι εκπαιδευτικές ανισότητες με τη σειρά τους οδηγούν σε
οικονομική και κοινωνική ανισότητα η οποία διαιωνίζει το φαύλο κύκλο της
σχολικής βίας.
Η αλλαγή του τρόπου ζωής των μαθητών την τελευταία 20ετία όπως, αυξημένη πίεση
για ακαδημαϊκή επιτυχία, ελάχιστος ελεύθερος χρόνος για σπορ και παιχνίδι, έλλειψη
χώρων άθλησης και ασφαλών χώρων συνάντησης, υψηλή τηλεθέαση και έλλειψη
άσκησης, παίζουν το δικό τους ρόλο στην εμφάνιση βίαιων συμπεριφορών στο
σχολείο, το οποίο φαίνεται να υπερφορτίζεται με πολύ υψηλές προσδοκίες χωρίς
ανάλογη προσπάθεια ενδυνάμωσης του θεσμικού του ρόλου.
Η οικονομική επισφάλεια αγγίζει σχεδόν το 30% των παιδιών της χώρας μας και
σχεδόν το 20% των οικογενειών σε Ελλάδα και Ευρώπη οδηγώντας σε πρόωρη
εγκατάλειψη του σχολείου και, σε συνδυασμό με υψηλά ποσοστά ανεργίας,
δημιουργούν τις προϋποθέσεις που εκκολάπτουν και διαιωνίζουν το φαινόμενο της
βίας στο σχολείο. Επιπλέον η έλλειψη προοπτικής και διεξόδου από την οικονομική
ανισότητα και ανεργία μπορεί να οδηγήσει ποσοστό νέων και σε φαινόμενα
απομονωτισμού, παραίτησης και αυτοκαταστροφής με τη μορφή του εθισμού σε
ναρκωτικές ουσίες.
Καταλήγοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι η έκπτωση του βαθμού συνοχής του
κοινωνικού κεφαλαίου είναι περισσότερο εμφανής σε περιβάλλον εκπαιδευτικής
υποβάθμισης και ανισότητας και η σχολική βία είναι καθοριστικός παράγοντας
26 Oliver, R., Hoover, J. H., & Hazler, R., «The perceived roles of bullying in small-town Midwestern
schools.», Journal of Counseling & Development, 1994, Τ.72, σσ. 416-420. 27 Olweus, D., Bullying at School-What we Know and What we Can Do, Οξφόρδη, Blackwell Publishers,
1993 28 Oliver, R., Hoover, J. H., & Hazler, R., «The perceived roles of bullying in small-town Midwestern
schools.», Journal of Counseling & Development, 1994, Τ.72, σ. 419
υποβάθμισης της παρεχόμενης στους νέους παιδείας. Η υπογεννητικότητα και
δημογραφική γήρανση που χαρακτηρίζει κοινωνίες όπως η ευρωπαϊκή και δυναμιτίζει το
μέλλον κοινωνικών παροχών, συνταξιοδοτικών συστημάτων και συστημάτων υγείας δεν
μπορεί να αντιμετωπισθεί μόνο με αφορισμούς και ευχολόγια. Η Ευρώπη δεν μπορεί να
συνεχίσει να υπονομεύει το πιο ελπιδοφόρο και δυναμικό κομμάτι του μέλλοντός της, τα
παιδιά της. Η γενναία χρηματοδότηση και η θεσμική αποφασιστικότητα για την
προτεραιότητα της παιδείας ίσως είναι η βάση της λύσης του προβλήματος και ένα
ασφαλές σχολικό περιβάλλον απαλλαγμένο, κατά το δυνατόν, από τη βία είναι η βασική
Μιτίλης, Α., Οι μειονότητες μέσα στη σχολική τάξη. Μια σχέση αλληλεπίδρασης, Οδυσσέας, Αθήνα,
1998.
Μπεζέ, Λ., Βία στο Σχολείο και Βία του Σχολείου, Επιμ. Μπεζέ Λουκία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα,
1998.
Oliver, R., Hoover, J. H., & Hazler, R., «The perceived roles of bullying in small-town Midwestern
schools.», Journal of Counseling & Development, 1994. Olweus, D., and Limber, S., «Blueprints for violence prevention: Bullying Prevention Program», CO:
University of Colorado, Institute of Behavioral Science, 1999.
Olweus, D., Bullying at School-What we Know and What we Can Do, Οξφόρδη, Blackwell Publishers,
1993.
Olweus, D., «Bully/victim problems among school children: some basic facts and effects of a
schoolbased intervention program. In: Pepler D, Rubin K, eds.», The development and treatment of
Olweus, D., «Olweus’ core program against bullying and antisocial behaviour : A teacher handbook.»,
Norway: Research Center for Health Promotion (The HEMIL Center), Bergen, 2001.
Olweus, D., «School-yard bullying – Grounds for intervention.», School Safety, τ.6, 1987.
Pulkkinen, L., «Offensive and defensive aggression in humans: a longitudinal perspective», Aggressive
Behaviour, 1987. Shakespeare, T., Social Constructionism as a Political Strategy, Sage Publication, 1998.
Spector, M. και Kitsuse, J., «Social Problems : A Re-formulation.», Social Problems, University of
California Press, Τ. 21, 1973.
Smith, P. K. and Sharp, S., School Bullying-Insights and Perspectives, Routledge, Λονδίνο, 1994.
Spinelli, K., Apospori, E., Kranidioti, M., Symiyanni, P., Angelopoulou, K., «Key-findings of a
preliminary self-report delinquency study in Athens, Greece.», Στο Josine Junger-Tas, Gert-Jan
Terlouw και Malcolm W. Klein (επιμ.), Delinquent Behavior among Young People in the Western
World, Amsterdam: Studies on Crime and Justice: A Series from the Dutch Research and
Documentation Centre, New York: Kugler & Dutch Ministry of Justice,1994.
Stattin, H., Magnusson, D., «The role of early aggressive behavior in the frequency, seriousness, and
types of later crime» Journal of Consulting and Clinical Psychology, 1989. Τhe American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, « Children And TV Violence», 2002,
www.aacap.org/publications/factsfam/violence.htm
Φακιολά, Ν., & Αρμενάκη ,Α., Παραβατικότητα και επιθετικότητα εφήβων μαθητών, στο έργο