نویافته های ساسانی از قلعه ترشاب کاشان (New sasanian Monuments from Kashan-Qale Torshab)

شانقلعه ترشاب کاهاي ساسانی از نویافته

1فرهاد صولت

چکیده:

بود که بحث کتیبه ها و نقوش قلعه ترشاب در پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی مطرح شـد. گـزارش 1385نخستین بار در سال

وضوع، سبب اعزام کارشناسـان افراد بومی به اداره میراث فرهنگی کاشان و در پی آن، درخواست این واحد از مرکز براي بررسی م

86پژوهشکده زبان شناسی، کتیبه ها و متون به منطقه شد. گزارش هاي اولیه، چند کتیبه و نقوش حیوانات را نشان مـی داد. سـال

پرهیزي راد ارائـه به منظور تکمیل گزارش، مأموریتی انجام شد و نتایج آن در همایش ملی زبان شناسی توسط جناب آقاي افشنگ

دید. باور ایشان این بود که به دلیل وجود نام یزدگرد، این نقوش و خطوط، سلطنتی بوده و ظاهراً یزدگرد سـوم مـدتی در آنجـا گر

ساکن بوده است. با این توصیفات، خیلی مایل بودم آنها را از نزدیک ببینم. با آغاز طرح اطلس کتیبه ها نیاز به عکسـهاي دقیـق تـر

میراث فرهنگی کاشان نبود ارائه این مقالـه نـاممکن به منطقه اعزام شوم. اگر یاري همکاران اداره 90ل سا شهریورماهباعث شد در

گرانقدرم جناب آقـاي احسـان یغمـایی و استادبود. از همه آنها سپاسگزارم. آنچه در پی می آید اثبات مهرکده بودن محل با کمک

نیز بررسی کتیبه هاي پهلوي است.

:واژگان کلیدي

قلعه ترشاب کاشان، کتیبه پهلوي، مهرپرستی، میترائیسم

، پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگیکارشناس ارشد فرهنگ و زبانهاي باستانی 1

مقدمه:

کیلومتري بعد از سه راهی مشهد اردهال و در هشت کیلومتري جنوب غربی روسـتاي مـرق، مکـانی باسـتانی 25در فاصله حدود

طـوط باسـتانی بـه اداره میـراث گزارش افراد بومی مبنی بـر کشـف نقـوش و خ 1385معروف به قلعه ترشاب قرار دارد. در سال

فرهنگی شهرستان کاشان و پیرو آن، اعزام کارشناسان از تهران به محل، نشان از یافتن چند کتیبه و نقوش ساسانی داشت.

نقشه موقعیت قلعه ترشاب نسبت به شهرستان کاشان و روستاهاي اطراف -1تصویر

کتیبه ها و تهیه شناسنامه آنها براي طرح اطلس ملی کتیبه هاي ایران، بـه همـراه ) به منظور مستندسازي از1390در تابستان امسال (

ز طی مسافت کوتـاهی ا پس از روستاي مرق و بعدم. براي رسیدن به آنجا یمستقر در کاشان، به منطقه رفت، 1چهار نفر از همکارانم

کیلومتر مسیر رودخانـه خشـک را پـی 5تهی می شد. حدود خاکی رسیدیم که ظاهراً به کارخانه سیمان من ی، به راهدر جاده نیاسر

گرفتیم و بعد از یک ساعت گشتن و گمانه زنی، سرانجام به پاي دامنه کـوهی رسـیدیم کـه قلعـه ترشـاب بـاالي آن واقـع بـود و

رسـیدن بـه قلعـه مسـافت پیشروي اتومبیل ناممکن می نمود و ناگزیر مابقی راه را تا رسیدن به پاي کوه پیاده رفتیم. تا قله کـوه و

متري از سطح دریا قرار دارد. 1800زیادي بود. این قلعه در ارتفاع حدود

)راننده( مهدي صالحی، )مامور یگان حفاظت( حسین ناصحی پور، )به عنوان بلد مسیر( مهدي مشهديگر)، (مرمت اصغر نجف پور آفایان: 1

مسیر حرکت به سمت قلعه -2تصویر

با توجه به رودي که از باالي کوه سرازیر بوده و اینک خشک شده، شاید قلعه نام خود را از این رود محلی گرفته بـوده اسـت. مـا

دخانه خشک به طرف قله حرکت می کردیم. با توجه به این که بلد راه (آقاي مشهدي) پس از چهار سال در جهت عکس مسیر رو

دوباره به آنجا آمده بود، در ابتدا نتوانست موقعیت قلعه را شناسایی کند و پس از چند گمانه زنی و جستجو سرانجام مسـیر اصـلی

مشخص شد.

ود. در جایی از مسیر، به الیه اي از مالت سفید رنگ برخورد کردیم که حفـاري غیـر حین صعود، تکه هاي آجر و سفال، پراکنده ب

مجاز در مجاورت آن انجام شده بود.

الیه مالت که به عقیده آقاي یغمایی ساروج است و حفاري غیر مجاز در کنار آن -3تصویر

صعود تکه هاي آجر پراکنده در مسیر -4تصویر

ایـن قلعـه را مـی تـوان بـه سـه رسیدیم. قلعه مورد نظر حدوداً دو ساعته و گذر از مسیر ناهموار و خطرناك به پس از راه پیمایی

مساحتی نسبتاً هموار حـدود بخش یا طبقه تقسیم نمود. بخش نخست آن به صورت پناهگاهی طبیعی با طاق و ایوانی وسیع است.

دیواره این قسمت تنها نقش بزي به شکل ساده کنده شده است.متر مربع با غاري دستکند در گوشه سمت راست. بر 50

نقش بز در ایوان طبقه نخست -5تصویر

از کنار این محل و از دیواره اي عمودي و صعب العبور گذشتیم تا به طبقه دوم مجموعه رسـیدیم. در ایـن قسـمت نیـز آثـاري از

آقـاي به گفته بنا کوچک مربع شکل در صخره کنده شده بود که حفره هايري دستکند وجود داشت واغتمدن بشر وجود داشت.

هستند.مهرپرستی مراسممربوط به یییغما

یکی از حفره هاي دیوار طبقه اول -6تصویر

یادگاري نویسی هاي جدید در کنار خطوط پهلوي متصل به چشم می خورد. این کتیبه در سه خـط و بـه طـور عمـودي (بـاال بـه

ده بود که خیلی شبیه به کتیبه هاي کوچک دربند قفقاز بود .پایین آن نشانی نیز دیده می شد. شواهد نشـان مـی داد پایین) نوشته ش

که کتیبه مربوط به اواخر دوره ساسانی یا اوایل اسالمی است.

نگی و تکه شیشـه هـا و نسبتاً صاف بود که پر از خرده سفالهاي ر از سمت چپ این بخش باال رفتیم و به بام و قله رسیدیم. سطح

در شیب مالیم دیده می شد که قسمت زیادي از آنهـا بـه دلیـل وي دیگرلآجرفرشهاي مربع شکل بود. در این قسمت، دو کتیبه په

در آنجـا ماهی، گاو نشسـته، شـکارچی و نشـانی ویـژه فرسایش هوا و رطوبت از بین رفته بود. همچنین نقوش شیر نر، بز کوهی،

، نشان از سـاختمانی داشـت کـه مشـرف بـه پرتگـاه بـوده و مربع شکل کنار هم. در ضلع جنوبی سطح، آجرفرش هاي رؤیت شد

تخریب شده است.

نقش شاه ساسانی سوار بر اسب در حال شکار با کمان – 7تصویر

رنگ آمیزي نقش شاه ساسانی در حال شکار براي تشخیص بهتر -8تصویر

8دو سینی ساسانی که شاهان را در حال شکار نشان می دهند. مقایسه کنید با نقش سوارکار در تصویر تصویر -9تصویر

دویدن نقش شیر در حال - 10تصویر

نقش بز و ماهی - 11تصویر

نقش گاو در حال دویدن - 12تصویر

:را تقویت می کنند بودن قلعه هرم حتمال معبدکه ا یینشانه ها

محل نقش شده بود. یکی در زیر کتیبه دو نخستین عالمتی که باعث شد گمان کنم که قلعه یک مهرکده است حلقه اي بود که در

پاشنه دري بوده است. ، اول و دیگري در کنار حفره اي در بام که به عقیده استاد یغمایی

ست پهلوي و نشان حلقه خورشیدکتیبه نخ - 13تصویر

حلقه خورشید کنار پاشنه در ورودي معبد در بام قلعه - 14تصویر

داشتم ایشان تأیید کردند این نشان حلقه خورشید است که در موزاییک یک معبد مهري در اروپا 1با مشورتی که با آقاي یغمایی

) 15(تصویر نیز به کار رفته است.

1قه خورشید (وسط) در موزاییک معبد میترا در اروپانشان حل - 15تصویر

.56، ص87، پاییز و زمستان 6رك: مجله باستان پژوهی، سال سوم، ش 1

همچنین این نشان در سکه هاي شاهان ساسانی دیده می شود.

سکه هرمزد اول - 16تصویر

سکه نرسی -17تصویر

سکه شاپور اول -18تصویر

.182، نشر چشمه، ص 6ورمازرن، مارتین، آیین میترا، ترجمه: بزرگ نادرزاد، چ 2

سکه بهرام دوم -19تصویر

در کف ایوان و در کنار غار دستکند است. ظاهراً در معابد میترا مهري بودن محل، وجود حوضی احتمالی یکی دیگر از نشانه هاي

از این حوض به منظور غسل استفاده می شده است. آب مورد نیاز آن هم از رودخانه اي که از ارتفاعات جاري بوده تأمین می

شده و اینک خشک شده است.

حوض ایوان که دیواره هاي آن با مالت صاف شده است - 16تصویر

البته باید صاحبنظران مهرشناس نظر قطعی بدهند. آقاي یغمایی جود غار دستکند، می تواند دلیلی دیگر بر مهري بودن قلعه باشد.و

که سالها روي معابد میترا کار کرده اند از روي عکس مهري بودن آنها را نأیید نمودند.

غار همراه با ارتفاعی که کنده شده است - 14تصویر

سفال هاي زیاد با تنوع رنگ و طرح، شیشه و نیز آجر فرش هایی که در بخش جنوبی بام قلعه ریخته شده است نشان وجود خرده

از ساختمانی دارد که بر قله این مجموعه وجود داشته و نیاز به بررسی باستان شناختی در آینده دارد.

آجرفرشهاي تقریباً سالم -16تصویر خرده سفالهاي رنگی - 15تصویر

، سه کتیبه پهلوي موجود در قلعه بررسی می شود:پایان در

کتیبه الف)

استنساخ:

حرف نویسی:

1- Yzdklt’ y

2- MLKA>n MLKA

3- Pyl p>rg (?)

آوانویسی:

1- Yazdgird ī

2- Šāhān Šāh

3- Pīl Pārag (?)

ترجمه:

1- یزدگرد

شاهنشاه -2

فیل پاره (همانند فیل) (؟) -3

حـروف توضیح: کتیبه در بخش دوم مجموعه بر دیواره صخره نوشته شده است. سه سط دارد و احتماالً با توجه بـه متصـل بـودن

خود از جنوب غربی متعلق به اواخر ساسانی و یزدگرد سوم می شود. شاید به قول آقاي پرهیزي راد، آخرین شاه ساسانی در مسیر

به سمت شمال شرقی و مرو، مدتی را در این قلعه مهرپرستی گذرانده و پناهنده بوده است.

کتیبه ب)

استنساخ:

حرف نویسی:

1- nyhyp [...] b

2- mtr [……….] l [………..] >wp>l (?)

3- nwy- [……..] mtr

آوانویسی:

1- nihēb [...] b

2- mihr [……….] l [………..] obār (?)

3- niwēy [……….] mihr

ترجمه:

)]؟(تاریکی از[نهیب (وحشت) -1

بلعیدمهر .......... -2

[دهنده، بخشِ] مهرنوید -3

توضیح: این کتیبه به دلیل در معرض عوامل طبیعی بودن، آسیب زیادي دیده و کار خواندنش را مشکل ساخته است. بـا ایـن حـال

سرودي است در وصف مهر. می توان به مضمون آن دست یافت که ظاهراً

کتیبه پ)

استنساخ:

حرف نویسی:

1- KDBA (?)

2- mtr’ tr

3- by

4- TB

5- [….]

6- [……….]šn

7- [....]

8- hwn [……]

آوانویسی:

1- drō (?)

2- Mihtar

3- Bay

4- nēw

5- […..]

6- [……]šn

7- [.....]

8- xōn [….]

ترجمه:

دروغ [است] (؟) -1

بزرگتر -2

بغِ -3

دلیر -4

5- .......

......ش -6

7- .........

....... خون -8

وضیح: این کتیبه هم آسیب زیادي دیده است. در درست بودن واژه نخست یعنی دروغ شک دارم. میانه هاي کتیبـه بیشـتر صـدمه ت

دیده ولی با این حال این کتیبه هم ظاهراً درباره مراسم مهرپرستی است.