2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 2-32 AΦIEPΩMA Kινές ρίες Iυδαϊσμύ και Xριστιανισμύ. O Xρι- στιανισμς στην αετηρία τυ υιθέτησε αρκετά στι- εία των Iυδαίων. Συναγωγές στην Eλλάδα. Iστρία και αριτεκτνική μρή των πλυάριθμων ε- ραϊκών συναγωγών. Oι εραϊκές κιντητες. H μακραίωνη εραϊκή παρυ- σία στην Eλλάδα σεδν έ- σησε μετά τυς διωγμύς της Kατής. Πλήθς Eραίων μέγα... Mια εικνα απ τη ωή τυς στη Θεσσαλνίκη λίγ πριν απ την Aπελευθέρωση. Oι Eραίι της Θεσσαλ- νίκης. «Mητρπλη τυ Iσραήλ., απεκαλείτ για αιώ- νες η πλη καθώς συγκέ- ντρωνε καταδιωκμενυς Eραίυς. Aριτεκτνικς εκσυγ- ρνισμς. H συμλή της ε- ραϊκής κιντητας στην α- νανέωση και την εέλιη της Θεσσαλνίκης στ τέλς τυ 19υ αιώνα. Συμλή στην ελληνική ωή. H παρυσία των Eραί- ων στην κινωνική, ικνμι- κή και πλιτική ωή της ώ- ρας. Συμίωση Eραίων και Eλλήνων. H θρησκευτική διαρά και ικνμικς ανταγωνισμς καλλιέργησαν τη δυσπιστία, αλλά πτέ τ υλετισμ. T Eραϊκ Mυσεί. Συλλέγει, συντηρεί και πα- ρυσιάει τν πλιτισμ και την ιστρία των Eλληνε- ραίων. Shoah - H γενκτνία των Eλληνεραίων. Aπ τις ε- δμήντα πέντε ιλιάδες, ε- λάιστι διέυγαν απ τ μη- ανισμ εντωσης των ναί. Πρσωπα Eραίων στη λγτενία. Στη λγτενία επικράτησε κυρίως αρνητι- κς τύπς τυ Eραίυ. Γιωσέ Eλιγιά. Eνας πρω- τπρς Eλληνεραίς πι- ητής και διανύμενς της δεκαετίας τυ ’20. H μυσική των Iσπανε- ραίων. H σεαραδίτικη μυσική παράδση πυ καλ- λιεργήθηκε στα αστικά κέ- ντρα της Aνατλικής Mεσ- γείυ. Tύλι Kαΐμη. O απσιω- πημένς ωγράς και μελε- τητής της λαϊκής μας τένης. Eώυλλ: Eραίς υασματπώλης της Θεσσαλνίκης (ωτ.: απ τ λεύ- κωμα «Eνθύμιν. Aπ τη ωή της Eραϊκής Kιντητας. Θεσσαλνίκη 1897-1917». Eκδ. KAΠON, 1993). Yπεύθυνς «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ H εραϊκή παρυσία στην Eλλάδα O TEΛEYTAIOΣ πλεμς επεύλαε δυνηρές δκιμασίες για την Eλλάδα. Oμως, για κάπιυς συμπλίτες μας, πυ είαν τη σραγίδα της μίρας να είναι Eραίι, αυτς π- λεμς ήταν δυνηρτερς -τυς αάνισε. T 87% των Eλλη- νεραίων εκληρίστηκε απ τυς ερύς μηανισμύς εντωσης των Nαί. Kαι σι γλίτω- σαν, σραγίστηκαν απ τη ερή ανά- μνηση των Στρατπέδων. Mε τη λήη τυ πλέμυ και τη διάλυση των Στρα- τπέδων, για τυς λίγυς πυ στάθηκαν τυερί, ι ανάγκες ήταν επιτακτικές. Eτσι, τ 1945 ιδρύθηκε τ Kεντρικ Iσραηλιτικ Συμύ- λι Eλλάδς (K.I.Σ.) με σκπ να περιμαέψει τυς διασω- θέντες. Πρείαν και ετίθεντ πιεστικά: η ανασύνταη τυ ανθρώπινυ δυναμικύ πυ απέμεινε, η περίθαλψη, η στέ- γαση, η έρευνα για τυς εκτπισθέντες, η απδση της περι- υσίας των εαανισθέντων απ τυς Γερμανύς, η συγκέ- ντρωση στιείων για τυς δσίλγυς και τυς εγκλημα- τίες πλέμυ. Λίγ αργτερα, τ K.I.Σ. ασλήθηκε και με την ανασυγκρτηση σων Eραϊκών Kιντήτων διέθεταν, σύμωνα με τ νμ, τ αναγκαί ανθρώπιν δυναμικ. Aν εαιρέσυμε τ περιδικ «Xρνικά», πυ εκδίδει εδώ και ρνια τ K.I.Σ. και ρισμένες σπραδικές μελέτες, μλις τα τελευταία ρνια, με την ίδρυση τυ Eραϊκύ Mυσείυ Eλλάδς και πρσατα, της Eταιρείας Mελέτης Eλληνικύ Eραϊσμύ, άρισε η πι συστηματική έρευνα μαρτυριών και πηγών γύρω απ την παρυσία των Eραίων στν ελλαδικ ώρ. Kαι πρ- κειται για παρυσία μακραίωνη. εκινά απ τν 2 π.X. αι. και συνείεται μέρι τν τελευταί π- λεμ. Aλλά και μετά, σι απέμειναν είαν πλήρη συμμετ- ή σε λυς τυς τμείς της εθνικής ωής. Yπάρυν πτυές τυ θέματς επίμαες, άλλες αδιερεύ- νητες ακμη, ή, περίδι της παλαιτερης ιστρίας και επί- σης, ακμάυσες άλλτε κιντητες, ή εέυσες υσιγνω- μίες Eλληνεραίων, πυ ένα δημσιγραικ αιέρωμα αυτής της μρής είναι αδύνατ να καλύψει. Kινές ρίες Iυδαϊσμύ και Xριστιανισμύ O Xριστιανισμς στην αετηρία τυ υιθέτησε αρκετά στιεία των Iυδαίων «Oι Ψαλ- μί τυ Δαίδ» με- ταρασμέ- νι σε στί- υς απ τα εραϊ- κά, με ει- σαγωγή και σλια τυ K. Φρι- λίγγυ. Xαρακτικά τυ A. Tάσσυ. H «Bίλς των Ψαλ- μών» ή «Oι Ψαλμί τυ Δα- ίδ», «T Ψαλτήρι» της ελλη- νικής Πα- λαιάς Δια- θήκης και Eκκλησίας, είναι η πι παλιά λυ- ρική συλ- λγή. Tα παλαιτε- ρα πιήμα- τά της, τα λεγμενα δαιτικά, έυν την αρή τυς στ 1000 π.X Tυ Σάα Aγυρίδη Oμτιμυ Kαθηγητή τυ Πανεπιστημίυ Aθηνών ΠPEΠEI κάπις να είναι αγράμμα- τς για να αγνεί πως αρικά ρι- στιανισμς ήταν μια ιυδαϊκή θρη- σκευτική μερίδα. Aνεάρτητη θρη- σκεία έγινε ριστιανισμς, κατά τυς ρισμύς της θείας πρνιας, κάτω απ πλύ γνωστές σε λυς μας συνθήκες, ι κυριτερες εκ των πίων ιδιαίτερς πρητικς δυ- ναμισμς τυ ριστιανισμύ, ι συν- θήκες πλήρυς περίπυ καταστρ- ής τυ ιυδαϊκύ έθνυς απ τη Pώμη κατά τις ιυδαϊκές επαναστά- σεις τυ 70 και 135 μ.X., η επικράτη- ση τυ ε εθνών στιείυ μέσα στις πρώιμες ριστιανικές εκκλησίες και για να αντιληθεί αναγνώστης για πι πράγμα μιλάμε, ταν παρυσιά- υμε τν ριστιανισμ ως αρικά μια αίρεση μεταρρυθμιστική τυ ιυ- δαϊσμύ, τυ πρτείνυμε να λάει υπψη κάπια κατ’ επιλγήν ασικά παραδείγματα επί τυ θέματς πυ μας απασλεί εδώ απ την ίδια την Kαινή Διαθήκη: O Παύλς π.., πως πλύ καθαρά αίνεται απ τα κε. 9- 11 της πρς Pωμαίυς επιστλής τυ στα μέσα τυ α΄ αι. μ.X. δεν μπ- ρεί να ανταστεί την εσατλγική λκλήρωση της Eκκλησίας ωρίς τυς Iυδαίυς. O ίδις μας πληρ- ρεί τι αυτή ήταν, έτι περισστε- ρ, η άπψη των λιπών Aπστλων και ηγετών. Eάλλυ, Mατθαίς πυ γράει τρεις δεκαετίες μετά τν Eπιμέλεια αιερώματς: K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
AΦIEPΩMA
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
2-32 AΦIEPΩMA� K�ινές ρί�ες I�υδαϊσμ�ύκαι Xριστιανισμ�ύ. O Xρι-στιανισμς στην α�ετηρίατ�υ υι�θέτησε αρκετά στ�ι-�εία των I�υδαίων.� Συναγωγές στην Eλλάδα.Iστ�ρία και αρ�ιτεκτ�νικήμ�ρ�ή των π�λυάριθμων ε-�ραϊκών συναγωγών.� Oι ε�ραϊκές κ�ιν�τητες. Hμακραίωνη ε�ραϊκή παρ�υ-σία στην Eλλάδα σ�εδν έ-σ�ησε μετά τ�υς διωγμ�ύςτης Kατ��ής.� Πλήθ�ς E�ραίων μέγα...Mια εικνα απ τη !ωή τ�υςστη Θεσσαλ�νίκη λίγ� πριναπ την Aπελευθέρωση.� Oι E�ραί�ι της Θεσσαλ�-νίκης. «Mητρπ�λη τ�υIσραήλ., απεκαλείτ� για αιώ-νες η πλη καθώς συγκέ-ντρωνε καταδιωκμεν�υςE�ραί�υς.� Aρ"ιτεκτ�νικ�ς εκσυγ-"ρ�νισμ�ς. H συμ��λή της ε-�ραϊκής κ�ιντητας στην α-νανέωση και την ε"έλι"η τηςΘεσσαλ�νίκης στ� τέλ�ς τ�υ19�υ αιώνα.� Συμ��λή στην ελληνική�ωή. H παρ�υσία των E�ραί-ων στην κ�ινωνική, �ικ�ν�μι-κή και π�λιτική !ωή της �ώ-ρας.� Συμ�ίωση E�ραίων καιEλλήνων. H θρησκευτικήδια��ρά και � �ικ�ν�μικςανταγωνισμς καλλιέργησαντη δυσπιστία, αλλά π�τέ τ��υλετισμ.� T� E�ραϊκ� M�υσεί�.Συλλέγει, συντηρεί και πα-ρ�υσιά!ει τ�ν π�λιτισμ καιτην ιστ�ρία των Eλλην�ε-�ραίων.� Shoah - H γεν�κτ�νία τωνEλλην�ε�ραίων. Aπ τις ε-�δ�μήντα πέντε �ιλιάδες, ε-λά�ιστ�ι διέ�υγαν απ τ� μη-�ανισμ ε"ντωσης των να!ί.� Πρ�σωπα E�ραίων στηλ�γ�τε"νία. Στη λ�γ�τε�νίαεπικράτησε κυρίως � αρνητι-κς τύπ�ς τ�υ E�ραί�υ.� Γιωσέ% Eλιγιά. Eνας πρω-τ�πρ�ς Eλλην�ε�ραί�ς π�ι-ητής και διαν��ύμεν�ς τηςδεκαετίας τ�υ ’20.� H μ�υσική των Iσπαν�ε-�ραίων. H σε�αραδίτικημ�υσική παράδ�ση π�υ καλ-λιεργήθηκε στα αστικά κέ-ντρα της Aνατ�λικής Mεσ�-γεί�υ.� T��ύλι� Kαΐμη. O απ�σιω-πημέν�ς !ωγρά��ς και μελε-τητής της λαϊκής μας τέ�νης.
H ε�ραϊκή παρυσία στην EλλάδαO TEΛEYTAIOΣ π�λεμ�ς επεύλα ε �δυνηρές δ�κιμασίεςγια την Eλλάδα. Oμως, για κάπ�ι�υς συμπ�λίτες μας, π�υεί�αν τη σραγίδα της μ�ίρας να είναι E�ραί�ι, αυτ�ς � π�-λεμ�ς ήταν �δυνηρ�τερ�ς -τ�υς αάνισε. T� 87% των Eλλη-ν�ε�ραίων εκληρίστηκε απ� τ�υς ��ερ�ύς μη�ανισμ�ύςε �ντωσης των Nα�ί. Kαι �σ�ι γλίτω-σαν, σραγίστηκαν απ� τη ��ερή ανά-μνηση των Στρατ�πέδων. Mε τη λή ητ�υ π�λέμ�υ και τη διάλυση των Στρα-τ�πέδων, για τ�υς λίγ�υς π�υ στάθηκαντυ�ερ�ί, �ι ανάγκες ήταν επιτακτικές.
Eτσι, τ� 1945 ιδρύθηκε τ� Kεντρικ� Iσραηλιτικ� Συμ��ύ-λι� Eλλάδ�ς (K.I.Σ.) με σκ�π� να περιμα�έψει τ�υς διασω-θέντες. Πρ�εί�αν και ετίθεντ� πιεστικά: η ανασύντα η τ�υανθρώπιν�υ δυναμικ�ύ π�υ απέμεινε, η περίθαλψη, η στέ-γαση, η έρευνα για τ�υς εκτ�πισθέντες, η απ�δ�ση της περι-�υσίας των ε αανισθέντων απ� τ�υς Γερμαν�ύς, η συγκέ-ντρωση στ�ι�είων για τ�υς δ�σίλ�γ�υς και τ�υς εγκλημα-τίες π�λέμ�υ. Λίγ� αργ�τερα, τ� K.I.Σ. ασ��λήθηκε και με
την ανασυγκρ�τηση �σων E�ραϊκών K�ιν�τήτων διέθεταν,σύμωνα με τ� ν�μ�, τ� αναγκαί� ανθρώπιν� δυναμικ�. Aνε αιρέσ�υμε τ� περι�δικ� «Xρ�νικά», π�υ εκδίδει εδώ και�ρ�νια τ� K.I.Σ. και �ρισμένες σπ�ραδικές μελέτες, μ�λις τατελευταία �ρ�νια, με την ίδρυση τ�υ E�ραϊκ�ύ M�υσεί�υ
Eλλάδ�ς και πρ�σατα, της EταιρείαςMελέτης Eλληνικ�ύ E�ραϊσμ�ύ, άρ�ισεη πι� συστηματική έρευνα μαρτυριώνκαι πηγών γύρω απ� την παρ�υσία τωνE�ραίων στ�ν ελλαδικ� �ώρ�. Kαι πρ�-κειται για παρ�υσία μακραίωνη. *εκινά
απ� τ�ν 2� π.X. αι. και συνε�ί�εται μέ�ρι τ�ν τελευταί� π�-λεμ�. Aλλά και μετά, �σ�ι απέμειναν εί�αν πλήρη συμμετ�-�ή σε �λ�υς τ�υς τ�μείς της εθνικής �ωής.
Yπάρ��υν πτυ�ές τ�υ θέματ�ς επίμα�ες, άλλες αδιερεύ-νητες ακ�μη, ή, περί�δ�ι της παλαι�τερης ιστ�ρίας και επί-σης, ακμά��υσες άλλ�τε κ�ιν�τητες, ή ε έ��υσες υσι�γνω-μίες Eλλην�ε�ραίων, π�υ ένα δημ�σι�γραικ� αιέρωμααυτής της μ�ρής είναι αδύνατ� να καλύψει.
K�ινές ρίες I�υδαϊσμ�ύ και Xριστιανισμ�ύ
O Xριστιανισμ�ς στην α�ετηρία τ�υ υι�θέτησε αρκετά στ�ι�εία των I�υδαίων
«Oι Ψαλ-
μ�ί τ�υ
Δα�ίδ» με-
τα�ρασμέ-
ν�ι σε στί-
��υς απ�
τα ε�ραϊ-
κά, με ει-
σαγωγή
και σ��λια
τ�υ K. Φρι-
λίγγ�υ.
Xαρακτικά
τ�υ A.
Tάσσ�υ. H
«Bί�λ�ς
των Ψαλ-
μών» ή «Oι
Ψαλμ�ί
τ�υ Δα-
�ίδ», «T�
Ψαλτήρι�»
της ελλη-
νικής Πα-
λαιάς Δια-
θήκης και
Eκκλησίας,
είναι η πι�
παλιά λυ-
ρική συλ-
λ�γή. Tα
παλαι�τε-
ρα π�ιήμα-
τά της, τα
λεγ�μενα
δα�ιτικά,
έ��υν την
αρ�ή τ�υς
στ� 1000
π.X
T�υ Σά��α Aγ�υρίδη
Oμ�τιμ�υ Kαθηγητή τ�υ Πανεπιστημί�υ Aθηνών
ΠPEΠEI κάπ�ι�ς να είναι αγράμμα-τ�ς για να αγν�εί πως αρ�ικά � �ρι-στιανισμ�ς ήταν μια ι�υδαϊκή θρη-σκευτική μερίδα. Aνε�άρτητη θρη-σκεία έγινε � �ριστιανισμ�ς, κατάτ�υς �ρισμ�ύς της θείας πρ�ν�ιας,κάτω απ� π�λύ γνωστές σε �λ�υςμας συνθήκες, �ι κυρι�τερες εκ των�π�ίων � ιδιαίτερ�ς πρ��ητικ�ς δυ-ναμισμ�ς τ�υ �ριστιανισμ�ύ, �ι συν-θήκες πλήρ�υς περίπ�υ καταστρ�-�ής τ�υ ι�υδαϊκ�ύ έθν�υς απ� τηPώμη κατά τις ι�υδαϊκές επαναστά-σεις τ�υ 70 και 135 μ.X., η επικράτη-ση τ�υ ε� εθνών στ�ι�εί�υ μέσα στιςπρώιμες �ριστιανικές εκκλησίες καιγια να αντιλη�θεί � αναγνώστης γιαπ�ι� πράγμα μιλάμε, �ταν παρ�υσιά-!�υμε τ�ν �ριστιανισμ� ως αρ�ικάμια αίρεση μεταρρυθμιστική τ�υ ι�υ-δαϊσμ�ύ, τ�υ πρ�τείν�υμε να λά"ειυπ�ψη κάπ�ια κατ’ επιλ�γήν "ασικάπαραδείγματα επί τ�υ θέματ�ς π�υμας απασ��λεί εδώ απ� την ίδια τηνKαινή Διαθήκη: O Παύλ�ς π.�., �πωςπ�λύ καθαρά �αίνεται απ� τα κε�. 9-11 της πρ�ς Pωμαί�υς επιστ�λήςτ�υ στα μέσα τ�υ α΄ αι. μ.X. δεν μπ�-ρεί να �ανταστεί την εσ�ατ�λ�γική�λ�κλήρωση της Eκκλησίας �ωρίςτ�υς I�υδαί�υς. O ίδι�ς μας πληρ�-��ρεί �τι αυτή ήταν, έτι περισσ�τε-ρ�, η άπ�ψη των λ�ιπών Aπ�στ�λωνκαι ηγετών. E�άλλ�υ, � Mατθαί�ςπ�υ γρά�ει τρεις δεκαετίες μετά τ�ν
Παύλ�, παρ�υσιά!ει τ�ν �ριστιανι-σμ� ως μια ερμηνεία τ�υ ι�υδαϊσμ�ύσωστ�τερη απ� εκείνη π�υ πρ�τει-ναν άλλες ι�υδαϊκές θρησκευτικές�μάδες. Tέλ�ς, τ� Eυαγγέλι� τ�υ Iω-άννη και η A΄ Eπιστ�λή Iωάνν�υ δεί-�ν�υν πως, περί τ� τέλ�ς τ�υ α΄ αι.μ.X., σε �ρισμένες περι��ές της ρω-μαϊκής αυτ�κρατ�ρίας, εί�ε αρ�ίσειη ρή�η μετα�ύ Συναγωγής καιEκκλησίας γύρω απ� τ� θέμα τ�υπρ�τειν�μεν�υ απ� την Eκκλησία ε��υραν�ύ Mεσσία Iησ�ύ και της κ�ι-ν�τητάς τ�υ ως �ικ�υμενικής μυ-στηριακής κ�ιν�τητας, κάτι δηλαδήπ�υ έθιγε τις εθνικές επιδιώ�εις τ�υι�υδαϊσμ�ύ.
H ρή�η
Aπ� τα παραδείγματα π�υ ήδη α-να�έραμε, αντιλαμ"άνεται � καθέ-νας �τι αρ�ικά ι�υδαϊσμ�ς και �ρι-στιανισμ�ς δεν παρ�υσιά!�νταν ωςαντίπαλ�ι και �τι η ρή�η και � �ωρι-σμ�ς τ�υς συνιστά μια ιστ�ρική π�-ρεία π�υ άρ�ισε στ� δεύτερ� μισ�τ�υ α΄ αι. μ.X. και �λ�κληρώθηκε αρ-κετά αργ�τερα, πρ��ανώς απ� τ�γεγ�ν�ς �τι �λ� και περισσ�τερ�ι ε-θνικ�ί και λιγ�τερ�ι I�υδαί�ι ενδια-�έρ�νταν για τη �ριστιανική άπ�ψηπερί τ�υ Mεσσία και περί της "ασι-λείας τ�υ Θε�ύ.
Mέ�ρι και τ�ν 3� και 4� αι. μ.X. επι-"ιών�υν μέσα στην ευρύτερη ελλη-νί!�υσα �ριστιανική εκκλησία π�ικί-λες ι�υδαι��ριστιανικές �μάδες, �-
πως "λέπ�υμε απ� συγγράμματα κυ-ρίως τ�υ Iερωνύμ�υ και τ�υ Eπι�ανί-�υ επισκ�π�υ Σαλαμίνας της Kύ-πρ�υ.
Bασικά, � �ριστιανισμ�ς κληρ�ν�-μησε τη θε�λ�γία της Παλαιάς Δια-θήκης, την κεντρική περί τ�υ Θε�ύαντίληψη π�υ "ρίσκ�υμε στα ιστ�ρι-κά, πρ��ητικά και σ��ι�λ�γικά "ι-"λία τ�υ Iσραήλ. O Θε�ς δεν σ�ετί!ε-ται με κάτι π�υ � άνθρωπ�ς �έρει ή-δη εντ�ς τ�υ, �ύτε με μετα�υσικέςθεωρίες περί αισθητ�ύ και μη αισθη-τ�ύ κ�σμ�υ. O Θε�ς συναντάται μετ�ν άνθρωπ� και γνωρί!εται μα!ί τ�υμέσα στην ιστ�ρία, η �π�ία τ�τε, �-πως και σήμερα, είναι η ιστ�ρία τ�υέθν�υς και η ιστ�ρία τ�υ κ�σμ�υ. Mετην ένν�ια αυτή, � Θε�ς της Π. Δια-θήκης διακρίνεται σα�ώς απ� τ�υςθε�ύς της γ�νιμ�τητας άλλων θρη-σκειών και απ� τις θε�τητες τ�υ ελ-ληνισμ�ύ. Kι � �ριστιανισμ�ς υι�θέ-τησε αυτή την αντίληψη περί Θε�ύκαι της σ�έσης τ�υ πρ�ς την ιστ�ρία.Oλ�ι �ι δ�γματικ�ί αγώνες της εκ-κλησίας απ� τ�ν 4� έως τ�ν 8� μ.X.αιώνα εναντί�ν π�ικίλων νέων θε�-λ�γικών πρ�τάσεων απ� μέρ�υς κυ-ρίως τ�υ Eλληνισμ�ύ �αρακτηρί!�-νται απ� την πρ�σπάθεια διατήρη-σης της ελληνικής περί τ�υ Θε�ύ ά-π�ψης σε σ�έση με την ανθρώπινη ι-στ�ρία. T� γεγ�ν�ς �τι η Π. Διαθήκη,δηλαδή η Aγία Γρα�ή τ�υ ι�υδαϊ-σμ�ύ, απ�τελεί τμήμα της �ριστιανι-κής Aγίας Γρα�ής, καθώς και τ� �τιη υπεράσπιση τ�υ �ριστιανικ�ύ δ�γ-
ματ�ς στηρί�θηκε πάνω σε κείμεναπρ�ερ��μενα είτε απ� την Παλαιάείτε απ� την Kαινή Διαθήκη, μιλάειαπ� μ�ν� τ�υ για την κ�ινή περί Θε-�ύ αντίληψη των δύ� θρησκειών.
Γνωστικισμ�ς
Bέ"αια η σύνδεση αυτή δεν ��εί-λεται μ�ν� στ� �τι � Iησ�ύς, �ι Aπ�-στ�λ�ι, �ι αρ�ικ�ί θεμελιωτές τ�υ�ριστιανισμ�ύ ήσαν I�υδαί�ι. Oύτεσε μια ασυμ�ιλίωτη αντίθεση πρ�ςελληνικές θε�λ�γικές και �ιλ�σ��ι-κές απ�ψεις περί τ�υ θεί�υ, πρ�ς τις�π�ίες τ�σ� η Eκκλησία �σ� και κά-π�ι�ι κλάδ�ι τ�υ ι�υδαϊσμ�ύ, σιγά σι-γά πρ�σήγγισαν. O ιστ�ρικ�ς παρά-γ�ντας � �π�ί�ς κατ’ ε���ήν ενίσ�υ-σε την περί Θε�ύ αντίληψη της Π.Διαθήκης μέσα στην αρ�ική �ριστια-νική θε�λ�γία ήταν κυρίως η εμ�άνι-ση και η ε�άπλωση τ�υ Γνωστικισμ�ύακ�μα και μέσα στην Eκκλησία κατάτ�υς 3 και 4 πρώτ�υς αιώνες της εκ-κλησιαστικής !ωής. O Γνωστικισμ�ςπίστευε �τι � θεί�ς κ�σμ�ς είναι ε-�θρικ�ς πρ�ς τ� δικ� μας κ�σμ� καιπρ�ς την ανθρώπινη ιστ�ρία. H σω-τηρία για τ� Γνωστικισμ� εί�ε ιστ�ρι-κή διάσταση μ�ν� κατά τ�ύτ�, �τι ωςλύτρωση τ�υ ανθρώπ�υ εθεωρείτ� ηαπαλλαγή τ�υ απ� την ιστ�ρία και ημετά"αση σε έναν άλλ� θεί� και �υ-ράνι� κ�σμ�, έ�ω απ� την ιστ�ρία.Hταν εντελώς αντιιστ�ρικ�ς � Γνω-στικισμ�ς και η Eκκλησία κατά τ�υςτρεις πρώτ�υς αιώνες της π�ρείας
της στηρί�θηκε κυρίως στην ΠαλαιάΔιαθήκη και στην περί Θε�ύ και ιστ�-ρίας αντίληψή της για να απ�κρ�ύσειτ� Γνωστικισμ� απ� τ�υς κ�λπ�υςτης. Eτσι η Π. Διαθήκη και � Θε�ςτης έγινε � στύλ�ς και τ� εδραίωματης παραπέρα θε�λ�γικής ε�έλι�ηςτ�υ �ριστιανισμ�ύ.
Δεν επιτρέπ�υν τα �ρια, μέσα στα�π�ία γρά�εται αυτή η σύντ�μη τ�-π�θέτηση στ� θέμα, για να αναπτυ-�θ�ύν παραπέρα �ι σ�έσεις των δύ�θρησκειών σε άλλ�υς θε�λ�γικ�ύς�ώρ�υς. Iδιαίτερα, � ι�υδαϊσμ�ς ε-πηρέασε τ� �ριστιανισμ� με τ�νAπ�καλυπτικ� τελικά πρ�σανατ�λι-σμ� τ�υ, την πρ��ητικής έμπνευσηςηθική τ�υ κ.τ.λ.
Eκεί π�υ είναι �ανερή η διάστασημετα�ύ των δύ� θρησκειών είναι �τιστ� �ριστιανισμ� � Nέ�ς Iσραήλ, ηEκκλησία, πρ�σδι�ρί!εται ��ι εθνικάαλλά μυστηριακά· τ� ίδι� και � Mεσ-σίας. Δεν θα ανταπ�κριν�ταν �μωςστην ιστ�ρική αλήθεια � ισ�υρισμ�ςπως � ι�υδαϊσμ�ς είναι ένα μ�ν�με-ρές ν�μικ� ηθικ�θρησκευτικ� σύ-στημα �πως παρ�υσιάσθηκε συ�νάμέσα απ� �ρισμένες ιστ�ρικές εκ-�άνσεις τ�υ, γιατί δεν έλειψαν μέσαστ�υς κ�λπ�υς τ�υ και �ι μυστικί-!�υσες πηγές αυτ�ερμηνείας τ�υ.
Eυ�αριστ�ύμε τις κ. Φραγκίσκη Aμπα-τ��π�ύλ�υ, Aννα Λαμπρ�π�ύλ�υ καιτ�ν κ. Mωυσή Kωνσταντίνη για τη συν-δρ�μή τ�υς στ� α�ιέρωμα αυτ.
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
Συναγωγές στην EλλάδαIστ�ρία και αριτεκτ�νική μ�ρ�ή των π�λυάριθμων ε�ραϊκών συναγωγών
T�υ Hλία B. Mεσσίνα
Aρ�ιτέκτ�ν�ς
MΠOPEI να �ανεί απίστευτ�ς σεπ�λλ�ύς � αριθμ�ς των ε�ραϊκώνσυναγωγών π�υ λειτ�υργ�ύσανστην Eλλάδα μέ�ρι πρ�σ�ατα. Π�-σ�ι άραγε θυμ�ύνται ακ�μα τη «�ά-�ρα» κ�ντά στην αγ�ρά, στη γειτ�-νιά π�υ ��ύσαν �ι E�ραί�ι της π�-λης τ�υς; Π�σ�ι θυμ�ύνται ακ�μητις π�λυάριθμες συναγωγές π�υλειτ�υργ�ύσαν στη Θεσσαλ�νίκηπριν απ� τ�ν π�λεμ�, μία π�λη π�υ�ι E�ραί�ι ήσαν η θρησκευτικήπλει�ψη�ία για π�λλ�ύς αιώνες;
Oσ� περίεργ� και αν �αίνεται,συναγωγές λειτ�υργ�ύσαν σε κα-θημερινή �άση ακ�μα και σε μακρι-νές κ�ιν�τητες �πως αυτές τ�υ Δι-δυμ�τεί��υ και της Nέας Oρεστιά-δας. Oι ε�ραϊκές κ�ιν�τητες ήσανδιάσπαρτες σε �λη την Eλλάδα απ�την αρ�αι�τητα.
Aνα��ρές ύπαρ%ης �ργανωμέ-νων ε�ραϊκών κ�ιν�τήτων και κατ’επέκταση συναγωγών υπάρ��υν ή-δη απ� τ� 139 π.X. Kατά τ�ν Iώσιπ-π�, υπάρ�ει ε�ραϊκή παρ�υσία στιςΣπάρτη, Σάμ�, Kνίδ�, Kω, Kρήτη,P�δ� και αλλ�ύ. Στις ε�ραϊκές συ-ναγωγές των Φιλίππων, Θεσσαλ�νί-κης, Bέρ�ιας, Aθηνών και K�ρίν-θ�υ, ανα�έρεται � Aπ�στ�λ�ς Παύ-λ�ς στις επιστ�λές τ�υ. Eκεί δίδα%ετ� �ριστιανισμ� κατά τ� 50 μ.X.1.Eρείπια αρ�αίων συναγωγών σώ��-νται μέ�ρι σήμερα. Στη Δήλ� απ�τ�ν 1� αιώνα π.X., την Aίγινα απ� τ�300/350 μ.X. και στην Aθήνα, τηνAρ�αία Aγ�ρά, απ� τ� 400 μ.X.2.
Πριν και μετά την Kατ�ή
Πριν απ� την Kατ��ή και την ε%�-ντωση των E�ραίων απ� τ�υς να�ίλειτ�υργ�ύσαν στην Eλλάδα συνα-γωγές σε �λ�κληρη σ�εδ�ν τη �ώ-ρα. Στη B�ρεια Eλλάδα στη NέαOρεστιάδα, Διδυμ�τει��, Aλε%αν-δρ�ύπ�λη, K�μ�τηνή, (άνθη, Kα�ά-λα, Δράμα, Σέρρες, Θεσσαλ�νίκη,Bέρ�ια, Kαστ�ριά και Φλώρινα. Eπί-σης, μικρές κ�ιν�τητες υπήρ�αν σεΛαγκαδά και Θάσ�, �π�υ δεν υπάρ-��υν στ�ι�εία σ�ετικά με τη λει-τ�υργία συναγωγής.
Στη Δυτική και Kεντρική Eλλάδαστα Iωάννινα, Πρέ�ε�α, Aρτα, B�λ�,Λάρισα, Tρίκαλα. Eπίσης κ�ιν�τηταλειτ�υργ�ύσε στην Kαρδίτσα, η �-π�ία �ρησιμ�π�ι�ύσε τη συναγωγήτων Tρικάλων για τις λειτ�υργίεςτης. Στη Στερεά Eλλάδα στην Aθή-να και Xαλκίδα.
Στην Πελ�π�ννησ� στην Πάτρα.Στ� Aιγαί� στη P�δ�, Kω, Xανιά καιHράκλει� και στ� I�νι� στην Kέρκυ-ρα και Zάκυνθ�.
Kατά τη διάρκεια της Kατ��ής �ισυναγωγές υπέστησαν τη �αρ�αρ�-τητα των κατακτητών. Π�λλές κατα-στρά�ηκαν, άλλες λεηλατήθηκαν α-
π� τ�υς να�ί και εγκαταλεί�θηκαν.Aλλες μετατράπηκαν σε απ�θήκες,ενώ λίγες σώθηκαν �άρη στην πα-ρέμ�αση των τ�πικών αρ�ών.
Mετά τ�ν π�λεμ� π�λλές κ�ιν�-τητες επαναλειτ�ύργησαν, αλλάσύντ�μα �δηγήθηκαν σε αδράνειακαι διάλυση λ�γω μετανάστευσηςτων μελών τ�υς σε Aμερική, Γαλλίακαι Iσραήλ.
Σήμερα, �ι π�λεις στις �π�ίες λει-τ�υργ�ύν συναγωγές μπ�ρ�ύν ναμετρηθ�ύν στα δά�τυλα των �ε-ριών. Στην Aθήνα λειτ�υργ�ύν δύ�συναγωγές (Mπεθ-Σαλώμ και Γιαν-νιώτικη), στη Θεσσαλ�νίκη τρεις(συναγωγή των M�ναστηριωτών,Γιαντ ΛεZικαρ�ν και I. Σαλέμ στ�Γηρ�κ�μεί� Σ. M�διάν�), στη Λάρι-σα (Eτς-Xαίμ), Tρίκαλα (Για�ανίμ),Iωάννινα (Kαλ Kαδ�ς Γιασάν), B�λ�
Xαλκίδα, P�δ� και Kέρκυρα. Aπ�τε-λεί και αυτ� άλλη μια θλι�ερή μαρ-τυρία της καταστρ��ής π�υ υπέστηη π�λυάριθμη ε�ραϊκή κ�ιν�τητατης Eλλάδ�ς απ� τ�υς Nα�ί.
H αριτεκτ�νική
Oι περισσ�τερες συναγωγές πε-ρι�άλλ�νται απ� αυλές. Tις ανα-γνωρί�ει κανείς απ� τα ε�ραϊκάσύμ��λα και τις επιγρα�ές. Oι άν-δρες εισέρ��νται στ�ν κυρίως �ώ-ρ� λειτ�υργίας απ� την αυλή, ενώ�ι γυναίκες ανε�αίν�υν απ� %ε�ω-ριστή είσ�δ� στ�ν γυναικωνίτη.Στις μικρ�τερες κ�ιν�τητες �ι γυ-ναίκες πρ�σεύ��νται στ�ν κυρίως�ώρ�, �ωριστά απ� τ�υς άνδρες.Στ� εσωτερικ� �ι δύ� π�λ�ι της συ-ναγωγής είναι τ� �ήμα, απ’ �π�υ �Pα��ίν�ς ηγείται της λειτ�υργίας,
και η ιερά κι�ωτ�ς, απέναντί τ�υ,π�υ περιέ�ει τα ιερά �ι�λία.
H αρ�ιτεκτ�νική των συναγωγών�ασί�εται σε καν�νες της Aλα�ά3,π�υ �ρί��υν τ�ν τρ�π� κατασκευ-ής, εσωτερικής διαρρύθμισης, �ρή-σης, ιδι�κτησίας και διάθεσής τ�υς.Συ�νά περι�ρισμ�ί δεν επιτρέπ�υντην τήρηση των ν�μων αυτών. Γιαπαράδειγμα ενώ η Aλα�ά4 �ρί�ει �τιη συναγωγή πρέπει να είναι κτισμέ-νη στ� ψηλ�τερ� σημεί� της π�λης,λ�γω των περι�ρισμών π�υ ετίθε-ντ� κατά καιρ�ύς στις ε�ραϊκές κ�ι-ν�τητες, � ν�μ�ς δεν τηρήθηκε.
Aντίθετα, υπάρ��υν παραδ�σειςπ�υ έ��υν επικρατήσει κατά τηνπάρ�δ� των �ρ�νων, π�υ δεν �ρί-��νται απ� τ�υς θρησκευτικ�ύς ν�-μ�υς. Για παράδειγμα, η εγγύτητατης συναγωγής σε νερ� (θάλασσα ήπ�τάμι), πέρασε σαν παράδ�ση απ�γενιά σε γενιά5. H παλαι�τερη συνα-γωγή της Θεσσαλ�νίκης (Eτς-Xαίμ)ήταν �τισμένη, κατά τις πηγές6, δί-πλα στα παραθαλάσσια τεί�η, η συ-ναγωγή της Bέρ�ιας δίπλα στ�νTριπ�ταμ�, και της Aίγινας, κατάτ�ν Leake, δίπλα στ�ν «Kρυπτ� Λι-μένα»7.
O σ�εδιασμ�ς των συναγωγών α-κ�λ�υθεί την τ�πική αρ�ιτεκτ�νική,ενώ σύμ��λα επιγρα�ές και �ρω-ματιστά παράθυρα πρ�σδίδ�υν ιδι-αιτερ�τητα στ� κτίρι�. Mετά τις με-ταρρυθμίσεις τ�υ 1839, π�υ παύ�υννα ισ�ύ�υν �ι περι�ρισμ�ί τωντ�υρκικών αρ�ών8, αρ�ί��υν �ι συ-ναγωγές να απ�κτ�ύν επι�λητική�ψη και αρ�ιτεκτ�νικ� ενδια�έρ�ν.Συ�νά δέ��νται επιρρ�ές απ� τ� ε-%ωτερικ�. Για παράδειγμα η συνα-γωγή (άνθης παρ�υσιά�ει επιρρ�έςαπ� την συναγωγή της Aνδριαν�ύ-π�λης, ενώ η Mπεθ-Σα�ύλ Θεσσα-λ�νίκης, τ�υ Iταλ�ύ αρ�ιτέκτ�να V.Poselli9 παρ�υσιά�ει επιρρ�ές απ�συναγωγές στη Γαλλία10.
H κάτ�ψη των συναγωγών είναιδιαμ�ρ�ωμένη, στις περισσ�τερεςπεριπτώσεις, σε ρυθμ� �ασιλικής.O κύρι�ς ά%�νας περνάει κατά μή-κ�ς της συναγωγής, �π�υ τέσσεριςή περισσ�τερες κ�λ�νες �ωρί��υντ�ν εσωτερικ� �ώρ� σε τρία, κ.λπ.Σε σπάνιες περιπτώσεις �ι συναγω-γές έ��υν εμ�ανή �κταγωνικ�τρ�ύλ�, �πως στην K�μ�τηνή, ήτ�ν κύρι� ά%�να κατά πλάτ�ς τηςσυναγωγής, �πως στα Iωάννινα.
H είσ�δ�ς είναι συνήθως απ� τηναυλή. Eκεί υπάρ�ει � απαραίτητ�ς�ώρ�ς, �π�υ στην ε�ρτή τ�υ Σ�υ-κώθ11 στήνεται η Σ�υκά12. Στην αυλή�ρίσκεται επίσης τ� κλιμακ�στάσι�π�υ �δηγεί στ�ν �ρ��� τ�υ γυναι-κωνίτη ή E�ράτ Nασίμ. Παλαι�τερατα αν�ίγματα τ�υ γυναικωνίτη ήσανκαλυμμένα με %ύλιν� κα�ασωτ� �-πως στην K�μ�τηνή, τα Iωάννινακαι τα Tρίκαλα. Aργ�τερα � γυναι-κωνίτης πήρε τη μ�ρ�ή αν�ι�τ�ύμπαλκ�νι�ύ σε σ�ήμα «Π», �πωςστη συναγωγή M�ναστηριωτών της
Πρσ�ψη, η είσ�δ�ς της συναγωγής των Iωαννίνων.
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 5
Θεσσαλ�νίκης, Mπεθ Σαλώμ καιΓιαννιώτικη της Aθήνας.
Eσωτερικά στ�ιεία
Στ� εσωτερικ� τα δυ� κυρι�τεραστ�ι�εία είναι τ� E�άλ ή Aρ�ν Aκ�-δες
13 και η Tε�ά ή Mπιμά14. Στ� E�άλ
�υλλάσσ�νται τα ιερά �ι�λία (Σε�α-ρίμ15). Kατά την Aλα�ά, �ρίσκεταιστ�ν τ�ί�� π�υ είναι πρ�σανατ�λι-σμέν�ς πρ�ς την Iερ�υσαλήμ (συνή-θως ν�τια, ν�τιανατ�λικά). Aπ� τηνTε�ά � Pα��ίν�ς ηγείται της λει-τ�υργίας και δια�ά��νται τα Σε�α-ρίμ. H Tε�ά �ρίσκεται πάντα απένα-ντι απ� τ� E�άλ. Kατά την Pωμανιώ-τικη παράδ�ση16 η Tε�ά �ρίσκεταιστ�ν τ�ί�� απέναντι απ� τ� E�άλ.Aντίθετα κατά την Σε�αραδίτικη πα-ράδ�ση17 η Tε�ά �ρίσκεται στην μέ-ση της αίθ�υσας. Kατά την αρ�αι�-τητα η Tε�ά ήταν τ�π�θετημένημπρ�στά στ� E�άλ18. H παράδ�ση αυ-τή επανήλθε κατά τ� τέλ�ς τ�υ 19�υαιώνα, παρά την σ��αρή αντίδρασητων Pα��ίνων της επ��ής19. H διάτα-%η αυτή υπάρ�ει σήμερα στην συνα-γωγή Bεθ Σαλώμ στην Aθήνα και M�-ναστηριωτών στη Θεσσαλ�νίκη.
Mετα%ύ τ�υ E�άλ και της Tε�ά, σεσταθερά ή κινητά καθίσματα, παίρ-ν�υν τις θέσεις τ�υς �ι πρ�σευ��με-ν�ι. H Aλα�ά �ρί�ει τις θέσεις δίπλα
στ� E�άλ, ως τιμητικές, για τ�υς γε-ρ�ντ�τερ�υς της κ�ιν�τητας. H πα-ράδ�ση αυτή συνε�ί�εται μέ�ρι τιςμέρες μας.
Tέλ�ς, κατά την Aλα�ά στη συνα-γωγή πρέπει να υπάρ�ει ά�θ�ν� �υ-σικ� �ως και � αριθμ�ς των παραθύ-ρων �ρί�εται σε δώδεκα20 (πιθαν�νσυμ��λί��ντας τις δώδεκα �υλέςτ�υ Iσραήλ).
H συναγωγή, πέρα απ� �ώρ�ς λα-τρείας, απ�τελεί και κ�ινωνικ� κέ-ντρ� για τις ε�ραϊκές κ�ιν�τητες.Πέρα �μως απ� την σημασία της γιατην εκάστ�τε κ�ιν�τητα, η συναγω-γή απ�τελεί α%ι�λ�γ� μνημεί� καισημεί� ανα��ράς για την π�λη γενι-κ�τερα.
Σήμεα, πενήντα �ρ�νια μετά τηνσ�εδ�ν �λ�κληρωτική ε%α�άνισητ�υ ελληνικ�ύ ε�ραϊσμ�ύ, αυ%άνεταιτ� ενδια�έρ�ν για την ιστ�ρία τ�υ.Oι εκδ�σεις και μελέτες για τις ε-�ραϊκές συν�ικίες και συναγωγέςτης Eλλάδ�ς πληθαίν�υν, ενώ �ήμα-τα γίν�νται για την διατήρηση καιπρ���λή τ�υς.
Πρ�σ�ατα %εκίνησε μια σημαντικήπρ�σπάθεια απ� τ� Kεντρικ� Iσραη-λιτικ� Συμ��ύλι� Eλλάδ�ς, σε συ-νεργασία με τ�ν δήμ� Xανίων για τηνδιατήρηση και ανάδει%η της συναγω-γής Xανίων. Παρ�μ�ια πρ�σπάθειαγίνεται και στη Bέρ�ια, �π�υ � Δή-
μ�ς σε συνεργασία με τ� Iνστιτ�ύτ�Getty (HΠA) και τ�ν υπ��αιν�μεν�,%εκίνησε την διαδικασία για την δια-τήρηση και ανάδει%η της συναγω-γής. Παράλληλα, με α%ιέπαινη πρω-τ���υλία τ�υ Δήμ�υ, έ�ει %εκινήσειπρ�σπάθεια για την απ�κατάστασηκαι ανάδει%η της ε�ραϊκής συν�ικίαςτης Bέρ�ιας.
T� μέλλ�ν δεί�νει να ευν�εί τηνδιατήρηση τ�υ μικρ�ύ αυτ�ύ δείγμα-τ�ς θρησκευτικής αρ�ιτεκτ�νικήςστ�ν τ�π� μας. Aργά αλλά σταθερά,τ� ελληνικ� ε�ραϊκ� στ�ι�εί� αρ�ί�εινα παίρνει τη θέση τ�υ, τ�σ� στηναρ�ιτεκτ�νική, �σ� και στην π�λιτι-σμική ιστ�ρία της Eλλάδ�ς.
Σημειώσεις:1. Acts «The New Testament» University
Press, Cambridge, 19662. Franz, A. «The Athenian Agora» Vol.
XXIV, The American School of ClassicalStudies Princeton, 1988.
5. Josephus, F., «The complete works ofJosephus» Kregel Publications, GrandRapids 1993 Antiq., XiV, X, 23, σ. 302.
6. Nαρ., A. «Oι Συναγωγές της Θεσσαλ�νί-κης - τα τραγ�ύδια μας», Iσραηλιτική K�ι-ν�τητα Θεσσαλ�νίκης, Θεσσαλ�νίκη,1985, σ. 20 και Δημητριάδη, B. «T�π�γρα-
�ία της Θεσσαλ�νίκης κατά την επ��ή τηςT�υρκ�κρατίας 1430-1921., Eταιρεία Mα-κεδ�νικών Σπ�υδών, Θεσσαλ�νίκη, 1983,σ. 367.
7. K�υλικ�ύρδη, Γεωργία, Aίγινα I, Πιτσι-λ�ς, Aθήνα 1990, σε. 51.
8 Σ�υλτανιν� �ιρμάνι τ�υ 1559, περι�ρί$ει τ�ύψ�ς των �ριστιανικών και ε�ραϊκών σπι-τιών και �ώρων λατρείας έναντι των αντί-στ�ι�ων μ�υσ�υλμανικών και απαγ�ρεύειστ�υς �ώρ�υς λατρείας τ�υς να έ��υνπρ�σ�ψη πρ�ς τ� δρ�μ�.
10. Mαντ�π�ύλ�υ - Παναγιωτ�π�ύλ�υ, Θ.,«Θρησκευτική Aρ�ιτεκτ�νική στη Θεσσα-λ�νίκη κατά τη Φάση της T�υρκ�κρατίας(1839-1912)», Διδακτ�ρική διατρι�ήAΠΘ, Θεσσαλ�νίκη, 1989, σ. 594.
11. Γι�ρτή της Σκην�πηγίας.12. Παραδ�σιακή κατασκευή σε σ�ήμα πέρ-
Aριστερά: Eσωτερικ της συναγωγής των Tρικάλων. Φωτ�γρα�ία τρα�ηγμένη απ τ� �ήμα (Tε�ά). Δε�ιά: Συναγωγή της Kέρκυρας, τ� �ήμα (Tε�ά).
6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
Oι ε�ραϊκές κ�ιν τητεςH μακραίωνη παρυσία τυς στην Eλλάδα σ�εδ�ν έσ�ησε μετά τυς διωγμύς της Kατ�ής
T�υ Nίκ�υ Σταυρ�υλάκη
Iστ�ρικ�ύ Bυαντινής και Oθωμανικής Iστ�ρίας.Eπιτίμ�υ Διευθυντ�ύ τ�υ E�ραϊκ�ύ M�υσεί�υ Eλλάδ�ς.
OI EBPAΪKEΣ κ�ιντητες στην Eλλά-δα σήμερα, ελά�ιστα μ�ιά��υν με ε-κείνες π�υ υπήρ�αν πριν απ� τ�ν B΄Παγκσμι� Πλεμ�, τσ� σ�ν α��-ρά την καταν�μή τ�υς σ� και τηνπυκντητά τ�υς. Mετα�ύ 1943 και1945, την περί�δ� κατά την �π�ία έ-γιναν �ι εκτ�πίσεις στα στατπεδασυγκέντρωσης στην Π�λωνία, π�υ �-δήγησαν στ� θάνατ� την πλει�ντη-τα των Eλλήνων E#ραίων (94%), ημακραίωνη ε#ραϊκή παρ�υσία στηνEλλάδα σ�εδν έσ#ησε. Oταν τελεί-ωσε � πλεμ�ς, τ�ν �π�ί� ακ�λ�ύ-θησε � Eμ�ύλι�ς, �ι κ�ιντητες π�υεί�αν κατα�έρει να επι#ιώσ�υν υπέ-στησαν την α�αίμα�η της μετανά-στευσης ή και της α��μ�ίωσης. M-ν� μετά τ� 1950 άρ�ισαν �ι κ�ιντη-τες να αντιμετωπί��υν τη ��#ερήκαταστρ��ή π�υ εί�ε πλή�ει την ε-#ραϊκή θρησκευτική, κ�ινωνική καιπνευματική �ωή στην Eλλάδα. Σ�ε-δν λα τα ιδρύματα π�υ διατηρ�ύ-σαν ε#ραϊκή ταυττητα –συναγωγές,σ��λεία, �ρ�αν�τρ��εία, �ιλανθρω-πικά ιδρύματα, γηρ�κ�μεία και ν�σ�-κ�μεία– εί�αν καταστρα�εί, και σεπ�λλές περιπτώσεις η �ικ�ν�μικήδυσπραγία, η έλλειψη ικαν�ύ αριθ-μ�ύ ανθρώπων ή ακμα και η έλλει-ψη ενεργητικτητας, εμπδισαν τηνεπανίδρυσή τ�υς, α�ήν�ντας έτσιτ�υς E#ραί�υς �ωρίς τ� απαραίτητ�για τη διατήρηση της ταυττητάςτ�υς σύστημα υπ�στήρι�ης.
Πεντάτευ�ς
H ε#ραϊκή ταυττητα διατηρήθηκεγια αιώνες (πάνω απ 2.000 �ρνια)�άρη σε ένα π�λύπλ�κ� σύστημα ν-μων, παραδσεων και θρησκευτικώνυπ��ρεώσεων π�υ έ��υν την πηγήτ�υς στην T�ρά ή Πεντάτευ��.Πραγματικά, η καρδιά μιας ε#ραϊκήςκ�ιντητας #ρίσκεται στην ίδια την�υσική παρ�υσία της Πεντατεύ��υ,π�υ είναι γραμμένη σε περγαμηνή.Xωρίς αυτή την υλική υπενθύμισητης σπ�υδαιτητας τ�υ νμ�υ, η ε-#ραϊκή κ�ιντητα �υσιαστικώς παύεινα υ�ίσταται. Eίναι τ� πρώτ� αντι-κείμεν� π�υ θεμελιώνει μια νε�ϊ-δρυμενη κ�ιντητα, και ταν η T�-ρά α�αιρείται απ� μια κ�ιντητα, αυ-τή κατά #άση παύει να υπάρ�ει.
Σε ανα��ρά πρ�ς τ� νμ�, π�υπ�λλές ��ρές ερμηνεύεται μέσωτ�υ Tαλμ�ύδ, τ�υ πρ���ρικ�ύ ν-μ�υ, αντιμετωπί��νται λα τα �ητή-ματα π�υ α��ρ�ύν τη �ωή τωνE#ραίων. Δεν γίνεται διάκριση μετα-�ύ της θρησκευτικής και της κ�σμι-κής �ωής, καθώς είναι αναπσπασταδεμένες η μια με την άλλη. Mε παρ-μ�ι� τρπ�, ψυ�ή και σώμα συγκρ�-τ�ύν μια εντητα –�ωρίς σώμα δενμπ�ρεί να υπάρ�ει ψυ�ή, �ωρίς ψυ�ήδεν υπάρ�ει σώμα– τα δύ� μα�ί συνι-
στ�ύν τη �ωή. Kατά μια ένν�ια, η T�-ρά είναι η ψυ�ή της ε#ραϊκής κ�ιν-τητας και τα μέλη της τ� σώμα –τ� έ-να δεν έ�ει νημα �ωρίς την έκ�ρα-ση τ�υ άλλ�υ. T� ανα�έρω αυτ γιανα τ�νίσω την αρκετά ευάλωτη κατά-σταση τ�υ ε#ραϊκ�ύ στ�ι�εί�υ στησημερινή Eλλάδα.
Oι ε#ραϊκές κ�ιντητες π�υ επι-#ιών�υν στην Eλλάδα, καθώς �τάνειστ� τέλ�ς τ�υ � 20ς αιώνας, δεν εί-ναι παρά θλι#ερ απ�μεινάρι μιαςπαρ�υσίας η �π�ία επί αιώνες ήτανσ�ετικώς �μαλά κατανεμημένη σε -λη τη �ώρα. Oσ�ν α��ρά τις κ�ιν-τητες αυτές, π�υ έ��υν επι#ιώσει, ηθεμελίωσή τ�υς στην T�ρά και στηνδιατήρησή της μέσα σε μια συναγω-γή απ�τελεί καθ�ριστικ κριτήρι�για τ�ν �αρακτηρισμ τ�υς ως πραγ-ματικών «ε#ραϊκών κ�ιν�τήτων».Στ��ς αυτ�ύ τ�υ άρθρ�υ είναι να α-νι�νεύσ�υμε π�ιες κ�ιντητες έ-
��υν πράγματι επι#ιώσει και να δώ-σ�υμε μια ιδέα για τη σημασία αυτήςτης επι#ίωσης.
Aθήνα
Στην Aθήνα σίγ�υρα υπήρ�ε ε-#ραϊκή κ�ιντητα κατά την αρ�αι-τητα. Aνα�έρεται σ’ αυτήν � Aπ-στ�λ�ς Παύλ�ς, ενώ έ��υν #ρεθεί ε-ρείπια συναγωγής στην αρ�αία αγ�-ρά καθώς και υπ�λείμματα μιας συ-ναγωγής στην Aίγινα, π�υ εί�αν κα-τα�ύγει Eλληνες και E#ραί�ι κατά τηδιάρκεια των σλα#ικών επιδρ�μώνστην Eλλάδα. Φαίνεται, ωστσ�, τικατά τ�ν Mεσαίωνα η κ�ιντητα έ-σ#ησε. Tα �ρνια της T�υρκ�κρα-τίας, υπήρ�ε σημαντικς αριθμςE#ραίων στην περι��ή. T�υς εί�ανπρ�σέ�ει �έν�ι περιηγητές και �αί-νεται τι π�λλ�ί απ αυτ�ύς ��ύσανπάνω στην Aκρπ�λη, η �π�ία ττε
ήταν η ίδια μια μικρή πλη καλά ��υ-ρωμένη. Tίπ�τα δεν είναι γνωστ γιαεκείν�υς τ�υς E#ραί�υς και τ�υς α-π�γν�υς τ�υς, εκτς απ τ� τι δενεμ�ανί��νται να υπάρ��υν ταν συ-γκρ�τείται τυπικά τ� ελληνικ κρά-τ�ς, τ� 1831. Kατα περίεργ� τρπ�,ήταν στ�ν περίγυρ� τ�υ #ασιλιάOθωνα π�υ �ι πρώτ�ι E#ραί�ι τηςAθήνας κάν�υν την εμ�άνισή τ�υςκαι παίρν�υν ενεργ μέρ�ς στην κ�ι-νωνική �ωή. T�ν πρώτ� απ αυτ�ύς,τ�ν Mα� Pτσιλντ, τ�ν ακ�λ�ύθησανκαι άλλ�ι, κυρίως Eσκενά�ι (E#ραί�ιαπ� την Eυρώπη) στ�υς �π�ί�υςπρ�στέθηκαν και πρσωπα πως �περι#ητ�ς Δ�ν Πασί�ικ�, έναςE#ραί�ς απ τη Mάλτα, π�ρτ�γαλι-κής καταγωγής και Bρετανς υπήκ�-�ς. Yπήρ�αν επίσης και �ρισμέν�ιενδια�έρ�ντες συμπαθ�ύντες τωνE#ραίων της Aθήνας, πως η Σ��ίαντε Mαρμπ�υά, η Δ�ύκισσα της Πλα-
Xάρτης της Eλλάδ�ς, �π�υ σημειών�νται �ι ε�ραϊκές κ�ιν�τητες απ� την αρ�αι�τητα ώς σήμερα. K�ιν�τητες Pωμανιωτών:Oι κ�ιν�τητες σε αυτές τις περι��ές �ρ�ν�λ�γ�ύνται απ� τ�ν 2� αι. π.X. Tα μέλη τ�υς είναι ελλην��ων�ι και �ν�μά��νταιPωμανιώτες. Σε�αραδίτικες K�ιν�τητες: Iδρύθηκαν μετά τ�ν εκδιωγμ� τ�υς απ� την Iσπανία τ� 1492. Eγκαταστάθηκαν έ-πειτα απ� πρ�σκληση τ�υ Σ�υλτάν�υ Bαγια�ίτ II. Tα μέλη τ�υς μιλ�ύσαν την ισπαν�ε�ραϊκή διάλεκτ� μέ�ρι τ�ν B΄ Παγκ�-σμι� Π�λεμ� και καλ�ύνται Σε�αραδίτες.
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 7
κεντίας. Eγιναν αρκετές αππειρεςμέ�ρι τ� 1840 για να συγκρ�τηθεί μιακ�ιντητα, λες μως απέτυ�αν. T�κύρι� πρ#λημα ήταν τι �ι E#ραί�ιτης Aθήνας ήσαν π�λύ αν�μ�ι�γε-νείς λγω δια��ρετικής πρ�έλευ-σης. Mερικ�ί ήσαν Eσκενά�ι, μερικ�ίPωμανιώτες –ελλην�ων�ι «ρωμι�ί»E#ραί�ι π�υ η καταγωγή τ�υς ανα-γταν την αρ�αιτητα, διά μέσ�υ της#υ�αντινής επ��ής– και άλλ�ι, τέ-λ�ς, Σε�αραδίτες –E#ραί�ι π�υ �ιπργ�ν�ί τ�υς εί�αν εκδιω�θεί απτην Iσπανία κατά τ�ν 15� αιώνα καιπ�υ διατηρ�ύσαν ι#ηρικά έθιμα, κα-θώς και μια μ�ρ�ή ισπανικών τ�υ16�υ αιώνα, τα «λαντίν�».
T� 1887 κατ�ικ�ύσαν ήδη στηνAθήνα περίπ�υ 300 E#ραί�ι και πρινπεράσει π�λύς καιρς συγκρ�τήθη-κε τυπικά, σύμ�ωνα με τ�ν ελληνικνμ�, η ε#ραϊκή κ�ιντητα, με δικτης νεκρ�τα�εί� και τα απαραίτητα�ρήματα για την �ικ�δμηση μιαςσυναγωγής. T� 1903 η κ�ιντητα ε-�ασ�άλισε ένα �ώρ�, στην �δ Mελι-δώνη 8, και σε λίγ� κτίστηκε μια συ-ναγωγή και ένα σ��λεί�.
Aπ� ττε αρ�ί�ει τυπικά να υπάρ-�ει η κ�ιντητα. Aλλά πριν περάσειπ�λύς καιρς �ι εθιμικές δια��ρέςανάμεσα στ�υς Σε�αραδίτες καιτ�υς Pωμανιώτες E#ραί�υς, καθώςκαι η αύ�ηση τ�υ μεγέθ�υς της κ�ι-
ντητας δημι�ύργησαν την ανάγκηνα �τιστεί μια δεύτερη συναγωγή. T�Πρώτ� Nεκρ�τα�εί� της Aθήνας ή-ταν � �ώρ�ς π�υ �ιλ��ενήθηκε τ�πρώτ� ε#ραϊκ κ�ιμητήρι�, και πα-ρέμεινε έτσι μέ�ρι την δημι�υργία ε-νς δεύτερ�υ κ�ιμητηρί�υ σε τμήμα
τ�υ Tρίτ�υ Nεκρ�τα�εί�υ, στη Nί-καια.
Kατά τη διάρκεια τ�υ B΄ Παγκ�σμί-�υ Π�λέμ�υ, λίγ� μετά την ιταλική ε-πίθεση, μεγάλ�ς αριθμς E#ραίωνμετανάστευσε στην Aθήνα, και μάλι-στα ήταν τσ� μεγάλ�ς π�υ τα μη-
τρώα της κ�ιντητας δεν ήταν σεθέση να καταγράψ�υν την παρ�υσίατ�υς. Σ’ αυτ τ� γεγ�νς ��είλεται,κατά ειρωνικ τρπ�, τ� τι μεγάλω-σε η αθηναϊκή ε#ραϊκή κ�ιντητα καιταυτ�ρ�να κατά�ερε να σωθεί λ-γω της έλλειψης �ργανωμένων αρ-�είων π�υ θα μπ�ρ�ύσαν να �ρησι-μ�π�ιηθ�ύν απ τ�υς να�ί για συλ-λήψεις και εκτ�πισμ�ύς.
Λίγ� μετά τη λή�η τ�υ π�λέμ�υ, ηκ�ιντητα άρ�ισε να αν�ικ�δ�μείταιμε τη #�ήθεια τ�υ American JointDistribution Committee και ενεργώνμελών της κ�ιντητας π�υ εί�αν επι-#ιώσει. H συναγωγή Mπεθ Σαλμ της�δ�ύ Mελιδώνη �λ�κληρώθηκε �ι-κ�δ�μικά και διακ�σμήθηκε, ένα ε-#ραϊκ δημ�τικ σ��λεί� ιδρύθηκεστ� Παλαι Ψυ�ικ, καθώς και μιαE#ραϊκή K�ινωνική Λέσ�η. Oι πνευ-ματικές ανάγκες της κ�ιντητας,π�υ αριθμεί σήμερα πάνω απ� 3.000μέλη, υπηρετ�ύνται απ δύ� ρα##ί-ν�υς π�υ τα καθήκ�ντά τ�υς είναιπ�λλαπλά, καθώς σ’ αυτά περιλαμ-#άν�νται περιτ�μές, γάμ�ι, δια�ύγιακαι π�λλά άλλα.
Xαλκίδα
H κ�ιντητα της Xαλκίδας, παρ’ -λ� τ� μικρ της μέγεθ�ς σήμερα, εί-
Aριστερά: Παρ��ετ, κ�υρτίνα π�υ σκεπά�ει τ� άν�ιγμα τ�υ E�άλ (τ� μέρ�ς στ� �π�ί� �υλάγ�νται �ι Kύλινδρ�ι τ�υ N�μ�υ). Mπλε �ελ�ύδ� με �ρυσ� κέντημα. A�ιε-ρωμέν� στ� �ν�μα τ�υ Iακώ� Aλκαλάι, 1857. Aπ� τη Συναγωγή στα Iωάννινα. Δε%ιά: T�ι��γρα�ία απ� τη Συναγωγή της P�δ�υ.
Σύμ�ωνα με την ελληνική ν�μ�θεσία Iσραηλιτικές K�ιντητες υπάρ-��υν σε πλεις π�υ κατ�ικ�ύν πάνω απ 20 ε#ραϊκές �ικ�γένειες. Στηναπαρίθμηση των παραπάνω πλεων περιλαμ#άν�υμε μως και τις πλειςπ�υ #άσει της ν�μ�θεσίας �ι E#ραί�ι δεν συνιστ�ύν K�ιντητα.
Mαθητές τ�υ ε�ραϊκ�ύ σ��λεί�υ της Xαλκίδας, ντυμέν�ι για θεατρική παράστασητ� 1928.
H συναγωγή της Πάτρας, κτίσμα τ�υ 1926. H �ωτ�γρα�ία είναι τ�ν N�έμ�ρη τ�υ1978, δύ� �ρ�νια πριν απ� την κατεδά�ιση. Kύρια είσ�δ�ς ήταν η δε%ιά, ενώ η άλ-λη, η αριστερή της �ωτ�γρα�ίας, �δηγ�ύσε στ� γρα�εί� και τ� σπίτι τ�υ ρα��ίν�υ.E�ραϊκ�ς γάμ�ς στη Xαλκίδα τ� 1929. Nε�νυμ��ι η Mαίρη και � Aλμπέρτ�ς K�έν.
Eσωτερικ� της συναγωγής τ�υ Διδυμ�τει��υ, τ� 1984. H συναγω-γή σε�αραδίτικη, ��μ�αρδίστηκε στ�ν π�λεμ� και για λ�γ�υς α-σ�άλειας κατεδα�ίστηκε πρ�σ�ατα. H K�ιν�τητα τ�υ Διδυμ�τει-��υ διατηρ�ύσε πάντα στεν�ύς δεσμ�ύς με τις K�ιν�τητεςAνδριαν�ύπ�λης, Kωνσταντιν�ύπ�λης και Σ��ιας. Στη δεκαετίατ�υ ’30 γνώρισε περί�δ� ακμής και �τίστηκαν Συναγωγή και Σ��-λή. Στις 8 Aπριλί�υ 1943 �λ�κληρη η K�ιν�τητα με 970 μέλη, �δη-γήθηκε απ� τ�υς Γερμαν�ύς στ� A�υσ�ιτς.
Παλαι� ε�ραϊκ� σπίτι στη Zάκυνθ� πριν απ� τ�υς σεισμ�ύς. H K�ιν�τητα τ�υ νησι�ύ απ�τελεί πα-ράδειγμα έμπρακτης κ�ινωνικής αλληλεγγύης. H κ�ιν�τητα αριθμ�ύσε 275 μέλη. Στη διάρκειατης Kατ��ής, με τη ��ήθεια των �ριστιανών κατ�ίκων σώθηκε ακέραια.
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 9
ναι μια κ�ιντητα π�λύ ενεργή, έ��-ντας επικε�αλής έναν δραστήρι�πρεδρ�. E�ει σημαντική ιστ�ρία καιμάλιστα κάπ�ι�ι έ��υν υπ�στηρί�ειτι ιδρύθηκε αρ�ικά απ E#ραί�υςπ�υ έ�ερε στην Eλλάδα � MέγαςAλέ�ανδρ�ς – αν και αυτ �αίνεταινα είναι μάλλ�ν θρύλ�ς. Hταν μια α-π τις ελά�ιστες ε#ραϊκές κ�ιντη-τες στην Eλλάδα π�υ επέ�ησε τ�υ B΄Παγκ�σμί�υ Π�λέμ�υ σ�εδν άθι-κτη, καθώς τα μέλη της πρ�στατεύ-τηκαν με τη #�ήθεια των �ριστιανώνγειτνων τ�υς, π�υ τ�υς έκρυψαν α-π� τ�υς Γερμαν�ύς, ή με τη �υγή.Σήμερα, η κ�ιντητα έ�ει μια καλ�-�ρ�ντισμένη συναγωγή, νεκρ�τα-�εί�, κ�ινωνικ κέντρ� και πραγμα-τ�π�ιεί κ�ινωνικές εκδηλώσεις γιατ�υς νέ�υς.
Kέρκυρα
T� αν υπήρ�ε ε#ραϊκή κ�ιντηταστην Kέρκυρα πριν απ τ�ν 12� αιώ-να απ�τελεί αντικείμεν� εικασιών.Σίγ�υρα μως μετά τ�ν 12� αιώνα υ-πήρ�ε κ�ιντητα, ελλην�ωνη καιστενά συνδεδεμένη με την Aρτα μέ-σω γάμων και εμπ�ρικών συναλλα-γών. Eπειτα απ την κατάληψη τηςνήσ�υ απ τ�υς Bενετ�ύς, τ� 1386,η κ�ιντητα συνδέθηκε εμπ�ρικά και�ικ�ν�μικά με τη Bενετία και με ε-#ραϊκές κ�ιντητες σε περι��ές ε-ντς των �ρίων της #ενετσιάνικηςθαλασσ�κρατ�ρίας, πως η Kρήτη, ηZάκυνθ�ς, τα νησιά τ�υ κεντρικ�ύAιγαί�υ και π�λλές παράκτιες πλειςτης Πελ�π�ννήσ�υ. Πρ�σήλκυσε αρ-κετά μεγάλ� αριθμ E#ραίων απτην Aπ�υλία, ίσως και απ την Σικε-λία, και με τ�ν καιρ μια ιταλική διά-λεκτ�ς αντικατέστησε τα ελληνικάως γλώσσα της κ�ιντητας. Λίγ�ιE#ραί�ι Σε�αραδίτες εγκαταστάθη-καν στ� νησί μετά τ� διωγμ τ�υς α-π την Iσπανία, και μέ�ρι την πρ�-σάρτηση της Kέρκυρας στην Eλλά-δα, τ�ν 19� αιώνα, η κ�ιντητα μεγά-λωνε και ευημερ�ύσε.
Kατά τ�ν B΄ Παγκσμι� Πλεμ�,την Kέρκυρα κατέλα#αν πρώτα �ιIταλ�ί και κατπιν �ι να�ί, και λησ�εδν η κ�ιντητα, 2.000 άνθρωπ�ι,εκτ�πίστηκαν στα στρατπεδα ε�-ντωσης της Π�λωνίας. Λίγ�ι επέ�η-σαν, και αυτ�ί είτε μετανάστευσανστ� Iσραήλ είτε επέστρεψαν στηνKέρκυρα για να επανιδρύσ�υν τηνκ�ιντητα.
Oι E#ραί�ι της Kέρκυρας είναι τώ-ρα γύρω στ�υς 75. Ως επί τ� πλεί-στ�ν ε�ακ�λ�υθ�ύν να μέν�υν στη«��υντέκα», τ� παλι γκέτ�. Mια π�-λύ ωραία συναγωγή, #ενετικ�ύ τύ-π�υ, έ�ει διασωθεί απ τις πέντε π�υυπήρ�αν πριν απ τη να�ιστική κατ�-�ή. Δεν υπάρ�ει ρα##ίν�ς μνιμ�ςκάτ�ικ�ς στην Kέρκυρα και σπανίωςγίν�νται λειτ�υργίες.
Iωάννινα
Tα Iωάννινα, πως η Xαλκίδα, έ�ειπαραδσεις σ�ν α��ρά την κατα-γωγή της ε#ραϊκής κ�ιντητας. Σύμ-�ωνα με μια απ αυτές, � MέγαςAλέ�ανδρ�ς έ�ερε E#ραί�υς απτην Παλαιστίνη για να εγκαταστα-θ�ύν στην πλη. Mια αλλη παράδ�σηυπ�στηρί�ει τι η κ�ιντητα ιδρύθη-κε απ E#ραί�υς π�υ εί�αν συλλη-
�θεί μετά την καταστρ��ή τ�υ Δεύ-τερ�υ Nα�ύ, τ� 71 μ.X., και μετα�έ-ρ�νταν στη Pώμη. Στη διαδρ�μή, ταπλ�ία π�υ τ�υς μετέ�εραν πρ�σά-ρα�αν κ�ντά στην Πάργα και �ιE#ραί�ι πρ��ώρησαν πρ�ς τα Iωάν-νινα π�υ δημι�ύργησαν κ�ιντητα.
Kατά τη Bυ�αντινή περί�δ� δεν α-κ�ύστηκαν π�λλά γι’ αυτ�ύς και ακ-μα και κατά τ�υς �ρν�υς της T�υρ-κ�κρατίας σπανίως ανα�έρ�νται, ανκαι γνωρί��υμε τι η κ�ιντητα ήταναρκετά μεγάλη, ήταν romaniot καιμιλ�ύσε μια π�λύ παλαιά ελληνική
διάλεκτ�. Στις αρ�ές τ�υ 19�υ αιώναη κ�ιντητα ήταν π�λύ ενεργή και εί-�ε στεν�ύς εμπ�ρικ�ύς δεσμ�ύς μετην Kαστ�ριά, την Kωνσταντιν�ύπ�-λη, την Aρτα και την Kέρκυρα. Πρ�ςτα τέλη τ�υ περασμέν�υ αιώνα η
Oικ�γένεια E�ραίων στα Xανιά της Kρήτης τ� 1900. H Kρήτη εί�ε απ� π�λύ παλιά ε�ραϊκές κ�ιν�τητες. Oι πρώτ�ι E�ραί-�ι �τάν�υν εδώ τ�ν 12� αι. Στις αρ�ές τ�υ αιώνα �ι περισσ�τερ�ι �ρίσκ�νται συγκεντρωμέν�ι στα Xανιά, σε συν�ικία π�υ�ν�μα��ταν O�ραϊκή και εί�ε δύ� συναγωγές. T� �ν�μα O�ραϊκή τ� συναντάμε και σε άλλες π�λεις, �σες εί�αν K�ιν�τη-τα E�ραίων.
Σ��λικές επιδεί%εις στ� παλαι� E�ραϊκ� Σ��λεί� της Iσραηλητικής K�ιν�τητας Aθηνών (1955-1960). Διακρίν�νται στη �ωτ�-γρα�ία (απ� αριστερά): O Pα��ίν�ς Aθηνών Hλίας Mπαρτ�ιλάι, � αντιπρ�εδρ�ς της Iσραηλιτικής K�ιν�τητας Kανάρης Kων-σταντίνης, � κ. Δανιήλ Aλ�ανάτης, τ�τε μέλ�ς της Σ��λικής Eπιτρ�πής και σημεριν�ς πρ�εδρ�ς της K�ιν�τητας κ.ά.
Συνέ�εια απ� την 7η σελίδα
Συνέ�εια στην 10η σελίδα
10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
κ�ιντητα άρ�ισε να �θίνει και τ�1945 εί�αν μείνει γύρω στ�υς 2.000.Oλ�ι σ�εδν συνελή�θησαν και πέ-θαναν στα στρατπεδα ε�ντωσηςστην Π�λωνία. Ωστσ� ένας αρκετάμεγάλ�ς αριθμς E#ραίων απ τα Iω-άννινα επέ�ησαν στην Aθήνα, π�υμως, η ισ�υρή ελληνική τ�υς ταυ-ττητα, η άνεσή τ�υς με τη γλώσσα,και � �ήλ�ς τ�υς να συμμετάσ��υνστην ελληνική κ�ινωνική �ωή, τ�υςέκανε λιγτερ� διακριτ�ύς απ τ�υς�ριστιαν�ύς Eλληνες.
Σήμερα η κ�ιντητα των Iωαννί-νων αριθμεί μν� 60 μέλη. Yπάρ�ειμια εντυπωσιακή συναγωγή αλλάδεν υπάρ�ει ρα##ίν�ς μνιμ�ς κά-τ�ικ�ς Iωαννίνων και έτσι σπανίωςγίν�νται θρησκευτικές τελετές.
Λάρισα
Π�λλ�ί απ τ�υς πρώτ�υς �ρι-στιαν�ύς της Λάρισας ισ�υρί��νταντι ήταν απγ�ν�ι E#ραίων π�υπρ�σηλυτίστηκαν στ�ν �ριστιανι-σμ απ τ�ν απστ�λ� Παύλ�, καιαυτ απ�τελεί ίσως ένδει�η για τηνύπαρ�η μιας αρ�αϊκής ε#ραϊκής κ�ι-ντητας στην πλη. Σύμ�ωνα με �-ρισμένα στ�ι�εία, κατά τ�ν 13� αιώ-να �ι E#ραί�ι της Λάρισας ήταν ρω-μανιώτες και εί�αν στεν�ύς δε-σμ�ύς με τις κ�ιντητες των Iωαννί-νων και της Θεσσαλ�νίκης. Στις αρ-�ές τ�υ 16�υ αιώνα εγκαταστάθη-καν στην πλη τσ� π�λλ�ί Σε�αρα-δίτες απ την Iσπανία, ώστε τα ι-σπανικά αντικατέστησαν τα ελληνι-κά ως κ�ινή γλώσσα των E#ραίωνπαρ’ λ� π�υ διατηρήθηκε μια ρω-μανιωτική συναγωγή δίπλα σε π�λ-λές σε�αρδικές. H πλη έ�αιρε με-γάλης εκτίμησης μετα�ύ των E#ραί-ων, π�υ τη �αρακτήρι�αν «Madre diIsrael», «Mητέρα τ�υ Iσραήλ». OιE#ραί�ι ήσαν ιδιαίτερα δραστήρι�ιστ� εμπρι� και εί�αν στενές σ�έ-σεις με τ� M�ναστήρι, τη Θεσσαλ�-νίκη και ακμα #�ρειτερα, μέ�ρι τ�Σεράγε#�.
Kατά τ�ν 19� αιώνα �ι E#ραί�ι τηςΛάρισας �ε�ώρι�αν για την ενεργήπνευματική �ωή τ�υς, ιδιαίτερα με-τά την ίδρυση τ�υ Iσραηλιτικ�ύΣ��λεί�υ της Alliance (AllianceIsraelite Universelle - Παγκσμι�ςIσραηλιτικς Σύνδεσμ�ς). Mέσωτ�υ εκπαιδευτικ�ύ αυτ�ύ ιδρύμα-
τ�ς �ι E#ραί�ι της Λάρισας έμαθαντη γαλλική γλώσσα και ήλθαν σεστενή επα�ή με την Eυρώπη και τασα συνέ#αιναν εκεί. H Λάρισα ήτανμια απ τις πρώτες ελληνικές ε-#ραϊκές κ�ιντητες π�υ εκδήλωσεενεργ ενδια�έρ�ν τσ� για τ�νΣιωνισμ σ� και για τα αριστερά κι-νήματα τ�υ 20�ύ αιώνα.
H κ�ιντητα ακ�λ�ύθησε �θίν�υ-σα π�ρεία, και μέ�ρι τ� 1945 εί�αν
μεινει γύρω στα 2.000 μέλη. Yπήρ-�αν επτά συναγωγές, άλλες σε�α-ραδίτικες, άλλες ρωμανιώτικες, καιμία για τ�υς E#ραί�υς Eσκενά�ι –πι-θαντατα απ�γν�υς Π�λωνών καιOύγγρων E#ραίων π�υ εί�αν ανα�η-τήσει κατα�ύγι� στην OθωμανικήAυτ�κρατ�ρία. Oταν �ι να�ί ε�απέ-λυσαν επι�είρηση σύλληψης τωνE#ραίων της Λάρισας, μν� 250 πιά-στηκαν για να σταλ�ύν στα στρατ-
πεδα ε�ντωσης, καθώς �ι υπλ�ι-π�ι εί�αν κατα�ύγει στα #�υνά καιπήραν ενεργ μέρ�ς στ� αντάρτικ�κίνημα.
Σήμερα η κ�ιντητα αριθμεί περίτα 350 μέλη. E�ει μια πρσ�ατα α-νακαινισμένη συναγωγή και ρα##ί-ν� π�υ �ει στην πλη. H νε�λαία τηςκ�ιντητας είναι ιδιαίτερα δραστή-ρια και υπάρ�ει η δυναττητα εκμά-θησης της ε#ραϊκής γλώσσας.
Tρίκαλα
H ε#ραϊκή παρ�υσία στα Tρίκαλαδεν μπ�ρεί να ανι�νευθεί απ�δε-δειγμένα πριν απ τ�ν 13� αιώνα.Φαίνεται τι ήταν πάντα υπ την κυ-ριαρ�ία της γειτ�νικής Λάρισας και�ι παλαιτερες ανα��ρές υπ�δει-κνύ�υν τι η κ�ιντητα ήτανromaniot.
Mετά τ�ν 16� αιώνα ήλθαν π�λλ�ίΣε�αρδίτες E#ραί�ι αλλά �ι τσ�π�λλ�ί ώστε να επι#άλ�υν την υι�-θέτηση της ισπανικής τ�υς διαλέ-κτ�υ στ�υς ρωμανιώτες. Yπήρ�ανπάντα στεν�ί δεσμ�ί με τα Iωάννινακαι τη Θεσσαλ�νίκη, ιδιαίτερα μέσωγάμων.
Oπως στην περίπτωση των E#ραί-ων της Λάρισας και τ�υ Bλ�υ, �ιE#ραί�ι των Tρικάλων ήσαν πρ�ε-τ�ιμασμέν�ι για την εναντί�ν τ�υςεπίθεση των να�ί στα 1943. Eλά�ι-στ�ι μν� συνελή�θησαν και �ι άλ-λ�ι #ρήκαν κατα�ύγι� κ�ντά στ�υςαντάρτες, στα #�υνά της περι��ής.
Σήμερα η κ�ιντητα είναι μικρή,γύρω στα 70 άτ�μα συν�λικά, ωστ-σ� είναι π�λύ δραστήρια. E�ει μιασυναγωγή, π�υ υπηρετείται απ τ�νρα##ίν� της Λάρισας. Eιναι αρμ�νι-κά ενσωματωμένη στην τ�πική �ρι-στιανική κ�ιντητα.
B�λς
Eίναι γνωστ τι �ι E#ραί�ι αντι-πρ�σωπεύ�νταν ως κ�ιντητα στ�Bλ� κατά την ύστερη μεσαιωνικήεπ��ή. Kατά τ�ν 16� αιώνα, στ�υςκλπ�υς της κ�ιντητας υπήρ�αντσ� σε�αρδίτες σ� και ρωμανιώ-τες E#ραί�ι και αργτερα η κ�ιντη-τα έγινε κατα�ύγι� για E#ραί�υςπ�υ έ�ευγαν απ την Πελ�πννησ�μετά τ� �έσπασμα της επανάστασηςτ�υ 1821. Πάντα ήταν μια πρ��δευ-τική κ�ιντητα.
T� πρώτ� σ��λεί� Alliance σταBαλκάνια ιδρύθηκε εδώ, τ� 1865,κάν�ντας δυνατή την πρ�σέγγισημε την ε#ραϊκή σκέψη της Δύσης.Kατά τ�ν μεσ�πλεμ�, η κ�ιντηταήταν επίσης αρκετά δραστήρια στηνπρ�ώθηση των σιωνιστικών πρ�σδ�-κιών.
H κ�ιντητα σήμερα απ�τελείταιμν� απ 150 άτ�μα περίπ�υ. Eίναιενεργή, διατηρεί μια συναγωγή καιένα κ�ινωνικ κέντρ� και είναι αρ-μ�νικά ενσωματωμένη στην κ�ινω-νική και �ικ�ν�μική �ωή της πλης.
Tικ (θήκη) με τ� �ι�λί� της Πεντα-τεύ��υ.
Tμήμα της ε�ραϊκής συν�ικίας της Bέρ�ιας, �τισμένη τ�ν 18� αιώνα. Στ� κέντρ�της �ωτ�γρα�ίας η συναγωγή.
T� Mνημεί� Oλ�καυτώματ�ς τ�υ Eλληνικ�ύ E�ραϊσμ�ύ. Eπιτύμ�ι�ς στήλη στ� ε-�ραϊκ� τμήμα τ�υ Γ΄ Nεκρ�τα�εί�υ Aθηνών. Aναγρά��νται, αλ�α�ητικά, κατά π�-λη �ι απώλειες τ�υ ε�ραϊκ�ύ πληθυσμ�ύ της Eλλάδ�ς κατά τ�ν γερμανικ� διωγ-μ� των ετών 1943-44.
Συνέ�εια απ� την 9η σελίδα
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 11
Πλήθ�ς E�ραίων μέγα...Mια εικ�να απ� τη �ωή τ�υς στη Θεσσαλ�νίκη λίγ� πριν απ� την Aπελευθέρωση
T�υ Π. M. K�ντ�γιάννη *
(...) ΠPIN ακ�μη απ�ιασθή � τα-�ιδιώτης εις την απ�άθραν τ�υλιμέν�ς της Θεσσαλ�νίκης, αρ�ί-�ει να καταν�ή �τι εις την π�λινταύτην τ� πλήθ�ς των Eραίων εί-ναι μέγα. Oι αρκάρηδες, �ι �π�ί-�ι περικυκλών�υν τ� ατμ�πλ�ι�ν,είναι Eραί�ι. T� καταλαμάνεικανείς και απ� τας "υσι�γνωμίαςτων και απ� την ιδιά��υσαν ειςαυτ�ύς πρ�"�ράν, με την �π�ίαν�ρωματί��υν και τας �ένας γλώσ-σας, �ταν τας �μιλ�ύν. Mε την ι-δίαν πρ�"�ράν, την συρμένην καιτην έρριν�ν, �ρωματί��υν και τηνελληνικήν, την �π�ίαν �λ�ι �ιEραί�ι, �ι εργα��μεν�ι εις την α-γ�ράν, �μιλ�ύν, δι�τι επικ�ινω-ν�ύν με τ�υς Eλληνας της π�λε-ως και με τ�υς Eλληνας τ�υ εσω-τερικ�ύ, με τ�υς �π�ί�υς έ��υνπ�λλάς συναλλαγάς.
Kαι �ι α�θ�"�ρ�ι και �ι αμα�η-λάται και �ι καρραγωγείς και �ιλ�ύστρ�ι είναι ως επί τ� πλείστ�νEραί�ι. Eπίσης �ι περισσ�τερ�ιαπ� τ�υς καταστηματάρ�ας και α-π� �σ�υς συναντά κανείς ειςτ�υς δρ�μ�υς είναι Eραί�ι. H"υσι�γνωμία των τ� διαλαλεί. Aι"ωναί των, τα �ανθά των γένεια,η ενδυμασία των, �λα αυτά κατα-δεικνύ�υν, �τι �λίγ�ι δεν είναι �ιαπ�γ�ν�ι τ�υ Aραάμ εις την π�-λιν ταύτην.
Oι ίδι�ι Eραί�ι αναιά��υντ�υς �μ�"ύλ�υς των εις 100 ή 110�ιλιάδας. Bέαι�ν �μως σ�εδ�νείναι �τι περισσ�τερ�ι απ� τας 90�ιλιάδας δεν είναι. Aπ�τελ�ύνλ�ιπ�ν πλει�ν�τητα, αρκετά �-γκώδη και είναι εγκατεστημέν�ιεις την π�λιν ταύτην απ� τεσσά-ρων περίπ�υ αιώνων. Oταν � απ�-στ�λ�ς Παύλ�ς επέρασεν απ� τηνΘεσσαλ�νίκην κατά τας απ�στ�λι-κάς περι�δείας τ�υ, εκήρυ�ε τ�
Eυαγγέλι�ν κατά πρώτ�ν εις τ�υςEραί�υς. Aλλ’ �ι σημεριν�ίEραί�ι της Θεσσαλ�νίκης είναιαπ�γ�ν�ι των εκδιω�θέντων απ�την Iσπανίαν Eραίων επί Φερδι-νάνδ�υ και Iσαέλλας. T�τε �ύτ�ι,"εύγ�ντες τ�υς διωγμ�ύς τωνIσπανών, έπλευσαν εις τας �ώραςτης T�υρκίας, �π�υ ήλπι��ν �τι θαμείν�υν ανεν��λητ�ι, απειά-σθησαν δε και π�λλ�ί εις την Θεσ-σαλ�νίκην. Mε την πάρ�δ�ν τωναιώνων πρ�σετέθησαν και άλλ�ι,απ� την ελευθερωθείσαν Eλλάδα,απ� τας π�λεις της πρ�σαρτηθεί-σης Θεσσαλίας, απ� τη Pωσσίαν,απ� τη P�υμανίαν κατά τ�υςδιωγμ�ύς των τελευταίων ετών.Oι πρ�σ"υγες δε �ύτ�ι ε�ώγκω-σαν �πωσδήπ�τε τ�ν εραϊκ�ντης Θεσσαλ�νίκης συν�ικισμ�ν.
Oι Eραί�ι έ��υν πλήθ�ς συναγω-γών εις �λας σ�εδ�ν τας συν�ι-κίας της π�λεως και διατηρ�ύν ά-πειρα σ��λεία, σ��λεία δημ�τικά,εμπ�ρικά και �ένων γλωσσών,παρθεναγωγεία, σ��λεία ιερατικά,επαγγελματικά, ιδιωτικά, κ�ιν�τι-κά, σ��λεία της ισραηλιτικής αλ-ληλ��ηθείας –η αλληλ��ήθειαείναι μεγάλη εραϊκή εταιρεία, έ-��υσα την έδραν της εις τ�υς Πα-ρισί�υς. Eις τα σ��λεία ταύτα δι-δάσκ�νται μεν �ι εραι�παιδες τ�ισπαν�εραϊκ�ν ιδίωμα, τ� �π�ί�ν�μιλ�ύν, διδάσκ�νται �μως καιτην γαλλικήν και την τ�υρκικήν. Hανωτέρα μάλιστα τά�ις π�λύ �λί-γ�ν εκμανθάνει τ� ισπανικ�ν ιδίω-μα. T� αντικατέστησε με την γαλ-λικήν, την �π�ίαν π�λύ καλά γνω-ρί��υν αι μητέρες και μεταδίδ�υν
ως μητρικήν εις τα τέκνα των. Συ-�νά��υν δε �ι εραι�παιδες καιεις τα ευρωπαϊκά σ��λεία της π�-λεως, τα �π�ία δεν είναι �λίγα.Δι�τι και γερμανικά σ��λεία –δύ�–έ�ει η Θεσσαλ�νίκη και γαλλικάπ�λλά των γαλλικών πρ�παγαν-δών και της λαϊκής απ�στ�λής(mission laique) και ιταλικά –εκτων �ένων σ��λείων της Θεσσα-λ�νίκης τα αρ�αι�τατα είναι τα ι-ταλικά –και αγγλικ�ν παρθεναγω-γεί�ν. Eν γένει �ι Eραί�ι τηςΘεσσαλ�νίκης επιδίδ�νται π�λύεις τας �ένας γλώσσας, αι �π�ίαιείναι σήμερ�ν απαραίτητ�ι εις τ�εμπ�ρι�ν. Eπιδίδ�νται λ�ιπ�ν �ιEραί�ι της Θεσσαλ�νίκης εις τ�εμπ�ρι�ν. Δεν είναι �μως �λίγ�ικαι �ι ι�μή�αν�ι. Aπ� τ�ύτ�υς αςγίνη μνεία ενταύθα των αδελ"ώνAλλατίνη. Eίναι ιδι�κτήται μεγά-λ�υ αλευρ�μύλ�υ, �π�υ εργά��-νται και τετρακ�σι�ι �μ�γενείςεργάται και ανώτερ�ι ακ�μη υ-πάλληλ�ι.
Oλίγ�ι δεν είναι και �ι διακεκρι-μέν�ι επιστήμ�νες, ιατρ�ί και δικη-γ�ρ�ι, και �ι κτηματίαι και �ι τρα-πε�ίται. Aλλά απ� �λα τα τραπε�ιτι-κά καταστήματα των Eραίωνσπ�υδαι�τατ�ν είναι η Tράπε�ατης Θεσσαλ�νίκης. Iδρύθη πρ� εί-κ�σι �κτώ ετών, πρ�ή�θη με τ�νκαιρ�ν σημαντικώτατα, πρ�ήγαγεπ�λύ τας μετα�ύ της Eυρώπης–της Aυστρίας κυρίως– και της Mα-κεδ�νίας συναλλαγάς και έδωκενώθησιν μεγάλην εις τ� εραϊκ�ν ε-μπ�ρι�ν της Θεσσαλ�νίκης (...).
H ψηλή καμινά-δα και �ι σε ώ-�ρα πρ�σ�ψειςστην πρ�κυμαίαείναι τ� νημα-τ�υργεί� τωναδελ�ών Σαΐας.Aπ� τα πλέ�νσύγ�ρ�να στηνεπ��ή τ�υς, ι-δρύθηκε τ�1873, απασ��-λ�ύσε γύρωστ�υς 470 ερ-γάτες. Kατα-στρά�ηκε στηνπυρκαγιά τ�υ1917.
Eίσ�δ�ς τ�υEλληνικ�ύ Στρα-τ�ύ στη Θεσαλ�-
νίκη: 26 Oκτω#ρί-�υ 1912, ε�ρτήτ�υ π�λι�ύ��υ
της π�λης.
12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
Oι E�ραί�ι της Θεσσαλ�νίκης«Mητρ�π�λη τ�υ Iσραήλ» απεκαλείτ� για αιώνες η π�λη, καθώς συγκέντρωνε καταδιωκ�μεν�υς E�ραί�υς
O εικ�νι��μεν�ς ρα��ίν�ς ��ράει σαρίκι π�υ επιτρεπ�ταν να τ� ��ρ�ύν μ�ν� �ιρα��ίν�ι και �έ�αια �ι ιμάμηδες. Στα ισπαν�ε�ραϊκά ήταν γνωστ� ως μπ�νέτα.
E�ραί�ς γέρ�ντας, με �αρακτηριστική γενειάδα και τ�υρμπάνι π�υ συ�νά τ� �ρη-σιμ�π�ι�ύσε για τ�ρ�ά ή για να δένει δέματα στην πλάτη.
Mικρά παιδιά, πωλητές της γαλλ��ωνης ε�ραϊκής ε�ημερίδας L’ Independant π��άρ�υν για �ωτ�γρά�ηση.
Tης Pένας M�λ��
Iστ�ρικ�ύ
EBPAIOI εγκαταστάθηκαν για πρώτη��ρά στη Mακεδ�νία τ� 513 π.X. �-ταν, υπ�δ�υλ�ι στη Mεσ�π�ταμία, ε-�αναγκάστηκαν απ� τ�ν Δαρεί� ναπ�λεμήσ�υν κατά των Σκυθών. Aντί-στ�ι�η μετανάστευση έγινε τ� 480π.X. στ� Kύτι� της N. Mακεδ�νίας.
T� 332 π.X. π�υ � Aλέ�ανδρ�ς κα-τέλα!ε τη Mεσ�π�ταμία, �ι E!ραί�ιτ�ν θεώρησαν ελευθερωτή. Στη συ-νέ�εια τ�ν ακ�λ�ύθησαν στην εκ-στρατεία τ�υ κατά της Aιγύπτ�υ. OAλέ�ανδρ�ς έδωσε στ�υς μέ�ρι τ�τευπ�δ�υλωμέν�υς E!ραί�υς (589-331π.X.) ισ�ν�μία και ισ�π�λιτεία. Π�λ-λ�ί E!ραί�ι εγκαταστάθηκαν τ�τεστη νε�σύστατη Aλε�άνδρεια. Aργ�-τερα, � Kάσσανδρ�ς �ρησιμ�π�ίησεκαι E!ραί�υς για τ�ν επ�ικισμ� τηςΘεσσαλ�νίκης.
Σύντ�μα �ι E!ραί�ι ε�ελληνίστη-καν και συμμετεί�αν στην π�λιτική$ωή, ιδιαίτερα στην Aλε�άνδρεια.Συ�νά μετ�ικ�ύσαν σε άλλες περι�-�ές της αυτ�κρατ�ρίας για π�λιτι-
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 13
κ�ύς λ�γ�υς. Mεταναστεύσεις E!-ραίων στη Θεσσαλ�νίκη έγιναν τ�168 π.X. μετά την επανάσταση τωνMακκα!αίων στην Παλαιστίνη και �α-νά τ� 140 και τ� 103 π.X. μετά την ε-πικράτηση των Πτ�λεμαίων. Aρ�αίακείμενα και ευρήματα πιστ�π�ι�ύντην ύπαρ�η ε!ραϊκής κ�ιν�τηταςστη Mακεδ�νία τ�ν 1� π.X. αιώνα.
T� 52 μ.X., � εκ�ριστιανισθείς Saulαπ� την Tαρσ� ή Aπ�στ�λ�ς Παύλ�ςκήρυ�ε στη συναγωγή της Θεσσαλ�-νίκης. Oι Θεσσαλ�νικείς εκ�ριστιανί-στηκαν εύκ�λα επειδή γνώρισαν τ�μ�ν�θεϊσμ� απ� τ�υς E!ραί�υς συ-μπ�λίτες τ�υς. MεταναστεύσειςE!ραίων στη Mακεδ�νία έγιναν ακ�-μη τ� ’70 και τ� 132-135 μ.X., π�υ ηΠαλαιστίνη κατελή�θη απ� τ�υς Pω-μαί�υς. Στην ελλην�ρωμαϊκή Mακε-δ�νία �ι E!ραί�ι απ�λάμ!αναν δι�ι-κητικής και δικαστικής αυτ�ν�μίας.Γνωστ�ί ως Romaniotes (Pωμι�ί), δι-�ικ�ύνταν, απ� τ�ν αρ�ισυναγωγ�και τ�υς πρεσ!ύτερ�υς.
Στ� Bυ�άντι�
Oταν � Xριστιανισμ�ς θεσμ�θετή-θηκε ως επίσημη θρησκεία της αυτ�-κρατ�ρίας, η ανε�ιθρησκεία καταρ-γήθηκε. N�μ�ι �μως π�υ καταπίε$ανκ�ινωνικά τ�υ E!ραί�υς δύσκ�λα ε-�αρμ�$�νταν, καθώς εί�αν πλέ�ν ε-�ελληνισθεί.
Aντίθετα, απ� �,τι στ� Bυ$άντι�,στη Δύση �ι E!ραί�ι καταπιέ$�ντανσυστηματικά. H δια��ρά �άνηκε με-τά την 1η σταυρ���ρία �ταν � Aλέ-�ι�ς K�μνην�ς απάλλα�ε τ�υςE!ραί�υς απ’ τη ��ρ�λ�γία, για να α-νακάμψ�υν απ� τις ταλαιπωρίες π�υυπέστησαν απ� τ�υς σταυρ���-ρ�υς. Oι ευν�ϊκές συνθήκες δια!ίω-σης ώθησαν π�λλ�ύς E!ραί�υς να ε-γκατασταθ�ύν στη Bυ$αντινή επι-κράτεια. O Bενιαμίν της Tudela, π�υεπισκέ�θηκε τ� 1160 τη Θεσσαλ�νί-κη, ανα�έρει �τι υπήρ�ε μεγάλη ελ-λην�ε!ραϊκή κ�ιν�τητα, αλλά κι άλ-
λες μικρ�τερες π�υ συγκρ�τήθηκαναπ� Iταλ�ύς και Σικελ�ύς E!ραί�υς.
Oι Romaniotes ασκ�ύσαν τ� εμπ�-ρι�, τη ναυσιπλ�ΐα και την επε�εργα-σία δερμάτων. Oι Iταλ�ε!ραί�ι εισή-γαγαν στη Θεσσαλ�νίκη τη μετα-��υργία. Στην κ�ιν�τική δι�ίκησηγραμματείς επικύρωναν εμπ�ρικάσυμ!�λαια, πρά�εις δια$υγί�υ καισυμ!�λαια γάμ�υ ε�’ �σ�ν συντάσ-σ�νταν στα ε!ραϊκά ή στα ελληνικά.
T�υρκ�κρατία
H Oθωμανική διείσδυση στη Mακε-δ�νία συνέπεσε με μια ευρείας κλί-
μακας μετανάστευση E!ραίων απ�τη Δυτική Eυρώπη. H ανάκαμψη τηςΘεσσαλ�νίκης τ�ν 16� αιώνα απ�δί-δεται στη δημ�γρα�ική ανανέωσηκαι στις τέ�νες π�υ εισήγαγαν �ιE!ραί�ι έπ�ικ�ι: T� 1430 η Θεσσαλ�-νίκη εί�ε 2.000 κατ�ίκ�υς ενώ στ�τέλ�ς τ�υ 15�υ αιώνα 29.000, απ�τ�υς �π�ί�υς μισ�ί τ�υλά�ιστ�ν ή-ταν E!ραί�ι. H ίδια πληθυσμιακή α-ναλ�γία διατηρήθηκε ώς τ� 1912.
Aπ� τ�ν 14�-17� αιώνα ιδρύθηκαν31 συναγωγές με �ν�μασίες �αρα-κτηριστικές της πρ�έλευσης των νε-�α�ι�θέντων E!ραίων, π.�. «Mα-γι�ρκα», «Aπ�ύλια», «Πρ�!ηγκία»,
κ.λπ. Oι περισσ�τερ�ι απ’ αυτ�ύςδιώ�θηκαν απ� την Iσπανία τ� 1492με τ� διάταγμα της Γρανάδας.
Στην Oθωμανική αυτ�κρατ�ρία η$ωή των E!ραίων !ελτιώθηκε καθώςήταν πλέ�ν ελεύθερ�ι να ασκ�ύν ταθρησκευτικά τ�υς καθήκ�ντα και νααυτ�δι�ικ�ύνται. Διάσημ�ι Iσπαν�ε-!ραί�ι υπηρέτησαν τ�ν Σ�υλτάν� ως�ικ�ν�μ�λ�γ�ι, διερμηνείς, γιατρ�ίκαι διπλωμάτες. T� 1481 � Bαγια$ήτII επέτρεψε την εγκατάστασή τ�υςπρ�σ!λέπ�ντας στις γνώσεις τ�υςστην �αρμακευτική, στην υ�αντ�υρ-γία, στην τυπ�γρα�ία και στην κατα-σκευή πυρίτιδας και �πλων.
Oι Eλλην�ε!ραί�ι α��μ�ιώθηκαναπ� τ�υς Iσπαν�ε!ραί�υς, γιατί αυ-τ�ί ήταν περισσ�τερ�ι αλλά και υ-ψηλ�τερ�υ π�λιτιστικ�ύ επιπέδ�υ.Mετά την εγκατάστασή τ�υς τ�ν16� αι. η Θεσσαλ�νίκη ε�ελί�θηκεσε διεθνές εμπ�ρικ� κέντρ�, ενώ �ιπερισσ�τερες ελληνικές π�λεις πα-ρήκμα$αν.
Oργάνωση
Στην εσωτερική �ργάνωση αυτήςτης π�λυκ�ιν�τικής ε!ραϊκής κ�ινω-νίας συνέ!αλε σημαντικά � �θωμανι-κ�ς τρ�π�ς συλλ�γής των ��ρων γιατην �π�ία ευθυν�ταν � θρησκευτι-κ�ς ηγέτης της κάθε μει�ν�τητας.Kαθώς �μως η ε!ραϊκή παρ�ικία α-π�τελ�ύνταν απ� 32 δι�ικητικά ανε-�άρτητες κ�ιν�τητες, �ι ηγέτες τ�υςεπιν�ησαν ένα σύστημα καταν�μήςτ�υ π�σ�ύ σύμ�ωνα με τ�ν αριθμ�των μελών και τις �ικ�ν�μικές δυνα-τ�τητες της κάθε κ�ιν�τητας.
H αυτ�δι�ίκηση των κ�ιν�τήτων!ασι$�ταν στην κ�ιν�τική εισ��ράαλλά και σε άλλα έσ�δα π�υ πρ�έρ-��νταν απ� τις περιτ�μές, τ�υς γά-μ�υς, τις κηδείες ή απ� τ�υς ��ρ�υςειδών κατανάλωσης ή gabelles. Oικ�ιν�τικ�ί ��ρ�ι αναδιανέμ�ντανστα �τω��τερα μέλη της κ�ιν�τη-
Συν�ικία Σεμπί λεγ�ταν ένα μέρ�ς απ� τα γνωστά Λαδάδικα. Hταν συγκεντρωμέν� εκεί τ� εμπ�ρι� απ�ικιακών πρ�ϊ�ντωνκαι �ι περισσ�τερ�ι έμπ�ρ�ι ήταν E�ραί�ι.
Δρ�μ�ς στην περι��ή τ�υ Bαρδάρη. E�ραίες κάθ�νται σε ψάθινες καρέκλες μπρ�ς στην είσ�δ� τ�υ σπιτι�ύ τ�υς. Στην πε-ρι��ή αυτή υπήρ�ε ε�ραϊκή γειτ�νιά με �τω�ικά σπίτια και τρεις συναγωγές! Συνέ�εια στην 14η σελίδα
14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
Συνέ�εια απ� την 13η σελίδα
Aριστερά: T� «Mέγα Kα�ε�υθ�πωλεί� Kρυστάλ» στ� ισ�γει� τ�υ Mεγάλ�υ &εν�δ��εί�υ της Aγγλίας στην πλατεία Eλευθερίας. Φημι��ταν για τη γερμανική τ�υ μπίρα.Aνήκε στ�ν M. Πεσά� και στη διάρκεια τ�υ A΄ Παγκ�σμί�υ Π�λέμ�υ μα�ί με τα άλλα κα�ενεία της πλατείας απ�τελ�ύσαν π�λυεθνικ� στέκι. Δε*ιά: Nεαρ�ί E�ραί�ι μεπαραδ�σιακές ενδυμασίες.
O Iακώ� Mέιρ (1858-1935) � πρώτ�ς *έν�ς αρ�ιρα��ίν�ς της Θεσσαλ�νίκης. Γεν-νημέν�ς στα Iερ�σ�λυμα, σπ�ύδασε στη Γαλλία και τ� 1906 πρ�τάθηκε για τη θέ-ση τ�υ αρ�ιρα��ίν�υ της Παλαιστίνης. Kατηγ�ρήθηκε ως σιωνιστής και απεκλεί-σθη. Oι E�ραί�ι της Θεσσαλ�νίκης τ�ν επέλε*αν για τη θέση αυτή και ανέλα�εστις 14 Iαν�υαρί�υ 1908. H περί�δ�ς της ρα��ινίας τ�υ Mέιρ ήταν αρκετά ταραγ-μένη για την ε�ραϊκή κ�ιν�τητα της Θεσσαλ�νίκης: Eπανάσταση των Nε�τ�ύρ-κων, ιταλ�-τ�υρκικ�ς π�λεμ�ς, Bαλκανικ�ί Π�λεμ�ι, απελευθέρωση της π�λης, A΄Παγκ�σμι�ς Π�λεμ�ς, πυρκαγιά τ�υ 1917. Oι ηγετικές τ�υ ικαν�τητες τ�υ επέ-τρεψαν να αντεπε*έλθει με επιτυ�ία στις μετα�ατικές �άσεις και τις δυσκ�λίες.
τας. H συγκέντρωση ε!ραϊκ�ύ πλη-θυσμ�ύ στη Θεσσαλ�νίκη και τ� υ-ψηλ� επίπεδ� των E!ραίων διαν��ύ-μενων και ν�μ�διδασκάλων εμπλ�ύ-τισαν την ε!ραϊκή ν�μ�θεσία π�υσυ�νά ε�υπηρετ�ύσε και τις μικρ�-τερες ε!ραϊκές κ�ιν�τητες της δια-σπ�ράς.
Oι Iσπαν�ε!ραί�ι, μετέτρεψαν τηΘεσσαλ�νίκη σε πνευματικ� κέντρ�,καθώς γνώρι$αν �ένες γλώσσες καικατεί�αν την I�υδαϊκή παράδ�ση.Aπ� τ� 1520, ιδρύθηκαν κ�ιν�τικάσ��λεία, ακαδημαϊκά ιδρύματα,M�υσική Aκαδημία και Aνώτατη Θε-�λ�γική σ��λή. Δημι�υργήθηκαν !ι-!λι�θήκες και τυπ�γρα�εία ε�άμιλ-λα των ευρωπαϊκών.
Aπ� τ�ν 16� και ώς τα μέσα τ�υ20�υ αιώνα η Θεσσαλ�νίκη ήταν τ�κέντρ� τ�υ σε�αραδισμ�ύ στην Eυ-ρώπη και παράλληλα � εμπ�ρικ�ς�μ�αλ�ς της Aνατ�λικής Mεσ�γεί-�υ. Aντίθετα απ� τ�υς Bενετ�ύς, ωςμ�νιμ�ι κάτ�ικ�ι �ι E!ραί�ι ανέπτυ-�αν τ� ε�αγωγικ� εμπ�ρι�. Aπ� τ�1535 �ι Marranos (Iσπαν�ε!ραί�ι εκ-�ριστιανισθέντες δια της !ίας) εισή-γαγαν τις συναλλαγματικές και τις ε-πιταγές.
T�ν 17� αι. τ� εμπ�ρι� της Θεσσα-λ�νίκης περι�ρίστηκε, ενώ � πληθυ-
σμ�ς ασ��λ�ύνταν κυρίως με την υ-�αντ�υργία. Tην �ικ�ν�μική ακ�-λ�ύθησε η πνευματική παρακμή. T�1655 � ψευτ�μεσίας Shabtai Zvi πρ�-κάλεσε με τ� κήρυγμά τ�υ αντιδρά-σεις π�υ τ�ν �δήγησαν να ε�ισλαμι-στεί. Oι Θεσσαλ�νικείς �παδ�ί τ�υδημι�ύργησαν την ε!ραι�μ�υσ�υλ-μανική αίρεση των Nτ�νμέδων. H α-π�στασία απ�δ�θηκε στη διαίρεσητων κ�ιν�τήτων π�υ τ� 1680 ενώθη-καν κάτω απ� κεντρική δι�ίκηση. Aυ-τ�, �μως, δεν αρκ�ύσε καθώς τ� ε-μπ�ρι� ελεγ��ταν πλέ�ν απ� Γάλ-λ�υς, Eλληνες και Bλά��υς.
T�ν 19� αιώνα
Στα μέσα τ�υ 19�υ αιώνα ιδρύθη-καν απ� E!ραί�υς στη Θεσσαλ�νίκη!ι�μη�ανίες πλινθ�π�ιίας και αλευ-ρ�μυλων, σαπ�υν�π�ιίες, !αμ!ακ�-!ι�μη�ανίες, μετα��υργεία και με-ταλλ�!ι�μη�ανίες. Ωστ�σ�, �ι περισ-σ�τερ�ι E!ραί�ι της Θεσσαλ�νίκηςήταν �τω��ί, άνεργ�ι, α�θ���ρ�ικαι μικρ�πωλητές. H κατάσταση τωνE!ραίων !ελτιώθηκε μ�ν� μετά τ�1873, �ταν ιδρύθηκαν τα σ��λεία τηςAlliance Israélite Universelle. H �ι-λανθρωπική αυτή �ργάνωση ανανέ-ωσε την εκπαίδευση συνδυά$�νταςτη θρησκευτική με την κ�σμική παι-δεία, και την εκμάθηση τέ�νης στ�υς
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 15
�τω��ύς E!ραί�υς. Eτσι, η Θεσσα-λ�νίκη απέκτησε ειδικευμέν�υς τε-�νίτες και εργάτες π�υ επάνδρωσαντη !ι�μη�ανία της. Παράλληλα, � εκ-συγ�ρ�νισμ�ς της π�λης, η σιδηρ�-δρ�μική της σύνδεση με την Eυρώπηκαι τ� νέ� λιμάνι συνέ!αλαν στην α-νάπτυ�η τ�υ εμπ�ρί�υ και της !ι�μη-�ανίας. H ίδρυση τραπε$ών, ε!ραϊ-κών κυρίως, αλλά και ελληνικών, δι-ευκ�λυνε τις συναλλαγές. T� �ιλε-λεύθερ� πνεύμα των Mεταρρυθμί-σεων �δήγησε τ�υς Θεσσαλ�νικείςE!ραί�υς να δημι�υργήσ�υν τη ση-μαντικ�τερη �θωμανική Σ�σιαλιστι-κή Oμ�σπ�νδία. Mε π�λιτιστικ�ύςσυλλ�γ�υς και 50 ε�ημερίδες (1865-1940), � ε!ραϊκ�ς πληθυσμ�ς απ�τε-λ�ύσε μια πλ�υραλιστική κ�ινωνίαπ�υ συνέ!αλε στην πνευματική ανά-πτυ�η της π�λης.
Mετά την απελευθέρωση
T� 1912, �ι 75.000 E!ραί�ι, μεγα-λύτερ� και διπλάσι� απ� κάθε άλλ�τμήμα τ�υ πληθυσμ�ύ, καθ�ρι$αντη �υσι�γνωμία της π�λης επειδήασκ�ύσαν �λα τα επαγγέλματα καιαντιπρ�σώπευαν �λες τις κ�ινωνι-κές τά�εις. Eπηρέα$αν την �ικ�ν�-μική λειτ�υργία και συμμετεί�ανστις κ�ινωνικές και π�λιτικές αλλα-γές. Eίναι �αρακτηριστικ� �τι τ� λι-μάνι παρέμενε κλειστ� τ� Σά!!ατ�μέ�ρι τ� 1923.
Mε την απελευθέρωση � !ασιλιάςΓεώργι�ς αναγνώρισε τ�υς E!ραί-�υς ως ισ�τιμ�υς Eλληνες π�λίτες.Oρισμένα αντισημιτικά επεισ�δια, ω-στ�σ�, τ�υς απ�θάρρυναν. Φ�!�ύ-νταν ακ�μη �τι η μετα!�λή της Θεσ-σαλ�νίκης σε συν�ριακή π�λη θα πε-ρι�ρι$ε τ� εμπ�ρι�. T� γεγ�ν�ς �μως�τι μετά τ� 1912, �ι �ένες πρ�παγάν-δες πρ�σπάθησαν να πρ�σεταιρι-σθ�ύν τις ανησυ�ίες των E!ραίων,ώθησε την κυ!έρνηση να ε�αρμ�σειμια �ιλ�ε!ραϊκή π�λιτική π�υ καθη-σύ�ασε τ�υς E!ραί�υς ενώ συγ�ρ�-νως απ�κάλυπτε τις επεκτατικές!λέψεις των ενδια�ερ�μένων �ω-ρών. T� 1915, η ά�ι�η τ�υ συμμα�ι-κ�ύ στρατ�ύ στην π�λη επαναδρα-στηρι�π�ίησε την εμπ�ρική της κίνη-ση. H υπ�στήρι�η της Eλλάδ�ς γιατην ίδρυση ε!ραϊκ�ύ κράτ�υς στηνΠαλαιστίνη αλλά και η �ρ�ντίδα τηςτ�πικής δι�ίκησης για τα θύματα τηςπυρκαγιάς τ�υ 1917, ενίσ�υσαν τησυμ�ιλίωση τ�υ ε!ραϊκ�ύ στ�ι�εί�υμε τη νέα τ�υ πατρίδα. Oι εθνικ�ίστ���ι των Eλλήνων �πως και τωνE!ραίων άλλωστε εστιά$�νταν στ�νδιαμελισμ� της �θωμανικής αυτ�-κρατ�ρίας.
H Mικρασιατική καταστρ��ή και ημα$ική εγκατάσταση 100.000 Eλλή-νων πρ�σ�ύγων στη Θεσσαλ�νίκηάλλα�ε τη δημ�γρα�ική της σύνθε-ση και ανέτρεψε τις π�λιτικές πρ�τε-ραι�τητες. Oι E!ραί�ι παραγκωνί-σθηκαν ενώ ν�μ�ς τ�υ 1924 κατέ-στησε υπ��ρεωτική την αργία τηςKυριακής. Eπιπλέ�ν πιέ$�νταν και��ρ�λ�γικά, καθώς �ι νέ�ι πρ�σ�υ-γες απαλλάσσ�νταν της ��ρ�λ�-γίας. E�υγαν τ�τε π�λλ�ί απ� τ�υςσημαντικ�τερ�υς E!ραί�υς με απ�-τέλεσμα να �άσει η κ�ιν�τητα τ�υςηγέτες της, αλλά και να υπ�!αθμι-στεί η π�λη �ικ�ν�μικά. Mε την κρί-
ση τ�υ 1927 π�λλές !ι�μη�ανίες έ-κλεισαν, επιτείν�ντας την ανεργία.
Oι ελληνικές ε�ημερίδες αντιπα-ρέ!αλλαν συστηματικά τ�υς E!ραί-�υς με τ�υς Eλληνες πρ�σ�υγεςκαι υπ�στήρι$αν την μα$ική απέλα-ση των «αλλ�γενών». T� 1931 τα μέ-λη της �ασιστικής «Eθνικής Eνω-σης Eλλάδ�ς», έκαψαν την ε!ραϊκήσυν�ικία Kάμπελ. Ως εκ τ�ύτ�υ10.000 E!ραί�ι μετανάστευσαν στηνΠαλαιστίνη.
Eπί Mετα�ά (1936-1941) !έ!αια �ιε�ημερίδες λ�γ�κρίν�νταν και ηEEE τέθηκε εκτ�ς ν�μ�υ. H κ�ιν�τη-τα �μως παρήκμα$ε παρ�λ�ν �τι πα-
ρέμεινε επικε�αλής τ�υ E!ραϊσμ�ύτης Aνατ�λής. T� ε!ραϊκ� στ�ι�εί�με 52.000 μέλη αντιπρ�σώπευε τώρατ� 1/6 τ�υ πληθυσμ�ύ και τ� 20% της�ικ�ν�μίας της π�λης. Mέ�ρι τη γερ-μανική κατάληψη διατηρ�ύνταν ακ�-μη 16 συναγωγές και 20 δημ�τικάσ��λεία.
Σήμερα, παρά τη δραματική κατα-στρ��ή της κ�ιν�τητας απ� τ�υςNα$ί, �ι 1.200 εναπ�μείναντες Θεσ-σαλ�νικι�ί E!ραί�ι διατηρ�ύν δύ�συναγωγές, ένα δημ�τικ� σ��λεί�,ένα γηρ�κ�μεί� και συμμετέ��υν ε-νεργά στην π�λιτιστική $ωή της π�-λης τ�υς.
Σημείωση: Περισσ�τερες λεπτ�μέρειες και�ι�λι�γρα�ία στα α�ιερώματα:
H πνευματική πρ�σ��ρά των E�ραίων τηςΘεσσαλ�νίκης, O ΠAPATHPHTHΣ,τεύ��ς 24-25, Θεσσαλ�νίκη, Xειμώνας1994.
E�ραί�ι στην Eλλάδα, ΣYΓXPONAΘEMATA, τεύ��ς 54-53, Aθήνα, I�ύλι�ς- Δεκέμ�ρι�ς 1994.
Oμάδα παιδιών σε ώρα συσσιτί�υ μπρ�στά σε ένα απ� τα σ��λεία της AIU. O ρα��ίν�ς A�ραάμ Γκατένι� και � γιατρ�ς Mω-ύς Aλλατίνι πρωτ�στάτησαν τ� 1873 στην ίδρυση τ�υ πρώτ�υ σ��λεί�υ της AIU στη Θεσσαλ�νίκη. Tα σ��λεία αυτά, εκτ�ς α-π� ακαδημαϊκή και τε�νική μ�ρ�ωση, πρ�σ�εραν και κ�ινωνικ� έργ�.
Eσωτερικ� ιταλιώτικης συναγωγής. Στη Θεσσαλ�νίκη υπήρ�αν τ�υλά�ιστ�ν τρεις ιταλικές συναγωγές και μάλιστα παλαιές.
Για τ�ν εραϊκ Tύπ�, π�υ ανθεί ιδιαί-τερα στη Θεσσαλ�νίκη, υπάρ�ει εκτε-ταμέν� άθρ� τ�υ Aλμπέρτ�υ Nαρ, στ�α�ιέρωμα των «Eπτά Hμερών»: O Tύ-π�ς της Θεσσαλ�νίκης, 26 Φερ�υαρί-�υ 1995. H επανάληψή τ�υ εδώ θα ή-ταν μάλλ�ν ταυτ�λ�γία.
16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
Aρ�ιτεκτ�νικςεκσυγ�ρ�νισμς
H συμ��λή της ε�ραϊκής κ�ιν�τητας στην ανανέωση
και την ε�έλι�η της Θεσσαλ�νίκης στ� τέλ�ς τ�υ 19�υ αιώνα
T�υ Bασίλη K�λώνα
Aρ�ιτέκτ�να, Iστ�ρικ�ύ της Aρ�ιτεκτ�νικής,Διδάκτ�ρα τ�υ Tμήμ. Aρ�ιτεκτ�νων AΠΘ
H ΘEΣΣAΛONIKH, στ� τελευταί� τέ-ταρτ� τ�υ 19�υ αιώνα, σημαντικ� ε-μπ�ρικ� λιμάνι στην ανατ�λική Mε-σ�γει� και τ� μεγαλύτερ� αστικ� κέ-ντρ� στ� �ώρ� δυτικά της Kωνστα-ντιν�ύπ�λης, �ρίσκεται σε ιδιαίτεραπλε�νεκτική θέση για να εκμεταλ-λευθεί τα απ�τελέσματα των μεταρ-ρυθμίσεων π�υ επι�ειρ�ύνται απ� τ�1839 και μετά στην �θωμανική αυτ�-κρατ�ρία.
Bασικ�ς ά!�νας των μεταρρυθμί-σεων είναι η ��ρήγηση ίσων δικαιω-μάτων σε �λ�υς τ�υς κατ�ίκ�υς τηςαυτ�κρατ�ρίας, ανε!άρτητα απ� τ�θρήσκευμα και την εθνικ�τητά τ�υς,συγκεκριμένα, παρα�ώρηση σ’ αυ-τ�ύς τ�υ δικαιώματ�ς κυρι�τηταςκαι διάθεσης ακίνητης περι�υσίας ε-ντ�ς των �ρίων της αυτ�κρατ�ρίας.
H ε!ίσωση των εθνικών - θρησκευ-τικών μει�ν�τήτων με τ� μ�υσ�υλ-μανικ� στ�ι�εί�, η πρ�στασία της τι-μής και της περι�υσίας των μελώντ�υς, καθώς και η μεγαλύτερη ετ�ι-
μ�τητα απ�δ��ής εκ μέρ�υς τ�υςτης δυτικ�π�ίησης π�υ επι�ειρείταιστ� πλαίσι� των μεταρρυθμίσεων,τις τ�π�θετεί σε πλε�νεκτική θέση.
Ως #�ρείς ευρωπαϊκών ιδεών καιε!αιτίας των στενών σ�έσεων με �-μ�εθνείς κ�ιν�τητες στις δυτικές�ώρες, γνωρί%�υν τ�ν τρ�π� εκμε-τάλλευσης των νέων �ικ�ν�μικώνσυνθηκών και πρωτ�στατ�ύν στηνεισαγωγή νέων πρ�τύπων στ�υς τ�-μείς της εκπαίδευσης, της παρ��ήςκ�ινωνικών υπηρεσιών και της κ�ι-ν�τικής �ργάνωσης και πρ�γραμμα-τισμ�ύ.
Kύρια #ρ�ντίδα τ�υς εκτ�ς απ�την ανέγερση ναών, είναι η ανέγερ-ση σ��λείων, ν�σ�κ�μείων, �ρ#αν�-τρ�#είων και δι�ικητικών κτιρίων.Aπελευθερωμένα απ� τ�υς �ικ�δ�-μικ�ύς περι�ρισμ�ύς π�υ επέ�αλαν�ι παλαι�ί �θωμανικ�ί κώδικες, τακτίρια αυτά υψών�νται σε �λη τηνπ�λη ακ�μη και πέρα απ� τα θρη-σκευτικά ή πνευματικά κέντρα κάθεκ�ιν�τητας.
T� 1917 υπήρ�αν στη Θεσσαλ�νί-κη 33 περίπ�υ συναγωγές. Ως ση-μαντικ�τερες ανάμεσά τ�υς, τ�σ�
για τις διαστάσεις τ�υς �σ� και γιατην αρ�ιτεκτ�νική τ�υς, ανα#έρ�υ-με τη συναγωγή Tαλμ�ύδ T�ράAγκαδ�λ, την Iτάλια Γιασάν και τηνMπεθ Σα�ύλ.
H κεντρική συναγωγή τ�υ Tαλ-μ�ύδ T�ρά, π�υ εί�ε ιδρυθεί με τησυνδρ�μή �λων των E�ραίων τηςπ�λης αμέσως μετά την έ!�δ� τ�υςαπ� την I�ηρική �ερσ�νησ�, �ρισκ�-ταν στη θέση της σημερινής αγ�ράςBλάλη και εί�ε καταστρα#εί π�λλές#�ρές στ� παρελθ�ν.
H συναγωγή Mπεθ Σα�ύλ ήταν ημ�ναδική συναγωγή της Xαμηδιέ,της πρώτης εκτ�ς των τει�ών περι�-�ής επέκτασης της Θεσσαλ�νίκης,και εί�ε κτισθεί σε σ�έδια τ�υ Iταλ�ύαρ�ιτέκτ�να Bιταλιάν� Π�%έλι. Aνα-τινά�θηκε απ� τ�υς Γερμαν�ύς τ�1943.
Iδιαίτερ�ς %ήλ�ς κατα�άλλεται ε-πίσης για την ανέγερση σ��λείων, �-π�υ ανάμεσά τ�υς σημαντική θέσηκατέ�ει τ� λύκει� αρρένων MoiseAllatini, ένα απ� τα 7 σ��λεία π�υ εί-�ε ιδρύσει η Alliance IsraeliteUniverselle στη Θεσσαλ�νίκη. Kτί-στηκε τ� 1910 σε σ�έδια τ�υ μη�ανι-
Bίλα Aλλατίνι κτίστηκε τ� 1898 απ� τ�ν Kάρ�λ� Aλλατίνι σε σ�έδια τ�υ Iταλ�ύ αρ�ιτέκτ�να Bιταλιάν� Π��έλλι. Στα 1909-1912 �ρησιμ�π�ιήθηκε ως κατ�ικία τ�υ έκπτωτ�υ σ�υλτάν�υ A�δ�ύλ Xαμίτ τ�υ B΄. Tην περί�δ� 1926-1927 στέγασε τ� νε�ϊ-δρυθέν πανεπιστήμι� της Θεσσαλ�νίκης και απ� τ� 1979 στεγά�ει τη N�μαρ�ία Θεσσαλ�νίκης ($ωτ.: Aρ�εί� Γ. Mέγα).
O μύλ�ς Aλλατίνι. Kτίστηκε στα 1898-1900 σε σ�έδια τ
Bίλα Iντα. Kτίστηκε πριν απ� τ� 1890 σε σ�έδια τ�υ BKατεδα$ίστηκε στα 1959-1960 ($ωτ.: Aρ�εί� BDIC).
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 17
T� ν�σ�κ�μεί� Hirsch ($ωτ.: Aρ�εί� Γ. Mέγα)
κ�ύ Eλί M�διάν� και σύμ#ωνα με τηνέκθεση τ�υ Eμ. Λαμπαδάρι�υ απ�τε-λ�ύσε ένα «υπ�δειγματικ�ν σ��λι-κ�ν κτίρι�ν καθ’ �λ�υς τ�υς καν�νεςτης υγιεινής».
Στα 1907 � αρ�ιτέκτων Πιέρ� Aρι-γκ�νι σ�εδιά%ει τ� ν�σ�κ�μεί�Hirsch, ένα εντυπωσιακ� κτίρι�, τ�-σ� για τη λειτ�υργικ�τητα, �σ� καιγια την επιμέλεια των �ψεων.
Kαιν�ύργιες τυπ�λ�γίες εισάγ�υνεπίσης �ι τράπε%ες, �ι εμπ�ρικέςστ�ές και τα μεγάλα καταστήματακαι � εκλεκτισμ�ς, αρ�ιτεκτ�νικ� κί-νημα και «διεθνές στιλ» της επ��ής,έρ�εται να καλύψει τις �ψεις των νέ-ων κτιρίων εκ#ρά%�ντας μέσα απ�την π�ικιλία των μ�ρ#�λ�γικών εκ-δ��ών π�υ πρ�σ#έρει, τη σημασίατ�υ νεωτεριστικ�ύ τ�υς ρ�λ�υ.
H Tράπε%α Θεσσαλ�νίκης κτίστηκετ� 1906 σε σ�έδια τ�υ B. Π�%έλι καιήταν πρώτη ιδιωτική τράπε%α της π�-λης. Eί�ε ιδρυθεί τ� 1888 απ� τ�υςαδελ#�ύς Aλλατίνι και τη συμμετ��ήαυστριακών και αργ�τερα γαλλικώνκε#αλαίων.
Σημαντικ�τερ�ς απ� τις εμπ�ρικέςστ�ές π�υ κτί%�νται απ� E�ραί�υςκε#αλαι�ύ��υς είναι η Cite Saul τ�υ�ίκ�υ Σ. M�διάν�, η στ�ά Aλατίνι, ηστ�ά Davidetto τ�υ �ίκ�υ Φερνάντε%και απ�τελ�ύν τ�υς πρ�δρ�μ�υςτων κτιρίων γρα#είων π�υ θα κατα-κλύσ�υν τ� εμπ�ρικ� κέντρ� της π�-λης στη διάρκεια τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ.
T� σημαντικ�τερ� απ� τα κατα-στήματα της Θεσσαλ�νίκης τα �-π�ία, με μικρές ε!αιρέσεις, εκπρ�-σωπ�ύν ευρωπαϊκ�ύς �ίκ�υς, ήταντ� μεγάλ� Stein στην πλατεία Eλευ-θερίας. Kτίσθηκε στα 1908 απ� τ�νμη�ανικ� Eρ. Λε�ή και απ�τελ�ύσεένα απ� τα πι� δυναμικά σημεία α-να#�ράς στην εικ�ν�γρα#ία τηςπ�λης.
Στην π�ρεία τ�υ ε!ευρωπαϊσμ�ύτης, η Θεσσαλ�νίκη παρ�υσιά%ει επί-
σης μια πλειάδα �ι�μη�ανικών μ�νά-δων και εγκαταστάσεων υπ�δ�μής,�αρακτηριστική για τη σημαντική θέ-ση π�υ κατεί�ε στην εμπ�ρική και �ι-κ�ν�μική %ωή της ανατ�λικής Mεσ�-γεί�υ.
Aπ� τα πρώτα και σημαντικ�τεραεργ�στάσια της Θεσσαλ�νίκης, είναιαυτά π�υ �#είλ�νται στην πρωτ�-��υλία E�ραίων κε#αλαι�ύ�ων: �μύλ�ς και τ� κεραμ�π�ιεί� Aλατίνι,τα νηματ�υργεία Σαΐας και T�ρρες,τ� %υθ�π�ιεί� Oλυμπ�ς των Mισρα-�ή-Φερνάντε%.
Στ� μετα!ύ η π�λη μετασ�ηματί-%εται και μα%ί μ’ αυτήν η %ωή των κα-τ�ίκων της. Για τη συν�ικία τωνE!��ών, �πως �ν�μάσθηκε η περι�-�ή επέκτασης εκτ�ς των NA τει�ών,κύρι�ς στ���ς ήταν η ανάπτυ!ημιας κατ’ ε!��ήν περι��ής κατ�ι-κίας, �ασισμένης σε νέες πρ�δια-γρα#ές, �π�υ η εγκατάσταση τωνκατ�ίκων δεν ακ�λ�υθ�ύσε τ� �ω-ρικ� δια�ωρισμ� της εντ�ς των τει-�ών π�λης, ανά εθνική-θρησκευτι-κή εν�τητα, αλλά υπάκ�υε σε κριτή-ρια καθαρά �ικ�ν�μικ�ύ ή κ�ινωνι-κ�ύ �αρακτήρα.
Aπ� της σημαντικ�τερες της συ-ν�ικίας των E!��ών ανα#έρ�υμε τιςεπαύλεις των �ικ�γενειών Σαλέμ,Mισρα�ή, M�ρπ�ύργ�, M�διάν�,Aλατίνι και Φερνάντε%, ευρύτεραγνωστής ως Casa Bianca.
Tα μέλη της ε�ραϊκής κ�ιν�τηταςτης Θεσσαλ�νίκης, ως #�ρείς παρα-γωγής αρ�ιτεκτ�νικ�ύ έργ�υ, εισά-γ�υν νέες τυπ�λ�γίες, �πως αυτήτ�υ σ��λεί�υ και τ�υ ν�σ�κ�μεί�υ,απευθύν�νται σ’ επώνυμ�υς αρ�ιτέ-κτ�νες για τ�ν σ�εδιασμ� των κτι-ρίων τ�υς, επενδύ�υν στ�ν τ�μέατης κατασκευής και συμμετέ��υνδυναμικά στ�ν κτιρι�λ�γικ� εκσυγ-�ρ�νισμ� και την αλλαγή της εικ�ναςτης π�λης στ� πέρασμά της απ� τ�ν19� στ�ν 20� αιώνα.
τ�υ Bιταλιάν� Π��έλλι ($ωτ.: Aρ�εί� Γ. Mέγα).
Bιταλιάν� Π��έλλι και �$είλει την �ν�μασία της στην Iντα, σύ�υγ� τ�υ τραπε�ίτη Λε�ή M�διάν�.
18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
O A�ραάμ Mπεναργια (1887 Λ υντ - X λν 1979), ίδρυσε μα�ί με άλλ υς την«Σ σιαλιστική Eργατική Oμ σπ νδία», γνωστή ως «Φεντερασιν». E�έ� υσα�υσι γνωμία της πρώτης γενιάς τ υ σ σιαλιστικ ύ κινήματ ς στην Eλλάδα. T 1978 ι εκδσεις «Oλκς» κυκλ �ρησαν τα απ μνημ νεύματά τ υ με τίτλ «Hπρώτη σταδι δρ μία τ υ ελληνικ ύ πρ λεταριάτ υ».
O Nτάρι Aλλατίνι. H δυναστεία της ικ γένειας �εκίνησε με τ ν γιατρ Eλιέ�ερπ υ εγκατέλειψε τ Λι�ρν και τ 1802 εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλ νίκη. Eί�ετρεις γι υς, ανάμεσά τ υς Nτάρι , και τέσσερις κρες. H ικ γένεια δημι ύρ-γησε πρωτ �ανή για την επ �ή επι�ειρηματικ κ λ σσ. (Bι μη�ανίες, δασικέςκαι αγρ τικές εκτάσεις, ρυ�εία και εμπρι ).
Συμ��λή στην ελληνική �ωήH παρ�υσία των E�ραίων στην κ�ινωνική, �ικ�ν�μική και π�λιτική �ωή της �ώρας
T�υ καθ. κ. Δι νύση K. Mαγκλι�έρα
K�ινωνι�λ�γ�υ - Συγγρα έα
H ΠAPOYΣIAΣH των E�ραίων τηςEλλάδ�ς, �ι �π�ί�ι με τη δραστη-ρι�τητά τ�υς συνέ�αλαν στην κ�ι-νωνική, π�λιτική και �ικ�ν�μική�ωή της �ώρας είναι δύσκ�λη, α-��ύ η συμ��λή αυτή είναι π�λυσή-μαντη και π�λυπρ�σωπη. Γι’ αυτ�τ� λ�γ� στ� σύντ�μ� αυτ� σημείω-μα δεν γίνεται καταγρα�ή αλλά ε-πιλεκτική, �ωρίς να είναι α#ι�λ�γι-κή, παρ�υσίαση μερικών �αρακτη-ριστικών πρ�σωπικ�τήτων κυρίωςτ�υ 20�ύ αιώνα, π�υ δεν �ρίσκ�-νται πια στη �ωή.
Kατά τ�υ απ�λυτρωτικ�ύς αγώ-νες, τ� 1878, � τ�τε πρ�εδρ�ς τηςIσραηλιτικής K�ιν�τητ�ς Iωαννί-νων Δαυίδ Mαταθία Λε�ή, γνωστ�ςκαι ως Δια�ισιών E�έντης, πρ�σω-π� με κύρ�ς και μεγάλη π�λιτικήκαι κ�ινωνική επιρρ�ή στην τ�τετ�υρκική δι�ίκηση, έσωσε απ� τ�νθάνατ� με παρεμ�άσεις τ�υ π�λ-λ�ύς Eλληνες �ριστιαν�ύς, παρα-σημ���ρήθηκε δε σ�ετικά απ� τ�νBασιλέα Γεώργι� A΄.
O Aρ�ιρα��ίν�ς B�λ�υ Mωυσής
Πέσσα� (1865-1955) ανέπτυ#ε με-γάλη κ�ινωνική, θρησκευτική καιπατριωτική δράση κατά τ�υς π�λέ-μ�υς τ�υ 1897, 1914-1918, τη Mι-κρασιατική Kαταστρ��ή, καθώς καιγια τη �υγάδευση στη Mέση Aνα-τ�λή, μετά τ� 1941, Eλλήνων καισυμμά�ων στρατιωτικών. Για τηδράση τ�υ αυτή παρασημ���ρή-θηκε κατ’ επανάληψιν απ� τ� ελλη-νικ� κράτ�ς και τ� αγγλικ� συμμα-�ικ� στρατηγεί�.
O Iωσή� Nε�αμά (1880-1971) απ�νεαρής ηλικίας ασ��λήθηκε με τημελέτη της ιστ�ρίας της Θεσσαλ�-νίκης. T� �ι�λί� τ�υ «La villeConvoitee, Salonique», π�υ ε#έδω-σε τ� 1913 στ� Παρίσι, γνώρισε συ-ν�λικά �κτώ εκδ�σεις. Kατά τ� πε-ρι�δικ� «Mακεδ�νικά» (τ�μ�ς IΓ΄):«O Iωσή� Nε�αμά διά των μελετώντ�υ μεγάλως πρ�ήγαγε τας περίΘεσσαλ�νίκης ερεύνας και δικαίωςθεωρείται διαπρεπέστατ�ς σκαπα-νεύς της μακραίων�ς ιστ�ρίαςτης».
O A�ραάμ Mπεναρ�για (1887-1979) υπήρ#ε ένας απ� τ�υς θεμε-λιωτές τ�υ σ�σιαλισμ�ύ στηνEλλάδα και στη Bαλκανική. Σε συ-
νεργασία με B�ύλγαρ�υς καιIσραηλίτες σ�σιαλιστές δημι�ύρ-γησε, τ� 1901, στη Θεσσαλ�νίκητην «Eργατική Λέσ�η» και ε#έδωσετην αρ�ικά τετράγλωσση (στα ισπα-ν�ε�ραϊκά, ελληνικά, ��υλγαρικάκαι τ�υρκικά) «E�ημερίδα τ�υEργάτ�υ». «H Eργατική Λέσ�η» ε-#ελί�θηκε στην «Eργατική Σ�σιαλι-στική Oμ�σπ�νδία» (η �π�ία έμεινεγνωστή ως Φεντερασι�ν).
T� 1918 � Mπεναρ�για έλα�ε μέ-ρ�ς στην ίδρυση τ�υ Σ�σιαλιστικ�ύEργατικ�ύ K�μματ�ς (ΣEE) και τηςΣ�σιαλιστικής Eνωσης Eλλάδ�ς(ΣEKE) της Θεσσαλ�νίκης, ενώ με-ταπ�λεμικά ε#ελέγη στην KεντρικήEπιτρ�πή τ�υ Σ�σιαλιστικ�ύ K�μ-ματ�ς EΛΔ.
O Σαμ M�ντιάν� (1895-1979), ι-δρυτής και διευθυντής της γαλλ�-�ωνης ημερήσιας ε�ημερίδας «LeProgres», δι�ρίστηκε τ� 1948 διευ-θυντής τ�υ Πρακτ�ρεί�υ P�ιτερστην Eλλάδα. Διετέλεσε επίσης α-νταπ�κριτής της «Daily Tele-graph». Σε κρίσιμες επ��ές επέδει-#ε ακρί�εια κι αντικειμενικ�τηταστην πληρ���ρηση ώστε κατέκτη-σε την εμπιστ�σύνη τ�υ π�λιτικ�ύ
κ�σμ�υ. Oταν � Στρατάρ�ης Παπά-γ�ς αι�νιδίασε τ�υς πάντες με τηναναγγελία της καθ�δ�υ τ�υ στηνπ�λιτική, � M�ντιάν� ήταν � πρώ-τ�ς π�υ τ� πληρ���ρήθηκε απ�τ�ν Παπάγ�.
O Kανάρης Kωνσταντινίδης(1889-1977) υπήρ#ε γενικ�ς επιθε-ωρητής τ�υ υπ�υργεί�υ T.T.T.(Tα�υδρ�μεία, Tηλέγρα��ι, Tηλέ-�ωνα), ευθύς δε μετά τ�ν Π�λεμ�και την Kατ��ή εργάστηκε δρα-στήρια για την ανασυγκρ�τησητ�υ τ�μέως των τηλεπικ�ινωνιών,γι’ αυτ� μετά την ίδρυση τ�υ OTEτ�π�θετήθηκε ως γενικ�ς επιθεω-ρητής των υπηρεσιών τ�υ. Για τιςυπηρεσίες τ�υ αυτές παρασημ�-��ρήθηκε.
O Aσερ Mωυσής (1899-1975), δι-κηγ�ρ�ς, υπήρ#ε ιστ�ρικ�ς ερευ-νητής και συγγρα�έας π�λλών �ι-�λίων, στα �π�ία κυρίως ε#έτασετις σ�έσεις μετα#ύ Eλληνισμ�ύ καιE�ραϊσμ�ύ. Mερικ�ί τίτλ�ι είναι εν-δεικτικ�ί: «Eλλην�ϊ�υδαϊκαί Mελέ-ται» (1958), «H �ιλία Eλλήνων καιIσραηλιτών διά μέσ�υ των αιώνων»(1953), «H �ν�ματ�λ�γία τωνE�ραίων της Eλλάδ�ς» (1973),
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 19
«Eλληνικαί λέ#εις εις την ε�ραϊκήνγλώσσα και ε�ραϊκαί λέ#εις εις τηνκαθ�μιλ�υμένην ελληνικήν».Yπήρ#ε � πρώτ�ς (1964), � �π�ί�ςπαρ�υσίασε τα εδά�ια της ΠαλαιάςΔιαθήκης στα �π�ία κατα�αίνεταιη ελληνικ�τητα της Mακεδ�νίας.Tα εδά�ια αυτά �ρησιμ�π�ιήθηκαντ�σ� απ� ειδικ�ύς μελετητές, �σ�και απ� τις αρμ�διες κρατικές υπη-ρεσίες για την ισ�υρ�π�ίηση τωνελληνικών θέσεων στ� ε#ωτερικ�.
O Mίνως Λε�ής (1902-1986) διε-τέλεσε διευθυντής της Tραπέ�ηςτης Eλλάδ�ς και γενικ�ς διευθυ-ντής της I�νικής-Λαϊκής Tραπέ�ης.Mε την επίθεση κατά της Eλλάδ�ς,τ� 1941, � Λε�ής, κατ�πιν εντ�λήςτης Δι�ίκησης της Tραπέ�ης τηςEλλάδ�ς, μετέ�ερε στην Aίγυπτ�μέσω Ωρωπ�ύ και Kρήτης, τ�ν σε�ρυσ� θησαυρ� της Eλλάδ�ς. Oθησαυρ�ς αυτ�ς εί�ε τ�π�θετηθείσε 314 συσκευασμένα κι�ώτια καιπαρά τ�υς κινδύν�υς και τ�υς��μ�αρδισμ�ύς απ� τ�υς Γερμα-ν�ύς τ�υ καταδρ�μικ�ύ «Διδώ»π�υ τ�ν μετέ�ερε, έ�τασε σώ�ςστην Aίγυπτ�.
Π�λιτική �ωή
H συμμετ��ή των E�ραίων στηνπ�λιτική !ωή της Eλλάδ�ς άρ�ισε�υσιαστικά με τ�υς Bαλκανικ�ύςΠ�λέμ�υς, κατά τ�υς �π�ί�υς απε-λευθερώθηκε η Mακεδ�νία.
Στ�ν ευρύ N�μ� Θεσσαλ�νίκης(� �π�ί�ς κατά περι�δ�υς περιε-λάμ�ανε επίσης τ�υς σημεριν�ύςN�μ�ύς Kιλκίς, Xαλκιδικής καιHμαθείας) με τ�ν π�λυπληθή τ�τεε�ραϊκ� πληθυσμ�, κατά τις ��υ-λευτικές εκλ�γές της περι�δ�υ1915-1936 υπήρ#αν συν�λικά 47E�ραί�ι υπ�ψή�ι�ι. Oι υπ�ψή�ι�ι
αυτ�ί ανήκαν σ’ �λες τις π�λιτικέςπαρατά#εις απ� τ�υς Aρ�ει�μαρ#ι-στές μέ�ρι τ�υς Eλευθερ��ρ�νες(τ�υ I. Mετα#ά) αλλά κυρίως «στιςδιά��ρες εκ�ράσεις τ�υ Λαϊκ�ύκαι τ�υ K�μμ�υνιστικ�ύ K�μματ�ς.Aνα�έρω μερικά απ� τα �ν�ματατων κατά καιρ�ύς εκλεγέντων στησυγκεκριμένη περί�δ� ��υλευτών:
M. K��ινάς, X. K�έν, Iω. Mαλλά�,Δ. Mαταλών (στ�ν �π�ί� λέγεται �-τι � Δ. Γ�ύναρης, εί�ε πρ�σ�έρειτ� υπ�υργεί� Oικ�ν�μικών), Δ.Aλλαλ�ύ�, M. Mπενσαντσή, M. Kα-�ές, I. Σιακκής, Aλμπ. Tσενί�.
Kατά τα μέσα τ�υ 19�υ αιώνα �ιE�ραί�ι ήταν επικε�αλής της �ι�-μη�ανικής ανάπτυ#ης της Θεσσα-λ�νίκης. Oι �ι�μη�ανίες π�υ ίδρυ-σαν εκεί έγιναν �ν�μαστές στηνEυρώπη �πως τα εργ�στάσια πλιν-θ�π�ιίας και �ι αλευρ�μυλ�ι Aλλα-τίνι και τα εργ�στάσια π�υ παρή-γαγαν νήματα, μετα#ωτά, σαπ�ύνι,μεταλλικά αντικείμενα και έπιπλατων Φερναντέ!, M�διάν�, Mισρα�ήκ.ά. H συμμετ��ή στην �ικ�ν�μική�ωή της Θεσσαλ�νίκης συνε�ίστη-κε και στ�ν 20� αιώνα με απ�τέλε-σμα τ� 1940 �ι 75.000 E�ραί�ι τηςσυμπρωτεύ�υσας να κατέ��υν τις2.300 επι�ειρήσεις απ� τις 9.800π�υ ήταν εγγεγραμμένες στα ε-παγγελματικά σωματεία της. Ση-μειώνεται επίσης � Γι�υδά Pεκα-νάτη (1890-1945) � �π�ί�ς ίδρυσεστη Θεσσαλ�νίκη την Tράπε�αDiscount Bank, η �π�ία στην συνέ-�εια ε#ελί�θηκε σε μεγάλη εμπ�ρι-κή τράπε�α στην Eλ�ετία, στ�Iσραήλ κ.α.
O Mίνως Kωνσταντίνης (1886-1955) ίδρυσε τ� 1923 τη �ι�μη�ανία�υμαρικών MISCO, θεωρήθηκε δεπατέρας της πρ�ηγμένης ελληνι-κής �ι�μη�ανίας �υμαρικών στηνEλλάδα. Σημαντικ�ς παράγ�νταςτης εθνικής �ωής ανάλα�ε κατ’ ε-πανάληψιν εμπιστευτικές εθνικέςαπ�στ�λές για τις �π�ίες παραση-μ���ρήθηκε.
O Aνσέλμ�ς M�υρτ!�ύκ�ς (1899-1970) ίδρυσε στ� B�λ� μια απ� τιςμεγαλύτερες �ι�μη�ανίες ανδρι-κών και γυναικείων υ�ασμάτων.Στην περί�δ� της ακμής της η �ι�-μη�ανία αυτή απασ��λ�ύσε 900περίπ�υ εργάτες. T� 1938 η παρα-γωγή της έ�τασε τα 900.000 μέτραυ�ασμάτων.
T� σημείωμα αυτ�, με τις π�λλέςπαραλήψεις, πιστέυω �τι είναι τ�υ-λά�ιστ�ν αντιπρ�σωπευτικ� τηςδημι�υργικής ε�ραϊκής παρ�υσίαςστην Eλλάδα. H παρ�υσία αυτή συ-νε�ί�εται μέ�ρι τις μέρες μας με ε-νεργ� συμμετ��ή στα πρ��λήματακαι τα επιτεύγματα τ�υ Eλληνι-σμ�ύ.
Bι�λι�γραία:A�ρ. Mπεναρ�για «Eλπίδες και Πλάνες»
(«Στ��αστής», 1989).Σαμ. Xασσίδ., «E�ραί�ι στη B�υλή των
«Eνθύμι�ν απ� την �ωή της ε�ραϊκής κ�ιν�-τητας Θεσσαλ�νίκης 1897, 1917 (έκδ�σηKαπ�ν, 1993).
Pένα M�λ��, «H ε�ραϊκή παρ�υσία στηνΘεσσαλ�νίκη». O παρατηρητής, τ.25/26/1994.
O ηρωϊκς α�ιωματικς M ρντε�ά Φρι�ής. Γεννημέν ς στη Xαλκίδα, ήταν πρώ-τ ς α�ιωματικς τ υ ελληνικ ύ στρατ ύ π υ έπεσε στ ν ελλην ϊταλικ πλεμ στις 5.12.1940.
Θεσσαλ νίκη, 1904. Oικ γενειακή �ωτ γρα�ία. Λίγ πριν απ τ τέλ ς τ υ 19 υ αι., η πλη γνώρισε υψηλή ανάπτυ�η. Aυ-τή την άνθηση ευν ύσαν ι ίδι ι ι Oθωμαν ί. Oι E�ραί ι της πλης �ρίσκ νται στ κέντρ της ικ ν μικής δραστηριτη-τας, ισ�υρ ί παράγ ντες. Στην κ ινωνική �ωή υι θέτησαν τα ευρωπαϊκά πρτυπα π υ συ�νά έρ� νταν σε αντίθεση με τηθρησκευτικτητα. Στη �ωτ γρα�ία, η ικ γένεια Mπεν�ενίστε. Mν η μητέρα �έρει τ παραδ σιακ �ρεμα. Oι υπλ ιπ ιείναι ντυμέν ι σύμ�ωνα με τη μδα της επ �ής.
20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
Συμ�ίωση E�ραίων και EλλήνωνH θρησκευτική δια��ρά και � �ικ�ν�μικ�ς ανταγωνισμ�ς καλλιέργησαν τη δυσπιστία αλλά π�τέ τ� �υλετισμ�
Tης Φραγκίσκης Aμπατ �π�ύλ�υ
Aν. Kαθηγήτριας Nε ελληνικής Φιλ λ γίας στ AΠΘ
H IΣTOPIA των εραϊκών κ�ιν�τήτωντης Eυρώπης είναι μια ιστ�ρία διωγ-μών. Oι Eραί�ι θεωρήθηκαν απ�γ�-ν�ι τ�υ I�ύδα και πρωταίτι�ι για τ�θάνατ� τ�υ Iησ�ύ. O �ριστιανικ�ςκ�σμ�ς, με α��ρμή την κατηγ�ρίατης θε�κτ�νίας, συνε�ώς ανατρ���-δ�τ�ύμενη απ� τα λατρευτικά τ�υ έ-θιμα, κατασκεύασε στ� πρ�σωπ� τ�υEραί�υ έναν έν��� για π�ικίλες ε-γκληματικές κατ’ επέκταση ενέργει-ες, θέτ�ντάς τ�ν μ�νίμως στ� στ�-�αστρ� και καθιστώντας τ�ν απ�δι�-π�μπαί� τράγ� σε επ��ές κρίσης. Oεγκλεισμ�ς των Eραίων σε γκέτ� α-π� τ�ν 14� αιώνα, � απ�κλεισμ�ςτ�υς απ� τα περισσ�τερα επαγγέλ-ματα, η επι�λή �αρακτηριστικής εν-δυμασίας και η συνε�ής δυσ�ήμισήτ�υς για εγκληματικές πρά!εις, κυ-ρι�λεκτικά και μετα��ρικά, είναι�αιν�μενα π�υ καθιστ�ύν ανάγλυ�ητη αθιά ε�θρ�τητα τ�υ �ριστιανι-κ�ύ κ�σμ�υ για τ�υς Eραί�υς, κ�-ρυ�αία εκδήλωση της �π�ίας υπήρ-!ε η να"ιστική γεν�κτ�νία.
O αντιι�υδαϊσμ�ς ή αντιεραϊσμ�ςτ�υ Mεσαίωνα και της Aναγέννησηςστηρι"�ταν σε θρησκευτικά αίτια.Aπ� τ�ν 19� αιώνα, η ανάπτυ!η τηςιατρικής επιστήμης και τ�υ κλάδ�υτης ευγ�νικής συνέτεινε στη δημι-�υργία τ�υ �υλετικ�ύ λ�γ�υ, � �π�ί-�ς υπ�στήρι"ε την ανωτερ�τητα τηςAρειας �υλής και έδινε «επιστημ�νι-κή» υπ�σταση στη δια��ρά τ�υEραί�υ, απ�δίδ�ντάς τ�υ εγγενή�υλετικά ελαττώματα και θεωρώ-ντας τ�ν εκ γενετής αλλά και κληρ�-ν�μικά κατώτερ�. Tην επ��ή αυτή �θρησκευτικ�ς αντιεραϊσμ�ς πρ�-σλαμάνει νέες διαστάσεις �υλετι-κής, συνεπώς ρι"ικής και αθεράπευ-της δια��ράς: πρ�κειται για την πι�ακραία μ�ρ�ή αντιεραϊσμ�ύ, τ�ν α-ντισημιτισμ� (� �ρ�ς ανήκει στ�νΓερμαν� �ιλ�σ��� Carl GustavCarus).
Δυσπιστία
H πλει�ψη�ία τ�υ ελληνικ�ύ λα�ύαντιμετώπισε πάντα τ�υς Eραί�υςμε δυσπιστία, �πως τ�υλά�ιστ�ν α-π�δεικνύ�υν τα αρνητικά τ�υς στε-ρε�τυπα, διαδεδ�μένα ευρύτατα σε�λη την Eλλάδα. Mικρ� δείγμα τ�υλαϊκ�ύ αντισημιτισμ�ύ είναι η ε!αι-ρετικά αρνητική μ�ρ�ή τ�υ Eραί�υστ�ν Kαραγκι�"η. Tην ίδια αντιπά-θεια δεί�νει ένα πλήθ�ς δημ�τικώντραγ�υδιών, �ι λαϊκές παραδ�σειςκαι δ�!ασίες, π�υ κ�ρυ�ών�νται μετην πεπ�ίθηση �τι �ι Eραί�ι είναι α-π�γ�ν�ι τ�υ I�ύδα και ευθύν�νταιγια τη σταύρωση τ�υ Xριστ�ύ. Mιαάλλη κατηγ�ρία κατά των Eραίων, ι-διαίτερα διαδεδ�μένη στην Eλλάδα,�πως και στην υπ�λ�ιπη Eυρώπη, υ-πήρ!ε η «συκ��αντία αίματ�ς», δη-λαδή η συκ��αντία �τι �ι Eραί�ι θυ-σία"αν �ριστιαν�π�υλα για να �ρησι-
μ�π�ιήσ�υν τ� αίμα τ�υς για τα ά"υ-μα τ�υ Πάσ�α.
Στην Eυρώπη τ�υ τέλ�υς τ�υ 19�υκαι των αρ�ών τ�υ 20�ύ αιώνα, η έκ-�ραση τ�υ λαϊκ�ύ μίσ�υς κατά τωνEραίων με τη μ�ρ�ή π�γκρ�μ γνώ-ρισε ιδιαίτερη έ!αρση, κυρίως στηPωσία και την Π�λωνία, ενώ σε πι��ιλελεύθερα π�λιτεύματα �πως αυ-τ� της Γερμανίας, η κατάργηση τωνγκέτ� και η άρση των π�λλαπλών α-παγ�ρεύσεων π�υ απέκλειαν τ�υςEραί�υς απ� διά��ρα επαγγέλμα-τα, δεν σήμαινε και την πλήρη ε!ίσω-σή τ�υς με τ�υς άλλ�υς π�λίτες, α-��ύ � αριθμ�ς των Eραίων στα πα-νεπιστήμια συνέ�ι"ε να είναι περι�-ρισμέν�ς (numerus clausus). Aντίθε-τα, τ� ελληνικ� σύνταγμα υπήρ!εευθύς ε! αρ�ής π�λύ πι� �ιλελεύθε-ρ�. Στηριγμέν� στ� πνεύμα της ανε-!ιθρησκείας, απ�δεί�θηκε ευν�ϊκ�-τερ� για τ�υς Eραί�υς απ� �,τι άλ-λα έθνη - κράτη της Eυρώπης, α��ύτ�υς αναγνώρισε πλήρη δικαιώματατ�υ π�λίτη. Oμως σε π�ι�υς Eραί-�υς; Mετά την επανάσταση τ�υ 1821,�ι εραϊκές κ�ιν�τητες τ�υ νε�σύ-στατ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υς εί�αν α-π�δεκατιστεί απ� τα ελληνικά στρα-τεύματα. H σ�αγή των Eραίων π�υεί�αν συγκεντρωθεί στην Tρίπ�λη α-π�τελεί ένα μ�ν� απ� π�λυάριθμααιματηρά επεισ�δια στη διάρκειατ�υ αγώνα. Oι Eραί�ι θεωρ�ύνταν�ίλ�ι και σύμμα��ι των T�ύρκων καιτ� λαϊκ� μίσ�ς !έσπασε ασυγκράτη-τ�. Σ’ αυτ� συνέτεινε και η �ήμη �τι
E�ραί�ς τενεκετ ής. Oι E�ραί�ι της Θεσσαλ�νίκης επιδίδ�νταν σε κάθε είδ�υς εργασία. Στην καταστρ��ική πυρκαγιά τ�υ’17, μέσα στα �ρηματ�κι�ώτια έγιναν στά�τη τα �αρτ�ν�μίσματα, ενώ τ� �ρυσά�ι, λιωμέν�, πήρε παρά"ενα σ�ήματα. H α-νάγκη για "εκαθάρισμα των ερειπίων δημι�ύργησε απίθανα επαγγέλματα. Eνας E�ραί�ς σιδεράς, εί�ε ειδικευτεί στ� ά-ν�ιγμα παραμ�ρ�ωμένων �ρηματ�κι�ωτίων. Tα ελληνικά τ�υ #μως ήταν �τω�ά. Δεν ή"ερε πώς να �α�τίσει την καιν�ύργιααυτή ειδικ#τητα και ήτησε ��ήθεια απ# κάπ�ι�ν γείτ�να, π�υ έτυ�ε να ’ναι ένας γνωστ#ς �αρσέρ δημ�σι�γρά��ς. Tην άλ-λη μέρα, #σ�ι περν�ύσαν έ"ω απ# τ� σιδεράδικ� τ�υ E�ραί�υ, διά�α αν με κατάπλη"η την επιγρα�ή: «Σ�λ�μών Γι�υδά,διαρρήκτης»! (Γ. Θ. Bα�#π�υλ�ς, «T� παραμύθι της Θεσσαλ�νίκης»).
T� κάψιμ� τ�υ I�ύδα. Παμπάλαι� έθιμ� τ�υ Πάσ�α. Δεν πήρε π�τέ �υλετικ# �α-ρακτήρα. Στ#��ς πάντα τ� πρ#σωπ� τ�υ πρ�δ#τη, αλλά �πωσδήπ�τε θίγει.
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 21
K�ινωνική συγκέντρωση E�ραίων και �ριστιανών στην ε�ραϊκή λέσ�η της /άνθης γύρω στα 1925.
τρεις Eραί�ι αγ�ρασαν τ� πτώματ�υ Πατριάρ�η Γρηγ�ρί�υ τ�υ E΄ καια��ύ τ� κακ�π�ίησαν, τ� πέτα!ανστη θάλασσα. Mια άλλη εκδ��ή είναι�τι �ι Eραί�ι αγ�ρασαν τ� πτώμαγια λ�γαριασμ� των Eλλήνων και τ�παρέδωσαν κρυ�ά για να τα�εί.Oμως η λαϊκή �αντασία πρ�τίμησενα καλλιεργήσει και να διαδώσει έναθρύλ� � �π�ί�ς απ�τελ�ύσε συμ�-λικά μια παραλλαγή τ�υ θέματ�ς τηςσταύρωσης τ�υ Xριστ�ύ. Oσ�ιEραί�ι διέ�υγαν τ�τε απ� την �ργήτων επαναστατημένων κατέ�υγανστη Θεσσαλία ή στη Θεσσαλ�νίκη.Για ένα μεγάλ� διάστημα � εραϊκ�ςπληθυσμ�ς ακ�μη και σε μια μεγάληπ�λη �πως η Aθήνα πρέπει να ήτανμηδενικ�ς. T� γνωστ� επεισ�δι� τ�υ1847 κατά τ�υ Eραί�υ ντ�ν ΔαίδΠατσί�ικ�, π�υ έγινε α��ρμή για ταγνωστά Πατσι�ικά και τ�ν απ�κλει-σμ� τ�υ Πειραιά τ� 1850 απ� τιςΠρ�στάτιδες Δυνάμεις, δεν α��ρ�ύ-σε έναν Eλληνα Eραί� αλλά ένανΠ�ρτ�γάλ�, με αγγλική υπηκ��τητα.
Tα «ε�ραϊκά»Iδιαίτερα �ιλ�εραϊκή υπήρ!ε η
π�λιτική τ�υ Γεωργί�υ τ�υ A΄. Θαπρέπει να διευκρινίσ�υμε �τι η π�λι-τική αυτή εί�ε σκ�π� να πρ�στατέ-ψει ειδικά τ�υς Eραί�υς των Eπτα-νήσων, την περί�δ� της ένωσήςτ�υς με την Eλλάδα. Tα ευν�ϊκά υ-πέρ των Eραίων άρθρα τ�υ συντάγ-ματ�ς τ�υ 1864 !εσήκωσαν ωστ�σ�την �ργή των Eπτανήσιων και η κα-
τάλη!ή της ήταν τα «εραϊκά» τ�υ1891-92 στην Kέρκυρα και τη Zάκυν-θ�, δηλαδή τ� π�γκρ�μ π�υ !έσπασεκατά τ�υ εραϊκ�ύ πληθυσμ�ύ με τηδικαι�λ�γία �τι Eραί�ι εί�αν δ�λ�-��νήσει μια μικρή �ριστιανή για να�ρησιμ�π�ιήσ�υν τ� αίμα της για τε-λετ�υργικ�ύς λ�γ�υς, �ήμη π�υ α-π�δεί�θηκε απ�λύτως ψευδής, α��ύη δ�λ���νημένη κ�ρη ήταν η E-ραία P�υμπίνα Σάρδα.
Στ�ν ημερήσι� Tύπ� της επ��ήςπαρατηρείται τ�τε ένα !έσπασμα α-ντιεραϊκής αρθρ�γρα�ίας, και ανά-μεσα στ�υς αρθρ�γρά��υς !ε�ωρί-"�υμε σημαντικά πρ�σωπα τηςπνευματικής "ωής �πως � Iάκω�ςΠ�λυλάς.
T� ν�μικ� πλαίσι� τ�υ Συντάγμα-τ�ς, τ� �π�ί� πρ�σέ�ερε στ�υςEραί�υς ισ�τητα, δεν κατά�ερε πά-ντα να ανα�αιτίσει τις εκδηλώσειςτ�υ λαϊκ�ύ αντιεραϊσμ�ύ, τις αιτίεςκαι τις μ�ρ�ές τ�υ �π�ί�υ θα ε!ετά-σ�υμε στη συνέ�εια.
Στη διάρκεια της μακραίωνης πα-ρ�υσίας των Eραίων στην Eλλάδα,ιδιαίτερ� �αρακτηριστικ� της σ�έ-σης των δύ� λαών είναι � �ικ�ν�μι-κ�ς ανταγωνισμ�ς. H θρησκευτικήδια��ρά μπ�ρεί να θεωρηθεί δεύτε-ρη αιτία ε�θρ�τητας, ενώ κατά τηδιάρκεια της T�υρκ�κρατίας, πρ�-στίθεται ένας τρίτ�ς λ�γ�ς, π�λιτι-κ�ς, π�υ ��είλεται στις καλές σ�έ-σεις των Eραίων με την �θωμανικήε!�υσία. Στην τ�υρκ�κρατ�ύμενηEλλάδα �ι Eραί�ι δεν υπ��ρεώθη-
καν π�τέ να "ήσ�υν σε γκέτ�, �πωςσυνέη σε άλλες �ώρες της Eυρώ-πης, με ε!αίρεση τα Eπτάνησα την ε-π��ή της Eνετ�κρατίας. H δια��ράαυτή είναι ασική, γιατί η αναγκαστι-κή περιθωρι�π�ίηση δεν είναι άσ�ε-τη με την ιδιαίτερη ψυ��λ�γία τωνεκδηλώσεων μα"ικής ίας, για τις �-π�ίες �ρησιμ�π�ιείται η ρωσική λέ!η«π�γκρ�μ». Θα πρέπει επίσης να επι-σημάν�υμε την ιδιαιτερ�τητα της ε-ραϊκής παρ�υσίας στη Θεσσαλ�νί-κη μετά τ� 1942 και την ένταση τ�υανταγωνισμ�ύ, �ταν με την εγκατά-σταση των Eραίων Σε�αραδιτώντης Iσπανίας η εραϊκή κ�ιν�τητα υ-περεί�ε για μακρ� διάστημα αριθμη-τικά και �ικ�ν�μικά στην π�λη, ακ�-μη και μέ�ρι τ� 1912.
Θρησκευτικά έθιμαOλα τα αιματηρά επεισ�δια κατά
των Eραίων στην Eλλάδα επικε-ντρών�νται γύρω απ� δύ� περιστά-σεις: τη «συκ��αντία αίματ�ς» καιτην έ!αρση τ�υ �ανατισμ�ύ κατά τηMεγάλη Eδ�μάδα, �ταν τελείται τ�«κάψιμ� τ�υ I�ύδα», ένα έθιμ� τ� �-π�ί� δυστυ�ώς, παρά την επίσημη α-παγ�ρευση της Eκκλησίας, συνε�ί"ε-ται σε π�λλά μέρη της Eλλάδας. OBernard Pierron, στην ε!αιρετικά ε-μπεριστατωμένη διδακτ�ρική διατρι-ή τ�υ για τις σ�έσεις Eλλήνων καιEραίων απ� τ� 1821 μέ�ρι τ� 1945,ένα έργ� π�λύτιμ� π�υ ελπί"�υμε �-τι σύντ�μα θα δημ�σιευτεί στα ελλη-νικά, έ�ει καταγράψει 34 ανάλ�γα ε-
πεισ�δια για τ� διάστημα απ� τ�1840 έως τ� 1932. T� πι� σημαντικ�ήταν αυτ� τ�υ 1891-92 στην Kέρκυ-ρα και τη Zάκυνθ�.
Tα αίτια της ε�θρικής αντιμετώπι-σης των Eραίων στην Eλλάδα, μπ�-ρ�ύν να ανα"ητηθ�ύν, �πως ανα�έ-ραμε, στ�ν θρησκευτικ� �ανατισμ�,στ�ν �ικ�ν�μικ� ανταγωνισμ� και σε"ητήματα π�λιτικ�ύ �αρακτήρα, αλ-λά ��ι στη �υλετική δια��ρά. H θεω-ρία τ�υ αντισημιτισμ�ύ δεν ρί"ωσεστην Eλλάδα. Eίναι �αρακτηριστικ��τι π�λλ�ί λ�γι�ι τ�υ 19�υ αιώνα εμ-�ανί"�νται θερμ�ί υπ�στηρικτές τ�υεραϊκ�ύ λα�ύ, θεωρώντας τ�ν απ�-γ�ν� τ�υ λα�ύ της Bίλ�υ και κλη-ρ�ν�μ� τ� δεύτερ�υ σημαντικ�ύ αρ-�αί�υ π�λιτισμ�ύ της Mεσ�γεί�υ. Hστάση αυτή εκ�ρά"ει γενικ�τερα τ�νελληνικ� πνευματικ� κ�σμ�. Oι σ�έ-σεις Eλλήνων και Eραίων πάντα συ-ν�δεύ�νταν και απ� αισθήματα �ι-λίας, λ�γω της αθιάς συγγένειαςτων δυ� αυτών πανάρ�αιων μεσ�γει-ακών λαών. H �ήθεια π�υ πρ�σέ�ε-ραν �ι Eλληνες στ�υς Eραί�υς συ-μπατριώτες τ�υς στη διάρκεια τηςνα"ιστικής γεν�κτ�νίας, κυρίως στην�τια Eλλάδα, �ανερώνει τα αισθή-ματα αλληλεγγύης π�υ συνδέ�υντ�υς δυ� λα�ύς.
Σημείωση των «Eπτά Hμερών»: H Φραγκί-σκη Aμπατ� π ύλ υ έ�ει μελετήσει την εικ�-να τ υ E�ραί υ στ έργ της O Aλλ�ς ενδιωγμώ (υπ� έκδ ση) και έ�ει επιμεληθείτην έκδ ση μαρτυριών Eλλήνων E�ραίωνγια τ Oλ καύτωμα.
22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
Xειρ�γρα�η πρ�κήρυ�η τ�υ Δ�γη της Bενετίας Φραγκίσκ�υ Eρίτσ�, πρ�ς την κ�ιν�τητα Kερκύρας π�υ εί�ε υπ�στεί �ανδαλισμ�ύς και επιθέσεις. 1642, με πρ�σθεταεδά�ια ώς τ� 1724, σε περγαμηνή με τρεις �λ�σέλιδες εικ�ν�γρα�ίες.
T� E�ραϊκ� M�υσεί�Συλλέγει, συντηρεί και παρ�υσιά�ει τ�ν π�λιτισμ� και την ιστ�ρία των Eλλην�ε�ραίων
Tης Zανέτ Mπαττίν�υ
Eπιμελήτριας τ�υ M�υσεί�υ
TO EBPAΪKO M�υσεί� ιδρύθηκε τ�1977 και ανήκει στην κατηγ�ρίατων ιστ�ρικών και λα�γρα�ικώνM�υσείων. Eίναι κατα�ωρημέν� ωςτ� τέταρτ� σε πλ�ύτ� εκθεμάτωνμετα�ύ των Eυρωπαϊκών E�ραϊκώνM�υσείων, �ι δε Tάιμς της NέαςY!ρκης σε σ�ετική τ�υς έρευνα τ�κατέτα�αν μετα�ύ των δώδεκα κα-λύτερων M�υσείων της �ώρας μας.
Oι συλλ�γές τ�υ αντιπρ�σωπεύ-�υν την ελά�ιστα γνωστή και ανε-παρκώς τεκμηριωμένη ιστ�ρία τωνEλλήνων E�ραίων, καθώς και τηνθρησκευτική και καθημερινή "ωήτ�υς.
Tα περισσ!τερα απ! τα 5.000 α-ντικείμενα π�υ κατέ�ει τ� M�υ-σεί�, έ��υν επιλεγεί με γνώμ�νατην αυθεντική και άμεση σ�έσητ�υς με κάπ�ια απ! τις 26 ε�ραϊκέςκ�ιν!τητες της Eλλάδας, π�υ υ-πήρ�αν πριν απ! τ�ν B΄ Παγκ!σμι�Π!λεμ�.
Παρ!λ� π�υ η πλει�ψη�ία των α-ντικειμένων, σε αντίθεση με τ�υςαρ�ικ�ύς κατ!��υς τ�υς, έ��υν
!ενάγηση τ�υ Γερμανικ�ύ Σ��λεί�υ στην αίθ�υσα θρησκευτικών αντικειμένων. T� E�ραϊκ� M�υσεί� είναι αν�ικτ� καθημε-ρινά εκτ�ς Σα��άτ�υ.
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 23
διασωθεί απ! τ�ν π!λεμ�, τ� M�υ-σεί� δεν απ�τελεί ένα μνημεί�στην σ�εδ!ν τέλεια επιτυ�ία τηςνα"ιστικής πρ�σπάθειας για την ε-�!ντωση των E�ραίων, αλλά ένα�ώρ� παρ�υσίασης της πλ�ύσιαςκαι π�λιτιστικά σύνθετης ε�ραϊκήςιστ�ρίας και εμπειρίας 2.300 ετώνστ�ν ελλαδικ! �ώρ�.
Σ�εδ!ν τ� ένα τρίτ� τ�υ συν!λ�υτης συλλ�γής, εκτίθεται στα 300τ.μ. τ�υ E�ραϊκ�ύ M�υσεί�υ, μετρ!π� τέτ�ι�, ώστε να πληρ���ρείκαι να διδάσκει τ�ν επισκέπτη.
H έκθεση �ωρί"εται σε 9 θεματι-κές εν!τητες π�υ καλύπτ�υν "ητή-ματα !πως η πρώιμη ιστ�ρία τωνελλην!�ωνων E�ραίων στ�ν ελλα-δικ! �ώρ�, π�υ αρ�ί"ει περίπ�υ α-π! τ�ν 2� π.X. αιώνα, η ά�ι�η των ι-σπαν!�ωνων τ�ν 15� αιώνα μ.X.,τ� ε�ραϊκ! ημερ�λ!γι� και ε�ρτ�-λ!γι�, τα θρησκευτικά αντικείμενασυναγωγικής και �ικιακής �ρήσης,�ι �ασικές αρ�ές τ�υ I�υδαϊσμ�ύ.H καθημερινή "ωή των EλλήνωνE�ραίων εικ�ν�γρα�είται μέσα α-π! ��ρεσιές, κ�σμήματα, κεντήμα-τα, στρατιωτικά ενθύμια, �ι�λία,�ωτ�γρα�ίες και έγγρα�α. Aυτή ησπάνια συλλ�γή καλύπτει τέσσεριςαιώνες ε�ραϊκής "ωής, α��ύ τα πα-λαι!τερα υ�άσματα και γαμήλιασυμ�!λαια �ρ�ν�λ�γ�ύνται στ�ν16� μ.X. αιώνα. Iδιαίτερ�ι �ώρ�ι εί-ναι α�ιερωμέν�ι στ� Oλ�καύτωμακαι στη Συναγωγή της Πάτρας.
H �ργάνωση της έκθεσης ενι-σ�ύεται απ! ένα �υλλάδι� – �δηγ!με περισσ!τερες πληρ���ρίες και!π�τε είναι δυνατ!ν, απ! εθελ�-ντές π�υ είναι πρ!θυμ�ι να �ενα-γήσ�υν τ�ν επισκέπτη και να απα-ντήσ�υν σε ερωτήσεις.
Σκ�π�ς τ�υ M�υσεί�υ
T� μ�υσεί� δέ�εται κάθε �ρ!ν�περίπ�υ 6.000-7.000 επισκέπτες.T� κ�ιν! τ�υ είναι διακ�ιν�τικ!, ελ-ληνικ!, ευρωπαϊκ!, παγκ!σμι� γι’αυτ! και τ� μήνυμά τ�υ ��είλει ναέ�ει π�λλαπλή απή�ηση. Ωστ!σ�,κύρι�ς στ!��ς και πρ�τεραι!τητατ�υ μ�υσεί�υ, είναι να απευθυνθείστ� ελληνικ! κ�ιν!, ανε�άρτητα α-π! τη θρησκεία και να κάνει γνω-στή μια ενδια�έρ�υσα πλευρά τηςελληνικής ιστ�ρίας των τελευταί-ων δύ� �ιλιετιών τ�υλά�ιστ�ν.
Nα τ�νίσει σε E�ραί�υς και Xρι-στιαν�ύς επισκέπτες τις κ�ινέςθρησκευτικές τ�υς ρί"ες και να ει-κ�ν�γρα�ήσει τ�υς κ�ιν�ύς π�λι-τιστικ�ύς δεσμ�ύς τ�υς σε !,τι α-��ρά στ�ν ελλαδικ! �ώρ�, δε-σμ�ύς π�υ επι"�ύν απ! την ελληνι-στική επ��ή.
H ελλην!�ωνη διασπ�ρά απ�τέ-λεσε σημαντικ! έδα��ς ωρίμαν-σης και ε�άπλωσης τ�υ Xριστιανι-σμ�ύ μέσα απ! τη διδασκαλία τ�υAπ!στ�λ�υ Παύλ�υ στην K!ρινθ�,Θεσσαλ�νίκη, Kρήτη, την ίδια επ�-�ή π�υ γεννήθηκε και � Pα��ινι-κ!ς I�υδαϊσμ!ς.
H ελληνική ε�ραϊκή κληρ�ν�μιάείναι μια ευρωπαϊκή κληρ�ν�μιάπ�υ κατέ�ει ιδιαίτερη θέση στην ι-στ�ρία τ�υ παγκ!σμι�υ ε�ραϊ-σμ�ύ, � �π�ί�ς ��είλει π�λλάστ�υς Pα��ίν�υς, μελετητές καιμυστικιστές π�υ έ"ησαν και έγρα-ψαν εδώ. Eνας απ! τ�υς πι� σημα-
ντικ�ύς στ!��υς τ�υ μ�υσεί�υ εί-ναι να επιδεί�ει στ�υς EλληνεςE�ραί�υς την πλ�ύσια και υπερή-�ανη κληρ�ν�μιά τ�υς, τ!σ� τηνπνευματική !σ� και την υλική, ενι-
σ�ύ�ντας αισθήματα καταγωγήςκαι συνέ�ειας.
H μελέτη της ιστ�ρίας και θρη-σκείας αυτ�ύ τ�υ τμήματ�ς τ�υ ελ-ληνικ�ύ λα�ύ, μπ�ρεί να δεί�ει !τι
αν �ι λύσεις και �ι πρ�σεγγίσεις εί-ναι δια��ρετικές, τα πρ��λήματαείναι πάντ�τε παρ!μ�ια. Σκ�π!ςτ�υ μ�υσεί�υ είναι �έρν�ντας τ�νεπισκέπτη σε επα�ή με τη σημασίακαι την εγκυρ!τητα αυτ�ύ τ�υ πα-ράλληλ�υ ελληνικ�ύ πρ�σώπ�υ, νατ�ν πρ�καλέσει να επανε�ετάσειτην πρ�σωπική και κ�ινωνική τ�υεμπειρία πάνω σε νέα �άση.
Aυτή η κ�ινωνική απ�στ�λή τ�υE�ραϊκ�ύ M�υσεί�υ της Eλλάδ�ςενισ�ύει την παραδ�σιακή απ�στ�-λή τ�υ να συλλά�ει, να συντηρήσεικαι να παρ�υσιάσει τ�ν υλικ! π�λι-τισμ! και την ιστ�ρία των EλλήνωνE�ραίων μέσα απ! τις π�λύτιμεςσυλλ�γές τ�υ.
H γνώση είναι η πι� απ�τελεσμα-τική ασπίδα ενάντια στην πρ�κατά-ληψη, την παραπληρ��!ρηση, καιτ� �ανατισμ!. Στη �ώρα μας η �-π�ία σταδιακά απ�κτά επίγνωσητης πλ�υραλιστικής κ�ινωνικής δ�-μής της, μ�υσεία !πως τ� E�ραϊκ!,συντελ�ύν στην απ!κτηση ευρύτε-ρης κ�ινωνικής αντίληψης, π�λύτι-μ� ε�!δι� για τ� μέλλ�ν.
Mια επίσκεψη στ� E�ραϊκ! M�υ-σεί� Eλλάδ�ς απ�καλύπτει τ�στίγμα τ�υ: Πέρα απ! �ώρ�ς γνώ-σης και μνήμης είναι �ώρ�ς θρη-σκευτικής γνωριμίας, πνευματικήςκαι π�λιτισμικής επα�ής, αμ�ισ�ή-τησης, σύγκρισης και καταν!ησης.
Iερατικά σκεύη απ� διά��ρες Συναγωγές της Eλλάδας, 18�υ-20�ύ αι.
T�ν N�έμ�ρι� 1995 τ� E�ραϊκ� M�υσεί� δι�ργάνωσε Eυρωπαϊκ� Συμπ�σι� με θέ-μα: «H ιστ�ρική και εκπαιδευτική απ�στ�λή εν�ς σύγ�ρ�ν�υ μ�υσεί�υ». H πρώτη�μάδα συνέδρων, απ� αριστερά: Δρ Γ. Θανασέκ�ς, καθ. B. Σά�ραν, λ�ρδ�ς Mπάλ-��υρ, καθ. Σ. P�'άνης.
T�υ Xάγκεν Φλάισερ
Aναπλ. Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Aθηνών
META τη γερμανική κατάληψη και τ�διαμελισμ� της Eλλάδας σε τρεις �ώ-νες κατ��ής, η Bέρμα�τ διατηρεί υ-π� τ�ν έλεγ�� της μ�ν�ν τις, απ�στρατηγική άπ�ψη, πι� σημαντικέςπερι��ές. Σε αυτές συμπεριλαμ�ά-νεται και η Θεσσαλ�νίκη, �π�υ κα-τ�ικ�ύν τα δύ� τρίτα των περίπ�υ73.000 E�ραίων της �ώρας.
Eν τ�ύτ�ις, �ι Γερμαν�ί αργ�ύν ναε"αρμ�σ�υν τ�υς γνώριμ�υς "υλε-τικ�ύς διωγμ�ύς, για να πετύ��υνπρώτα ένα συντ�νισμ� με τ�υςB�ύλγαρ�υς και κυρίως τ�υς «δύ-στρ�π�υς» Iταλ�ύς εταίρ�υς τ�υς.Ως τ�τε αρκ�ύνται σε μέτρα π�υσπανίως υπερ�αίν�υν τ� πλαίσι� α-τ�μικών εν��λήσεων: Kατασ�έσεις ήεπιτά$εις ακινήτων, και μεμ�νωμέ-νες συλλήψεις - με πρ�τίμηση αν-θρώπ�υς της δημ�σίας �ωής, �ι �-π�ί�ι εί�αν εκ"ρασθεί παλι�τερα κα-τά τ�υ να�ισμ�ύ. T� «Sonder-Kommando P��ενμπερκ» κατάσ�ειπ�λιτιστικ�ύς και θρησκευτικ�ύς θη-σαυρ�ύς π�λλών αιώνων, πρ��αίνεισε έρευνες και ανακρίσεις.
Tαυτ��ρ�να συλλέγ�νται στατι-στικά στ�ι�εία π�υ θα διευκ�λύν�υντην «τελική λύση τ�υ ε�ραϊκ�ύ πρ�-�λήματ�ς» �πως είναι η κατ’ ευ"ημι-σμ� περί"ραση για τη σ�εδια��μενηε$�ντωση των E�ραίων. Για τ�ν ίδι�λ�γ� γίν�νται συνειδητά πρ�σπάθει-ες να δημι�υργηθεί στ�υς Eλληνεςαντισημιτική διάθεση, α"�ύ � μέσ�ςEλληνας δεν έ�ει συνειδητ�π�ιήσειτ�ν κίνδυν� απ� τ�ν «παγκ�σμι� ι�υ-δαϊσμ�», �πως επισημαίν�υν �ι κα-τακτητές. Για τ� σκ�π� αυτ� ιδρύε-ται η «Nέα Eυρώπη» ως δημ�σι�γρα-"ικ� "ερέ"ων� και ανασταίνεται ηαλήστ�υ μνήμης «Eθνική EνωσηEλλάδ�ς» (Tρία Eψιλ�ν) για να �ρη-
σιμεύσει και πάλι ως αντισημιτική �-μάδα κρ�ύσης.
Yστερα απ� πρ�τρ�πή τ�πικής δ�-σίλ�γης αρ�ής διατάσσεται η απ�-γρα"ή των αρρένων E�ραίων «ικα-νών για εργασία». Eτσι, στις 11.7.42,γίνεται «επιθεώρηση» στην ιστ�ρικήΠλατεία Eλευθερίας 9.000 ανδρώνκάτω απ� ε$ευτελιστικές και ε$α-ντλητικές συνθήκες. Oι μή έ��ντεςμ�νιμη εργασία (3.500) επιστρατεύ�-
νται, �ι περισσ�τερ�ι μετα"έρ�νταιγια αγγαρεία σε λατ�μεία και σε ερ-γ�τά$ια. T�ν Oκτώ�ρι� �ταν ήδη έ-��υν πεθάνει εκατ�ντάδες απ� κα-κ�υ�ίες, ελ�ν�σία κ.λπ. �ι Γερμαν�ίδεί�ν�υν υπ��ωρητικ�ί. Mετά απ�«σκληρ� πα�άρι» � γνωστ�ς δρ Mέρ-τεν, α$ιωματ�ύ��ς της στρατιωτικήςδι�ίκησης συναινεί στην ε$αγ�ράτων επι�ώντων με αντίτιμ� π�υ αντι-στ�ι�εί σε 8.000 λίρες. Δεύτερ�ς �-
ρ�ς είναι η μεταγρα"ή τ�υ ιστ�ρικ�ύε�ραϊκ�ύ νεκρ�τα"εί�υ με έκταση550 στρεμμάτων στ� ελληνικ� Δημ�-σι� για κατεδά"ιση.
H σύντ�μη ανάπαυση π�υ ε$αγ�-ρά�εται τ�σ� ακρι�ά απ� την κατα-τρεγμένη κ�ιν�τητα της Θεσσαλ�νί-κης �"είλεται �μως λιγ�τερ� στα«λύτρα» παρά στ�ν ιταλικ� παράγ�-ντα. Πράγματι, �ι Iταλ�ί α"ήν�υν ε-δώ άριστες εντυπώσεις: Σταθερά α-π�ρρίπτ�υν τις γερμανικές πιέσειςγια «συγ�ρ�νισμένα μέτρα» κατάτων E�ραίων.
Oι απαγ�ρεύσεις
Στα τέλη τ�υ 1942, � Xίμλερ �άνειτην υπ�μ�νή τ�υ και στέλνει Eιδικ�Aπ�σπασμα της «Yπηρεσίας Aσ"α-λείας» (SD) στη Θεσσαλ�νίκη, τ� �-π�ί� έ�ει ευρύτατες ε$�υσι�δ�τή-σεις για τη μετα"�ρά των E�ραίων«σ’ έναν κλειστ� �ώρ� επ�ικισμ�ύ»στην Π�λωνία.
Tην 6-2-43 αρ�ί�ει η αντίστρ�"ημέτρηση. O Mέρτεν παί�ει, �πως �ληη στρατιωτική δι�ίκηση, επικ�υρικ�ρ�λ� για την SD: μετα�ι�ά�ει τη δια-ταγή �τι �λ�ι �ι E�ραί�ι της Θεσσα-λ�νίκης με ε$αίρεση εκείν�υς με $έ-νη υπηκ��τητα, πρέπει «αμέσως να"έρ�υν διακριτικ�ν σήμα» (κίτριν�ναστέρα) και να μετ�ικήσ�υν «άνευ α-να��λής, εις μίαν ειδικήν συν�ι-κίαν», δηλαδή σε γκέτ�.
Eπι�ειρήσεις (ακίνητα κ.λπ.) πρέ-πει να �αρακτηρισθ�ύν «κατά τρ�-π�ν �ρατ�ν» ως ε�ραϊκές. Aπαγ�-ρεύεται στ�υς E�ραί�υς η �ρησιμ�-
24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
Shoah - H γεν�κτ�νία των Eλλην�ε ραίωνAπ� τις ε�δ�μήντα πέντε �ιλιάδες, ελά�ιστ�ι διέ�υγαν απ� τ�ν μη�ανισμ� ε��ντωσης των Nα�ί
Στις ��υλγαρ�κρατ�ύμενες περι��ές της Mακεδ�νίας και της Θράκης, �ι B�ύλγαρ�ι συγκέντρωσαν τ�υς E�ραί�υς στην π�-λη της Kα�άλας. T�ν Mάρτι� τ�υ 1943 τ�υς �δήγησαν στ� Λ�μ τ�υ Δ�ύνα�η, �π�υ πέρασαν στα �έρια των Γερμανών. Στη#ωτ�γρα#ία, εκκένωση της Kα�άλας, Mάρτι�ς τ�υ 1943.
Διαταγή επι�άλλει την απ�γρα#ή �λων των αρρένων E�ραίων «ικανών για εργασία». Eτσι, στις 11-7-42 γίνεται συγκέντρω-ση στην Πλατεία Eλευθερίας. Mε ε&ευτελιστικά «γυμνάσια» �λ�κληρώνεται η καταγρα#ή 9.000 ανδρών.
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 25
π�ίηση τ�υ τηλε"ών�υ και των δη-μ�σίων μέσων συγκ�ινωνίας. Mε τηνέναρ$η της νύ�τας τ�υς απαγ�ρεύε-ται η κυκλ�"�ρία και απειλ�ύνται μεεπιτ�π�υ εκτέλεση αν εγκαταλεί-ψ�υν την κατ�ικία τ�υς. Aπαγ�ρεύε-ται η συμμετ��ή E�ραίων σε �ργα-νώσεις, σωματεία, κ.λπ. Tην 1 Mαρτί-�υ, �ι E�ραί�ι διατάσσ�νται να πρ�-��ύν σε δήλωση περι�υσιακών στ�ι-�είων: Πρέπει να δηλωθ�ύν τα πά-ντα, απ� «τα �ώντα �ώα» ως τα μα-γειρικά σκεύη! T� K�ιν�τικ� Συμ��ύ-λι� συνιστά συμμ�ρ"ωση «με ακρί-�εια και επιμέλεια» για να απ�"ευ-�θ�ύν «�είριστες τιμωρίες της γερ-μανικής ε$�υσίας».
Σα"ώς διαγρά"εται η ελπίδα τ�υαρ�ιρα��ίν�υ K�ρετς και των κ�ιν�-τικών αρ�ών να ε$ευμενίσ�υν τ�υςδιώκτες τ�υς με μια στάση «ν�μιμ�-"ρ�σύνης». Eκ των υστέρων, αυτή ηυπακ�ή και η παθητικ�τητα έ�ει συ-�νά θεωρηθεί ύπ�πτη. T� γεγ�ν�ςτης πνευματικής πρ�έλευσης τ�υK�ρετς απ� τ�ν γερμαν�"ων� �ώρ�ενέτεινε τις "ήμες περί συνειδητήςπρ�δ�σίας. H αλήθεια ωστ�σ� είναι�τι �λ�ι σ�εδ�ν �ι E�ραί�ι α$ιωμα-τ�ύ��ι (εδώ και αλλ�ύ) ενεργ�ύν κα-λή τη πίστει. Συνήθως �μως, είναιπρ�ικισμέν�ι με ικαν�τητες επαρκείςγια τις καθημερινές ανάγκες, αλλάδεν έ��υν τ� ανάστημα να αντεπε-$έλθ�υν σε μια πρωτ�γνωρη απειλή.
Παραπλανητικήτακτική
H ε�ραϊκή διασπ�ρά εί�ε γνωρίσειαμέτρητ�υς διωγμ�ύς και αιματηράπ�γκρ�μ, αλλά έλειπε ένα ιστ�ρικ�πρ�ηγ�ύμεν� για τ� απύθμεν� "υ-λετικ� μίσ�ς της να�ιστικής ηγεσίας,καθώς και για τη ψυ�ρή γρα"ει�κρα-τική τελει�τητα με την �π�ία μεθ�-δεύεται � διωγμ�ς - π�υ μετατρέπε-ται σε γεν�κτ�νία. Oι πρώτες "ήμεςως πρ�ς ένα τέτ�ι� ενδε��μεν� θε-ωρ�ύνται παράλ�γες. Kαθησυ�αστι-κά επιδρ�ύν, κατά περίεργ� τρ�π�,και �ι πρ�θέσεις άγριας �ικ�ν�μικήςεκμετάλλευσης π�υ εμ"ανώς �αρα-κτηρί��υν τη «"ιλ�σ�"ία» των γερ-μανικών μέτρων. T� ίδι� συμ�αίνει,στην τελευταία "άση, με την επίση-μη εκδ��ή για «μετ�ικεσία» σε απ�-μακρη περι��ή (Π�λωνία). Kαι τα δύ�μέτρα παραπέμπ�υν έναν πληθυσμ�με έντ�νες ιστ�ρικές μνήμες σεγνώριμες διωκτικές τακτικές παλι�-τερων δυναστών, τις �π�ίες � ε�ραϊ-σμ�ς π�λλές "�ρές εί�ε υπ�στεί και,τελικά, $επεράσει.
Πρ�σθετα περιθώρια για αυταπά-τες α"ήνει η παραπλανητική γερμα-νική τακτική με τη σταδιακή κλιμά-κωση των "υλετικών μέτρων: Στηντελευταία τ�υς "άση, μάλιστα, � $έ-"ρεν�ς ρυθμ�ς των αλλεπάλληλωνδιαταγών, (ακ�μη και λ�γικά άσ�ε-των πρ�ς την «τελική λύση», �πως ηκαταγρα"ή των σκύλων!) και η αυ-στηρή α$ίωση για άμεση και πλήρη ε-κτέλεση των διαταγών αυτών, σκ�π�έ�ει να κρατήσει τ�υς υπεύθυν�υςτης K�ιν�τητας σε διαρκή αναστά-τωση και σύγ�υση.
Eτσι, η υπεραπασ��ληση της ηγε-σίας με περίπλ�κα γρα"ει�κρατικάκαθήκ�ντα, κρατά ακέ"αλη την κ�ι-ν�τητα π�υ συμμ�ρ"ώνεται μ�ιρ�-λατρικά με κάθε νέα διαταγή. Δεν υ-
πάρ��υν �μως, άλλες ε�ικτές επιλ�-γές. 50.000 άνθρωπ�ι �λων των ηλι-κιών δεν θα μπ�ρ�ύσαν να κρυ-"τ�ύν σε ένα κ�ινωνικ� περίγυρ�,δια"�ρετικ� (και ��ι μ�ν�ν) ως πρ�ςτη μητρική γλώσσα και μάλιστα σεμία περί�δ� �π�υ δεν υπάρ�ει ακ�μαη «Eλεύθερη Eλλάδα» των ανταρ-τών.
Σημαντικ� ρ�λ� παί�ει και η στενήσυν��ή της ε�ραϊκής �ικ�γένειας,π�υ απ�κλείει τ� ενδε��μεν� να "ύ-γ�υν �ι νέ�ι, εκθέτ�ντας τ�υς συγ-γενείς τ�υς στα σκληρά αντίπ�ιναπ�υ �ι Γερμαν�ί ε"αρμ���υν σε τέ-τ�ιες περιπτώσεις.
Oι μεταγωγές
Oταν, στις 4 Mαρτί�υ, κατα"θά-ν�υν �ι πρώτες "ήμες �τι �ι B�ύλγα-ρ�ι στις de facto πρ�σαρτημένες«νέες επαρ�ίες» ανατ�λικά τ�υΣτρυμ�να, συλλαμ�άν�υν �λ�υςτ�υς E�ραί�υς και τ�υς παραδίδ�υνστ�υς δημί�υς τ�υς (π�υ τ�υς μετα-"έρ�υν στην Tρεμπλίνκα), είναι ήδηαργά. Tην ίδια μέρα έ�ει �λ�κληρω-θεί η περί"ρα$η τ�υ «διαμετακ�μι-στικ�ύ στρατ�πέδ�υ» π�υ συν�ρεύ-ει με τ�ν σταθμ�.
Στις 15 Mαρτί�υ αρ�ί�ει τ� τελευ-ταί� κε"άλαι� στην κλιμάκωση τ�υτρ�μ�υ με μια "άρσα: απ� τα τελευ-ταία �ρήματα π�υ έ��υν απ�μείνειστ�υς έγκλειστ�υς, κάθε �ικ�γενει-άρ�ης δικαι�ύται μια «επιταγή» 600�λ�τι πρ�ς ε$αργύρωση στην «και-
γαρεία) στ� στρατ�πεδ�: 417 άνδρεςκαι 192 γυναίκες, �ι υπ�λ�ιπ�ι πηγαί-ν�υν μετά την επιλ�γή (Selektion)κατευθείαν στ�υς θαλάμ�υς αερίων.Θα ακ�λ�υθήσ�υν άλλες 18 απ�στ�-λές απ� τη μακεδ�νική πρωτεύ�υσα,και η Selektion θα γίνει περίπ�υ μετην ίδια αναλ�γία - αν ε$αιρέσ�υμεμερικές εκατ�ντάδες «πρ�ν�μι�ύ-��υς» (α$ιωματ�ύ��υς της κ�ιν�τη-τας, καθώς και E�ραί�υς ισπανικήςυπηκ��τητας), π�υ απ�στέλλ�νταιστ� Mπέργκεν - Mπέλ�εν, στρατ�πε-δ� με συγκριτικά «πρ�ν�μιακή μετα-�είριση»...
Mετά την ιταλική συνθηκ�λ�γηση(Σεπτ. ’43), η SD μπ�ρεί να πρ��είστην «εκκαθάριση» και της υπ�λ�ι-πης �ώρας, αν και για «τε�νικ�ύς λ�-γ�υς» η επι�είρηση εναντί�ν τωνκ�ιν�τήτων της ηπειρωτικής Eλλά-δας δεν γίνεται παρά στις 24/25Mαρτί�υ 1944.Tελευταία θύματα τ�υνα�ιστικ�ύ "υλετικ�ύ μίσ�υς είναι �ινησιωτικές κ�ιν�τητες της Kρήτης,Kέρκυρας καθώς και, παραμ�νές τηςγερμανικής απ��ώρησης, της P�δ�υκαι της Kω.
Oσ�ι επι�ώντες
M�ν� στη Zάκυνθ� δεν θα �αθείκανείς απ� τ�υς (275) E�ραί�υς· τ�νησί θα απ�τελέσει μ�ναδικ� παρά-δειγμα για τ� τι μπ�ρ�ύν να πετύ-��υν η έμπρακτη κ�ινωνική αλληλ-λεγύη (των Xριστιανών κατ�ίκων),και η ανθρωπιά και τ� θάρρ�ς (τ�υ α-ντικαθεστωτικ�ύ Γερμαν�αυστρια-κ�ύ δι�ικητή Λιτ) σε συνδυασμ� μεευν�ϊκές συνθήκες (έλλειψη διαθέ-σιμων πλ�ίων π�υ διευκ�λυνε τηνπαρελκυστική τακτική τ�υ Λιτ).
Γενικώς, στ�υς παράγ�ντες π�υ ε-πηρέασαν απ�"ασιστικά την τελικήαναλ�γία επι�ώντων και θυμάτωνστις διά"�ρες κ�ιν�τητες, συγκατα-λέγ�νται η στάση, η ικαν�τητα και ηδι�ρατικ�τητα των εκάστ�τε ηγε-
Tέσσερις νεαρ�ί E�ραί�ι #ωτ�γρα#ί'�νται στις αρ�ές Mαρτί�υ 1943 στ� «Συν�ικι-σμ� 151» στη Θεσσαλ�νίκη. Aπ� αριστερά: Aλμπέρ Nα�μίας, Δαυίδ Σιών, IσαάκAλγκά�α �ρθι�ι και καθιστ�ς � Zακ Mαράς. Oι E�ραί�ι ήταν υπ��ρεωμέν�ι να #�-ρ�ύν τ� Aστρ� τ�υ Δαυίδ, �πως διακρίν�ται και στη #ωτ�γρα#ία. Oι τέσσερις νέ�ιμετα#έρθηκαν σε στρατ�πεδ� εργασίας στη Θή�α. O μ�ν�ς επι'ών, � Δαυίδ Σιών,δραπέτευσε και κατέ#υγε στα αντάρτικα σώματα. Στη διάρκεια της Kατ��ής υπη-ρέτησε στη 2η Mεραρ�ία τ�υ EΛAΣ και στ� 7� Σύνταγμα Eυ��ίας με τ� �ν�μα «Λά-μπρ�ς». Oι άλλ�ι τρεις μετα#έρθηκαν στ� A�υσ�ιτς και κανείς δεν επέ'ησε.
O Oυ'ιέλ, πρ�π�νητής τ�υ μπ�& απ� τη Θεσσαλ�νίκη,με τη στ�λή τ�υ A�υσ�ιτς μετά την απελευ-θέρωση.
Συνέ�εια στην 26η σελίδα
26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
Aναδημ�σίευση απ� τ� λεύκωμα: «AI ΘYΣIAI THΣ EΛΛAΔOΣ ΣTON ΔEYTEPO ΠAΓKOΣMIO ΠOΛEMO», τετράγλωσση έκδ�ση, I�ύλι�ς 1946. Tη γενική επ�πεία και τα κείμεναέγραψε � αρ�ιτέκτ�νας - π�λε�δ�μ�ς K. A. Δ�&ιάδης. Tα στ�ι�εία τ�υ λευκώματ�ς �ρησιμ�π�ιήθηκαν μεταπ�λεμικά και για εκθέσεις σε διεθνείς �ργανισμ�ύς της επ��ής.
σιών, η απ�σταση απ� τις πλησιέστε-ρες ελεύθερες περι��ές (ως επί τ�πλείστ�ν υπ� τ�ν έλεγ�� τ�υ EAM-EΛAΣ), καθώς και � �αθμ�ς της έ-ντα$ης και α"�μ�ίωσης τ�υ ε�ραϊ-κ�ύ στ�ι�εί�υ στ�ν γενικ� πληθυ-σμ�. T� σημεί� αυτ� ��ι μ�ν� διευ-
κ�λυνε ή δυσκ�λευε τ� έργ� της«αρμ�διας» να�ιστικής υπηρεσίαςSD, αλλά εί�ε και κάπ�ια επίδρασηστ� �ήλ� των �ριστιανών Eλλήνωννα ��ηθήσ�υν έμπρακτα και με κίν-δυν� �ωής, τ�υς κατατρεγμέν�υςE�ραί�υς.
Xωρίς τη συνδρ�μή αυτή –απ� την
Aντίσταση και την εκκλησία έως και"αιν�μενικά «δ�σίλ�γες» αρ�ές, �-πως η Aστυν�μία– σ�εδ�ν κανείς δενθα εί�ε επι�ιώσει. Aλλά και έτσι, απ�τ�υς 73.000 E�ραί�υς π�υ ��ύσανστην Eλλάδα τ� 1941, μ�ν� ένα 17%μπ�ρεσε να $ε"ύγει απ� τ�ν τρ�με-ρ� να�ιστικ� μη�ανισμ� ε$�ντωσης.
περίπ�υ 8.500 κρύ"τηκαν στην εν-δ��ώρα, τ�υλά�ιστ�ν 2.000 κατά"ε-ραν να "ύγ�υν πρ�ς τη Mέση Aνατ�-λή, ενώ � ίδι�ς περίπ�υ αριθμ�ς γύ-ρισε απ� την κ�λαση τ�υ A�υσ�ιτςκαι άλλων γερμανικών στρατ�πέ-δων. Oι υπ�λ�ιπ�ι δ�λ�"�νήθηκαν�άναυσα και πρ�μελετημένα.
Συνέ�εια απ� την 25η σελίδα
Tης Φραγκίσκης Aμπατ �π�ύλ�υ
Aν. Kαθηγήτριας Nε ελληνικήςΦιλ λ γίας στ A.Π.Θ.
TA ΛOΓOTEXNIKA πρ�σωπα είναι κα-τασκευές και η επιτυ�ία τ�υς ε�αρ-τάται κυρίως απ� τη λειτ�υργικ�τη-τά τ�υς. Σ’ αυτήν δεν συντελεί μ�ν�τ� ταλέντ� τ�υ συγγρα�έα, αλλά καιη πρ�σληψη τ�υ αναγνώστη. Kάθεσυγγρα�έας π�υ γρά�ει για έναν«E"ραί�», γρά�ει για ένα λ�γ�τε�νι-κ� τύπ� ��ρτισμέν� ιδε�λ�γικά.«E"ραί�ς κάθε ��ρά π�υ λέμε, π�σαδεν μπ�ρεί, κατά περίσταση, να εν-ν��ύμε! Aπ� τ�ν αισ�ρ�τατ� τ�κ�-γλύ��, ώς τ�ν υψηλ�τατ� πρ��ή-τη», παρατηρ�ύσε � Kωστής Παλα-μάς, δίν�ντας τ� στίγμα μιας διπ�λι-κ�τητας π�υ δεν ισ�ύει "ε"αίως στη&ωής αλλά �αίνεται να έ�ει καθ�ρί-σει τα πρ�σωπα των E"ραίων στη λ�-γ�τε�νία. Aρκεί να θυμηθ�ύμε τ�νΣάιλ�κ στ�ν «Eμπ�ρ� της Bενετίας»τ�υ Σαί�πηρ, τ�ν T�ρκεμάδα τ�υ Bί-κτωρ�ς Oυγκώ, την «Hρωδιάδα» τ�υΦλ�μπέρ, τ�ν Γκ�μπσεκ τ�υ Mπαλ-&άκ ή την Eσθήρ τ�υ Pακίνα.
Oι E"ραί�ι της διασπ�ράς, δια��-ρετικ�ί στ� θρήσκευμα και την κατα-γωγή απ� τ�υς κατ�ίκ�υς των �ω-ρών υπ�δ��ής τ�υς, ήσαν γι’ αυτ�ύςεντ�πι�ι �έν�ι, και ανάλ�γα υπηρε-τ�ύν π�ικίλες ανάγκες τ�υ λ�γ�τε-�νικ�ύ έργ�υ: ως δια��ρετικ�ί, δη-λαδή ως «άλλ�ι», μπ�ρ�ύν να πρ�-καλέσ�υν εντάσεις και αντιπαλ�τη-τες, και ταυτ��ρ�να να πρ�σδώσ�υντ� στ�ι�εί� τ�υ ε�ωτισμ�ύ, π�υ γ�η-τεύει πάντα λ�γ�τέ�νες και κ�ιν�.
Oμως ένα πρ�σωπ� �έν�υ στηνλ�γ�τε�νία δεν στηρί&εται μ�νά�αστις πρ�σωπικές εμπειρίες τ�υ λ�-γ�τέ�νη και στη �αντασία τ�υ, αλλάκαι στην τρέ��υσα γενική αντίληψη,�ήμη ή πρ�κατάληψη, δηλαδή τηνπ�λιτισμική εικ�να τ�υ �έν�υ. Στηνπερίπτωση των E"ραίων, η κ�ινήγνώμη ήταν διαπ�τισμένη με δυσπι-στία και ε�θρ�τητα, συνεπώς απ�τ�ν Mεσαίωνα και μετά δημι�υργή-θηκε και επικράτησε ένας π�λύ αρ-νητικ�ς λ�γ�τε�νικ�ς τύπ�ς E"ραί-�υ π�υ επαναλαμ"άνεται σταθεράσε π�ικίλες παραλλαγές κυρίως στηνπε&�γρα�ία.
Oι Eυρωπαί�ι συγγρα�είς παρ�υ-σιά&�υν τ�ν E"ραί� στα έργα τ�υςως �ιλάργυρ�, μάγ�, άπατρι και πρ�-δ�τη - και αντίστ�ι�α την E"ραία ωςμάγισσα, εταίρα και γενικά επιρρεπήστις ηδ�νές. O τύπ�ς αυτ�ς αντι-στ�ι�εί στην κ�ινωνική πρ�κατάλη-ψη π�υ θεωρεί τ�ν E"ραί� απαντα-��ύ της γης και σε �λες τις επ��έςέν��� για τη σταύρωση τ�υ Xριστ�ύ,δηλαδή μια συγκεκριμένη πρά�η σεσυγκεκριμένη �ρ�νική περί�δ�.
Σύμ�ωνα με την ίδια λ�γική, �E"ραί�ς είναι δυνάμει δράστης ε-γκληματικών πρά�εων �πως η δ�λ�-��νία παιδιών τη Mεγάλη E"δ�μά-δα στ� «"αρέλι με τα καρ�ιά», γιανα �ρησιμ�π�ιηθεί τ� αίμα τ�υς γιατελετ�υργικ�ύς σκ�π�ύς. E�αίρεσηστ� αρνητικ� αυτ� �πλ�στάσι� απ�-τελ�ύν �ι E"ραί�ι των π�ιητών,πρ�σωπα εμπνευσμένα απ� τη Bί-"λ�. Oι παραπάνω ιδι�τητες εμ�α-νί&�νται ως πάγια �αρακτηριστικάτης ε"ραϊκής �υλής και δεν α��-ρ�ύν �αρακτήρες ε�ελισσ�μεν�υς,αλλά �ντα σ�ραγισμένα απ� τη μ�ί-ρα, με κάπ�ια εγγενή ελαττώματα ή
καλύτερα με ένα και μ�ν� ελάττω-μα: να είσαι E"ραί�ς. Mέ�ρι τ�ν 19�αιώνα τ� ελάττωμα εθεωρείτ� �τιμπ�ρεί να θεραπευθεί με τ� "άπτι-σμα, �μως απ� τ�ν 19� αιώνα, σύμ-�ωνα με τη �υλετική ψευδ�-επι-στήμη, π�υ τ�τε εμ�ανί&εται, τ� ε-λάττωμα αυτ� θεωρήθηκε ανίατ�. Hμ�νιμη ύπαρ�η εν�ς αρνητικ�ύ στε-ρε�τυπ�υ για τ�ν E"ραί� στη �ρι-στιανική Eυρώπη δεί�νει �τι τ� σ�έ-δι� τ�υ Xίτλερ για τη ρι&ική κάθαρ-ση της Eυρώπης απ� τ�υς E"ραί�υςδεν γεννήθηκε σε κάπ�ι� ιστ�ρικ�-κ�ινωνικ� κεν�. Eνν�είται �τι η δια-��ρά τ�υ E"ραί�υ σε ένα λ�γ�τε-�νικ� έργ� "�ηθάει πάντα να �ανείη δια��ρετική ταυτ�τητα τ�υ �ρι-στιαν�ύ, συνεπώς και η ανωτερ�τη-τα της �ριστιανικής θρησκείας καιτης εθνικής καταγωγής τ�υ.
19�ς αιώνας
H πρ�κατάληψη κατά των E"ραίωνέ�ει "αθιές ρί&ες στ�ν ελληνικ� λα�και έ�ει απ�τυπωθεί στ� δημ�τικ�τραγ�ύδι και σε άλλες εκ�άνσεις
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 27Συνέ�εια στην 28η σελίδα
Πρ�σωπα Eραίων στη λ�γ�τε�νίαΠαρ�υσιά εται στα έργα κυρίως � αρνητικ�ς τύπ�ς τ�υ E�ραί�υ
E�ραίες τ�υ 1574. H γυναίκα αριστερά �έρει κίτριν� κάλυμμα της κε�αλής καιγκρί α ρ�μπα π�υ ��ρ�ύσαν έ�ω απ� τ� σπίτι. H γυναίκα δε�ιά είναι ντυμένη ευ-ρωπαϊκά. Yδατ�γρα�ία απ� λεύκωμα της Γενναδεί�υ Bι�λι�θήκης.
Xι�υμ�ριστικ� σκίτσ� E�ραί�υ πλαν�δι�υ πραματευτή. Σκιτσ�γρά��ς, � Γάλλ�ςGoyet. Kυκλ���ρησε σε καρτ π�στάλ στη διάρκεια τ�υ A΄ Παγκ�σμί�υ Π�λέμ�υ �-ταν �ι δυνάμεις των Γάλλων κατέλα�αν και εί�αν �άση ε��ρμησης τη Θεσσαλ�νίκη.
τ�υ λαϊκ�ύ "ί�υ π�υ έ��υν σ�έση μετ� θρησκευτικ� "ίωμα, συνεπώς μεαν�ρθ�λ�γικές εκδηλώσεις τ�υ ψυ-�ισμ�ύ. Mια τέτ�ια εκδήλωση είναιτ� λατρευτικ� έθιμ� της MεγάληςE"δ�μάδας, τ� «κάψιμ� τ�υ I�ύδα».Oμως και για τ�υς λ�γ�τέ�νες τ�υ19�υ αιώνα � E"ραί�ς δεν μ�ιά&ει ναείναι συμπαθέστερ�ς. Δεν λείπει α-π� τη μυθιστ�ρι�γρα�ία αυτής τηςπερι�δ�υ η σκηνή της θυσίας εν�ς�ριστιαν�π�υλ�υ απ� τ�υς E"ραί-�υς, στ� νεανικ� μυθιστ�ρημα τ�υΣτέ�αν�υ *έν�υ «O Διά"�λ�ς ενT�υρκία» πρωτ�δημ�σιευμέν� στηνAγγλία (1861). Aρνητικά εκ�ρά&εταιγια τ�υς E"ραί�υς � P�ΐδης στην«Πάπισσα Iωάννα», ενώ � Παπαδια-μάντης δεν κρύ"ει την αντιπάθειάτ�υ, παρά τ� γεγ�ν�ς �τι εκ�ρά&ειτ�ν σκεπτικισμ� τ�υ για τη «συκ��α-ντία αίματ�ς» στ� διήγημά τ�υ «O α-ντίκτυπ�ς τ�υ ν�υ» (1912). Πρέπει εντ�ύτ�ις να υπ�γραμμιστεί η πρ�σπά-θεια π�λλών Eλλήνων επιστημ�νωνκαι λ�γίων τ�υ 19�υ αιώνα, και μετα-�ύ άλλων τ�υ Nικ�λά�υ Π�λίτη, νακαταπ�λεμήσ�υν τις πρ�καταλήψειςκατά των E"ραίων, καθώς και η δη-μ�σίευση άρθρων σε περι�δικά π�υ�ανερών�υν ενδια�έρ�ν για τ�ν αρ-�αί� ε"ραϊκ� π�λιτισμ�.
Aντίθετα απ� τη γαλλική και αγγλι-κή μυθιστ�ρι�γρα�ία τ�υ 19�υ αιώ-να (κυρίως μετά τη δίκη τ�υ Nτρέι-
��υς) και των αρ�ών τ�υ 20�ύ, γιατις �π�ίες � E"ραί�ς/E"ραία είναισυνηθέστατ�ι τύπ�ι «κακών», η ελ-ληνική παραγωγή είναι �τω�ή σεπρ�σωπα E"ραίων και μάλλ�ν τα συ-ναντάμε σε λαϊκά ρ�μάντ&α π�υ α-ντιγρά��υν �ένα πρ�τυπα, �πως η«Mάγδα η E"ραία» (1915) τ�υ Π�λύ-"ι�υ Δημητρακ�π�υλ�υ, ενώ � Γρη-γ�ρι�ς *εν�π�υλ�ς θα ασ��ληθεί μετα «ε"ραϊκά» της Kέρκυρας και τηςZακύνθ�υ τ�υ 1891-2, στ� θεατρικ�τ�υ έργ� «Pα�ήλ» (1909) και στ� μυ-θιστ�ρημα «Mεγάλη Περιπέτεια»(1937). Kαι στις δύ� περιπτώσεις τ�θέμα είναι � έρωτας εν�ς �ριστιαν�ύκαι μιας E"ραίας, θέμα ιδιαίτεραπρ�σ�ιλές στη λ�γ�τε�νία: σύμ�ω-να με τ� «στ�ρι» τ�υ συγγρα�έα η έ-νωση των δύ� νέων απ�δεικνύεταιαδύνατη, και τ� �άσμα π�υ �ωρί&ειτ�υς δύ� λα�ύς αγε�ύρωτ�. Π�λύδια��ρετική ακ�ύγεται η �ωνή τ�υKα&αντ&άκη: �ι E"ραίες της «T�νταPάμπα» (1930), �πως και των μεταγε-νέστερων έργων τ�υ, είναι σύμ"�λα�λ�γερής ιδι�συγκρασίας και επα-ναστατημένης σκέψης, γεννημένεςκάτω απ� τ� διπλ� αστερισμ� τηςMεσ�γεί�υ αλλά και τ�υ Mαρ�. O Kα-&αντ&άκης εμπνέεται απ� τις E"ραί-ες �ίλες τ�υ, την Iτκα X�ρ�"ιτς καιτη Pα�ήλ Λιπστάιν, �ίλη τ�υ απ� τα�ρ�νια τ�υ Bερ�λίν�υ, παράλληλα �-μως συνε�ί&ει τη λ�γ�τε�νική παρά-δ�ση των π�ιητών, �ι �π�ί�ι αναγνω-
ρί&�υν στα πρ�σωπα E"ραίων τ�νλα� της Bί"λ�υ και την �π�ία ακ�-λ�υθ�ύν �ι π�ιητές Kωστής Παλα-μάς και Aγγελ�ς Σικελιαν�ς: η πνευ-ματική διαδρ�μή απ� την Aθήναστην Iερ�υσαλήμ είναι ένα θέμα π�υελκύει τ�υς Eλληνες λ�γ�τέ�νες-ταγ�ύς της ελληνικής �υλής, παράλ-ληλα και σε αντιδιαστ�λή με την ι-στ�ρία τ�υ κυρι�τερ�υ μεσ�γειακ�ύτ�υς γείτ�να.
Στη μεταπ�λεμική περί�δ� π�λλ�ίλ�γ�τέ�νες, κυρίως πε&�γρά��ι, α-�ιέρωσαν συγκινητικές σελίδες στ�θέμα της γεν�κτ�νίας των E"ραίωναπ� τ�υς να&ί. Aνάμεσά τ�υς είναι �ιΓιώργ�ς Iωάνν�υ, Bασίλης Bασιλι-κ�ς, Kωστ�ύλα Mητρ�π�ύλ�υ, ΛιλήZωγρά��υ, Nίνα-K�κκαλίδ�υ Nα�-μία, Nίκ�ς K�κάντ&ης, Nίκ�ς Mπακ�-λας. K�ρυ�αί� ανάμεσα στα έργααυτά είναι τ� διήγημα τ�υ ΔημήτρηXατ&ή «Σαμπεθάι Kαμπιλής». Oιδιωγμ�ί των E"ραίων έδωσαν σε άλ-λ�υς συγγρα�είς, �πως η Διδώ Σω-τηρί�υ, την ευκαιρία να σκε�τ�ύντην ανθρώπινη κατάσταση και τις �-λέθριες συνέπειες τ�υ �ανατισμ�ύ,σε έργα π�υ ανα�έρ�νται στην πρ�-π�λεμική Eλλάδα. Στην παρ�υσίατων E"ραίων στα Eπτάνησα τ�ν 16�αιώνα ανα�έρεται εκτενώς � Δι�νύ-σι�ς Pώμας στη μεγάλη νωπ�γρα�ίατ�υ «Περίπλ�υς» (1968), ενώ � K�-σμάς Π�λίτης τ�π�θετεί στη Σμύρνητ�ν έρωτα τ�υ �ριστιαν�ύ Παντελή
για μια γυναίκα μεγαλύτερή τ�υ, τησι�ρα Φι�ρα, στ� μυθιστ�ρημα«Στ�υ Xατ&η�ράγκ�υ» (1963). Πι�στέρεα δεμέν�ς στη σύγ�ρ�νηπραγματικ�τητα είναι � έρωτας ε-ν�ς E"ραί�υ για μια �ριστιανή στα«Ψάθινα καπέλλα» (1946) της Mαρ-γαρίτας Λυμπεράκη, ενώ � ΣτρατήςTσίρκας δημι�υργεί μια πλειάδαE"ραίων π�υ αν�ίγ�υν �λ� τ� �ά-σμα της διασπ�ράς: η Φρά�υ Φέλ-ντμαν της «Λέσ�ης» (1960) έ�ει έρ-θει στην Iερ�υσαλήμ απ� την Eυρώ-πη, ενώ η Pα�έλ είναι ντ�πι� παιδίτης ερήμ�υ, και � �ρί&�ντας διευρύ-νεται και άλλ� με την KερκυραίαAλλέγρα της «Aριάγνης» (1962). Σταέργα αυτά � κ�σμ�ς των E"ραίων,παρά τις �π�ιες δια��ρές, δεν εμ-�ανί&εται �ωριστ�ς.
Tα πρ�σωπα E"ραίων π�υ πλά-θ�υν τώρα �ι συγγρα�είς �ανερώ-ν�υν την ανάγκη τ�υς να �ρειρευ-τ�ύν τ�ν E"ραί�, τ�ν «Aλλ�», δια-��ρετικά, μέσα σε αν�ι�τές πρ��-πτικές και έ�ω απ� ιδε�λ�γήματακαι �ανατισμ�ύς, και τις �λέθριεςσυνέπειές τ�υς.
H γεν�κτ�νία στ� σημεί� αυτ� δί-δα�ε π�λλά, �ωρίς �μως να ε�αλεί-ψει τ�ν κακ� «E"ραί�», ένα γέννηματης �εν���"ίας και τ�υ �ανατισμ�ύ,π�υ συνε�ί&ει να εμ�ανί&εται με μιανέα μεταμ�ίεση, αυτήν τ�υ πράκτ�-ρα �ένων δυνάμεων σε έργα της πα-ραλ�γ�τε�νίας.
Συνέ�εια απ� την 27η σελίδα
28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
H «Σαλώμη», πίνακας ά-γνωστ�υ Iταλ�ύ ωγρά-��υ, πιθαν�ν απ� τα τέ-λη τ�υ 17�υ αι. T� μίσ�ςτης Hρωδιάδας για τ�νIωάννη τ�ν Bαπτιστή, ηεπιθυμία της για την κε-�αλή τ�υ, π�υ υπ��άλ-λει η μητέρα στην κ�ρητης Σαλώμη, � ��ρ�ςτης Σαλώμης και � απ�-κε�αλισμ�ς τ�υ Πρ��ή-τη είναι ένα δραματικ�πλέγμα γεγ�ν�των π�υμας παραδίδει � Eυαγγε-λιστής Mάρκ�ς. H τραγι-κ�τητα τ�υ θέματ�ςστάθηκε συ�νά �άση γιακαλλιτε�νική έκ�ραση.Στη λ�γ�τε�νία, Oυάιλ-ντ, Iσμάν, Σά�υκαλ καιXίλε. Στη μ�υσική, Mασ-νέ και Στρά�υς. Kυριαρ-�εί �μως η καλλιτε�νικήαπεικ�νιση με έργα τωνM�ρ�, Mπίρτσλεϊ, Kλιμτ,Στ�υκ και M�υνκ αλλάκαι Eλλήνων, K�υνελά-κη, Λύτρα, Παρθένη,Mπισκίνη και Φασιαν�ύ.Mε σ�ετική παραλλαγήσυναντάμε τ� ίδι� θέματακτικά, είναι μάλισταπρ�σ�ιλές, στη �υ αντι-κή ωγρα�ική: H Aπ�τ�-μή τ�υ Iωάννη ή, τ� συ-�ν�τερ�, � Iωάννης Kε-�αλ���ρ�ς. Eίναι �μωςλάθ�ς να μπλέκει κανείςτις αισθητικές α�ίες καινα τ�υς πρ�σδίδει στ�ι-�εία �υλετισμ�ύ. Aν �ιπαραπάνω καλλιτέ�νεςεθεωρ�ύντ� αντισημί-τες, αντίστ�ι�α θα μπ�-ρ�ύσε να θεωρηθεί κά-π�ι�ς �έν�ς ανθέλλη-νας, επειδή καταπιάνε-ται, λ.�. με τ�ν E�ιάλτηή την Kλυταιμνήστρα.
Oλ�ι �ι �αρακτήρες στ�ν Kαραγκι� ηείναι απ�λυτ�ι: συμπαθείς ή αντιπα-θείς, ανάλ�γα στα καμώματα. Δεν �έ-�υγε απ’ τ�ν καν�να �ύτε � E�ραί�ς:Σ�λωμ�ς (��ι Σ�λωμ�ν), Mωυσής ή Xα-�αμήκ�ς. Mπ�ρεί να μη �ά ει τα παιδιάσε �αρέλια με καρ�ιά, αλλά κ�υ�αλάει�λα τα αρνητικά �αρακτηριστικά π�υδίν�υν στη �υλή τ�υ �ι αντισημίτες:Παθ�λ�γικά τσιγκ�ύνης, δ�λ�πλ�κ�ς,δαιμ�νι�ς στις εμπ�ρικές τ�υ συναλ-λαγές, κατα�έρνει να �εγελάει ακ�μακαι τ�ν Kαραγκι� η.
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 29
Γιωσέ� EλιγιάEνας πρωτπρς Eλληνε�ραίς πιητής και διανύμενς της δεκαετίας τυ ’20
O ΓIΩΣEΦ Eλιγιά, γ�ν�ς μικρ�αστι-κής �ικ�γένειας (� πατέρας τ�υ ε-μπ�ρευ�ταν ως μικρέμπ�ρ�ς στ�Aργυρ�καστρ�), γεννήθηκε σταΓιάννινα τ� 1901.
Σπ�ύδασε στη Σ��λή AllianceIsraelite, π�υ ιδρύθηκε στα Γιάννινατ� 1904 ως παράρτημα της AllianceIsraelite Universelle, παγκ�σμιας κί-νησης με έδρα τ� Παρίσι, π�υ εί�εως στ��� την ίδρυση ανά την Eυρώ-πη σ��λών, �ι �π�ίες θα συνέτεινανσε μια σύγ�ρ�νη μ�ρ"ωση των απα-ντα��ύ E#ραίων.
O Eλιγιά, απ� π�λύ νέ�ς, υπήρ$εσυμπαθών τ�υ σιωνιστικ�ύ κινήμα-τ�ς, κίνημα τ� �π�ί� εκείνη την ε-π��ή γνώρι%ε μεγάλη άνθηση: Xα-ρακτηριστικά είναι τα π�ιήματά τ�υ«Για Σένα Σιων πατρίδα μ�υ τ� αίμαμ�υ θα �ύσω» και «Oι Tρεις Pα##ί-ν�ι», π�υ δημ�σιεύθηκαν τ� 1918στην ε"ημερίδα «Iσραέλ» των Tρι-κάλων. Πίστευε τ�τε �τι η ε#ραϊκή"τω��λ�γιά θα σω%�ταν με την ί-δρυση εν�ς ισραηλιτικ�ύ κράτ�υςστην Παλαιστίνη.
Eίναι η στιγμή κατά την �π�ία �Eλιγιά αναδεικνύεται ως π�ιητής.Παράλληλα �μως, διδάσκ�ντας απ�τ� 1919 στην Alliance Israelite, αρ�ί-%ει τη διερεύνηση α$ι�λ�γων E#ραί-ων π�ιητών της μεσαιωνικής αλλάκαι της σύγ�ρ�νής τ�υ Eυρώπης,στρε"�μεν�ς ταυτ��ρ�να στη "ι-λ�σ�"ία τ�υ �ριστιανισμ�ύ, των α-π�κρυ"ων "ιλ�σ�"ιών, �πως � κα-μπαλισμ�ς και � μεσσιανισμ�ς, στ�Tαλμ�ύδ, αλλά και στην εμ#άθυνσητων νε�ελληνικών γραμμάτων καιτης γαλλικής π�ίησης.
Yπηρετώντας τ�ν ελληνικ� στρα-τ�, δεί�νει να είναι πλέ�ν τ�σ� με-ταλλαγμέν�ς, ώστε μετά τ� 1921 �-ταν απ�λύεται, να γρά"ει π�ιήματα�πως τ� «Mιλιταρισμ�ς» ή «Mπ�-τα»:
H μαύρη Π�λιτεία �υ ή και σανσυλλ�γισμένη,
Tην ευτυ�ία π�υ διά ηκε λες μά-ταια να γυρεύει.
Kάπ�ια μ�ρ�ή, σα �άντασμα,μεσ’ στ� �ακί δια αίνει
Kάπ�ι’ αστραπή �ειδ�γλυστρά,μεσ’ στης καρδιάς τα ερέ η.
Kαι στις πλατείες τις �υ ές καιστα �υ ά καντ�ύνια,
Kαι κατ’ αυτ� τ�ν τρ�π�, � π�ιητήςτείνει να κατατα�θεί απ� μ�ν�ς τ�υστ� ρεύμα των λεγ�μενων «καταρα-μένων» π�ιητών· �αρακτηριστικ� εί-ναι για παράδειγμα τ� π�ίημά τ�υ«Désespoir», γραμμέν� στις 16 I�υ-λί�υ 1922 (�πως και αρκετά άλλα):
Σέρνω δειλά τ’ ανήμπ�ρ� κ�ρμίμ�υ
Mακρυά απ� των θνητών τ’ ά�α-ρ� α�νάρι
Kι ανεμ�δέρν�νται �ρι�τά �ισυλλ�γισμ�ί μ�υ,
Kαι σ ήνει αργά της Zήσης τ� λυ-�νάρι.
Aπ� εδώ και πέρα τα γεγ�ν�τα α-κ�λ�υθ�ύν ραγδαία. Eντάσσεταιστ�ν σ�σιαλιστικ� πυρήνα των Iωαν-νίνων, τ�υ �π�ί�υ τ� ε#δ�μαδιαί�δημ�σι�γρα"ικ� �ργαν� Nέ�ς Aγώνπαρ�υσιά%ει στην πρώτη σελίδα τ�υκάθε "ύλλ�υ τ�υ ένα π�ίημα τ�υΓιωσέ" Eλιγιά. Eνα απ� αυτά τα �α-ρακτηριστικά π�ιήματα π�υ αντικα-τ�πτρί%ει με σα"ή τρ�π� τη ρή$ηαυτής της πρ�σωπικ�τητας με τ�κατεστημέν� της επ��ής, είναι αυτ�π�υ "έρει τ�ν τίτλ� «Oι Φαρισαί�ι»:
Ω Φαρισαί�ι κυρτ�ί, πρ�σευ�η-θείτε!
Kι είναι τ� ι�ς καλά σιγ�υρεμέ-ν�.
Tαπεινωμέν�ς σήμερα είναι �σκλά �ς,
Kι είναι �ι Θε�ί σας σκιά�τρα ��- ερά!
Kαι να τα ραγδαία γεγ�ν�τα!Πρ�ς τα τέλη τ�υ 1924, λίγες μέρεςμετά τη διάλε$ή τ�υ με τίτλ� «Περίμετα#ι#λικής (ε#ραϊκής) π�ιήσεως»π�υ έπαιρνε μέρ�ς σε έναν κύκλ��μιλιών �ργανωμέν� απ� διαν��ύ-μεν�υς των Iωαννίνων, "υλακί%εταικαι απ�λύεται απ� διδάσκαλ�ς τηςAlliance Israélite.
Φεύγει για την Aθήνα, �π�υ γρή-γ�ρα θα #ρεθεί σε έναν κύκλ� δια-ν��υμένων π�υ απαρτί%εται απ�τ�υς M. Aυγέρη, Φ. K�ντ�γλ�υ, K.Bάρναλη, Στ. Δά"νη, M. Mαλακάσηκαι άλλ�υς. Συνεργά%εται με τη Mε-γάλη Eλληνική Eγκυκλ�παίδεια, �-π�υ και θα γράψει διακ�σια τρίαλήμματα ε#ραϊκ�ύ περιε��μεν�υ,με τ� Φιλ�λ�γικ� Παράρτημα της ί-διας με τη Nέα Eστία.
Συνεργά%εται επίσης με τ� περι�-δικ� Πρωτ�π�ρ�ι στ� �π�ί� θα δη-μ�σιεύσει ρι%�σπαστικά π�ιήματάτ�υ, καθώς και με τ� γιαννιώτικ�περι�δικ� Eλλ�πία.
T� 1930, "εύγει για τ� Kιλκίς, �-π�υ στ� Γυμνάσι� της π�λης αυτήςθα διδά$ει γαλλικά, ίσως με την ελ-πίδα να μετακ�μίσει κάπ�τε στηΘεσσαλ�νίκη, στη Mεγάλη Iερ�υσα-λήμ τ�υ τ�τε ελληνικ�ύ ε#ραϊσμ�ύ.Δεν είναι τυ�αί� �τι � N. Bέης, � �-π�ί�ς δημ�σίευσε τ� 1922/1921 τη«Συν�πτική Iστ�ρία τ�υ I�υδαϊσμ�ύστα Γιάννενα», γνώρι%ε τ�ν Γιωσέ"Eλιγιά, και μάλιστα τ�ν πρ��ρι%ε για
έδρα E#ραι�λ�γίας π�υ έμελλε να ι-δρυθεί τ�τε στ� Πανεπιστήμι� Θεσ-σαλ�νίκης...
Στ� Kιλκίς έγραψε και τ� �μώνυ-μ� π�ίημα, α"ιερωμέν� «Στη μακά-ρια σκιά τ�υ Π�ιητή της “Πρέ#ε-%ας”»:
T�υ ρεμ ασμ�ύ τα γαλά%ια ί�νηΣτην ένδ�&η ψυ�ρή π�λί�νηNα σ ύν�υν σα μ�υντ�ς καπν�ςΠ�υρν� - ραδύ, στην π�νεμένηΨυ�ή, ρα�νάς να σ�υ αραίνηO μ�λυ ένι�ς �υραν�ς.
Aλλά δυστυ�ώς, � π�ιητής καιδιαν��ύμεν�ς μας Γιωσέ" Eλιγιά,δεν έμελλε να %ήσει για π�λύ. Πέθα-νε απ� τύ"� στις 29 I�υλί�υ 1931.
O λ�γ�τέ�νης και δημ�σι�γρά"�ςτων Iωαννίνων Xρήστ�ς Xρηστ�#α-σίλης, με α"�ρμή "ιλ�λ�γικ� μνη-μ�συν�, στη Θεσσαλ�νίκη, πρ�ς τι-μήν τ�υ Eλιγιά τ� 1931, έγραψε:
Eίταν E#ραί�ς κι Eλληνας συνά-μα... Πρώτ�ς E#ραί�ς Π�ιητής στηνEλληνική Γλώσσα... E$ελίσσ�νταν σ’έναν μεγάλ�ν ενωτικ�ν πνευματι-κ�ν κρίκ�ν μετα$ύ τ�υ Eλληνικ�ύκαι τ�υ Iσραηλιτικ�ύ Λα�ύ, τ�υIσραηλιτικ�ύ, πώ�ει δεύτερή τ�υπατρίδα, την Eλλάδα... Tην στιγμή,πώκλεισε για πάντα τα μάτια τ�υ �Eλλην�ε#ραί�ς Π�ιητής Γιωσέ"Eλιγιά... δύ� μεγάλες μάννες τ�υτ�ν "ίλησαν και τ�ν έκλαψαν: H I�υ-δαία κι η Eλλάδα!».
O Γιωσέ� Eλιγιά, διαν��ύμεν�ς με κ�ινωνική δράση στη διάρκεια τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ. Πέθανε νέ�ς, στα τριάντα τ�υ �ρ�νια.Aπώλεια για τα ε!ραϊκά αλλά και τα ελληνικά γράμματα. Δε$ιά: μαθητές της Σ��λής Alliance Israèlite σε εκδρ�μή στη λίμνητων Iωαννίνων, τ� 1905. Παλαιά ρωμανιώτικη η κ�ιν�τητα της π�λης. Eδώ διαδραματί�εται τ� συγκινητικ� διήγημα «Σαμπε-θάι Kαμπιλής» τ�υ Δημήτρη Xατ�ή (�ωτ. των Aδελ�ών Mανάκια).
30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996
H μ�υσική των Iσπαν�ε�ραίωνH σε�αραδίτικη μ υσική παράδ ση π υ καλλιεργήθηκε στα αστικά κέντρα της Aνατ λικής Mεσ γεί υ
T�υ Nίκ�υ T�άννη-Γκίννερ�υπ
O MOYΣIKOΣ π�λιτισμς των Iσπα-ν�ε�ραίων αναπτύ�θηκε στα αστικάκέντρα της Aνατ�λικής Mεσ�γεί�υκαι κυρίως των Bαλκανίων, δηλαδήστη Θεσσαλ�νίκη, στ� Σεράγε��,στη Kωνσταντιν�ύπ�λη, στη Σ�ια,στη Σμύρνη, και στη Pδ�, π�υ ε-γκαταστάθηκαν απ την επ��ή της�υγής τ�υς απ την Iσπανία τ� 1492.
Στην αρα�ική Iσπανία �ι E�ραί�ικατεί�αν σημαντικ ρλ� ως μ�υσι-κ�ί και θεωρητικ�ί καθώς συνέ�αλανστη διαμρ�ωση της λγιας μ�υσι-κής στις �ασιλικές αυλές. H μ�υσικήτων Aρά�ων της Iσπανίας τ�υ 15�υαιώνα δεν εί�ε άμεση σ�έση με τηνπρώιμη ευρωπαϊκή μ�υσική. Συνδε-ταν μως με τα αντίστ�ι�α μ�υσικάσυστήματα της υπλ�ιπης Mεσ�γεί-�υ, πως τ� �κτάη�� της �υ"αντινήςμ�υσικής, τ� Dastgah της περσικήςμ�υσικής και τα makam της μετέπει-τα �θωμανικής μ�υσικής. Συνεπώς ημ�υσική π�υ συνάντησαν �ι E�ραί�ιστις καιν�ύργιες τ�υς πατρίδες ήταν
γι’ αυτ�ύς �ικεία1. H παρ�υσία τωνE�ραίων στ�ν τ�μέα της μ�υσικήςτεκμηριώνεται ήδη στις αρ�ές τ�υ16�υ αιώνα στ� έργ� τ�υ Solomonben Mazal Tov. Hταν � πρώτ�ς π�υπρ�σάρμ�σε λαϊκές ε�ραϊκές καιτ�ύρκικες μελωδίες σε π�ιήματα,παράδειγμα π�υ μιμήθηκαν αργτε-ρα και άλλ�ι E�ραί�ι π�ιητές, πως �Rabbi Israel Najara (περ.1555-1625)στη Θεσσαλ�νίκη, στη συλλ�γή τ�υ�π�ί�υ �ρίσκ�υμε �νματα ισπανι-κών, ελληνικών, αρα�ικών και τ�ύρ-κικων μελωδιών στα �π�ία ήταν πρ�-σαρμ�σμένα ε�ραϊκά π�ιήματα.
Mετά τ�ν Najara2, εκτς απ τιςλαϊκές μελωδίες άρ�ισε και η επε-#εργασία των πι� π�λύπλ�κων μ�ρ-�ών της λγιας �θωμανικής3 μ�υ-σικής, κυρίως στη λειτ�υργική μ�υ-σική.
Aπ τ�ν 17� - 18� αιώνα έ��υμεE�ραί�υς μ�υσικ�ύς π�υ συμ�άλ-λ�υν στη διαμρ�ωση της μ�υσικήςσε λη την έκταση της �θωμανικήςεπικράτειας τσ� ως λαμπρ�ί συνθέ-τες σ� και ως �ιρτ�υ"�ι.
O σημαντικτερ�ς είναι � IsaacFresco Romano (1745-1814) απ τηνKωνσταντιν�ύπ�λη, τ�υ �π�ί�υ η δι-δασκαλία στ� ργαν� tanbur4 απδάσκαλ� σε μαθητή συνε�ί"εται ώςτις μέρες μας5. M�υσικς στην αυλήτ�υ Selim τ�υ 3�υ, δίδα#ε τ� Σ�υλ-τάν�, και έμεινε στη ιστ�ρία σαν έ-νας απ τ�υς μεγαλύτερ�υς συνθέ-τες της κλασικής ανατ�λικής μ�υσι-κής. Για Σά��ατα (Shabbatot) π�υ α-παγ�ρευταν η �ρήση μ�υσικών �ρ-γάνων, �ι �ργανικές τ�υ συνθέσειςπρ�σαρμστηκαν σε θρησκευτικ�ύςύμν�υς6.
Mε τις Mεταρρυθμίσεις στα μέσατ�υ περασμέν�υ αιώνα η μ�υσικήτων Iσπαν�ε�ραίων, πως και τωνάλλων μει�ν�τήτων δέ�εται τιςπρώτες ευρωπαϊκές επιδράσεις. Kά-ν�υν την εμ�άνισή τ�υς �αλς, τα-γκ, �περέτες στα ισπανικά, και κα-τπιν συνδυά"�νται με την ανατ�λί-τικη μ�υσική απ’ π�υ θα πρ�κύ-ψ�υν νέες μ�υσικές μ�ρ�ές: Eτσιπρ�στίθενται στ� ήδη πλ�ύσι� ρε-περτρι� π�υ υπήρ�ε μέ�ρι ττε
�αλς με ανατ�λίτικες κλίμακες7, αλ-λά και ευρωπαϊκές μελωδίες με ανα-τ�λίτικα ργανα8. Στις αρ�ές τ�υ20�ύ αιώνα, ενώ η αστική τά#η συ-γκινείται με την ευρωπαϊκή μ�υσικήη a la franga, �ι λαϊκές τά#εις ε#ακ�-λ�υθ�ύν να εκ�ρά"�νται με την α-νατ�λίτικη μ�υσική των makam (losmekames για τ�υς Iσπαν�ε�ραί-�υς!). Aντί για τα αστικά πιάνα και ταμαντ�λίνα �ι �τω��ί και �ι λιγτερ�εύπ�ρ�ι πρ�τιμ�ύν τα �ύτια, τα κα-ν�νάκια, τα �ι�λιά και τα ντέ�ια. Tαεπαναστατικά τραγ�ύδια τ�υ εργα-τικ�ύ κινήματ�ς της Federacion �αί-νεται να �ασί"�νται στην ιταλικήσ��λή. Mν� η θρησκευτική μ�υσι-κή, π�υ στις ρα��ινικές σ��λές δι-δάσκεται σύμ�ωνα με τα makam, α-π�τελεί κ�ινή μ�υσική έκ�ραση γιαλες τις κ�ινωνικές τά#εις.
Δισκ γρα�ία
Mε τη γέννηση της δισκ�γρα-�ίας,είναι πια γεγ�νς η μα"ική πα-ραγωγή της μ�υσικής αναλγως και
Aπ� την περί�ημη �ειρ�γρα�η Aγκαδά τ�υ Σεράγε��. Γρά�τηκε στην Iσπανία πρ� τ�υ 1492. H Aγκαδά τ�υ Πεσσά� (Πάσ�α) είναι γραμμένη στα ε�ραϊκά και δια�ά�ε-ται στ� �ικ�γενειακ� τραπέ�ι την πρώτη και δεύτερη νύ�τα τ�υ Πάσ�α. H �υσία της γι�ρτής τ�υ Πάσ�α διατρέ�ει �λ�κληρη την ε�ραϊκή θρησκευτική �ωή. Πρ�κειταιγια α�ήγηση της ιστ�ρίας των Πατριαρ�ών ως τη διαπεραίωσή τ�υς στην Aίγυπτ�, την αιγυπτιακή δ�υλεία και την απελευθέρωση των E�ραίων. E$ηγεί και τ� λει-τ�υργικ� τ�υ Πεσσά� και περιέ�ει πρ�σευ�ές, ύμν�υς και λαϊκά τραγ�ύδια. Δε$ιά: O Rabbi Isaac Algazi με ενδυμασία ψάλτη.
KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 31
η ευρεία διάδ�σή της. Eυρωπαϊκέςεταιρίες πως η Columbia και ηOdeon εγκαθίστανται στα Bαλκάνια,στην Eγγύς και Mέση Aνατ�λή και ε-πενδύ�υν μετα#ύ άλλων, στη σε�α-ραδίτικη μ�υσική με κέντρα παραγω-γής τη Θεσσαλ�νίκη, την Kωνσταντι-ν�ύπ�λη και τη Σμύρνη. O νέ�ς τρ-π�ς μετα��ράς της παραδ�σιακήςμ�υσικής ερμηνευμένης απ �ιρτ�υ-"�υς επηρεά"ει την κατά τπ�υς ε-#έλι#ή της. H��γρα�ήσεις απ μεγά-λ�υς τραγ�υδιστές πως τη VictoriaHazan, τ�ν Jak Mayesh ακ�υγτανσε κάθε σπίτι π�υ εί�ε �ων�γρά��.Σύμ�ωνα με π�λλές μαρτυρίες, �ιδίσκ�ι αυτ�ί εί�αν απή�ηση �ι μν�στις ε�ραϊκές κ�ιντητες, αλλά καιστ� ευρύτερ� κ�ιν.
Στ�ύς δίσκ�υς αυτ�ύς εντ�πί"εταιένα σημαντικ �άσμα απ την ισπα-ν�ε�ραίικη μ�υσική:Romansas, δη-λαδή μακρσυρτα τραγ�ύδια σε ε-λεύθερ� ρυθμ, και Kantigas9 π�υάλλ�τε ακ�λ�υθ�ύν ευρωπαϊκά πρ-τυπα, άλλ�τε λαϊκ�ύς �αλκανικ�ύςρυθμ�ύς (συρτά, καρσιλαμάδες, τσι-�τετέλια, καλαματιανά κ.ά.) και άλ-λ�τε πι� λγιες και περίπλ�κες δ�-μές της ανατ�λικής μ�υσικής παρά-δ�σης των makam. Στίς η��γρα�ή-σεις αυτές, εντ�πί"�νται και π�λλάελληνικά τραγ�ύδια π�υ αγαπήθη-καν απ τ�υς E�ραί�υς και τραγ�υ-δήθηκαν στη γλώσσα τ�υς, πως τ�«T� γιλεκάκι π�υ ��ρείς» (En vanoviertes lagrimas) τ� ρεμπέτικ� «Π�ύνα �ρώ γυναίκα να σ�υ μ�ιά"ει»(Onde topo una ke es pasyende), καιτ� νησιώτικ� «Kαναρίνι μ�υ γλυκ»(Kanario melodiozo).
Στις πρ�π�λεμικές αυτές η��γρα-�ήσεις #ε�ωρί"ει � Rabbi IsaacAlgazi (1889-1950) απ τη Σμύρνη. Oίδι�ς η��γρά�ησε με ε#αιρετική δε-#ι�τε�νία σε�αραδίτικα τραγ�ύδια
και θρησκευτικ�ύς ύμν�υς στη κλα-σική ε�ραϊκή και ισπαν�ε�ραίικηγλώσσα. Στις η��γρα�ήσεις αυτέςσυν�δεύεται απ �ύτι ή καν�νάκι μετ�ύς καλύτερ�υς σ�λίστες της επ�-�ής πως τ�ν Daniel Leon στ� καν�-νάκι και τ�ν Kωνσταντιν�υπ�λίτηAλέκ� Mπατ"αν στ� �ύτι. Στίς Συ-
ναγωγές, με την επιρρ�ή των η��-γρα�ήσεων τ�υ Algazi, �ι ψάλτες(Hazanim), με τη δε#ι�τε�νική σ�λι-στική ερμηνεία, απ�σπώνται πια απτ� παραδ�σιακ εκκλησίασμα και α-π�κτ�ύν έτσι μια πι� ανε#άρτητη υ-πσταση στη Συναγωγή.
Mε τη δημι�υργία των εθνικών
κρατών στα Bαλκάνια και στη MέσηAνατ�λή �ι E�ραί�ι ε#ωθ�ύνται στημετανάστευση ή την π�λιτιστική α-��μ�ίωση. H �αριστική ��λή μωςδίνεται απ την εθνικ�σ�σιαλιστικήΓερμανία στ�ν B΄ Παγκσμι� Πλε-μ�. H λήθη π�υ ακ�λ�υθεί είναι τσ��αθιά π�υ �ύτε η �ωνή της P"αςEσκενά"υ στ� τραγ�ύδι «E�ραι�π�ύ-λα μ�υ γλυκειά», π�υ λέει μερικές�ράσεις στα ισπαν�ε�ραίικα, δεν αρ-κεί για να διατηρήσει έστω και τημνήμη αυτ�ύ τ�υ μ�υσικ�ύ κσμ�υ.
H μεταπ�λεμική δισκ�γρα�ία10
στην Eυρώπη και στην Aμερική απ�-μακρύνεται απ την αυθεντική πηγήτης ισπαν�ε�ραίικης μ�υσικής. Aπ�-κτά μ�υσικ�λ�γικ �αρακτήρα μεπρ�σπάθειες για «αναπαραστάσεις»της μεσαιωνικής I�ηρικής, ή παράγει«διασκευές» και «ερμηνείες» έ#ω α-π τ� πλαίσι� των πηγαίων �αρακτη-ριστικών της. Στη σημερινή Θεσσα-λ�νίκη, τρεις μν�ν άνθρωπ�ι, ά-γνωστ�ι για τ�ν περισστερ� κ-σμ�, ερμηνεύ�υν, ως ντπι�ι, σω-στά τα ισπαν�ε�ραίικα τραγ�ύδια,έτσι πως διαμ�ρ�ώθηκαν στηΘεσσαλ�νίκη· η κυρία Bienvenidaστ� γηρ�κ�μεί� Σα�ύλ M�διάν�, �ψάλτης της Συναγωγής DavidSaltiel και � Mois Halegua, o τελευ-ταί�ς Θεσσαλ�νικις ρα��ίν�ς.
Σημείωση: H αναδημ�σίευση της ωτ�γρα ίας τ�υAlgazi και των δισκ�γρα ικών τίτλων, έγινε μετην άδεια τ�υ Edwin Seroussi συγγρα έα τ�υ �ι-�λί�υ Mizimrat Qedem, Rabbi Isaac Algazi,τ�ν �-π�ί� ευ�αριστώ θερμά.
τ� υπ�δηλώνει τη λ�για κ�σμική και θρησκευτικήμ�υσική π�υ αναπτύ�θηκε κατά την διάρκεια της�θωμανικής αυτ�κρατ�ρίας, με τη συμμετ��ή �-λων των θρησκευτικών και επ�μένως και εθνικών�μάδων π�υ την απ�τελ�ύσαν· πρ�κειται για έναπ�λιτισμικ� και ��ι εθνικ� �ρ�.
4 Σ.τ.σ. T� �ργαν� αυτ� ανήκει στην �ικ�γένεια τωνλα�υτ�ειδών με μακρύ �έρι· Mέ�ρι τις αρ�ές τ�υ19�υ αιώνα κατασκευαστικά ανήκε στην �ικ�γέ-νεια των ταμπ�υράδων, μετά �μως απέκτησε ημι-σ αιρικ� η�εί�. Xρησιμ�π�ιήθηκε απ�κλειστικάστη λ�για κ�σμική καί θρησκευτική μ�υσική, ενώπ�τέ στη λαϊκή.
5 Yίlmaz Aktuna:Türk Musikisi Ansyklopedisi,Kültür Bakanlίέί /1163 Kültür Eserler Dizisi,-1990Ankara Vol1p.p 391
6 Σ.τ.σ. Στ� 5� μέρ�ς της �ργανικής τ�υ σύνθεσηςστ� μακαμ Isfahan, υπάρ��υν συγκεκριμένες με-λωδικές επαναλήψεις. Oι επεναλήψεις αυτές α-ντιστ�ι��ύν σε συγκεκριμένες
7 Σ.τ.σ. Xαρακτηριστικ� παράδειγμα απ�τελεί τ�τραγ�υδι “Un dia yo bezi” π�υ υπάρ�ει η��γρα- ημέν� με την Victoria Hazan.
8 Σ.τ.σ. Σε μία απ� τις πρώτες εκτελέσεις τ�υ Σιωνι-στικ�ύ ύμν�υ, � Algazi συν�δεύεται απ� πιάν�και �ύτι.
9 Σ.τ.σ.Kantiga σημαίνει τραγ�ύδι, με την ευρεία έν-ν�ια της λέ"ης, ε"αιρ�υμένων των τραγ�υδιών σεελεύθερ� ρυθμ� τις romansas π�υ αντιστ�ι��ύνστα «καθιστικά» και τα τραγ�ύδια «της τά�λας»της ελλην� ωνης παράδ�σης.
10 Στην T�υρκία υπάρ��υν παραγωγές με ισπαν�ε-�ραίικα τραγ�ύδια απ� τ�υς «los Pasharossefaradis» και τ�ν Jak eshim. Στην Eλλάδα υπάρ-��υν δίσκ�ι με την Σα��ίνα Γιαννάτ�υ και τηνAλίκη Kαγιαλ�γλ�υ. Σύντ�μα θα κυκλ� �ρήσειδίσκ�ς με τ�ν Δαυίδ Σαλτιέλ απ� τη Θεσσαλ�νίκη.
O ψάλτης στη συναγωγή της Θεσσαλ�νίκης Δαυίδ Σαλτιέλ. (Φωτ.: Σ. ΦAOΣ).
Παρτιτ�ύρα σύνθεσης τ�υ Isaac Fresco Romano απ� τις αρ�ές τ�υ 20�ύ αιώνα.
T��ύλι� KαΐμηO απ�σιωπημέν�ς �ωγρά��ς και μελετητής της λαϊκής μας τέ�νης
T�υ Mισέλ Φάις
Πε��γρά�υ και κριτικ�ύ
ANAMΦIBOΛA � �ρί��ντας τ�υ T��ύ-λι� Kαΐμη –�πως αυτ�ς διαγρά�εταιτ�σ� απ� τις μελέτες τ�υ �σ� και α-π� τη �ωγρα�ική τ�υ– πρ�σ�λέπεικυρίως στα πρ�τυπα των μεγάλωνπ�λιτισμών της Aνατ�λής, ενώ τηΔύση, μετά την Aναγέννηση, τη δέ-"εται με πρ��δευτικ� σκεπτικισμ�.
Eτσι αν και συναναστρά�ηκε κά-π�ι�υς απ� τ�υς κ�ρυ�αί�υς ανανε-ωτές τ�υ καλλιτε"νικ�ύ μεσ�π�λέ-μ�υ (Στέρης, Παπαλ�υκάς, Πικιώνης,Xατ�ηκυριάκ�ς-Γκίκας, Διαμαντ�-π�υλ�ς, Tσαρ�ύ"ης, Eγγ�ν�π�υλ�ς,γεγ�ν�ς π�υ σημαίνει �τι, έστω καιέμμεσα, ήρθε σε επα�ή με τα ιδε�-λ�γικά και πλαστικά αιτήματα τ�υμ�ντερνισμ�ύ), � ίδι�ς ανα�ητεί μεθαυμαστή επιμ�νή, ώς τ� τέλ�ς της�ωής τ�υ, τη συνέ"εια της ελληνικήςτέ"νης μετά τ� Bυ�άντι�.
Kαι τ� «σπασμέν� νήμα της παρα-δ�σεως» (�πως γρά�ει στ� κατάλ�ι-π� κείμεν� της ωριμ�τητας τ�υ «Oεθνικ�ς "αρακτήρας της τέ"νης»,1976) τ� �ρίσκει –ακ�λ�υθώντας τ�παράδειγμα αρκετών ανθρώπων τηςγενιάς τ�υ– στην ανώνυμη αρ"ιτε-κτ�νική, στ� στιγματισμέν� θέατρ�σκιών και στην ταπεινή λαϊκή τέ"νη.
Kαι αυτ� είναι εύλ�γ�. Στ� �αθμ�
π�υ �ι κραδασμ�ί της νε�τερικ�τη-τας κλ�νί��υν �"ι μ�ν� την πίστητ�υ, στη συν�"ή π�υ υπ�σ"�ταν κά-π�τε η τέ"νη, αλλά και υπ�σκάπτ�υντ�ν κ�ινωνικ� ιδανισμ� τ�υ.
Ωστ�σ� αυτή η εικ�να, τ�υ ανθρώ-π�υ τ�υ πρ�σκ�λλημέν�υ στ� πα-ρελθ�ν, σε μεγάλ� �αθμ� αίρεται α-π� ένα παράδ�+� π�υ παρατηρείταιστ� ίδι� τ� έργ� τ�υ.
Eνώ δηλαδή σε �ρισμένα κείμενάτ�υ δεί"νει να πρ�σλαμ�άνει τ�ν κ�-σμ� με έναν απλ�ϊκ� τρ�π�, σε κά-π�ια άλλα, κυρίως αυτά π�υ α��-ρ�ύν την ευσε�ιστική τέ"νη ή τ�νλαϊκ� π�λιτισμ�, �ανερώνει μια ιδι�-τυπη �ντ�λ�γική ματιά.
Kαι �ταν λέω �ντ�λ�γική ματιά, υ-παινίσσ�μαι κυρίως τη δεσπ���υσαεμμ�νή αυτ�ύ τ�υ άνισ�υ λα�γρά-��υ, αισθητικ�ύ και �ωγρά��υ, ναερμηνεύει την τέ"νη (και επαγωγικάτην ανθρώπινη κατάσταση) ως μετα-μ�ρ�ώσεις –αν�δικές ή καθ�δικές–τ�υ ιερ�ύ αισθήματ�ς.
Στ� σημεί� αυτ� λ�ιπ�ν, ��είλ�υ-με να σκάψ�υμε για να ε+�ρύ+�υμετ� �αθύτερ� κ�ίτασμα της περιθω-ρι�π�ίησης τ�υ πρώτ�υ συστηματι-κ�ύ μελετητή τ�υ Kαραγκι��η στ�ντ�π� μας. Kαι να μην αρκεστ�ύμεστις πρώτες επιστρώσεις της απ�μ�-νωσής τ�υ, δηλαδή: στη �αριά τ�υκώ�ωση, στην �ικ�γενειακή παρακ-
μή ή στη ρ�πή τ�υ σε μια ρ�μαντικήαντίληψη τ�υ λάθε �ιώσας.
T� άγ"�ς τ�υ μπρ�στά στ�ν καλ-πά��ντα τε"ν�λ�γικ� νε�τερισμ�της κ�ινωνίας και της τέ"νης, τ�νσκιαγρα�εί στα μάτια των άκριτωνεκμ�ντερνιστών τ�υ καιρ�ύ τ�υ ωςπαρω"ημέν� ηθ�γρά��. O �ικ�υμε-νικά λαϊκ�ς τρ�π�ς π�υ πρ�σλαμ�ά-νει την παράδ�ση (π�υ κάπ�ιες ��-ρές τ�ν �έρνει τ�σ� κ�ντά στη σκέ-ψη τ�υ Mι"αήλ Mπα"τίν) τ�ν καθι-στ�ύν ανενεργ� στις ιδε�ληπτικές�λέψεις των ελλην�κεντρικών τ�υμεσ�π�λέμ�υ. Tέλ�ς, � κα��αλιστι-κ�ς μυστικισμ�ς και � αυθ�ρμητ�ςαναρ"ισμ�ς τ�υ τ�ν θέτ�υν εκτ�ςπαιδιάς τ�σ� απ� τις επιδιώ+εις μιαςδ�γματικής αριστεράς �σ� και απ�την κλειστ����ική αγκάλη της ι-σ"νής μεταπ�λεμικά ε�ραϊκής κ�ι-ν�τητας.
Mε δυ� λ�για: έ"�υμε έναν �λ�-σ"ερή και, δε θα δίστα�α να πω, τρα-"ύ απ�κλεισμ�.
Kι �μως αυτ�ς � υπεράνω τ�υ ψ�-γ�υ και τ�υ επαίν�υ (σύμ�ωνα με
την ευθύ��λη διατύπωση τ�υ Tσα-ρ�ύ"η) απευθυν�ταν ε+ακ�λ�υθητι-κά σε έναν άνθρωπ� με αν�ι"τή καρ-διά. Eπειδή � Kαΐμης πάνω απ’ �λα,υπήρ+ε ένας πρ�σηνής α�ηγητής· έ-νας α�ηγητής, � �π�ί�ς τ� μ�ν� π�υπρ�σδ�κ�ύσε ήταν να γεμίσει τ� "ώ-ρ� μιας συνάθρ�ισης με την ανταλ-λαγή μιας κ�ινής εμπειρίας – αλή-θεια, αυτ� τ�ν τύπ� α�ηγητή δενμας υπ�δεικνύει � Bάλτερ Mπέν�α-μιν �ταν ανα�έρεται στις "ασιδικέςκ�ιν�τητες;
Aυτ�ς � άνθρωπ�ς λ�ιπ�ν με τ�διδακτικ� "ι�ύμ�ρ, π�υ αγαπ�ύσετ�υς ατέλειωτ�υς περιπάτ�υς καιτις δαιδαλώδεις συ�ητήσεις περί τέ-"νης, στ�ν απ�ρ�ανισμ� τ�υ σύγ-"ρ�ν�υ ανθρώπ�υ απ� τα μεγάλα ε-ρείσματα της �ωής, πρ�τείνει, δίκηνπαραμυθίας, την �ικ�υμενική δύνα-μη της λαϊκής τέ"νης και την ηθικήδ�μή τ�υ ωραί�υ.
Σημείωση: Bι�λία τ�υ T��ύλι� Kαΐμη π�υκυκλ��ρ�ύν απ� τις εκδ�σειςΓABPIHΛIΔH: «Kαραγκι��ης ή η αρ-�αία κωμωδία στην ψυ�ή τ�υ θεάτρ�υσκιών» (1990), «Συναντήσεις με τ�υς Φώ-τη K�ντ�γλ�υ, Γιανν�ύλη Xαλεπά, N. Xα-τ�ηκυριάκ�υ - Γκίκα» (1992), «Eλληνικάτ�πία» (1993). Eπίσης, τ�υ Mισέλ Φάις,«T��ύλι� Kαΐμη. Eνας απ�σιωπημέν�ς»(1994). O συγγραέας τ�υ άρθρ�υ ασ��-λείται με τη ιλ�λ�γική απ�κατάστασητ�υ έργ�υ τ�υ T��ύλι� Kαΐμη.
Aριστερά:Eργ τ υ T� ύλι Kαΐμη, λάδι, 1972. (Συλλ γή M. Φάις) Δε�ιά: O T� ύλι Kαΐμη σε μεταπ λεμικ� σ�έδι με μ λύ�ι τ υ Φώτη K�ντ γλ υ. O T. Kαΐμη ήτανστ κλίμα και συναναστρά"ηκε τ υς ανανεωτές τ υ καλλιτε�νικ ύ μεσ π λέμ υ: Στέρη, Παπαλ υκά, Πικιώνη, Xατ�ηκυριάκ -Γκίκα, Διαμαντ�π υλ , Tσαρ ύ�η,Eγγ ν�π υλ κ.α.