Α! γέροντα, ξεμυαλίστηκες και σύ για μιάν Ελένη...

Α γέροντα ξεμυαλίστηκες και σύ για μιαν Ελένη

laquoΓιούχα και πάντα γιούχα των πατρίδωνraquo

(Κωστής Παλαμάς laquoΤο πανηγύρι της Κακάβαςraquo)

(Το άρθρο είναι δημοσιευμένο και στο ιστολόγιοtasakoscom)

Ας είμαστε ειλικρινείς από την αρχή Για τουςπερισσότερους από εμάς ο Παλαμάς μοιάζει πολύ με τοπαλιό δακτυλίδι της προγιαγιάς μας εκείνο το τεράστιοτο παλαιικό το καταπράσινο Πάει καιρός που δεν τοχρησιμοποιεί κανείς πια αλλά συνεχίζει να περνά απόγενιά σε γενιά ανεκτίμητο μα και στην πράξη άχρηστοσυμβολικό της ρίζας και της καταγωγής πολύτιμο σανφλάμπουρο μα και ξεπεσμένο ακίνητο Ουδείς διανοείταιτην εξαγορά του ουδείς και την δακτυλοφορεσιά του Έτσιθα μείνει ασάλευτο ώσπου κάποιος απόγονος σε στιγμέςεσχάτης πενίας το εκχωρήσει σε κάποιον μαυραγορίτη καικαταλήξει σε κάποια πλατεία ευκαιρίας για να πουληθείσαν ανάμνηση σαν αξιοπερίεργο ως δείγμα couleurlocale

Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο ο Κωστής Παλαμάς συναθροίζεταιστα δικά μας μικρά και ένοχα λογοτεχνικά μυστικά μαζίτου νοιώθουμε αμήχανοι δεν τολμούμε την επίσημηαποκαθήλωσή του μα αποφεύγουμε και συστηματικά τιςαναφορές στην ποίησή του Πολλά και διάφορα μετέτρεψαν τομεγάλο σε μέγεθος έργο του σε άχρηστη παρακαταθήκηΒοήθησε σ΄αυτό πάνω απ΄όλα η laquoσχολική του αφυδάτωσηraquo μιαιδιότυπη λογοκρισία του έργου του με την προβολή των πιογλυκερών των πιο ανώδυνων κειμένων του Η ανάδειξηεπιπλέον του στόμφου και ενός κενού λυρισμού στην θέσηποιημάτων λεπταίσθητων απαιτητικών θα τολμούσα να πώακόμη και αναρχικών στην ουσία τους Βοήθησε και η εποχήπού υπερασπίζει το εύκολο το ανώδυνο το φλοιώδες Αλλάβοήθησε και ο ίδιος ο Παλαμάς πού για χρόνια ολόκληραπροσπαθούσε να ισορροπήσει την ποίησή του ανάμεσα στασκονισμένα δωμάτια της Ακαδημίας και την φλόγα της ψυχήςτου την οργή της συνείδησής του για όσα γύρω τουπαρατηρούσε και έντονα αποδοκίμαζε

Δεν θα νοιώσετε ίσως ποτέ με την Παλαμική ποίηση την ίδιασυγκίνηση με εκείνη του Καβάφη Δεν θα συγκλονιστείτε

πιθανόν στον ίδιο βαθμό με τα σπαράγματα του ΚαρυωτάκηΔεν θα συναντήσετε συχνά το πλατύ βλέμμα του Byron Καιοπωσδήποτε ένα μεγάλο μέρος από τις σαράντα περίπουποιητικές συλλογές και τα μύρια όσα υπόλοιπα γραφτά τουείναι πια σημάδια μιάς άλλης εποχής που αφορούν τηνστιγμή την συγκυρία το εφήμερο Όμως παραμένουν τα πιοάξια τα πιο δυνατά εκείνα που δεν διδαχθήκαμε ποτέεκείνα που αν περνούσαν σε αίθουσα σχολική θα έφερναν σεπολύ δύσκολη θέση όσους επιμένουν στην συμβατικότητα τουΠαλαμά και στις βαρετές έως θανάτου επικολυρικές κορώνεςπερί laquoεθνικού ποιητήraquo

Ετούτους τους στίχους θα δούμε σήμερα την αντισυμβατικήπλευρά του Παλαμά θα ψηλαφήσουμε μέσα από αποσπάσματαβέβαια καθώς το έργο είναι τεράστιο σε έκταση και ησυνολική παρουσίασή του αδύνατη Όμως πριν από αυτάλίγες παρατηρήσεις και κάποια βιογραφικά ίσως γνωστάστους περισσότερους

Ας ξεκινήσουμε με το βασικό ερώτημα Ποιος είναι οβασικός λόγος που νοιώθουμε σήμερα απόμακρη την ποίησητου Παλαμά Μία εύκολη απάντηση θα αφορούσε την ίδια τηνγλώσσα μα και την χρήση της τις κάπως αλλοκαιρινέςλέξεις την τόσο αναλυτική περιγραφή κάπου αλλού τηνεπιμονή στην λεπτομέρεια Κι όμως οι στίχοι σε πολλέςπεριπτώσεις έχουν άρτια τεχνική στα μάτια του σημερινούαναγνώστη οι κάποιες άγνωστες λέξεις λειτουργούνπροκλητικά και γλωσσοπλαστικά ο δεκαπεντασύλλαβος καιγενικότερα ο ρυθμός είναι ήχοι οικείοι από το δημοτικότραγούδι ακόμη Α θα πεταχτεί ένας άλλος μα οπωσδήποτεείναι η θεματολογία του τόσο ρομαντική τόσο γλυκερήκάπου κάπου εντάξει το είπαμε και παραπάνω δενυπάρχει πολυγράφος ποιητής που να μην φλυαρεί ενίοτε πουδεν έχει γράψει μέτρια ή και κακά ποιήματα ndash ελάχιστοιείναι εκείνοι που ακόμη και στις μέτριες στιγμές τουςκάμουν καλή ποίηση ανάμεσά τους ο Ελύτης ο Καβάφης οΚαρυωτάκης ακόμη και ο Σεφέρης Μα όλοι αυτοί οιεξαιρετικοί γραφιάδες ήσαν κατά κανόνα ολιγογράφοικάποιοι έχτιζαν τον στίχο για χρόνια κι άλλωστε τισημασία έχει η κακιά στιγμή όταν υπάρχουν κείμενασημερινά καίρια και επίκαιρα

Όχι τίποτε από όλα αυτά τα τεχνικά τα επί μέρους καιεπουσιώδη δεν αποδυναμώνει το έργο του Παλαμά ο μόνοςεχθρός του ποιητή παραμένει ο χλιαρός εαυτός του πουκάποτε επικρατεί και laquoαδειάζειraquo μιαν καλή αρχή με έναπροβλέψιμο τέλος Ας δούμε ένα παράδειγμα από τηνlaquoΦλογέρα του βασιλιάraquo δείτε το πρώτο μέρος προσπαθήστενα ξεφύγετε από την γρήγορη ανάγνωση καταπολεμήστε τηναναπόφευκτη δυσφορία που προκαλεί η πρώτη επαφή με τηνπαλιότερη αλλά τόσο βαθύτερη ποίηση

Σβησμένες ὅλες οἱ φωτιὲς οἱ πλάστρες μέσrsquo τὴ Χώρα

Στὴν ἐκκλησιά στὸν κλίβανο στὸ σπίτι στrsquo ἀργαστήρι

παντοῦ στὸ κάστρο στὴν καρδιά τrsquo ἀποκαΐδια οἱ στάχτες

Πάει κι ὁ ψωμᾶς πάει κι ὁ χαλκιᾶς πάει κrsquo ἡ γυναίκα

πᾶνε τὰ παλικάρια οἱ λειτουργοί καὶ τοῦ ρυθμοῦ οἱ τεχνίτες

τοῦ Λόγου καὶ οἱ προφῆτες

Τὰ χέρια εἶναι παράλυτα καὶ τὰ σφυριὰ σπασμένα

καὶ δὲ σφυροκοπᾶ κανεὶς τrsquo ἄρματα καὶ τrsquo ἀλέτρια

κιrsquo ἡ φούχτα κάποιου ζυμωτὴ λίγο σιτάρι ἄν κλείσει

δὲν βρίσκει τὴν πυρὰ ζεστή ψωμὶ γιὰ νὰ τὸ κάνει

Κιrsquo ἀπό κατάκρυα χόβολη μεστὴ ἡ γωνιά κιrsquo ἀκόμα

κι ἀπrsquo τὴ γωνία τοῦ σπιτιοῦ πιὸ κρύα ἡ καρδιά lsquoναι

Κακοκατάντησε ἡ καρδιὰ τοῦ ἀνθρώπου Κρίμαhellipκρίμα

Σκοτεινό ερείπιο κιrsquo ἡ ἐκκλησιὰ καὶ δίχως πολεμίστρες

τὸ κάστρο καὶ χορτάριασε κιrsquo ἔγινε βοσκοτόπι

Κιrsquo ὁ μέγας Ἔρωτας μακριά κι εἶνrsquo ἄβουλος ὁ ἄντρας

κιrsquo ἄπραχτος καὶ στὸ πλάι του χαμοσυρτὴ ἡ γυναίκα

κυρά τους ἔχουν τὴν σκλαβιὰ καὶ δοῦλο τους τὸ ψέμα

Σβησμένες όλες οι φωτιές οι πλάστρες μέσrsquo τὴ Χώρα

(δάνειο απόσπασμα από το httptiestiousiablogspotgr)

Οι μυημένοι θα laquoδιαβάσουνraquo τις επιρροές σεμεταγενέστερους ποιητές Αλλά για δείτε την δύναμη τουστίχου laquoΣβησμένες όλες οι φωτιές οι πλάστρες μέσ΄τηΧώραraquo Μήπως δεν είναι αυτός ο στίχος σημερινός μέσαστην απόγνωσή του Μήπως δεν είναι μία σπαρακτικήπεριγραφή ενός άνυδρου πνευματικά τοπίου μιαναπογοήτευση μια μελαγχολία για το αποσυνάγωγο του καλούκειμένου και της δημιουργίας Μέσα εδώ είναι Σεφέρηςείναι Βάρναλης είναι βέβαια και Σικελιανός είναι όλη ηεπόμενη ποίηση σε αποχρώσεις διάφορες και αντιφατικέςΌμως να μία μικρή απογοήτευση Από τούτη την σκοτεινήπεριγραφή από τούτη την δυναμική εισαγωγή θα περίμενεκάποιος ένα δεύτερο μέρος φωτιά έναν επίλογο που θαανοίξει κάποιο νέο παράθυρο θα μετατρέψει την μελαγχολίασε χαστούκι σε περιφρόνηση έστω ακόμη και σε πτύελοΓια να δούμε

Ὅμως θα lsquoρθεῖ κάποιος καιρός καὶ κάποια αὐγὴ θὰ φέξει

Καὶ θὰ φυσήξει μιὰ πνοή μεγαλοδύναμη ἄκου

ἀπὸ ποιὸ στόμα ἤ ἀπὸ ποιὸ χάος θὰ χυθεῖ δὲν ξέρω

ξέρω πὼς θα lsquoρθεῖ καὶ στὸ πέρασμά της μέγα

καὶ θεῖο καὶ μυστικό κι ἀξήγητο θὰ σκύψουν

οι κορφὲς ὅλες οἱ φωτιές θὰ ξαναδώσουν ὅλες

στὴν Ἐκκλησιά στὸν κλίβανο στὸ σπίτι στrsquo ἀργαστήρι

στὸ κάστρο στὴν καρδιά παντοῦ στrsquo ἀποκαΐδια Ἀπρίλης

καὶ σὰν Θεῶν ἀγάλματα θαυματουργά πλασμένα

νὰ ἠχολογᾶνε μουσικὰ σὰν τὰ φιλεῖ ὁ κυρ Ἥλιος

καὶ σὰν χλωρὰ ἡσκερόδενδρα ποὺ δὲν τοὺς ἀπολείπουν

ζαχαροστάλακτοι καρποί χειμώνα-καλοκαίρι

Νὰ νὰ ὁ ψωμᾶς καὶ νὰ ὁ χαλκιᾶς νὰ κι ἡ γυναίκα

νά τα τὰ παλικάρια οἱ λειτουργοί

ὅταν τριγύρω σου οἱ φωτιὲς ἀνάψουν πάλι οἱ πλάστρες

(δάνειο από το httptiestiousiablogspotgr)

Εντάξει τεχνικά πολύ καλό καλοστημένο και συμμετρικόαλλά γιατί καλέ μου ποιητή τόση συμβατικότητα τόσοπροβλέψιμος στίχος Πώς γίνεται να παντρεύεις τον ζόφοτου πρώτου μέρους αυτό το έξαλλο κατηγορητήριο με τηνπαραδεισένια εικόνα του δεύτερου όπου κελαηδούν πουλάκιακαι αμέριμνα βελάζουν τα ερίφια

Ιδού λοιπόν το βασικό πρόβλημα στο σύνολο σχεδόν τουΠαλαμικού έργου είναι ο laquoσυστημικόςraquo Παλαμάς πουακυρώνει τον αναρχικό εαυτό του είναι η (αυτό)επιβαλλόμενη ηθικοπλαστική διάθεση που δεν αφήνει τονστίχο να αποκτήσει την διαχρονία ενός Καρυωτάκη η ενόςΚαβάφη Αυτή είναι μία βασική αδυναμία στην Παλαμικήποίηση που καλό θα είναι να έχετε πάντα στον νού σας ότανασχολείστε μαζί της θα σας προστατεύσει απόαπογοητεύσεις και θα σας βοηθήσει να επικεντρωθείτε στααξιότερα στα βαθύτερα στα οικουμενικά Αλλά ας μηνείμαστε άδικοι Ο Παλαμάς είναι ένα μεταίχμιο μίαμετάβαση από την ποιητική εποχή όπου υπήρχε μόνο γαλανόςουρανός και απέραντη φύση στην επόμενη περίοδο όπουξεκίνησε η κατάδυση στα τρίσβαθα της συνείδησης και σταμεγάλα και τρανά της ύπαρξης (βεβαίως με εξαιρέσεις δενθα ακυρώσουμε δα ένα Σολωμό ή έναν Κάλβο - αλλά πάντωςεξαιρέσεις) Είναι μια γέφυρα που βοήθησε την Ελληνικήποίηση να αφουγκραστεί τις ευρωπαϊκές τάσεις και ρεύματακαι έδιωξε από τον στίχο την αμεριμνησία τον ελιτισμόκαι την κενότητα Και μόνο γι αυτό το έργο το χρέος στονΠαλαμά είναι μεγάλο μα δεν είναι μοναχά αυτό Ας δούμεμερικά αποσπάσματα ή και μεμονωμένους στίχους που αγαπώπολύ και άλλοτε μιλούν ψιθυριστά με έξοχο λυρικό τόνο καιάλλοτε αποτελούν γροθιά σε κατεστημένες από χρόνιααντιλήψεις Για την καλύτερη κατανόηση ορισμένων στίχωννα θυμίσουμε ότι ο Παλαμάς έχασε τον γιό του Άλκη το1898 κάτι που εμφανέστατα σημάδεψε την ποίησή του

Από την laquoΑσάλευτη ζωήraquo ας δούμε ένα απόσπασμα λίγομυστηριώδες λίγο μεταφυσικό με μία εύκολη πρώτηερμηνεία και πολλές βαθύτερες Είναι όλα ανυποψίασταλοιπόν

Είνrsquo όλα ανυποψίαστα μέσα σrsquo αυτό το σπίτι

εσύ γυναίκα σα ματιά του Αποσπερίτη

τα δάκρυα σαν καλόδεχτα κrsquo εκείνα πρωτοβρόχια

φέγγει ένας ήλιος χαρωπά στα πάντα - ως και στη φτώχεια

Δυσκολοχώριστα πουλιά αγόρια ανθοί κοράσια

τα λόγια σα φιλιά απαλά τα στόματα κεράσια

η Αγάπη χτίζει εδώ φωλιές κι ο Απρίλης παραστέκει

― Σrsquo αυτό το σπίτι είνrsquo έτοιμο να πέσει αστροπελέκι

(laquoΕκατό φωνέςraquo 81 Η Ασάλευτη ζωή 1904 Άπαντα Γ΄ Μπίρης-Γκοβόστης[1963] Δάνειο από το σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού πάντα με μικρέςδιορθώσεις σε στίξη και σύνταξη)

Θυμάμαι πόσο ανατριχιαστικό μού φάνηκε όταν τοπρωτοδιάβασα είναι από τις ελάχιστες φορές που ο Παλαμάςlaquoπαίζειraquo τόσο έντονα με την ανατροπή την αντίθεση τοφώς και το σκοτάδι την ζωή και τον θάνατο Θα απορήσουνβέβαια μερικοί laquoμα πού το βλέπεις το μυστήριο και τομεταφυσικό Ο άνθρωπος έχασε ένα παιδί τίποτε άλλο δενείναι το ποίημα από την περιγραφή ενός προσωπικούδράματοςraquo

Στην καλή ποίηση το έχω γράψει τόσες φορές τίποτε δενείναι προσωπικό απομονωμένο ή περιστασιακό ndash η γνήσιαποίηση συγκινεί γιατί η περίπτωση ανάγεται σε αλήθειαοικουμενική το συμβάν σε συνολική εικόνα η εμπειρία σεπροβληματισμό Ο κοφτός και θανατερός τελευταίος στίχος(καμία άλλη λέξη δεν θα απέδιδε καλύτερα από κείνο τοελάχιστα ποιητικό laquoαστροπελέκιraquo) έξοχα κατακρημνίζει τηνειδυλλιακή εικόνα την ψευδαίσθηση του αναλλοίωτου τηναυταπάτη της αθανασίας Το μέγεθος η δομή και η (α)συμμετρία στο ποίημα είναι εξαιρετικά Παρόμοιας δύναμηςμε κείνο το laquoΥπάρχω λες Κι ύστερα δεν υπάρχειςraquo τουΚαρυωτάκη μόνο που εδώ ο θάνατος έρχεται ακόμη πιούπουλα πιο απρόσμενα και δικαιώνει απόλυτα τον τίτλοΕξαιρετικό επίσης σε μέγεθος και ουσία για τηνεκπαιδευτική διαδικασία και η πιο κατάλληλη εισαγωγή σεμία συζήτηση για το εφήμερο την αξία της κάθε στιγμής

την ανάγκη για μια ζωή δημιουργική χωρίς αναβολές καιμεταθέσεις

Μα η δική μου ματιά φτάνει λίγο βαθύτερα και διακρίνειμια κάποια ειρωνεία πριν από τον τελευταίο στίχοΑδιόρατα νομίζω ότι ο Παλαμάς δεν περιγράφει απλά αλλάσαρκάζει την ανυποψίαστη εικόνα το στημένο σκηνικόευτυχίας εκείνο που πρέπει να είναι ευτυχία σανβγαλμένη από παλιά carte postale και εξώφυλλο περιοδικούlaquoΦέγγει ο ήλιος χαρωπά ως και στη φτώχειαraquo Α βέβαιαεδώ υπάρχει ψήγμα σαρκασμού αλλά και μια λύπηση γιακείνους που τρίβονται με τα μικρά θαρρώντας πώς έχουνκαιρό για τα μεγάλα Αλλά και πάλι μπορεί να είναι η ιδέαμου και παρόμοια ασέβεια να υπάρχει μοναχά στο βαθύυποσυνείδητο του ποιητή παρόμοιες σκέψεις μπορεί νακάνει κάποιος πολλές μα είναι αυτός ο Παλαμάςξεπερασμένος Είναι τούτη η σπουδή επάνω στην μοίρα καιστα ανθρώπινα κάποιας άλλης εποχής Θα τολμούσα να πώ ότιελάχιστοι είναι οι μεταγενέστεροι ποιητές που μπόρεσαν ναπλησιάσουν σε δύναμη αυτό το ποίημα αφήστε που οιπερισσότεροι από αυτούς αποφεύγουν τον θάνατο και τηνφθορά στην ποίησή τους αλλά και όταν το κάνουναναρωτιέσαι εάν έχουν ποτέ βιώσει απώλεια κενό φτώχειαή πραγματική μοναξιά Ας είναι όσο μεγαλώνωμεταμορφώνομαι σε γεροντοκόρη της αγγλικής υπαίθρου

Για να πάμε τώρα στον δωδεκάλογο του γύφτου και σε έναμικρό απόσπασμα που δύσκολα θα το έβρετε στις laquoκαθώςπρέπειraquo ανθολογίες πάντως από εκείνη της laquoΕστίαςraquo τουΣπύρου Κοκκίνη λάμπει δια της απουσίας του Από laquoΤοπανηγύρι της Κακάβαςraquo οι τρείς παρακάτω στροφέςΣκεφθείτε μόνο την εικόνα που έχετε για τον Παλαμά τοπολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του τηνεπικρατούσα πατριδολαγνεία ndash στοιχεία αρκετά για νααποφύγει ο Παλαμάς την άμεση αναφορά και να βάλει τουςστίχους στο στόμα ενός γύφτου που εδώ έχει την θέσημάλλον του τρελού του χωριού που έχει το ακαταλόγιστο καικανείς δεν ημπορεί στα σοβαρά να τον κατηγορήσει Δενθέλω να σκεφθώ τι θα συνέβαινε εάν στα 1907 που γράφτηκετο κείμενο διαβάζονταν τούτοι οι στίχοι σε κάποιασχολική αίθουσα Προσέξτε ακόμη και το αμφίσημο τουτίτλου

Γύφτε λαέhellip

[ ] ndash Γύφτε λαέ άκουσέ με Το πρωτόσταλτο είμαι

Σημάδι από την πλάση που θαρθεί

Κrsquo ύστερα κι από ποιους καιρούς και χρόνια πόσα

Ένας εγώ και ζώ για χίλιους

Γύφτε λαέ άκουσέ με ndash δε σού μίλησε

Προφήτης σου ποτέ σαν τη δική μου γλώσσα

Ποιος είναι αυτός πού πύργους χτίζει στον αέρα

Με τη φωνή του κράχτη και μοιράζει μας

Βασιλικά τα κάστρα κι άπρεπων ελπίδων

ίσκιους μπροστά στα μάτια μας σαλεύει

Είμαστε εμείς οι απάτριδες κrsquo οι αγιάτρευτοι

Γιούχα και πάντα γιούχα των πατρίδων

Είμαστε εμείς οι αθάνατοι απολίτιστοι

Κrsquo οι Πολιτείες λημέρια των ακάθαρτων

Κrsquo οι Πολιτείες ταμπούρια των κιοτήδων

Στη στρούγγα λυσσομάνημα και φαγωμός

Λύκων σκυλιών προβάτων και τσοπάνηδων

Γιούχα και πάλε γιούχα των πατρίδων

helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip

Μα στα σοβαρά δεν είναι επίκαιρος τούτος ο Παλαμάς Μήτεο Καρυωτάκης ακόμη και ο Άβλιχος δεν προχώρησαν τόσοτην απόρριψη την καταγγελία την άρνηση κάθε ιερού καιόσιου και εθνικού Και παρακάτω σκόρπιοι στίχοι

laquoΝόμος εμάς νυχτοήμερα και πάντα ο δρόμοςraquo

Μοναδικός νόμος λοιπόν η δημιουργία Η μάχη Τα νέαμονοπάτια και οι απάτητες κορφές

laquoΕμείς δεν γονατίσαμε σκυφτοί

Τα πόδια να φιλήσουμε του δυνατού

Σαν τα σκουλήκια πού πατεί μαςhellipraquo

Βέβαια η συγκεκριμένη συλλογή έχει και πολλές φλυαρίεςιστορικά στοιχεία τάχα αναφορές στην συγκεκριμένη φυλήτάχα διηγείται ο Παλαμάς για λογαριασμό τρίτων όμως μηνγελιέστε τούτη είναι η αυθεντική η αλογόκριτη φωνή τουποιητή αυτή είναι η οργή του αυτή είναι η παρακαταθήκητου Πλήθος οι παρόμοιοι στίχοι στον δωδεκάλογο αλλάνομίζω σχηματίσαμε μία μικρή ιδέα της τόλμης και μιάςποιητικής που σπάνια βλέπει το φώς

Εάν αμφιβάλλετε ακόμη για την τόλμη των Παλαμικών στίχωνιδού λίγοι στίχοι ακόμη το ίδιο σαφείς το ίδιο καθαροίμε εκείνο το laquoΓιούχα των πατρίδωνraquo

Εξουσίαζε

Εξουσίαζε Το γράφει

Στο δεφτέρι του ο Νόμος

Χαλαστής οργοτόμος

Ζεί και σβεί τις πατρίδες

Πάνε σπάνε οι αλυσίδες

Μά όπου σπάνε άλλες να

Πάντα σκλάβοι σκοινιά

Και παντού σταυρωτήδες

Το αναρχικό στοιχείο εδώ δεν είναι απλώς η καταγγελία τηςεξουσίας και η νομοθετική κάλυψή της μα κυρίως η αποδοχήότι κάθε εξουσία κάθε κράτος κάθε σύστημα παράγει τηνίδια καταπίεση τους ίδιους διαχωρισμούς την ίδιααυθαιρεσία Από το στόμα ενός laquoεθνικούraquo και laquoσυμβατικούraquoποιητή Η μεταγενέστερη και laquoπρωτοποριακήraquo γενιά του 30

ούτε κατά διάνοια δεν έφτασε στην τόσο ριζοσπαστικήκριτική οπωσδήποτε με κάποιες φωτεινές εξαιρέσειςΜπορείτε έτσι εύκολα να διαπιστώσετε πόσο μικρή σημασίαέχουν τα επίθετα οι ετικέτες ο διαχωρισμός σε γενιέςκαι ρεύματα Μήπως το παραπάνω ποίημα δεν θα μπορούσε ναείχε γραφτεί από έναν Βάρναλη στις πιο οργισμένες στιγμέςτου Η μήπως το παρακάτω δεν έχει έντονο το χρώμα απόγραφτά του Καρυωτάκη Άχρονη και άτοπη η ποίηση δεν έχειανάγκη τους ακαδημαϊκούς διαχωρισμούς

Με το ποίημα laquoΑνατολήraquo πρωτοτυπεί πράγματι ο Παλαμάς δενείναι μόνο το ύφος η μελαγχολία που συνάδει με τον τίτλοκαι μεταδίδει μια ραθυμία ένα εύπλαστο τοπίο αυτήν τηνγλύκα της Ανατολής που την έχουν νοιώσει ιδιαίτερα όσοιέχουν επισκεφθεί την Κωνσταντινούπολη και την Μικρά ΑσίαΕίναι το ίδιο το θέμα καθώς δεν μπορώ να θυμηθώ άλλοποίημα που να ασχολείται με τα ανατολίτικα τραγούδια ndashκυρίως σαν σύμβολα ενός τρόπου ζωής μιας νοοτροπίαςμιας στάσης απέναντι στην ζωή

Ανατολή

Γιαννιώτικα σμυρνιώτικα πολίτικα

μακρόσυρτα τραγούδια ανατολίτικα

λυπητερά

πώς η ψυχή μου σέρνεται μαζί σας

Eίναι χυμένη από τη μουσική σας

και πάει με τα δικά σας τα φτερά

Σας γέννησε και μέσα σας μιλάει

και βογγάει και βαριά μοσκοβολάει

μια μάνναmiddot καίει το λάγνο της φιλί

κ είναι της Mοίρας λάτρισσα και τρέμει

ψυχή όλη σάρκα σκλάβα σε χαρέμι

η λαγγεμένη Aνατολή

Mέσα σας κλαίει το μαύρο φτωχολόι

κι όλα σας κ η χαρά σας μοιρολόι

πικρό κι αργόmiddot

μαύρος φτωχός και σκλάβος και ακαμάτης

στενόκαρδος αδούλευτος ―διαβάτης

μ εσάς κ εγώ

Στο γιαλό που τού φύγαν τα καΐκια

και του μείναν τα κρίνα και τα φύκια

στ όνειρο του πελάου και τ ουρανού

άνεργη τη ζωή να ζούσα κ έρμη

βουβός χωρίς καμιάς φροντίδας θέρμη

με τόσο νου

όσος φτάνει σα δέντρο για να στέκω

και καπνιστής με τον καπνό να πλέκω

δαχτυλιδάκια γαλανάmiddot

και κάποτε το στόμα να σαλεύω

κι απάνω του να ξαναζωντανεύω

τον καημό που βαριά σάς τυραννά

κι όλο αρχίζει γυρίζει δεν τελειώνει

Kαι μια φυλή ζει μέσα σας και λιώνει

και μια ζωή δεμένη σπαρταρά

γιαννιώτικα σμυρνιώτικα πολίτικα

μακρόσυρτα τραγούδια ανατολίτικα

λυπητερά

(Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού)

Στο διαδίκτυο υπάρχει και η απαγγελία του ποιήματος απότον ίδιο τον Παλαμά μα θα συμβούλευα να την αποφύγετε Οχρωματισμός ο τονισμός η προφορά είναι σωστά αλλά τοαποτέλεσμα απογοητευτικό καθώς δεν συμβαδίζει με τηναύρα και τις αποχρώσεις του κειμένου Άλλωστε το έχουμεπεί πολλές φορές οι περισσότεροι (καλοί) ποιητές είναικαταστροφικοί στην απαγγελία Η διαφορά γραπτού καιπροφορικού λόγου είναι θέμα τεράστιο με το οποίο ίσωςασχοληθούμε μιαν άλλη φορά

Ο καταγγελτικός και αντισυμβατικός στίχος του Παλαμά δενείναι επιλεκτικός διαπερνά το σύνολο του συστήματος θαμπορούσαμε να πούμε ότι είναι και διαταξικός καθώς δενείναι λίγες οι φορές που καυτηριάζει λαϊκές συμπεριφορέςιδεολογίες θρησκείες κόμματα ndash θα τολμούσα να πώ ότι τοκατηγορώ του αγγίζει την ίδια την φύση του κράτους(αστικού και προλεταριακού) την παντοδυναμία της ύληςκαι του συμφέροντος την ρίζα του κακού την ίδια Γιαπαράδειγμα ένα ποίημα διαχρονικό και γι αυτό πάνταεπίκαιρο

Ιδεολόγοι και νιτερεσολόγοι

κι όσους μεθάνε της ζωής οι χάρες

κrsquo εσείς με του ασκητή το κομπολόγι

κrsquo εσείς τραγουδιστές με τις κιθάρες

κrsquo εσείς που τη ζωή κατάρα κλαίτε

κrsquo εσείς με των παθών τις λιγωμάρες

κrsquo εσείς που σε νερά γαλήνης πλέτε

των laquoόλα αλλάζουνraquo οι διαλαλητάδες

κι όσοι στο γυρισμό των ίδιων καίτε

λιβάνι κι όσοι καταφρονητάδες

των όχλων κrsquo εσείς οι άθεοι κι όσοι θρήσκοι

κrsquo εσείς των προλετάριων οι λαμπάδες

κι όλοι υπεράνθρωπου άνθρωποι ανθρωπίσκοι

(νιτερεσολόγος εκείνος που κοιτάζει μόνο το νιτερέσο το συμφέρον του - απότα σατιρικά γυμνάσματα)

Σε μία πρώτη ματιά θα μπορούσε να πεί κανείς ότι η ποίησητου Παλαμά ομοιάζει με ένα μεγάλο χωνευτήρι όπου όλαχωρούν και όλα συμβιώνουν Ο αναρχικός καιαντιεξουσιαστικός στίχος η υπεράσπιση του φτωχού και τουανήμπορού ο έρωτας τα πατριδοσύμβολα η μελέτη τωναρχαίων κειμένων με άλλα λόγια τα πάντα Όμως αυτά σεμία πρώτη ματιά Γιατί βαθιά μέσα στον στίχο του υπάρχειλεπτοκέντητη σκέψη και μία ισορροπία ανάμεσα σε κείνο πουλοιδορεί και σε κείνο που προτάσσει laquoΟι πατέρεςraquo είναιεκείνο το ποίημα (το έχω καταγράψει αρκετές φορές σεμικρές ανθολογίες) που θα μπορούσε με άνεση ναχαρακτηριστεί ως η πνευματική του παρακαταθήκη προσωπικάτο θεωρώ την πιο προσωπική του απάντηση για τηνσυμπεριφορά μιάς συνείδησης για την στάση του ανθρώπουσε τούτη τη ζωή Κατά ένα τρόπο εδώ συναντάται με τονμεγάλο του αντίπαλο τον Καβάφη ndash και οι δύο όταν κληθούννα απαντήσουν στο laquoδια ταύταraquo έχουν την απάντηση κοινή

Παιδί το περιβόλι μου που θα κληρονομήσεις

όπως το βρεις κι όπως το δεις να μην το παρατήσεις

Σκάψε το ακόμα πιο βαθιά και φράξε το πιο στέρεα

και πλούτισε τη χλώρη του και πλάτυνε τη γη του

κι ακλάδευτο όπου μπλέκεται να το βεργολογήσεις

και να του φέρνεις το νερό το αγνό της βρυσομάνας

κι αν αγαπάς τrsquo ανθρωπινά κι όσα άρρωστα δεν είναι

ρίξε αγιασμό και ξόρκισε τα ξωτικά να φύγουν

και τη ζωντάνια σπείρε του μrsquo όσα γερά δροσάτα

Γίνε οργοτόμος φυτευτής διαφεντευτής Κι αν είναι

κrsquo έρθουνε χρόνια δίσεχτα πέσουν καιροί οργισμένοι

κι όσα πουλιά μισέψουνε σκιασμένα κι όσα δένδρα

για τίποτrsquo άλλο δε φελάν παρά για μετερίζια

μη φοβηθείς το χαλασμό Φωτιά Τσεκούρι Τράβα

ξεσπέρμεψέ το χέρσωσε το περιβόλι κόφτο

και χτίσε κάστρο απάνου του και ταμπουρώσου μέσα

για πάλεμα για μάτωμα για την καινούρια γέννα

πrsquo όλο την περιμένουμε κι όλο κινάει για νάρθει

κι όλο συντρίμμι χάνεται στο γύρισμα των κύκλων

Φτάνει μια ιδέα να στο πει μια ιδέα να στο προστάξει

κορώνα ιδέα ιδέα σπαθί που θα είνrsquo απάνου απrsquo όλα

Αυτή είναι η απάντηση αυτή είναι η μάχη των ποιητώνστους αιώνες laquoΦτάνει μια ιδέα να στο πείhellip που θα είνrsquoαπάνου απrsquo όλαraquo Είναι πολλά τα ποιήματα όπου τούτη ηθεμελιώδης πρόταση έρχεται και επανέρχεται αλλά σε τούτοτου Παλαμά εκφράζεται νομίζω με τον καλύτερο δυνατότρόπο Εδώ η συνείδηση τεντώνεται στα όριά τηςυπερβαίνει δυνάμεις μάχεται έως θανάτου ακόμη και ότανεκ των προτέρων γνωρίζει πως είναι πόλεμος χαμένοςάνισος Όλος ο βηματισμός της ανθρωπότητας αναπνέει μέσασrsquo αυτούς τους στίχους

Σrsquo αυτό το σημείο το νομίζω απαραίτητο να ανοίξουμε μίαπαρένθεση Είναι αρκετοί εκείνοι που επικοινωνούν μαζίμου με μία στενοχώρια μία δυσφορία Η ένστασή τους είναιπερίπου η εξής laquoΝαι μπορούμε να κατανοήσουμε τιςποιητικές έννοιες σε έναν ποιητή σαν τον Παλαμά ή τονΚάλβο αλλά δεν παύουν να ηχούν στrsquo αυτιά μαςμεγαλόστομα εξαιρετικά ηχηρά πολλές φορές σαν κούφιαλόγια Την ανάγκη να επικρατήσει το πνεύμα η ιδέα ηδημιουργία την νοιώθουμε αλλά την νοιώθουμε σαν νααπευθύνεται κάπου αλλού σε χώρα και συνειδήσεις

μακρινές όχι σε μας όχι προσωπικά Και τότε ο στίχοςακούγεται πομπώδης και επιφανειακόςraquo

Είναι πολλοί οι παράγοντες που συντελούν σrsquo αυτήν τηναποξένωση από την καλή λογοτεχνία αλλά νομίζω οκυριότερος είναι αυτός που ονομάζω χάριν συντομίαςlaquoαντίστροφη συνειδησιακή εξέλιξηraquo Πρόκειται για μίαμακραίωνη διαδικασία δημιουργίας στερεοτύπων καιμεταμφιέσεων πού μέσα από την συνεχή επανάληψη και με τηνβοήθεια ενός θηριώδους μηχανισμού προπαγάνδας τελικάδημιουργεί πραγματικότητα γίνεται πραγματικότητααποδεκτή από μία εύπλαστη και εύπιστη πλειονότητα Αςδούμε μερικά παραδείγματα Από πολύ νωρίς ο Παλαμάςσυνδέθηκε με την επίσημη (σχολική θεσμική) μορφή τηςλογοτεχνίας και έτσι έφτασε έως τις μέρες μας Στην γενιάτου 20 κόλλησαν από νωρίς τα ζοφερά επίθετα laquoπαρακμιακήraquolaquoπεισιθάνατηraquo laquoκαταραμένηraquo - αυτή είναι πλέον εδώ καιχρόνια η επίσημη ακαδημαϊκή εκδοχή που ουδείς διανοείταινα αμφισβητήσει Τον Καβάφη κατάφεραν να τον τεμαχίσουννα τον κάμουν σύνθημα να τον περιορίσουν στα πικάντικατης κλειδαρότρυπας και τελικά να τον ευνουχίσουν Τα πιοβαρετά και τα πιο ανόητα κείμενα των πάλαι ποτέ λαϊκώνμυθιστορημάτων πέτυχαν να τα προάγουν στην μοναδική καιευπώλητη μορφή λογοτεχνίας Με άλλα λόγια την εποχή τωνμεγάλων ιδεολογικών αναταραχών στην Ελλάδα ξεκίνησε μίαμεγάλη προσπάθεια ακύρωσης της καλής λογοτεχνίας καιπεριθωριοποίησής της μα το λυπηρό δεν είναι αυτό ndash τοανατριχιαστικό είναι ότι αυτή η πλαστογράφηση τηςλογοτεχνικής ιστορίας πέτυχε να γίνει συλλογικήσυνείδηση άποψη της πλειονότητας που αναπαράγεται άκριτααπό γενιά σε γενιά και πλέον λειτουργεί αυτόματαμηχανικά εντελώς στερεοτυπικά

Αυτή είναι η αντίστροφη πορεία μιας συνείδησης που αντίνα βαθαίνει τον πολιτισμό της αντί να κατακτά με ταχρόνια σκέψη πρωτογενή και γνήσια βυθίζεται όλο καιπερισσότερο σε ξένες απόψεις ευκολίες και κοινότοπαlaquoλογοτεχνικάraquo αναμασήματα

Κάποτε (έχει χρόνια) μέσα σε πανεπιστημιακό χώρο έγινεένα πρωτότυπο και άτυπο πείραμα περίπου διακόσιοινοματαίοι (κάθε φυλής μόρφωσης και ηλικίας) κλήθηκαν νακαταγράψουν την άποψή τους για μία σειρά ζητήματα της

τέχνης Η σύμπτωση των απόψεων θύμιζε δικτατορική κάλπη ndashσε ποσοστό πάνω από 90 υπήρχε επανάληψη της ίδιαςεικόνας πού με την σειρά της συνέπιπτε με την επίσημηπερί τέχνης εκδοχή Σε ένα δεύτερο επίπεδο αυτοί οιίδιοι άνθρωποι κλήθηκαν να εξετάσουν την προέλευση τωναπόψεών τους τις πηγές διαμόρφωσης τον βαθμό με άλλαλόγια επιρροής ξένων στοιχείων στον σχηματισμό της γνώμηςτους Τα αποτελέσματα εξέπληξαν σε μεγάλο βαθμό και τουςίδιους Τα μεγάλα βιβλιοπωλεία οι κριτικοί λογοτεχνίαςτο διαδίκτυο και η τηλεόραση ήσαν ψηλά στην λίσταlaquoκέντρων επιρροήςraquo μα το περίεργο φυσικά δεν ήταν αυτόΤο λυπηρό ήταν ότι η μεταφορά και η υιοθέτηση τωνεπιρροών είχε περάσει αφιλτράριστη χωρίς καμίααμφισβήτηση χωρίς μετάλλαξη από κάποια προσωπική κρίση ήατομικό συλλογισμό Η γνώση που έχουμε σήμερα στην Ελλάδαγια την λογοτεχνική ιστορία απηχεί εν πολλοίς αυτήν τηνεντελώς παραμορφωτική συστημική εκδοχή laquoΤαϊσμένη γνώμηraquoτην ονόμαζε ο μακαρίτης ο Αποστολίδης και είχε δίκιο

Επιστρέφουμε Μία διαμάχη που φτάνει ως τις μέρες μαςείναι εκείνη ανάμεσα στον Παλαμά και στον Καβάφη Ας μηνυποτιμήσουμε το προσωπικό στοιχείο τον ναρκισσισμό τηνποιητική φιλαρέσκεια σrsquo αυτό το παιχνίδι Όσοιασχολούμαστε με τα λογοτεχνικά έχουμε συχνά την τάση νααφαιρούμε από τους ποιητές το ανθρώπινο στοιχείο σημάδιαμιας μικροψυχίας την κριτική αδυναμία απέναντι σε έργατρίτων Ανάμεσα στους δύο ποιητές ανταλλάχθηκαν συχνάαπαξιωτικοί χαρακτηρισμοί μα τόχω γράψει νομίζω και στοαφιέρωμα στον Καβάφη Για μένα η ένταση αυτού τουλογοτεχνικού πολέμου είναι δηλωτική περισσότερο αμοιβαίαςεκτίμησης ίσως και κάποιας ζήλειας Ποιητική ουσία δενυπάρχει σrsquo αυτά τα περιστατικά και γι αυτό δεν νομίζω ότιέχει νόημα να ασχοληθούμε περισσότερο Έτσι όμως για τηνιστορία δείτε ένα ποίημα του Παλαμά που αδιόρατα θυμίζειΚαβάφη τρυφερό πολύ στην αρχή κοφτό και κυνικό στοτέλος Νομίζω από την laquoΑσάλευτη ζωήraquo

Toν πόνο σου εδώ πέρα μην τον παρατάς

Με μια φροντίδα μητρική ταξίδεψε τον

όπου ζωή όπου όνειρο στα μακρινά και στα ψηλά

Και πήγαινε τον ύστερα και ριζοφύτεψε τον

εκεί στην χώρα την κατάνακρη του αμίλητου

στα μάτια του συμάζωξε και θάψε τη φωνή σου

κι αν ίσως δε βαστάξουνε τα μάτια του και κλείσουνε

κλείσε κ εσύ τα μάτια σου και πέθανε μαζί του

Ας δούμε και ορισμένους μεμονωμένους στίχους πουαποτυπώνουν και τους ευρύτερους στοχασμούς του Παλαμά

laquoΔεν φτάνει να λάμπrsquo η αλήθεια πρέπει και να σφάζειraquo

laquoΚιrsquo αν είναι πλήθος ταrsquo άσκημα κι αν είναι ταrsquo άδεια αφέντες

Φτάνει μια σκέψη μια ψυχή φτάνεις εσύ εγώ φτάνω

Να δώσει νόημα στών πολλών την ύπαρξη ένας φτάνειraquo

(Το ανέβασμα στο βράχο)

laquoΜάθε η προκοπή δεν είναι για τους δούλους

Κιrsquo όσο θένε οι δούλοι αφέντη ας έχουν

Τον αφέντη κάθε πλούτου κι ομορφιάς

Μάθε η προκοπή για τους ελεύτερουςraquo

Να και μία μικρή σπουδή επάνω στην ομορφιά το εύθραυστοτης ιδέας την απόσταση ανάμεσα στο ιδανικό και τηνπραγματικότητα πού όλα τα μολεύει

laquoΚάθε ωραίο είναι χνούδι ευκολότριφτο

το φλογίζrsquo η αγκαλιά και το χέρι

το ξεφτίζει κι αυτό το φιλί

που το rsquoγγίζει βαραίνειraquo

(laquoΗ πολιτεία και η μοναξιάraquo 1912)

Η Κλείσοβα είναι ένα μικρό νησάκι δίπλα στο Μεσολόγγιξακουστή στην ιστορία της επανάστασης και την πολιορκίατης πόλης Από το Μεσολόγγι κρατούσε και η καταγωγή τουΠαλαμά εκεί έμεινε παιδί ακόμα για περίπου οκτώ χρόνιαμετά την απώλεια των γονιών του σε ηλικία έξι ετών Τοποίημα laquoΕις το νησί της Κλείσοβαςraquo είναι στηνπραγματικότητα η επιστροφή στην αθωότητα το ιδανικό

ταξίδι που συναντάμε σε πολλούς ποιητές μα και η πιοουσιαστική και συνάμα απλή απάντηση του Παλαμά στην βίαστον πόλεμο στον ηρωισμό Το ποίημα είναι τεχνικά άρτιοαλλά εκείνο που έχει σημασία είναι το πρόταγμα του Παλαμάστον έρωτα στην ιδανική πυρηνική σχέση στην ένωση μετην φύση στην απλότητα του βίου μακριά από μεγαλοστομίεςκαι περιττά βάρη Είναι λίγο μεγάλο μα αξίζει η ανάγνωσήτου (Το πετάλι είναι ο κέφαλος και η γαίτα αλιευτικήβάρκα πελάδα είναι ψαράδικο κατάλυμα φτιαγμένο απόκαλάμια και ψάθες και συναντάται κυρίως στην λιμνοθάλασσαστο Μεσολόγγι) Από τις πιο τρυφερές και αθώες στιγμέςτης ελληνικής ποίησης

Εις το νησί της Κλείσοβας το ξακουστό

θα πάμε να περάσουμε το καλοκαίρι

πετάλι να χορτάσουμε λαχταριστό

εγώ φτωχός ψαράς κι εσύ πιστό μου ταίρι

Όσα ψαράδικα τραγούδια θα μου λες

θα στα πληρώνω με τα πιο παχειά λαυράκια

ψαράδικες κι οι δυο θα βάλουμε στολές

θα lsquoμαι για γέλια και θα lsquoσαι για φιλάκια

Εκεί τριγύρω τα ολόστρωτα νερά

λευκά θαλασσοπούλια θα τα φτεροδέρνουν

κι άσπρο πανί η γαήτα μας θε να περνά

και δε θα φεύγουνε γιrsquo αδέρφι θα την παίρνουν

Θα σε μαθαίνω ndash τι δουλειές και τι γιορτές ndash

να κυβερνάς μονάχη το λευκό πανάκι

να στήνης μεσrsquo τη λίμνη ταις καλαμωτές

και να ψαρεύεις μια χαρά με το καμάκι

Παντού σε ιλαρή ολάνοιχτη θωριά

το μάτι θα κυλά σαν άγριο μετερίζι

από της Πάτρας μόνο τη μεριά βαρειά

μαύρrsquo η Βαράσσοβα θε να μας φοβερίζη

Μα τόσο μόνοhellip απrsquo την ψηλή του την κορφή

τουφέκι κλεφτουριάς λερής δε θα προβάλλη

αλλά σιγά σιγά του φεγγαριού η μορφή

κrsquo εκείνα τα χλωμά μα χαρωπά του κάλλη

Και μέσrsquo την πλάκα του νερού τη γαλανή

Θrsquo απλώνεται θα τρέμη ασημικό λυωμένο

ή σα Νεράϊδα όπου ξαπλωτό κινεί

μέσrsquo τα νερά τον πέπλο της το μαγεμένο

Δε θα γυρνούμε τη ματιά στον ουρανό

θα τον χαιρόμαστε στα πόδια μας στρωσίδι

σωστό με το φεγγάρι του το φωτεινό

γαλάζιο με τον παράδεισο μα δίχως φίδι

Απrsquo την Τρουλίδα του μαΐστρου η πνοή

θα φέρνη τραγουδάκια γέλια και κουβέντες

Του κάκου θάχη πιο γλυκύτερη ζωή

η σιωπή για μας του έρωτος λεβέντες

Η λίμνη μας νυφούλα ήμερη λαμπρή

με ρούχα γαλανά τα ψάρια το προικιό της

Βραχιόλια οι καλαμωτές εμείς γαμπροί

κι εσύ η ευτυχία της το όνειρό της

Στο εκκλησάκι πώφαγε την Αραπιά

κάθε γιορτή θrsquo ανάφτουμε και μια λαμπάδα

θα μrsquo ερωτάς για δόξες που διαβήκαν πια

και στίχους θα ονειρεύουμε για την Ελλάδα

Αλλά καθώς θrsquo αρχίζω να παρακαλώ

Πατρίςhellipχαμόςhellipφωτιάhellipτρομπόνιαhellipφουστανέλαhellip

Θα μου κρυφαπαντάς ψαρόπουλο τρελλό

Αγάπηhellipαστροφεγγιάhellipδροσιάhellipγαλήνηhellipέλα

Καλά μου λες κι η δόξα είναι φτερωτή

Η νιότη των εθνών Νάμουν σε κεια τα χρόνια

παλληκαράς αητόςhellip Μα τάχα κι οι αητοί

Δε θα ζηλεύουνε τα ήσυχα τρυγόνια

Σε μια πελάδα ω αδερφούλα μου χρυσή

Το βράδυ θα φωλιάζουμε αποσταμένοιhellip

Μας χώρισανhellip αλλά στο ξακουστό νησί

καλοκαιράκι αθάνατο μας περιμένει

(Δάνειο από httpsfeltorwordpresscom)

Το όνομα laquoΕλένηraquo φαίνεται ότι ασκεί μία περίεργη επιρροήστο ποιητικό σινάφι Ο Παλαμάς είχε περάσει τα εξήντα σαν

γνώρισε την νεαρή (εικοσάχρονη) Ελένη Κορτζά μίαεύθραυστη (και λόγω φυματίωσης) φυσιογνωμία με βαθιάόμως καλλιέργεια και απrsquo ότι φαίνεται με μια ομορφιάμελαγχολική Επάνω της ο ποιητής θα επενδύσει όλες τουτις αγωνίες για την ποίησή του την έμπνευση που σιγάσιγά τον εγκαταλείπει την απογοήτευσή του από μιαιδιότυπη μοναξιά που βιώνει κλεισμένος στο λεγόμενοlaquoκελίraquo το γραφείο του στο περιβόητο σπίτι της Ασκληπιού3 Ξεκινά μαζί της μια αλληλογραφία η επαφή θα κρατήσειδεκατέσσερα ολάκερα χρόνια οι επιστολές νομίζω ότι έχουνσυγκεντρωθεί και εκδοθεί και αποκαλύπτουν πολλά για τηνψυχοσύνθεση του Παλαμά και τις αντιφάσεις που βίωνεκαθημερινά ετούτα τα κείμενα αποτελούν περισσότερο έναείδος ημερολογίου έναν μονόλογο του ποιητή με την πιοαπαισιόδοξη πλευρά του και οπωσδήποτε μια φαντασίωση γιατον ιδανικό και απόλυτο έρωτα ο οποίος ndash αλίμονο ndashσχεδόν πάντα είναι ανεκπλήρωτος γιrsquo αυτό και άφθαρτοςστην ροή του χρόνου

Με αφορμή αυτήν την προσωπική ιστορία (μία από τιςπολλές στην ποιητική ιστορία) ας σταθούμε λίγο παραπάνωστους έρωτες και στα πάθη των ποιητών Ξεχάστε εκείνα ταμεγαλόστομα περί laquoποιητικής μούσαςraquo laquoπηγή έμπνευσηςraquo καιάλλα παρόμοια ο καλός ποιητής δεν περιμένει τέτοιεςεπιρροές η γραφή του είναι πάντα μοναχική γεννιέται καιπηγάζει από την συνείδησή του Είναι η αναπόφευκτημοναξιά (ίδιον κάθε άξιου τεχνίτη) που αφαιρείσυναίσθημα στην καθημερινότητα laquoστεγνώνειraquo τηνψυχολογική διάθεση κινεί το μυαλό σε κόσμουςφανταστικούς και εξιδανικευμένους Η ερωτική επιθυμίασκληραίνει γίνεται απόλυτη εγωιστική σταδιακάμετατρέπεται στο ταξίδι που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέσημασία δεν έχει η μορφή και το πρόσωπο της επιθυμίας μαο συμβολισμός της η προσδοκία της απόλυτης προσφοράς ΗΕλένη η κάθε Ελένη βρίσκεται συνήθως την ώρα πουπρέπει για να ενσαρκώσει αγωνίες το διαρκέςανικανοποίητο τον ιδανικό έρωτα που η ποίηση έχειστερήσει Από τούτη την αναζήτηση του ιδανικού καιάπιαστου ονείρου laquoγαντζώνονταιraquo οι ποιητές είναι ηύστατη προσπάθεια να έβρουν εκείνο που σrsquo ολάκερη την ζωήτους αναζητούν απεγνωσμένα Ξέρουν όμως κατά βάθος πώς αντο όνειρο εκπληρωθεί θα ξεφτίσει (θυμηθείτε τον στίχο τουΠαλαμά laquoκάθε ωραίο είναι χνούδι ευκολότριφτοhellipraquo) οι

περισσότεροι κρατούν την επαφή στα όρια του ανεκπλήρωτουγια να μπορούν να ζούν ελεύθερα την φαντασίωση τηνμαζοχιστική γλύκα της προσμονής έναν έρωτα πουσυγγενεύει στενά με τον θάνατο μέσα στην απολυτότητάτου

Μα θα ρωτήσει κάποιος ποια είναι τότε για μας τουςυπόλοιπους η σημασία στην ανάγνωση μιας τέτοιαςαλληλογραφίας ποιο είναι το λογοτεχνικό βάρος

Ο ποιητής μένει πάντα ποιητής Ακόμη και αν την ώρα πουαλληλογραφεί εκμυστηρεύεται και εξομολογείται στο μυαλότου τρέχουν οι πιο λάγνες σκέψεις στέκεται αδύνατον ναμην τις επενδύσει με λογοτεχνία ποίηση και λυρισμό Ηανικανοποίητη ψυχή του και το κυνήγι της κορυφής είναι τακελιά του η καταδίκη του η φυλακή του Οφείλει να δίνειφώς ακόμη και ριγμένος σε ένα σκοτεινό υπόγειο Και απότο μικρό παραθυράκι τόχει πάντα ανάγκη να βλέπει τηνμορφή μιας Ελένης ενός ονείρου

Ποιος ημπορεί με σιγουριά να πεί ότι ο έρωτας αυτός δενείναι πραγματικός Το λέει και κάπου αλλού ο Παλαμάςlaquoότι δεν αγαπούμε δεν υπάρχειraquo υπόσταση δηλαδήαποκτά μόνο ότι δέχεται σπατάλη ψυχής γραφή καισυναίσθημα

Το τελευταίο ποίημα για σήμερα δεν ανήκει στααντισυμβατικά του μήτε στα ωραιότερα ερωτικά του laquoΤοσπίτι που γεννήθηκαraquo είναι πολύ γνωστό ποίημα κάποτεήταν και στα σχολικά βιβλία δεν έχω ιδέα αν διδάσκεταιακόμη πάντως στην συνείδηση του κόσμου πέρασε σαν έναανώδυνο ποιηματάκι περίπου όπως εκείνο το φιλόζωο τουΔροσίνη ή το παιδικό του Καρυωτάκη Στην πραγματικότηταπέρα από την κυριολεξία του είναι ένα εξαιρετικό ποίημαμε σαφείς τους συμβολισμούς για την χαμένη αθωότητα τηναπογοήτευση από το όνειρο την καταφυγή στην παιδικότητατην ανάγκη για επιστροφή κάπου κάπου στα παραδομένα

Το σπίτι που γεννήθηκα

Το σπίτι που γεννήθηκα κι ας το πατούν οι ξένοι

στοιχειό είναι και με προσκαλεί ψυχή και με προσμένει

Το σπίτι που γεννήθηκα ίδιο στην ίδια στράτα

στα μάτια μου όλο υψώνεται και μrsquo όλα του τα νιάτα

Το σπίτι ας του νοθέψανε το σχήμα και το χρώμα

και ανόθευτο και αχάλαστο και με προσμένει ακόμα

Της πόρτας του η παλαιική κορώνα ώ να ή καμάρα

Μόνο οι χορδές της λείπουνε για να γενεί κιθάρα

να συνοδέψει του σπιτιού τrsquo ολόχαρο τραγούδι

προς το παιδί γυρίζω ανθός δροσιά ξεπεταρούδι

πάω στη φωλιά στη γάστρα μου στο πρωί μου στο μαγνήτη

στη ζέστα της μητέρας μου στο πατρικό άγιο σπίτι

Ας ήρθαν τα γεράματα κι ας κύλησαν οι χρόνοι

Απrsquo το ψιμύθρι του αλλασμού κι απrsquo του χαμού τη σκόνη

και απείραχτο κι ανέγγιχτο στη Μοίρα αγνάντια στέκει

κι από τον κήπο του για με χλωρά στεφάνια πλέκει

Του κάκου οι έγνοιες οι καιροί πληγές καρδιών και τόπων

Τα μάτια μου άλλα κι άλλα είναι τα μάτια των ανθρώπων

Από την ισκιερή εμπατή στη φωτισμένη σάλα

Με τrsquo ακριβό ρολόι χρυσό στην κρυσταλλένια γυάλα

Όλα βαλμένα ρυθμικά γιορτιάτικα ντυμένα

προσώπατα αντικείμενα με καρτερούν εμένα

Στο πλάϊ της δούλας της πιστής η αρχόντισσα γιαγιά μου

και η ρήγισσα της προκοπής η μάνα μου - ω χαρά μου -

το στερνογέννητο καρπό στην αγκαλιά και πέρα

μπρός σε χαρτιά το φάντασμα γνοιασμένο του πατέρα

Και μεσrsquo απrsquo τους ανασασμούς του ρόδου και του δυόσμου

και δουλευτής και φυτευτής του κήπου ο αδελφός μου

Και πιο βαθιά κατάβαθα σαν άλλου κόσμου πλάση

να Ολόρθο αξήγητο κρυφό στον κήπο ένα κοράσι

Του πρώτου πόθου το ιερό προφήτεμα η παιδούλα

Στη χαραυγή μου γέλασμα στη δύση μου τρεμούλα

Το σπίτι που γεννήθηκα κι ας το πατούν οι ξένοι

Στοιχειό και σαν απάτητο με ζει και με προσμένει

(Από τα laquoΠαράκαιραraquo)

Λίγο πριν από τον επίλογο μια τελευταία επισήμανση

Ανέβαλλα για πολύ καιρό ένα ελάχιστο αφιέρωμα στον ΚωστήΠαλαμά Την ποιητική του αξία την γνώριζα ιδιαίτεραεκείνων των στίχων που ελάχιστα έχουν προβληθεί όμωςείναι ένας ποιητής που απλώνεται αρκετά μακριά από τηνιδιοσυγκρασία μου και τις αισθητικές μου αντιλήψεις

έπαιξαν τον ρόλο τους και όλα εκείνα που αναφέρω στηνεισαγωγή του κειμένου Την ποίηση την θέλω περισσότεροτου βυθού της συνείδησης της σκοτεινής ύπαρξης πιότεροαπογυμνωμένη από λυρισμούς κάποτε φλόγα που καίειάλλοτε μοιρολόι της ζωής του έρωτα και του θανάτου Οιδισταγμοί και οι ατολμίες του Παλαμά έκαμαν το ενδιαφέρονμου χλιαρό είναι άλλωστε τόσοι οι ποιητές οι άδοξοι πουαξίζουν μία μικρή έστω αναφορά Όμως επιθυμώ να είμαιδίκαιος Η καλή ελληνική ποίηση δεν είναι ιδιαίτεραπλούσια δεν είναι πολλοί εκείνοι οι σταθμοί που τηνσημάδεψαν είναι ελάχιστοι εκείνοι οι ποιητές πουαφιέρωσαν την ζωή τους σrsquo αυτήν με περισσότερη ή λιγότερηαυταπάρνηση και έδωσαν καλό στίχο και νοήματα πλατιάοικουμενικά Όποιες και αν είναι οι προτιμήσεις τουκαθενός μας ουδείς μπορεί να αμφισβητήσει πως ο Παλαμάςστάθηκε ένας υπεράξιος δουλευτής του στίχου παρέδωσε έναμεγάλο έργο με όλες του τις αδυναμίες και το κυριότερομέσα στην ποίησή του υπάρχει σωρευμένη σοφία επάνω στηνζωή την μοίρα την ανθρώπινη συμπεριφορά την εθνικήταυτότητα Οι στίχοι του μπορεί να φαίνονταιπολυκαιρισμένοι η δημοτική του γλώσσα μιας άλλης εποχήςτα νοήματά του κάποτε αυτονόητα και κοινότοπα Μπορεί καινα είναι όλα αυτά και ένα μέρος του έργου να δυσκολεύεταινα επικοινωνήσει με τον σημερινό αναγνώστη Όμως τα καλάτου ποιήματα είναι πιο επίκαιρα από ποτέ και προσφέρουνμία ποιητική πυξίδα τόσο σε τεχνική όσο και σε ουσίαΌσο και αν κάποιοι αναφέρουν τον Παλαμά υποτιμητικά σανεύκολο και επιφανειακό η μελέτη της ποίησής του απαιτείπνεύμα στέρεο και μυαλό εκπαιδευμένο στον ομοιοκατάληκτοστίχο και στα νοήματα κάτω από τις λέξεις Κατά τηνταπεινή μου γνώμη και άσχετα από αισθητικές προτιμήσεις ηποιητική του αξία είναι ανώτερη από πολλούς σημερινούςκαι υπερτιμημένους ποιητές (και ποιήτριες) μόνο πουαπαιτεί υπομονή προσεκτική μελέτη και μία αναθεώρηση τωναντιλήψεων για την ποιότητα της γραφής Ο Παλαμάς είναι οσοφός laquoποιητικός παππούςraquo μας πού προσφέρει ασφάλεια ένασημείο αναφοράς στην ποίηση μία ποιητική πηγή που πάνταέχει κάτι νέο να προσφέρει

Είναι φυσικά γνωστό ότι ο Κωστής Παλαμάς πέθανε τονΦλεβάρη του 1943 σε ηλικία 84 ετών λίγες ημέρες μετάτον θάνατο της γυναίκας του Μαρίας Βάλβη Είναι επίσηςγνωστό πως η κηδεία του μετατράπηκε σε πανεθνικό

συλλαλητήριο μέσα στην κατοχή πασίγνωστο πια και τοποίημα επικήδειος του Σικελιανού με τον εμβληματικό στίχοlaquoσ αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδαraquo

Η Ελένη του η Chere Clarte (αγαπημένη λάμψη) όπως τηναποκαλούσε στις επιστολές του έφτασε στην Ελλάδα έναχρόνο αργότερα η αλληλογραφία τους είχε από καιρόσταματήσει

Στοιχεία για την ζωή της Ελένης υπάρχουν ελάχιστα Μαίσως μπορούμε να την φανταστούμε να περπατά την οδόΑναπαύσεως να περνά την πύλη του πρώτου νεκροταφείου καινα κάθεται σιωπηλή στον τάφο του ποιητή Κάποιο λουλούδιαφημένο από τα χέρια της ίσως και να δρόσισε τηναγαπημένη ψυχή του μέντορά της

Κι έτσι όπως πεύκα και κυπαρίσσια κινούνται απαλά σεθρόισμα πάνω από τους τάφους κι έτσι όπως είναι εύκολοοι ήχοι του αγέρα να δώσουν σημάδι απόκοσμο καιπαραπλανητικό έτσι και η Ελένη ίσως και να άκουσεαπάντηση ψιθυριστή ίδια με την φράση εκείνη που διάβασεχρόνια πριν σε μιαν επιστολή του ποιητή

laquoChere et divine Clarte πεθαίνω για σέναhellipraquo