Առողջ ապրելակերպի և անվտանգ սեռական վարքագծի ուղեցույց ՏՍՏ համար

§Ø»Ýù гÝáõÝ ø³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ð³í³ë³ñáõÃ۳ݦ ÐÎ

§Ø»Ýù г ÝáõÝ ø³ Õ³ ù³ ódz Ï³Ý Ð³ í³ ë³ ñáõ Ã۳ݦ ÐÎ

ØƲì/ÒƲÐ. ²èàÔæ ²äðºÈ²ÎºðäÆ ºì ²Üìî²Ü¶ êºè²Î²Ü ì²ðø²¶ÌÆ àôÔºòàôÚò îêî вزð

Ï»Ý ë³ µ³ ݳ Ï³Ý ·Ç ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ Ã»Ï Ý³ Íáõ`

Î. È. ´² ̧ ² ÈÚ²Ü

ºðºì²Ü 2011

êºè²Î²Ü ´²¼Ø²¼²ÜàôÂÚàõÜêºè²Î²Ü ÎàÔØÜàðàÞì²ÌàõÂÚàõÜ ºì êºè²Î²Ü ì²ðø²¶ÆÌ

3

êºè²Î²Ü ÎàÔØÜàðàÞì²ÌàõÂÚàõÜ

ê» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõ ÝÁ Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý ãáñë µ³ -Õ³¹ ñÛ³É Ý» ñÇó Ù»ÏÝ ¿: ¸³ Ù³ñ ¹áõ Ùßï³ Ï³Ý Ñáõ ½³ ϳÝ, ½·³ Û³ -ϳÝ, ½·³ó ÙáõÝ ù³ ÛÇÝ ¨ ë» é³ Ï³Ý ó³Ý Ïáõ ÃÛ³Ý Ñ³ ÏáõÙ Ý»ñÝ »Ý á ñá ß³ ÏÇ ë» éÇ ³Ý Ó³Ýó Ñ³Ý ¹»å:

ê» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ µÝá ñá ßáÕ ÙÛáõë » ñ»ù µ³ Õ³¹ ñÛ³É Ý»ñÝ »Ý Ù³ñ-¹áõ Ï»Ý ë³ µ³ ݳ Ï³Ý ë» éÁ, ë» é³ Ï³Ý ÝáõÛ Ý³ ϳ ݳ óáõ ÙÁ (û ÇÝã å»ë ¿ Ù³ñ¹Ý Ç ñ»Ý ÁÝ Ï³ ÉáõÙ Ñá ·» µ³ ݳ Ï³Ý ï» ë³ Ï» ïÇó` áñ-å»ë ïÕ³ Ù³±ñ¹, û± áñ å»ë ÏÇÝ) ¨ ë» éÇ ëá ódz ɳ Ï³Ý ¹» ñÁ (ÏÝáç ϳ٠ïÕ³ Ù³ñ ¹áõÝ µÝá ñáß í³ñ ù³ ·ÇÍÝ ¿, á ñÁ ѳ Ù³ å³ ï³ë ˳ ÝáõÙ ¿ ïíÛ³É Ñ³ ë³ ñ³ Ïáõ ÃÛ³Ý Ùß³ Ïáõ ó ÛÇÝ ³ñ Å»ù Ý» ñÇÝ áõ ÁÝ ¹áõÝ í³Í ã³ ÷³ ÝÇß Ý» ñÇÝ):

ÀÝ ¹áõÝ í³Í ¿ ѳ Ù³ ñ»É, áñ ·á Ûáõ ÃÛáõÝ áõ Ý»Ý ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß-í³ Íáõ ÃÛ³Ý » ñ»ù ï» ë³Ï Ý»ñ` ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý, ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý ¨ »ñÏ ë» é³ Ï³Ý:

î³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõÝ: ê³ ³Ý ÓÇ Ùßï³ Ï³Ý Ñáõ ½³ ϳÝ, ½·³ Û³ ϳÝ, ½ù³ó ÙáõÝ ù³ ÛÇÝ ¨ ë» é³ Ï³Ý ó³Ý Ïáõ ÃÛ³Ý Ñ³ ÏáõÙÝ ¿ ѳ ϳ é³Ï ë» éÇ Ý»ñ ϳ» ñÇ Ýϳï ٳٵ: ÜáõÛ Ý³ ë» é³-Ï³Ý Ý» ñÁ ·ñ·éíáõÙ ̈ ë» é³ Ï³Ý µ³ í³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõÝ »Ý ëï³ ÝáõÙ Ç ñ»Ýó ÇëÏ ë» éÇÝ å³ï ϳ ÝáÕ Ý»ñ ϳ Û³ óáõ óÇã Ý» ñÇ Ñ»ï Ï» Ý³Ï ó» Éáõó:

ºñÏ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõÝ: ²Ý ÓÇ Ùßï³ Ï³Ý Ñáõ ½³-ϳÝ, ½·³ Û³ ϳÝ, ½ù³ó ÙáõÝ ù³ ÛÇÝ ¨ ë» é³ Ï³Ý ó³Ý Ïáõ ÃÛ³Ý Ñ³-ÏáõÙÝ ¿ ¨° Çñ ë» éÇ, ¨° ѳ ϳ é³Ï ë» éÇ Ý»ñ ϳ Û³ óáõ óÇã Ý» ñÇ Ýϳï-ٳٵ: ºñÏ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÁ ·ñ·éíáõÙ ¨ ë» é³ Ï³Ý µ³ í³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõÝ »Ý ëï³ ÝáõÙ ¨° ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó, ¨° ϳ ݳÝó Ñ»ï Ï» Ý³Ï ó» Éáõó:

Üß»Ýù ݳ¨, áñ á ñáß Ù³ñ¹ ϳÝó Ùáï ϳ ñáÕ ¿ ¹Ç ï³ñÏ í»É ³Ý ë» é³-ϳ Ýáõ ÃÛáõÝ, ÇÝãÝ ³Ý ÓÇ Ùáï ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛ³Ý ¨ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý ó³Ý ϳ ó³Í ¹ñë¨á ñáõÙ Ý» ñÇ µ³ ó³ ϳ Ûáõ ÃÛáõÝÝ ¿:

سñ ¹áõ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ Édzñ Å»ù áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñ» ÉÇë ѳñ ϳ íáñ ¿ ݳ¨ å³ñ ½³ µ³ Ý»É ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý ÙÛáõë µ³ Õ³¹ ñÛ³É Ý» ñÁ: î³ñ-µ» ñáõÙ »Ý Ù³ñ ¹áõ Ï»Ý ë³ µ³ ݳ Ï³Ý ë» éÇ »ñ Ïáõ ï» ë³Ï` ³ ñ³ Ï³Ý ¨ Ç ·³ ϳÝ, ë³ Ï³ÛÝ á ñáß Ýá ñ³ ·áõÛÝ ï» ëáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ ÙÇ ç³Ý ÏÛ³É ë» éÁ (ÇÝ ï»ñ ë» éÁ) ¹Ç ï³ñ ÏáõÙ »Ý áñ å»ë »ñ ñáñ¹ Ï»Ý ë³ µ³ ݳ ϳÝ

4

ë»é: Êá ë» Éáí Ù³ñ ¹áõ Ï»Ý ë³ µ³ ݳ Ï³Ý ë» éÇ Ù³ ëÇÝ` ³ÝÑ ñ³ Å»ßï ¿ Ýß»É, û ë» é³ Ï³Ý ï³ñ µ» ñ³Ï Ù³Ý áñ Ù³ ϳñ ¹³ÏÝ ¿ ¹Ç ï³ñÏ íáõÙ: Àëï ³Û¹Ù, ¹Ç ï³ñ ÏáõÙ »Ý`

1. ·» Ý» ïÇ Ï³ Ï³Ý ë»é, á ñÁ µÝá ñáß íáõÙ ¿ Ù³ñ ¹áõ ùñá Ùá ëá Ù³ ÛÇÝ Ñ³ í³ ù³ ϳ½ Ùáí ¨ ÉÇ ÝáõÙ ¿ XX (Ç ·³ ϳÝ), XY (³ ñ³ ϳÝ), ÇÝã-å»ë ݳ¨ Ñݳ ñ³ íáñ »Ý ÙÇ ç³Ý ÏÛ³É ï³ñ µ» ñ³Ï Ý»ñ` XXY (ÇÝ ï»-ñ³Õ çÇÏ) ¨ XYY (ÇÝ ï»ñï Õ³),

2. ·á ݳ ¹³ ÛÇÝ ë»é, á ñÁ µÝá ñáß íáõÙ ¿ ë» é³ Ï³Ý ·»Õ Ó» ñÇ ³é ϳ-Ûáõ ÃÛ³Ùµ, á ñá ßÇã ¿ ë»ñ٠ݳ ñ³ ÝÇ Ï³Ù Óí³ ñ³ ÝÇ ³é ϳ Ûáõ ÃÛáõ-ÝÁ, ë³ Ï³ÛÝ Ñݳ ñ³ íáñ ¿ ݳ¨ »ñ Ïáõ ·»Õ Ó» ñÇ Ùdz ų Ù³ ݳ ÏÛ³ ³é ϳ Ûáõ ÃÛáõÝ (Ñ»ñ Ùáý ñá ¹Ç ïǽÙ): âå»ïù ¿ µ³ ó³ é»É ݳ¨ ë»-é³ Ï³Ý ·»Õ Ó» ñÇ ÙÇ ç³Ý ÏÛ³É ï³ñ µ» ñ³Ï Ý» ñÁ (û ñÇ Ý³Ï` û íá ï»ë-ïÇáë),

3. ³ ݳ ïá Ùdz Ï³Ý ë»é, á ñÁ µÝá ñáß íáõÙ ¿ Ù³ñ ¹áõ ³ñ ï³ ùÇÝ Ï³Ù Ý»ñ ùÇÝ ë» é³ Ï³Ý ûñ ·³Ý Ý» ñÇ ³é ϳ Ûáõ ÃÛ³Ùµ,

4. Ù³Ý Ï³ µ³ñ Ó³ Ï³Ý ë»é, á ñÁ åïÕÇ ë»éÝ ¿ ̈ µÝá ñáß íáõÙ ¿ Ù³Ý-ϳ µ³ñ ÓÇ Ï³Ù ·Ç Ý» Ïá Éá ·Ç ÏáÕ ÙÇó` ѳ Ù³ Ó³ÛÝ ÑÕÇ ÏÝáç ÏÉÇ-ÝÇ Ï³ Ï³Ý ½ÝÝáõÙ Ý» ñÇ,

5. ÍÝÝ¹Û³Ý ë»é, á ñÁ Ýá ñ³Í ÝÇ ë»éÝ ¿, µÝá ñáß íáõÙ ¿ ÍÝáõÝ¹Ý ÁÝ-¹áõ ÝáÕ Ù³Ý Ï³ µ³ñ ÓÇ Ï³Ù ·Ç Ý» Ïá Éá ·Ç ÏáÕ ÙÇó,

6. Ñáñ Ùá ݳ ÛÇÝ ë»é, á ñÁ µÝá ñáß íáõÙ ¿ ³Ý ÓÇ ë» é³ Ï³Ý ·»Õ Ó» ñÇ ÏáÕ ÙÇó ³ñ ï³¹ñ íáÕ ë» é³ Ï³Ý Ñáñ ÙáÝ Ý» ñÇ ù³ ݳ ϳ Ï³Ý ¨ »ñÏ-ñáñ ¹³ ÛÇÝ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ï ϳ ÝÇß Ý» ñÇ ³é ϳ Ûáõ ÃÛ³Ùµ (ѳ ×³Ë Ñáñ Ùá ݳ ÛÇÝ Ë³Ý ·³ ñáõÙ Ý» ñÁ ³Ý ÓÇ Ñáñ Ùá ݳ ÛÇÝ ë» éÇ ¨ ³ ݳ-ïá Ùdz Ï³Ý ë» éÇ ï³ñ µ» ñáõ ÃÛ³Ý å³ï ׳éÝ »Ý),

7. ³ÝÓ Ý³· ñ³ ÛÇÝ ë»é ϳ٠³Ý ÓÇ ÷³ë ï³ÃÕ Ã» ñáõÙ Ýßí³Í ë»é, á ñÁ ϳ ñáÕ ¿ ãѳ ÙÁÝÏ Ý»É ÍÝÝ¹Û³Ý ë» éÇ Ñ»ï (û ñÇ Ý³Ï` Ñ»ñ Ùáý-ñá ¹Ç ïǽ ÙÇ Ï³Ù ïñ³Ýë ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý ¹»å ùáõÙ):

سñ ¹áõ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý ³Ù µáÕ ç³ Ï³Ý å³ï Ï» ñÁ ëï³ Ý³ Éáõ ѳñ-óáõ٠ϳ ñ¨áñ ¹»ñ »Ý ˳ Õáõ٠ݳ¨ ³Ý ÓÇ Ñá ·» µ³ ݳ Ï³Ý ¨ ëá ódz-ɳ Ï³Ý ë» é» ñÇ µÝáõ ó· ñáõ ÙÁ:

²ÝÓ Ñá ·» µ³ ݳ Ï³Ý ë» éÁ á ñáß íáõÙ ¿ Ýñ³` á ñ¨Ç ó» ë» éÇÝ å³ï-

5

ϳ Ý» Éáõ ÇÝù ݳ½ ·³ óá Õáõ ÃÛ³Ùµ ¨ ë» é³ Ï³Ý ÝáõÛ Ý³ ϳ ݳó ٳٵ: Ðݳ ñ³ íáñ »Ý ¹»å ù»ñ, »ñµ Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý ÝáõÛ Ý³ ϳ ݳ óáõ ÙÁ ãÇ Ñ³ ÙÁÝÏ ÝáõÙ Ýñ³ Ï»Ý ë³ µ³ ݳ Ï³Ý ë» éÇ Ï³Ù ë» é» ñÇó áã Ù» ÏÇ Ñ»ï: ²Ûë Ù³ñ ¹ÇÏ Ïáã íáõÙ »Ý ³Ý ¹ñá ·»Ý Ý»ñ: ÜÙ³Ý ÝáõÛ Ý³ ϳ ݳ óáõ٠ϳ-ñáÕ ¿ ¹Ç ï³ñÏ í»É ݳ¨ ³Ý ÓÇ ëá ódz ɳ Ï³Ý ë» éÇ á ñáß Ù³Ý ¹»å ùáõÙ:

²Ý ÓÇ ëá ódz ɳ Ï³Ý ë» éÁ ϳ٠·»Ý ¹»ñÝ ³ß ˳ñ ѳ· ñ³ ϳÝ, ¿Ã-ÝÇÏ, ëá ódz ɳ Ï³Ý ¨ å³ï Ù³Ù ß³ Ïáõ ó ÛÇÝ Ýáñ Ù» ñÇ íñ³ ÑÇÙÝ í³Í ë» éÇ ³ í³Ý ¹³ Ï³Ý ï³ ñ³Ý ç³ ïáõÙÝ ¿ ³ ñ³ ϳ ÝÇ ¨ Ç ·³ ϳ ÝÇ: ²Ûë ï³ ñ³Ý ç³ï Ù³Ý ÑÇÙ ùáõÙ ÁÝ Ï³Í »Ý ѳ ë³ ñ³ Ïáõ ÃÛ³Ý ÏáÕ ÙÇó ÁÝ-¹áõÝ í³Í ³Ý ÓÇ Ï³ñÍ ñ³ ïÇ å³ ÛÇÝ ¹» ñ³ ϳ ï³ ñáõÙ Ý» ñÁ: ê³ Ï³ÛÝ, ÇÝã å»ë Ýßí»ó, ÉÇ ÝáõÙ »Ý ¹»å ù»ñ, »ñµ ³Ý ÓÇ ëá ódz ɳ Ï³Ý ë» éÁ ãÇ Ñ³ ÙÁÝÏ ÝáõÙ á°ã ³ ñ³ ϳÝ, á°ã ¿É Ç ·³ Ï³Ý ë» é³ Ï³Ý ¹³ ë³ Ï³ñ ·áõÙ-Ý» ñÇ Ñ»ï: سñ¹ ϳÝó, á ñáÝù Ç ñ»Ýó í» ñ³ å³ ÑáõÙ »Ý û° ³ ñ³ Ï³Ý ¨ û° Ç ·³ Ï³Ý Ï³ñÍ ñ³ ïÇ å³ ÛÇÝ ¹» ñ³ ϳ ï³ ñáõÙ Ý»ñ, ³Ý í³ ÝáõÙ »Ý »ñÏ ·»Ý ¹»ñ Ý»ñ, ÇëÏ Ýñ³Ýó, áí ù»ñ Ç ñ»Ýó ã»Ý ¹³ ëáõÙ á°ã ³ ñ³ ϳÝ, á°ã ¿É Ç ·³ Ï³Ý ëá ódz ɳ Ï³Ý ë» éÇÝ, ³Ý í³ ÝáõÙ »Ý ³Ý ·»Ý ¹»ñ Ý»ñ:

êºè²Î²Ü ì²ðø²¶ÆÌ

سñ ¹áõ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõÝÝ áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñ» ÉÇë ѳñÏ ¿ ݳ¨ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõ ÝÁ ï³ ñ³Ý ç³ ï»É ë» é³ Ï³Ý í³ñ ù³ ·ÍÇó: ÆÝã-å»ë ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõ ÝÁ, ³ÛÝ å»ë ¿É ë» é³ Ï³Ý í³ñ-ù³ ·Ç ÍÁ ϳ ñáÕ ¿ ÉÇ Ý»É ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý, ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý ¨ »ñÏ ë»-é³ Ï³Ý:

гñÏ ¿ ݳ¨ Áݹ·Í»É, áñ » û ³ÝÓÝ ³ÛÝ åÇ ëÇ ë» é³ Ï³Ý í³ñ ù³ ·ÇÍ ¿ óáõ ó³ µ» ñáõÙ, á ñÁ ÙÇ³Ý ·³ Ù³ÛÝ ï³ñ µ»ñ íáõÙ ¿ Çñ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ-Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõ ÝÇó, ³ å³ ³Ûë ¹»å ùáõÙ µ³ ó³ ϳ ÛáõÙ »Ý ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛ³ ÝÁ µÝá ñáß Ùßï³ Ï³Ý Ñáõ ½³ ϳÝ, ½·³ Û³ ϳÝ, ½·³ó ÙáõÝ ù³ ÛÇÝ ¨ ë» é³ Ï³Ý ó³Ý Ïáõ ÃÛ³Ý Ñ³ ÏáõÙ Ý» ñÁ: ú ñÇ Ý³Ï, µá Éáñ ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» óáÕ ³Ý ÓÇÝù, áñ-å»ë ϳ ÝáÝ, óáõ ó³ µ» ñáõÙ »Ý ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý í³ñ ù³ ·ÇÍ: ê³ Ï³ÛÝ, ѳÛïÝí» Éáí ³ÛÝ åÇ ëÇ ÙÇ ç³ í³Û ñáõÙ, áõñ µ³ ó³ ϳ ÛáõÙ »Ý ѳ ϳ é³Ï ë» éÇ Ý»ñ ϳ Û³ óáõ óÇã Ý» ñÁ (ϳ ɳ ݳ í³Û ñ»ñ, »ñ ϳ ñ³ ų٠ϻï Íá-í³· ݳ óáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ, ½ÇÝ Í³ é³ Ûáõ ÃÛáõÝ), ϳ٠½áõï Ï»Ý ë³ ÷áñÓ ÷»éù µ» ñ» Éáõ Ýå³ ï³ Ïáí, »ñ µ»ÙÝ ¿É` ³É Ïá Ñá ÉÇ, ÃÙñ³ ÙÇ çáó Ý» ñÇ Ï³Ù ³ÛÉ

6

³½ ¹³Ï Ý» ñÇ ³½ ¹» óáõ ÃÛ³Ý ï³Ï, Ýñ³Ýù ϳ ñáÕ »Ý å³ ï³ Ñ³ Ï³Ý ë»-é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ áõ Ý» Ý³É ÝáõÛÝ ë» éÇ Ý»ñ ϳ Û³ óáõ óÇã Ý»-ñÇ Ñ»ï: ì» ñ³ ¹³é ݳ Éáí µÝ³ ϳ ÝáÝ ÙÇ ç³ í³Ûñ (ϳ٠³ÛÉ ³½ ¹³Ï Ý»-ñÇ µ³ ó³ ϳ Ûáõ ÃÛ³Ý ¹»å ùáõÙ)` ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÁ ϳ°Ù ã»Ý ÏÇ ñ³-éáõÙ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý í³ñ ù³ ·ÇÍ, ϳ°Ù ¿É ÏÇ ñ³ éáõÙ »Ý` á ñá ß³ ÏÇ ß³ ѳ ¹Ç ï³ Ï³Ý Ýϳ ï³ éáõÙ Ý» ñÇó »É Ý» Éáí (û ñÇ Ý³Ï` ³ é¨ï ñ³ ÛÇÝ ë»ùë ³ß Ë³ ïáÕ Ý» ñÁ áã ÙÇßï áõ Ý»Ý ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³-Íáõ ÃÛáõÝ, ë³ Ï³ÛÝ Ï³ ñáÕ »Ý ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ Ù»ç ÙïÝ»É` ÷áÕ í³ë ï³ Ï» Éáõ Ýå³ ï³ Ïáí): ²Ûë ¹»å ùáõÙ ³ñ ¹»Ý ï³-ñ³ ë» é³ Ï³ ÝÁ Ñ³Ý ¹»ë ¿ µ» ñáõÙ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý í³ñ ù³ ·ÇÍ:

ØƲì/ÒÆ²Ð Ï³Ý Ë³ñ ·»É Ù³Ý á Éáñ ïáõÙ ÙÇ ç³½ ·³ ÛÇÝ ¹³ ë³ Ï³ñ·-ٳٵ` ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý í³ñ ù³ ·ÇÍ áõ Ý» óáÕ ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó ÁÝ ¹áõÝ-í³Í ¿ ³Ý í³ Ý»É ïÕ³ Ù³ñ ¹áõ Ñ»ï ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ áõ Ý»-óáÕ ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳ٠îêî (MSM - man having sex with man), ÇëÏ Ï³-ݳÝó` ÏÝáç Ñ»ï ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» óáÕ ÏÇÝ Ï³Ù ÎêÎ (WSW - woman having sex with woman): ²Û Ýáõ³ Ù» Ý³Û ÝÇí, å»ïù ¿ Ñ³ß íÇ ³é Ý»É, áñ îêî-Ý ¨ ÎêÎ-Ý ³ í» ÉÇ É³ÛÝ Ñ³ë ϳ óáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ »Ý, ù³Ý ë» é³ Ï³Ý í³ñ ù³ ·Ç ÍÁ: §²ÝÓ ñ¨³ Ýá ó³ ÛÇݦ ï»ñ ÙÇÝ Ý»ñ ÉÇ Ý»-Éáí` Ç ñ»Ýó Ù»ç Ý» ñ³ éáõÙ »Ý ݳ¨ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý, »ñÏ ë» é³ Ï³Ý ¨, ³Ý ·³Ù, ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» óáÕ ³Ý Ó³Ýó:

ÜàõÚܲêºè²Î²ÜàõÂÚ²Ü Ì²¶àõØܲ´²ÜàõÂÚàõÜÀ ºì §´àôÄàôØÀ¦

8

ÜàõÚܲêºè²Î²ÜàõÂÚ²Ü̲¶àõØܲ´²ÜàõÂÚàõÜÀ

²Û ëûñ Ñëï³Ï å³ñ ½³ µ³ ÝáõÙ Ý»ñ ¹» é¨ë ·á Ûáõ ÃÛáõÝ ãáõ Ý»Ý Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛ³Ý Í³ ·áõ٠ݳ µ³ Ýáõ ÃÛ³Ý ¨ å³ï-׳ é³ µ³ Ýáõ ÃÛ³Ý í» ñ³ µ» ñÛ³É` ÉÇ ÝÇ ³ÛÝ ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý, ÝáõÛ Ý³-ë» é³ Ï³Ý, û »ñÏ ë» é³ Ï³Ý: ¶á Ûáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» óáÕ µá Éáñ í³ñ ϳÍ-Ý»ñÝ ¿É û ñÇ »Ý ¨ Éñ³ óáõ óÇã áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáõ ÃÛáõÝ »Ý å³ Ñ³Ý çáõÙ` ¹ñ³Ýù ³ å³ óáõ ó» Éáõ ϳ٠ѻñ ù» Éáõ Ýå³ ï³ Ïáí: ê³ Ï³ÛÝ, ãݳ Û³Í µ³½ Ù³ ϳñ Íáõ ÃÛ³ ÝÁ, Áݹ á ñáõÙ` »ñ µ»ÙÝ Ñ³ ϳ ë³ Ï³Ý ¨ »ñ µ»ÙÝ Áݹ Ñ³Ý ñ³ ϳÝ, ³Û¹ í³ñ Ï³Í Ý» ñÁ ϳ ñ» ÉÇ ¿ ÙdzËÙ µ»É áñ å»ë Ï»ë-ݳµÅßϳ Ï³Ý ¨, ³Û Ýáõ Ñ» ï¨, ï³ ñ³ µ³ ų Ý»É 5 ÑÇ٠ݳ Ï³Ý áõÕÕ í³-Íáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ`

1. ѳ Ù» Ù³ ï³ Ï³Ý ¨ ¿ íá ÉÛáõ óÇáÝ Ï»Ý ë³ µ³ Ýáõ ÃÛ³Ý µÝ³ ·³-í³ éÇ Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ å³ñ ½»É »Ý, áñ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõÝÝ áõ ÝÇ Ï»Ý ¹³ ݳ Ï³Ý Í³ ·áõÙ, ¨ áñ ³ÛÝ É³Û Ýá ñ»Ý ï³ ñ³Í í³Í ¿ Ï»Ý ¹³ ݳ Ï³Ý ³ß ˳ñ ÑáõÙ: ì»ñ çÇÝ Ñ»-ï³ ½á ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ ÑÇ Ù³Ý íñ³ Ñ³ß í³ñ Ï»É »Ý Ùáï 450 ï» ë³-ÏÇ Ï»Ý ¹³ ÝÇ Ý»ñ, ³Û¹ ÃíáõÙ` ÃéãáõÝ Ý»ñ, á ñáÝó Ùáï ¹Çï íáõÙ »Ý ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý í³ñ ù³ ·ÍÇ Ñ³ Ù³Ý Ù³ Ýáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ, û ñÇ Ý³Ï` û ñ³Ý ·áõ ï³Ý· Ý» ñÁ, ³ ñáõ Íá í³÷ Õ» ñÁ, ³ ñáõ Ï» ï»ñÝ Ç ñ»Ýó ų-Ù³ ݳ ÏÇ ï³ë Ý» ñáñ¹ Ù³ëÝ ³Ýó ϳó ÝáõÙ »Ý ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ áõ Ý» ݳ Éáí: ÜáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý í³ñ ù³ ·ÇÍ ¿ Ýϳï íáõ٠ݳ¨ óÉ» ñÇ ¨ Ñá í³ ï³Ï Ý» ñÇ Ùáï, ë³ Ï³ÛÝ ÙdzÛÝ ³ÛÝ ¹»å ù» ñáõÙ, »ñµ ÙÇ ç³ í³Û ñáõÙ µ³ ó³ ϳ ÛáõÙ »Ý ¿ ·» ñÁ: ÜáõÛ Ý³ ë»-é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ »Ý ¹Çï íáõ٠ݳ¨ ϳ åÇÏ Ý» ñÇ ÙÛáõë ó» Õ³ ï» ë³Ï Ý» ñÇ (·á ñÇ É³ Ý»ñ, ßÇÙ å³Ý ½» Ý»ñ), Íá í³ ÛÇÝ Ï»Ý ¹³-ÝÇ Ý» ñÇó` ¹»É ýÇÝ Ý» ñÇ,ÁÝ ï³ ÝÇ Ï»Ý ¹³ ÝÇ Ý» ñÇó` ßÝ» ñÇ, ϳ ïáõ-Ý» ñÇ Ùáï: гï Ï³Ý ß³ Ï³Ý ¿ ³ÛÝ, áñ Áëï Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ` Ï»Ý ¹³ ݳ Ï³Ý ³ß ˳ñ ÑáõÙ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý ¹ñë¨á ñáõÙ Ý» ñÁ ÑÇ٠ݳ ϳ ÝáõÙ Ýϳï íáõÙ »Ý ³ ñáõ Ý» ñÇ Ùáï:

л ï³ ·³ áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáõ ÃÛáõÝ Ý»ñÝ û· Ý» óÇÝ µ³ ó³ï ñ»É » ñ¨áõÛ-ÃÇ Ï»Ý ë³ µ³ ݳ Ï³Ý Ýß³ ݳ Ïáõ ÃÛáõ ÝÁ: ä³ñ½ í»ó, áñ ³ ñáõ Ý» ñÇ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ Ï»Ý ë³ µ³ ݳ Ï³Ý ÙÇ-çáó »Ý ë»ñ٠ݳ Ñ» Õáõ ÏÇ ³ í»É óáõ ÏÇó ³ ½³ï í» Éáõ ѳ Ù³ñ, ù³ ÝÇ áñ ë»ñ٠ݳ ñ³Ý Ý»ñÝ áõ Ý»Ý á ñá ß³ ÏÇ ï³ ñá Õáõ ÃÛáõÝ ¨ Ç íÇ ×³ ÏÇ

9

ã»Ý Ïáõ ï³ Ï» Éáõ ³ ÝÁݹ Ù»ç ³ñ ï³¹ñ íáÕ ë»ñ٠ݳ Ñ» Õáõ ÏÁ: ²Ûë åÇ-ëáí, ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ, ѳ ×³Ë Ý³¨` µ»-ñ³ ݳ ÛÇÝ (û ñÇ Ý³Ï` ßÝ» ñÇ Ùáï), û· ÝáõÙ ¿ Ýñ³Ýó Ó»ñ µ³ ½³ï í»É Ïáõ ï³Ï í³Í ë»ñ٠ݳ Ñ» Õáõ ÏÇó` ï»Õ ³ ½³ ï» Éáí ³ñ ï³¹ñ íáÕ Ýáñ ù³ ݳ Ïáõ ÃÛ³Ý Ñ³ Ù³ñ:

Æ ÙÇ µ» ñ» Éáí ³ÛÝ ÷³ë ïÁ, áñ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ ѳ ïáõÏ ¿ áã ÙdzÛÝ Ù³ñ¹ ϳÝó, ³Û ɨ Ï»Ý ¹³ ÝÇ Ý» ñÇÝ, ѳñÏ ¿ Ýß»É, áñ ÝáõÛ-ݳ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõ ÝÁ ¨ í³ñ ù³ ·ÇÍÝ áõ Ý»Ý µÝ³-Ï³Ý Í³ ·áõÙ:

2. ä³Û Ù³ ݳ Ï³Ý é»ý É»Ï ïá ñ³ ÛÇÝ ï» ëáõ ÃÛáõ ÝÁ ÙÇ³Ý ·³ Ù³ÛÝ Ñ³ ϳ ëáõÙ ¿ í» ñÁ Ýßí³Í ï» ëáõ ÃÛáõ ÝÁ, ù³ ÝÇ áñ ëñ³ ÏáÕ٠ݳ-ÏÇó Ý» ñÁ ·ïÝáõÙ »Ý, áñ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ Ï»Ý ë³ ÷áñ-ÓÇ, ¹³ë ïdz ñ³ Ïáõ ÃÛ³Ý Ï³Ù ÙÇ ç³ í³Û ñÇ ½³ ݳ ½³Ý ³½ ¹³Ï-Ý» ñÇ Ý»ñ ·áñ Íáõ ÃÛ³Ý Ï³Ù ¹ñ³Ýó µá Éá ñÇ µ³ñ¹ ѳ Ù³Ï óáõ ÃÛ³Ý ³ñ ¹ÛáõÝù ¿:

²Ûë ï» ëáõ ÃÛáõ ÝÁ ï³ ÉÇë ¿ Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ-ÃÛ³Ý ³ Ù» ݳ å³ñ½ µ³ ó³ï ñáõ ÃÛáõ ÝÁ, á ñÇ Ñ³ Ù³ Ó³ÛÝ` » û Ù³ñ-¹áõ Ùáï ³ é³ çÇÝ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõ ÝÁ » Õ»É ¿ ѳ ϳ é³Ï ë» éÇ Ý»ñ ϳ Û³ óáõó ãÇ Ñ»ï, ³ å³ Ýñ³ Ùáï Ó¨³ íáñ íáõÙ ¿ å³Û-Ù³ ݳ Ï³Ý é»ý É»ùë ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ Ýϳï-ٳٵ, ¨ ѳ ϳ é³ ÏÁ` » û Ù³ñ ¹áõ ³ é³ çÇÝ ë» é³ Ï³Ý ÷áñ ÓÁ » Õ»É ¿ Çñ ÇëÏ ë» éÇ Ý»ñ ϳ Û³ óáõó ãÇ Ñ»ï, ³ å³ Ýñ³ Ùáï Ͻ³ñ-·³ ݳ ³Û¹ åÇ ëÇ Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ ß³ ñáõ ݳ Ï» Éáõ å³Û Ù³ ݳ-Ï³Ý é»ý É»ùë:

²Ûë åÇ ëáí, Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõ ÝÁ, ÷³ë ïá-ñ»Ý, áã ³ÛÉ ÇÝã ¿, » û áã å³Û Ù³ ݳ Ï³Ý é»ý É»ùë: ²Ûë ï» ë³ Ï» ïÁ ϳ ñ» ÉÇ ¿ ÙÇ³Ý ·³ ÙÇó Ñ»ñ ù»É Ñ»Ýó ÙdzÛÝ ³ÛÝ å³ï ׳ éáí, áñ ·á Ûáõ ÃÛáõÝ áõ ÝÇ »ñÏ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛ³Ý » ñ¨áõÛ ÃÁ:

3. Ðáñ Ùá ݳ µ³ Ýáõ ÃÛ³Ý µÝ³ ·³ í³ éÇ Ù³ë ݳ ·»ï Ý» ñÁ, »É Ý» Éáí ³ÛÝ ÷³ë ïÇó, áñ Ù³ñ ¹áõ ³ ñ³ Ï³Ý ¨ Ç ·³ Ï³Ý Ï»Ý ë³ µ³ ݳ Ï³Ý ë» é» ñÇ ï³ñ µ» ñ³ Ïáõ ÙÁ ¨ »ñÏ ñáñ ¹³ ÛÇÝ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ï ϳ ÝÇß-Ý» ñÇ Ó¨³ íá ñáõ ÙÁ å³Û Ù³ ݳ íáñ íáõÙ »Ý ³Ûë ϳ٠³ÛÝ Ñáñ Ùá ÝÇ ·» ñ³ ϳ Ûáõ ÃÛ³Ùµ, ³ é³ç ù³ ß» óÇÝ ÙÇ í³ñ ϳÍ, á ñÇ Ñ³ Ù³ Ó³ÛÝ` Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõ ÝÁ ϳ ñáÕ ¿ å³Û Ù³ ݳ-

10

íáñ í³Í ÉÇ Ý»É ûñ ·³ Ýǽ ÙÇ Ñáñ Ùá ݳ ÛÇÝ Ñ³ß í»Ïß éÇ Ï³ñ ·³ íÇ-׳ Ïáí:

²Ý ó³Í ¹³ ñÇ 70-³ Ï³Ý Ý» ñÇó ëÏë»ó ½³ñ ·³ Ý³É Ñáñ Ùá ݳ µ³-Ýáõ ÃÛ³Ý Ýáñ áõÕÕ í³ Íáõ ÃÛáõÝ, áñÝ ³Û¹ å»ë ¿É Ïáã í»ó` ÝáõÛ Ý³-ë» é³ Ï³Ý Ñáñ Ùá ݳ µ³ Ýáõ ÃÛáõÝ: ²Ûë áõÕÕ í³ Íáõ ÃÛ³Ý Ù³ë ݳ-·»ï Ý»ñÝ Ç ñ»Ýó ³é ç¨ »ñ Ïáõ ËݹÇñ ¿ÇÝ ¹ñ»É` å³ñ ½³ µ³ Ý»É, û ³ñ ¹Ûáù ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÇ Ùáï ³é ϳ± »Ý Ñáñ Ùá Ý³É ß» ÕáõÙ-Ý»ñ, ¨ ϳ ñá±Õ ¿ ³ñ ¹Ûáù Ñáñ Ùá Ý³É Ã» ñ³ åÇ³Ý ÷á Ë»É Ù³ñ ¹áõ ë»-é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõ ÝÁ:

²Ûë µÝ³ ·³ í³ éáõÙ ³ é³ ç³ ï³ñ »Ý ¶ÛáõÝ ï»ñ ¸»ñ Ý» ñÇ Ý»Û ñá Ñáñ-Ùá ݳ ÛÇÝ Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ: г Ù³ Ó³ÛÝ 1970-1980ÃÃ. Ù»Í Ñ³Ù µ³í í³ Û» ÉáÕ ³Ûë ï» ëáõ ÃÛ³Ý` ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ Ù³ñ ¹áõ Ý»ñ ·³Ý ·³ ÛÇÝ ½³ñ ·³ó Ù³Ý í³Õ ßñç³ ÝáõÙ Ñáñ Ùá Ý³É Ñ³ß í»Ïß éÇ Ë³Ëï Ù³Ý Ñ» 勉Ýù ¿, á ñÇ ³ñ ¹ÛáõÝ ùáõÙ áõ ß³ ÝáõÙ ¨ ˳Ëï íáõÙ ¿ åïÕÇ ·ÉËáõ Õ» ÕÇ ë» é³ Ï³Ý ï³ñ µ» ñ³ Ïáõ ÙÁ:

²Ûë ѳ Ù³ ï»ùë ïáõÙ Ï»Ý ¹³ ÝÇ Ý» ñÇ íñ³ ³ñ í³Í ÷áñ Ó» ñÁ óáõÛó »Ý ïí»É Ñ» ï¨ Û³ ÉÁ. Íá í³ ÛÇÝ Ëá ½áõ ÏÇ ¿ ·» ñÇ ¨ ³ ñáõ Ý» ñÇ Ùáï, á ñáÝù Ç ñ»Ýó Ý» ñ³ñ ·³Ý ¹³ ÛÇÝ ½³ñ ·³ó Ù³Ý Å³ Ù³ Ý³Ï »Ý óñÏ í»É »Ý ³ ñ³ Ï³Ý ë» é³ Ï³Ý Ñáñ ÙáÝ Ý» ñÇ` ³Ý ¹ñá ·»Ý Ý» ñÇ áõÅ ·ÇÝ Ý»ñ ·áñ-Íáõ ÃÛ³Ý, ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ëáõ ݳó Ù³Ý Å³ Ù³ Ý³Ï Ç Ñ³Ûï ¿ » Ï»É ¿ ·» ñÇ Ñ³Ý ¹»å ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ÏáõÙ, ÇÝãÝ ¿ ·» ñÇ ¹»å ùáõÙ Ýß³ ݳ-ÏáõÙ ¿ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõÝ:

ºí ×Çßï ѳ ϳ é³ ÏÁ` ë³Õ Ù» ñÇ Ù³ë ݳ ÏÇ Ï³Ù ³Ù µáÕ ç³ Ï³Ý ³ ÝÁÝ Ï³ Éáõ ݳ Ïáõ ÃÛáõÝÝ ³Ý ¹ñá ·»Ý Ý» ñÇ Ýϳï ٳٵ íÇ ×³ ϳ·-ñá ñ»Ý ϳå í³Í ¿ ³ ñáõ Ý» ñÇ Ñ³Ý ¹»å ë» é³ Ï³Ý Ñ³Ï Ù³Ý µ³ñÓñ ÙÇ ïáõ Ùáí, ÇÝ ãÁ ³ ñáõÇ ¹»å ùáõÙ Ýß³ ݳ ÏáõÙ ¿ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³-Ýáõ ÃÛáõÝ:

л 勉 µ³ñ, ϳ ñ» ÉÇ ¿ñ »Ý ó ¹ñ»É, áñ, ϳñ ·³ íá ñ» Éáí ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ëáõ ݳó Ù³Ý ÷áõ ÉáõÙ ·ïÝíáÕ ³Ý ÓÇ Ñáñ Ùá ݳ ÛÇÝ Ñ³ß í»Ï-ßÇ éÁ ¨ ³ÛÝ Ùá ï»ó Ý» Éáí ϳ٠ÝáõÛ Ý³ó Ý» Éáí ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» óáÕ Ù³ñ¹ ϳÝó Ñáñ Ùá ݳ ÛÇÝ Ñ³ß-í»Ïß éÇÝ, ϳ ñ» ÉÇ ¿ Ï»Ý ë³ µ³ ݳ Ï³Ý ×³ ݳ å³ñ Ñáí ϳ ï³ ñ»É ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛ³Ý Ï³ñ ·³ íá ñáõÙ Ý»ñ:

ê³ Ï³ÛÝ Ñ» ï³ ·³ áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ óáõÛó ïí» óÇÝ, áñ

11

» û ÙÇÝãÍÝÝ¹Û³Ý ßñç³ ÝáõÙ Ñáñ Ùá Ý³É ·áñ ÍáÝ Ý» ñÁ á ñá ßÇã ¹»ñ áõ Ý»Ý Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛ³Ý Ñ³ñ óáõÙ, ³ å³ Ñ»ïÍÝÝ¹Û³Ý ßñç³ ÝáõÙ ¹ñ³Ýù ϳ ñáÕ »Ý ³½ ¹» óáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» Ý³É Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý ³Ï ïÇ íáõ ÃÛ³Ý, µ³Ûó áã ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛ³Ý ·áñ ÍáõÙ: л 勉 µ³ñ, ³Ûë ï» ëáõ ÃÛáõ ÝÁ ÝáõÛÝ å»ë ѳ Ù³ñ íáõÙ ¿ û ñÇ ¨ Ñ» ï³ ·³ Éáõñç áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ ¿ å³ Ñ³Ý çáõÙ:

4. Ü»Û ñ᳠ݳ ïá Ùdz Ï³Ý µÝ³ ·³ í³ éÇ Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ óáõÛó »Ý ïí»É, áñ Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ÏáõÙ Ý» ñÇ ¨ í³ñ ù³ ·ÍÇ Ñ³ Ù³ñ å³ ï³ë ˳ ݳ ïáõ »Ý ÑÇ åá ó ɳ Ùáõ ëáõÙ ï» Õ³ Ï³Û í³Í ÝÛ³ñ ¹³ ÛÇÝ µçÇç Ý» ñÇ Ïá ñǽ Ý» ñÁ: ²Ûë ï» ëáõ ÃÛáõ ÝÁ Ñ» ï³ ½á ïáÕ Ù³ë ݳ ·»ï Ý» ñÁ (¸. êíáµ, È. ² É»Ý, ê. Ȩ») åݹáõÙ »Ý, áñ ³Û¹ Ïá ñǽ Ý» ñÁ ϳ ݳÝó ¨ ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó Ùáï ï³ñ µ»ñ »Ý, ë³ Ï³ÛÝ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó ÝÛ³ñ ¹³ ÛÇÝ µçÇç Ý» ñÇ Ïá ñǽ-Ý» ñÁ û° ϳ éáõó í³Í ùáí, û° Ý»Û ñáÝ Ý» ñÇ ù³ ݳ Ïáí ѳ Ù³Ý Ù³Ý »Ý ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» óáÕ Ï³ ݳÝó Ïá-ñǽ Ý» ñÇÝ:

л ï¨áõ ÃÛáõÝ ¿ñ ³ñ í»É, áñ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó ÑÇ-åá ó ɳ Ùáõ ë³ ÛÇÝ ÝÛ³ñ ¹³ Ïá ñǽ Ý» ñÁ Ó¨³ ÷á Ë» Éáí ¨ ÝáõÛ-ݳó Ý» Éáí ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» óáÕ ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó Ïá ñǽ Ý» ñÇÝ, ϳ ñ» ÉÇ ¿ ÷á Ë»É Ýñ³Ýó ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõ ÝÁ: ê³ Ï³ÛÝ Ý»Û ñ᳠ݳ ïá Ùdz ÛÇ µÝ³ ·³-í³ éÇ Ñ» ï³ ½á ïáÕ Ý» ñÇÝ ¹» é¨ë ãÇ Ñ³ çáÕ í»É ³ é³ çÇÝ Ñ³ Û³ó-ùÇó ß³ï ѳ ë³ ñ³Ï Ãí³ óáÕ ÙÇ ç³Ù ïáõ ÃÛ³Ùµ í» ñ³ ÷á Ë»É Ù³ñ-¹áõ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ:

5. ̳ ·áõ٠ݳ µ³ Ýáõ ÃÛ³Ý ¨ Ùá É» Ïáõ ÉÛ³ñ Ï»Ý ë³ µ³ Ýáõ ÃÛ³Ý µÝ³ ·³ í³ éÇ Ñ» ï³ ½á ïáÕ Ý» ñÇ ï» ëáõ ÃÛ³Ý Ñ³ Ù³ Ó³ÛÝ` ·á Ûáõ-ÃÛáõÝ áõ ÝÇ ·»Ý ϳ٠·» Ý» ñÇ ³ é³Ý ÓÇÝ ËáõÙµ, á ñáí ϳ٠á ñáÝ-óáí å³Û Ù³ ݳ íáñ íáõÙ ¿ Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ-ÃÛáõ ÝÁ: ̳ ·áõ٠ݳ µ³Ý Ý» ñÇ ¨ ѳ ñ³ ÏÇó Ù³ë ݳ ·Ç ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ ·Çï ݳ Ï³Ý Ý» ñÇ Ñ³ Ù³ñ ϳ ñ¨áñ ï» Õ» ϳï íáõ ÃÛ³Ý ³Õ µÛáõñ »Ý »ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÁ: ´³ÝÝ ³ÛÝ ¿, áñ ÙÇ³Ó í³ ÝÇ »ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÁ, ë» ñ» Éáí ÝáõÛÝ Óí³µç çÇó, áõ Ý»Ý ÙǨ ÝáõÛÝ Í³ ·áõ٠ݳ µ³ ݳ-Ï³Ý Ï³ éáõó í³Í ùÁ: ²Ûë ï» ÕÇó ϳ ñ» ÉÇ ¿ ϳ ï³ ñ»É Ù»Ï Ï³ ñ¨áñ Ñ» ï¨áõ ÃÛáõÝ, áñ » û »ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÁ á ñ¨¿ µ³ Ýáí ÙÇ ÙÛ³Ýó ÝÙ³Ý »Ý, ³ å³, ³ Ù» ݳÛÝ Ñ³ í³ Ý³ ϳ Ýáõ ÃÛ³Ùµ, ¹³ å³Û Ù³ ݳ íáñ-

12

í³Í ¿ Ñ»Ýó ͳ ·áõ٠ݳ µ³ Ýáõ ÃÛ³Ùµ (»ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÇ û ñÇ Ý³ Ïáí ¿ ³ å³ óáõó í»É ÙÇ ß³ñù ϳ ñ¨áñ ÑÇ í³Ý ¹áõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ Í³ ·áõÙ-ݳ µ³ ݳ Ï³Ý ¿áõ ÃÛáõ ÝÁ): гï ϳ ÝÇß Ý» ñÇ Ñ³ ÙÁÝÏ Ýáõ ÙÁ »ñÏ-íá ñÛ³Ï Ý» ñÇ Ùáï Ïáã íáõÙ ¿ ѳ Ù³ Ó³Û Ý»ó í³ Íáõ ÃÛáõÝ, á ñÁ ϳ-ñáÕ ¿ ÉÇ Ý»É ³Ù µáÕ ç³ Ï³Ý Ï³Ù Ù³ë ݳ ÏÇ: ºñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÇ íñ³ ³ñ íáÕ Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ ϳ ñáÕ »Ý å³ñ ½³ µ³ Ý»É ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ÑÇ í³Ý ¹áõ ÃÛ³Ý ÇÝã å»ë ýÇ ½Ç ϳ ϳÝ, ³ÛÝ å»ë ¿É Ñá ·» µ³-ݳ Ï³Ý ³ é³ÝÓ Ý³ ѳï Ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ Ýϳï ٳٵ ͳ ·áõ٠ݳ µ³-ݳ Ï³Ý Ñ³Ï í³ Íáõ ÃÛáõ ÝÁ: §Ð³Ï í³ Íáõ Ã۳ݦ Ù³ ëÇÝ Ëáë íáõÙ ¿ ³ÛÝ Å³ Ù³ ݳÏ, »ñµ ͳ ·áõ٠ݳ µ³ ݳ Ï³Ý Ñ³ï ϳ ÝÇ ßÁ Édzñ Å»ù ³ñ ï³ Ñ³Ûï 㳠ϳ Ýáõ ÃÛáõÝ ãáõ ÝÇ (»ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÇ å³ ñ³ ·³ ÛáõÙ` ѳ Ù³ Ó³Û Ý»ó í³ Íáõ ÃÛáõÝ): ²Û ëÇÝùÝ` » û ³Ý ·³Ù ÝÙ³Ý ·»Ý ų-é³Ý· íáõÙ ¿, ¹»é ãÇ Ýß³ ݳ ÏáõÙ, áñ ³ÛÝ ³Ý å³Û Ù³Ý Ï³ñ ï³-ѳÛï íÇ ³Ý ѳ ïÇ ý» Ýá ïÇ åáõÙ. ³Û¹ ³ñ ï³ Ñ³Ûï 㳠ϳ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ ϳ ñáÕ ¿ å³Û Ù³ ݳ íáñ í³Í ÉÇ Ý»É ÙÇ ß³ñù ·áñ ÍáÝ Ý» ñáí ¨ ·áñ ÍÇ ¹ÝáÕ Ù» ˳ Ýǽ٠ݻ ñáí, á ñáÝó ß³ñ ùÇÝ Ï³ ñáÕ »Ý ¹³ë í»É Ý» ñ³ñ-·³Ý ¹³ ÛÇÝ ½³ñ ·³ó Ù³Ý Ï³Ù Ñ» ï³ ·³ ÛáõÙ ³ñ ï³ ùÇÝ ÙÇ ç³ í³Û-ñÇ ³ é³ÝÓ Ý³ ѳï Ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ: ê³ Ï³ÛÝ, ͳ ·áõ٠ݳ µ³Ý Ý» ñÇ ³é ç¨ Í³ é³ ó³Í ËݹÇñÝ ³ÛÝ ¿, áñ » û ýÇ ½Ç ϳ Ï³Ý ³ ñ³ï Ý» ñÇ ¹»å ùáõÙ ³ Ù»Ý ÇÝã å³ñ½ ¿, ù³ ÝÇ áñ ¹ñ³Ýù ³ñ ï³ Ñ³Ûï íáõÙ »Ý »ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÇó »ñ Ïáõ ëÇ Ùáï ¿É ¨, Ñ» 勉 µ³ñ, ų é³Ý ·³ Ï³Ý »Ý, ³ å³` ³ÛÉ ¿ Ñá ·» µ³ ݳ Ï³Ý ¹ñë¨á ñáõÙ Ý» ñÇÝ ³éÝãíáÕ Ç ñ³-íÇ ×³ ÏÁ, á ñáÝó ß³ñ ùÇÝ ¿É ¹³ë íáõÙ ¿ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³-Íáõ ÃÛáõ ÝÁ: ºÝ ó ¹ñ» Éáí, áñ Ýáõ ݳ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ µÝ³ ÍÇÝ ã¿ ¨ §Ù» Õ³ íáñݦ ³ÛÝ ÙÇ ç³ í³ÛñÝ ¿, á ñáõÙ ¹³ë ïdz ñ³Ï íáõÙ »Ý ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÁ, ³ å³ Ï³ë ϳ ÍÇ ï³Ï ¿ ¹ñíáõÙ ÙdzÓ-í³ ÝÇ »ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÇ ÙÇ ç³ í³Û ñÁ, á ñÁ Áݹ ѳ Ýáõñ ¿ ¨, áñ å»ë ϳ ÝáÝ, áÕç Ù³Ý Ïáõ ÃÛ³Ý ÁÝ Ã³ó ùáõÙ »ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÁ ¹³ë ïdz-ñ³Ï íáõÙ »Ý ÙÇ ÙÛ³Ý óÇó ³Ý µ³ ųÝ, ѳ·Ý íáõÙ »Ý ÙÇ³Ý Ù³Ý ¨ ³Ý ·³Ù Áݹ ѳ Ýáõñ ³Ý Ïá ÕÇÝ »Ý ÏÇ ëáõÙ ÙÇÝ ã¨ ³ Ùáõë ݳ ݳ ÉÁ:

² é³ çÇÝ »ñÏ íá ñÛ³ ϳ ÛÇÝ Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛáõ ÝÁ ³Ýó ϳó í»É ¿ µÅÇßÏ ¸. γÉÉ Ù³ ÝÇ ÏáÕ ÙÇó 1952 Ãí³ Ï³ ÝÇÝ: ²ÛÝ óáõÛó ¿ ïí»É ÝáõÛ Ý³-ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý Édzñ Å»ù ѳ Ù³ Ó³Û Ý»ó í³ Íáõ ÃÛáõÝ ÙÇ³Ó í³ ÝÇ »ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÇ Ùáï, ÇÝ ãÁ ³Ý ÙÇ ç³ å»ë ϳë Ï³Í Ý» ñÇ ï» ÕÇù ¿ ï³ ÉÇë: ºí Ç ñáù, ³Ûë ³ é³ çÇÝ áõ ëáõ٠ݳ ëÇ ñáõ ÃÛ³Ý ³ñ ¹ÛáõÝù Ý»-ñÇ Ù»ç ëË³É Ý»ñ » Õ³Ý` Ù» Ãá¹ Ý» ñÇ áã ϳ ï³ ñÛ³É ÉÇ Ý» Éáõ ¨ ÁÝï-

13

ñ³Ý ùÇ ÙÇ³Ý Ù³ Ýáõ ÃÛ³Ý å³ï ׳ éáí (Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛáõÝÝ ³Ýó ¿ñ ϳó í»É áõÕ ÕÇã ¨ Ñá ·» µáõ ų Ï³Ý Ñ³ë ï³ ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñáõÙ): Èáõñç Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ »ñÏ ñáñ¹ ³ ÉÇùÝ ÁÝ Ã³ ó³í Ø. ´»Û ÉÇ Õ» ϳ-í³ ñáõ ÃÛ³Ùµ, áñÝ Çñ ÏáÕ ÙÇó ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó ½áõÛ ·» ñÇ ßñç³ Ýáõ٠ϳ ï³ñ í³Í Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ ³ñ ¹ÛáõÝù Ý» ñÁ Ññ³ å³ ñ³ Ï»ó 1991 Ãí³ Ï³ ÝÇÝ, ÇëÏ Ï³ ݳÝó ½áõÛ ·» ñÇ ³ñ ¹ÛáõÝù Ý» ñÁ` 1993 Ãí³ Ï³ ÝÇÝ: ²ñ ¹ÛáõÝù Ý»ñÝ ³Ý ѳ Ù» Ù³ï ѳ í³ë ïÇ ¿ÇÝ, ë³ Ï³ÛÝ ³Ûë ï»Õ ¿É ͳ ·áõ٠ݳ µ³ ݳ Ï³Ý ¹» ñÇ ã³ ÷³ ½³Ýó í³ Íáõ ÃÛáõÝÝ ¿ñ Ñݳ ñ³ íáñ, ù³ ÝÇ áñ »ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÇ Ñ³ í³ ù³· ñáõ ÙÁ ϳ ï³ñ-íáõÙ ¿ñ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÇ Ñ³ Ù³ñ ݳ ˳ ï»ë í³Í Ññ³ ï³-ñ³ Ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñáõÙ Ñ³Û ï³ ñ³ ñáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ ï» Õ³ ¹ñ» Éáõ ÙÇ çá óáí: ´³ í³ Ï³ ÝÇÝ ùÝݳ ¹³ ï³ Ï³Ý Ùá ï»ó Ù³Ý å³ï ׳ éáí, Ñ» ï³-·³ ÛáõÙ Ø. ´»Û ÉÇÝ Ó»é ݳñ Ï»ó ¨ë Ù»Ï Ëá ßáñ Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛáõÝ Áݹ ѳ Ýáõñ ³½ ·³µ Ý³Ï ãáõ ÃÛáõ ÝÇó ÁÝïñí³Í ³íëïñ³ Édz óÇ »ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÇ ßñç³ ÝáõÙ: ²Ûë Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛ³Ý ³ñ ¹ÛáõÝù Ý» ñÁ ïå³·ñ í»É »Ý 2000 Ãí³ Ï³ ÝÇÝ ¨, ÇÝã å»ë ³ÏÝ Ï³É íáõÙ ¿ñ, ³Ûë ³Ý ·³Ù ѳ ÙÁÝÏ ÝáõÙ Ý» ñÇ óáõ ó³ ÝÇßÝ ³ í» ÉÇ ó³Íñ ¿ñ, µ³Ûó µ³-í³ Ï³Ý, áñ å»ë ½Ç ³ å³ óáõó íÇ Í³ ·áõ٠ݳ µ³ ݳ Ï³Ý ·áñ ÍáÝ-Ý» ñÇ Ýß³ ݳ ϳ ÉÇáõ ÃÛáõ ÝÁ:

²Û ëûñ ³Ûë Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛáõ ÝÇó ëï³ó í³Í ïíÛ³É Ý» ñÁ ϳ ñ» ÉÇ ¿ ѳ Ù³ ñ»É ³ Ù» ݳ ѳ í³ë ïÇÝ, ù³ ÝÇ áñ ³ÛÝ ³Ýó ϳó í»É ¿ Ù»Í Ãíáí »ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÇ ßñç³ ÝáõÙ (756 ½áõÛ·), ¨ µá Éáñ ïíÛ³É Ý» ñÁ Ù³Ý ñ³ Ù³ë Ýá ñ»Ý í»ñ Éáõ Íáõ ÃÛ³Ý »Ý »Ý óñÏ í»É, ³Û¹ ÃíáõÙ ¨ ³ÛÝ ÙÇ ç³ í³Û ñÁ, á ñáõÙ ³å ñ»É »Ý »ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÁ: л ï³ ½á ïáõ-ÃÛ³Ý ³ñ ¹ÛáõÝù Ý» ñÁ óáõÛó »Ý ïí»É, áñ`

ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛ³Ý Ñ³ Ù³ Ó³Û Ý»ó í³ Íáõ ÃÛáõ-ÝÁ ѳ Ù» Ù³ ï³ µ³ñ ³ í» ÉÇ µ³ñÓñ ¿ ÙÇ³Ó í³ ÝÇ »ñÏ íá ñÛ³Ï-Ý» ñÇ Ùáï` 31,6%,

ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛ³Ý Ñ³ñ óáõÙ ÝÙ³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ ϳå ãáõ ÝÇ Ù³Ý Ïáõ ÃÛ³Ý ßñç³ ÝáõÙ ÙÇ³Ý Ù³Ý ¹³ë ïdz ñ³-Ïáõ ÃÛ³Ý Ñ»ï,

»ñÏ íá ñÛ³Ï Ý» ñÇ Ùáï ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý óáõ ó³ ÝÇß Ý» ñÁ ã»Ý ï³ñ µ»ñ íáõÙ ³½ ·³µ Ý³Ï ãáõ ÃÛ³Ý Ñ³ß íáí ÙÇ çÇÝ íÇ ×³-ϳ· ñ³ Ï³Ý óáõ ó³ ÝÇß Ý» ñÇó ̈ ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó ѳ Ù³ñ ¹ñ³Ýù ϳ½ ÙáõÙ »Ý 3,1%, ÇëÏ Ï³ ݳÝó ѳ Ù³ñ` 2,5%, ÇÝ ãÁ ¨ë

14

Ù³ï Ý³Ý ßáõÙ ¿ ßñç³ Ï³ ÙÇ ç³ í³Û ñÇ ¹» ñÇ ³ÝÝ ß³Ý ÉÇ Ý» ÉÁ,

í»ñ ç³ å»ë, ÏÇ ñ³ é» Éáí Ï»Ý ë³ ã³ ÷³ Ï³Ý Ùá ¹» ɳ íáñ Ù³Ý Å³ Ù³ ݳ ϳ ÏÇó Ù» Ãá¹ Ý» ñÁ, ·Çï ݳ Ï³Ý Ý»ñÝ ³ å³ óáõ ó»É »Ý, áñ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ á ñáß ã³ ÷áí ų é³Ý ·³-Ï³Ý ¿, ³ÛÝ å³ ñ³ ·³ ÛáõÙ, »ñµ ëá ódz ɳ Ï³Ý ÙÇ ç³ í³Û ñÇ ¨ ÁÝ ï³ Ý» Ï³Ý ¹³ë ïdz ñ³ Ïáõ ÃÛ³Ý ·áñ ÍáÝ Ý» ñÇ ³½ ¹» óáõ ÃÛ³Ý Ñ³ í³ Ý³ ϳ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ Í³Û ñ³ Ñ»Õ ³ÝÝ ß³Ý ¿:

²Ûë åÇ ëáí, ·á Ûáõ ÃÛáõÝ áõ Ý»Ý ï³ñ µ»ñ ï» ëáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ, á ñáÝù Ûáõ ñû ñÇ-Ý³Ï í³ñ Ï³Í Ý»ñ »Ý ³ é³ ç³ñ ÏáõÙ Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³-Íáõ ÃÛ³Ý Í³ ·áõ٠ݳ µ³ Ýáõ ÃÛ³Ý ¨ ¹ñ³ µ³½ Ù³ ½³ Ýáõ ÃÛ³Ý í» ñ³ µ»-ñÛ³É: ò³ íáù, ³Û¹ µá Éáñ ï» ëáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ ¹» é¨ë û ñÇ »Ý ¨ Ñ» ï³ ·³ áõ-ëáõ٠ݳ ëÇ ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ Ï³ ñÇù áõ Ý»Ý, á ñáÝù ϳ ñáÕ »Ý ï» ë³ Ï»ï Ý» ñÇ Ï³ñ ·³ íÇ ×³ ÏÇó ¹ñ³Ýù í» ñ³ ÷á Ë»É ·Ç ï³ Ï³ Ýá ñ»Ý ³ å³ óáõó í³Í ï» ëáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ:

Ðݳ ñ³ íáñ ¿ ݳ¨ ¹» é¨ë ë³Õ٠ݳ ÛÇÝ ÷áõ ÉáõÙ ·ïÝíáÕ ³ÛÉ ï» ëáõ-ÃÛáõÝ Ý» ñÇ Ñ» ï³ ·³ ³ é³ç ˳ Õ³ óáõ٠ϳ٠ï³ñ µ»ñ ï» ëáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ ½áõ ·³Ïó Ù³Ý ³ñ ¹ÛáõÝ ùáõÙ ëï³ó í³Í Ùdzë ݳ Ï³Ý µ³ ó³ï ñáõ ÃÛáõÝ:

ÆÝã åÇ ëÇÝ ¿É áñ ÉÇ ÝÇ Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõ ÝÁ, ³ÛÝ ³Ý ѳ ïÇ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý ³Ý µ³ ų Ý» ÉÇ Ù³ëÝ ¿ ¨ å³ Ñ³Ý-çáõÙ ¿ ѳñ ·³ ÉÇó, Ñ³Ý ¹áõñ Åá Õ³ Ï³Ý í» ñ³ µ»ñ ÙáõÝù, ÇÝã å»ë ݳ¨ ë» é³ Ï³Ý µ³½ Ù³ ½³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ áñ å»ë ³Û¹ åÇ ëÇÝ ÁÝ ¹áõ Ý» Éáõ Ëñ³-Ëáõ ëáõÙ, ÇëÏ á ñáß ¹»å ù» ñáõÙ` Ù³ë ݳ ·Ç ï³ Ï³Ý ËݳÙù ¨ ³ ç³Ï-óáõ ÃÛáõÝ:

ÜàõÚܲêºè²Î²ÜàõÂÚ²Ü §´àõÄزܦ ²Ü²ð¸Úàõܲìºî öàðÒºðÀ

20-ñ¹ ¹³ ñÇ ëϽµÇÝ Ñ³ Ù³ß Ë³ñ ѳ ÛÇÝ Ñ³Ý ñáõ ÃÛáõ ÝÁ ëÏë»ó ÝáõÛ-ݳ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ ¹Ç ï³ñ Ï»É áã û áñ å»ë Ñá ·¨áñ Ù»Õù ¨ Ùá-Éá ñáõ ÃÛáõÝ, ³ÛÉ áñ å»ë ÑÇ í³Ý ¹áõ ÃÛáõÝ, áñÝ ³ÝÑ ñ³ Å»ßï ¿ µáõ Å»É: ÜÙ³Ý Ùá ï»ó Ù³Ý ½³ñ ·³ó Ù³Ý ÑÇÙù ϳ ñ» ÉÇ ¿ ѳ Ù³ ñ»É γéÉ Ð»Ý-ñÇË àõñ ÉÇË ëÇ (1825-1895ÃÃ.) ³ß ˳ ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ: ÈÇ Ý» Éáí ÝáõÛ-ݳ ë» é³ Ï³Ý ¨ Ùï³ í³ Ëáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» ݳ Éáí, áñ ϳ ñáÕ ¿ ¹³ ųÝ

15

µéÝáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ »Ý óñÏ í»É Çñ ݳ ˳ ëÇ ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ Ñ³ Ù³ñ` ݳ á ñá ßáõÙ ¿ Ñ³Ý ñáõ ÃÛ³ÝÝ ³ å³ óáõ ó»É, áñ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ Ù³ñ ¹áõ Ñá ·» Ï³Ý ³ é³ÝÓ Ý³ ѳï Ïáõ ÃÛáõÝÝ ¿ ¨ áã û Ù»Õù: ÀÝ ¹áõ-Ý» Éáí ë» ÷³ Ï³Ý Ï»Ý ë³ ÷áñ ÓÁ áñ å»ë ÑÇÙù` 1864-1869ÃÃ. ݳ ÜáõÙ Üáõ Ù³ ïáõë Ï»Õ Í³Ý í³Ý ï³Ï ïå³· ñáõÙ ¿ ÙÇ ß³ñù Ù» ݳ· ñáõ ÃÛáõÝ-Ý»ñ §îÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó ÙÇ ç¨ ëÇ ñá ѳ Ý» ÉáõÏ Ý» ñÇ í»ñ Éáõ Íáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ¦ Áݹ ѳ Ýáõñ í»ñ ݳ· ñáí: ܳ ³ é³ çÇÝÝ ¿ñ, áñ Çñ ³ß ˳ ïáõ ÃÛáõÝ Ý»-ñáõÙ µÝáõ ó· ñ»ó ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý ïÕ³ Ù³ñ ¹áõÝ, ³ é³ ç³ñ Ï»ó §ë»-é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõݦ ï»ñ ÙÇ ÝÁ ¨ ï» ë³ Ï»ï ѳÛï Ý»ó, áñ Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõ ÝÁ µÝ³ ÍÇÝ ¿, µÝ³ Ï³Ý ¨, Ñ» 勉 µ³ñ, ÏÛ³Ý ùÇ ÁÝ Ã³ó ùáõÙ »Ý ó ϳ ã¿ ÷á ÷á Ëáõ ÃÛ³Ý: îÕ³-Ù³ñ ¹áõ ѳ Ïáõ ÙÁ ¹» åÇ ïÕ³ Ù³ñ¹Ý àõñ ÉÇËëÝ ³Ý í³ Ý»ó áõ ñ³ ÝǽÙ` àõ ñ³Ý ³ é³ë å» É³ Ï³Ý ³ëï Íá ³ Ýáõ Ýáí, á ñÁ ÑÇÝ ÑáõÛ Ý» ñÇ Ñ³ í³ï-ùáí ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÇ ³ëï í³ÍÝ ¿ñ: л ï³ ·³ ÛáõÙ Ýñ³ ·áñ ÍÁÝ Ï»ñ ÑáõÝ ·³ ñ³ óÇ µÅÇßÏ Î³éÉ Ø³ ñdz ´»Ý Ï»ñ ïÁ 1869Ã. ³ é³ ç³ñ ÏáõÙ ¿ §Ñá Ùá ë»ù ëáõ³É¦ ï»ñ ÙÇ ÝÁ (ɳï. homos-ÝáõÛÝ, sexus-ë»é): Üå³-ï³Ï áõ Ý» ݳ Éáí ³ å³ ùÇ Ý»É áõ ñ³ Ýǽ Ùáí ï³ é³ åáÕ Ý» ñÇÝ` àõñ ÉÇË ëÁ ¹Ç ÙáõÙ ¿ Çñ ÁÝ Ï»ñ Ý» ñÇÝ` ³Ë ï³ µ³Ý èáõ ¹áÉý ì»ñ Ëá íÇÝ, Ñá ·» µáõÛÅ-Ý»ñ γéÉ ì»ëï ý³ ÉÇÝ ¨ èÇ Ë³ñ¹ Îñ³ýï-¾ µÇÝ ·ÇÝ: ²Ù ÷á ÷» Éáí ѳ Ù³ ï»Õ ³ß ˳ ï³Ýù Ý» ñÁ` 1886Ã. Îñ³ýï-¾ µÇÝ ·Á ïå³· ñáõÙ ¿ Çñ §ê» é³ Ï³Ý ¸¨Ç³ ódz Ý»ñ¦ ³ß ˳ ïáõ ÃÛáõ ÝÁ, áñ ï»Õ ÝáõÛ Ý³ ë» é³-ϳ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ ¹Çï íáõÙ ¿ áñ å»ë Ù³ñ ¹áõ Ñá ·» ϳ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ ³ å³ Ï³-Ûáõ ݳó ÝáÕ ³Ë ï³ ÍÇÝ íÇ ×³Ï: Æñ ų Ù³ ݳ ϳßñ ç³ ÝÇ ·Ç ï³ Ï³Ý ³ß ˳ñ ÑáõÙ Ù»Í Ñ» ÕÇ Ý³ Ïáõ ÃÛáõÝ í³ Û» É» Éáí ` Îñ³ýï-¾ µÇÝ ·Ç ï»-ëáõ ÃÛáõ ÝÁ ÙÇ³Ý ·³ ÙÇó ѳ ÙÁݹ ѳ Ýáõñ ׳ ݳ ãáõÙ Ó»éù µ» ñ»ó, ¨ ëÏëí»ó ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý µáõÅ Ù³Ý ¹³ ñ³ßñ ç³ ÝÁ, á ñÁ 層ó ÙÇÝ ã¨ 20-ñ¹ ¹³ ñÇ 80-³ Ï³Ý Ãí³ Ï³Ý Ý» ñÁ:

19-ñ¹ ¹³ ñÇ í»ñ ç» ñÇó ÙÇÝ ã¨ 20-ñ¹ ¹³ ñÇ ëÏǽ µÁ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ-ÃÛáõ ÝÁ µáõ ÅáõÙ ¿ÇÝ ³ Ùáñ Ó³ ѳï ٳٵ: ºÝ ó¹ñ íáõÙ ¿ñ, áñ Ù³ñ ¹áõÝ Çñ ÇëÏ ë» éÇ Ý»ñ ϳ Û³ óáõ óÇã Ý» ñÇ Ñ³Ý ¹»å ë» é³ Ï³Ý Ñ³ Ïáõ ÙÇó ϳ-ñáÕ »Ý Ó»ñ µ³ ½³ ï»É` Ñ» é³ó Ý» Éáí Ýñ³ ë» é³ Ï³Ý ·»Õ Ó» ñÁ: ê³ Ï³ÛÝ ï³ ñÇ Ý»ñ Ó·íáÕ ¹Ç ï³ñ ÏáõÙ Ý» ñÁ óáõÛó ïí» óÇÝ, áñ ³ Ùáñ Ó³ï ïÕ³-Ù³ñ¹ ϳÝó Ùáï ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ ãÇ í» ñ³ ÝáõÙ: 1912 Ãí³-ϳ ÝÇó ÝÙ³Ý íÇ ñ³ ѳ ïáõ ÃÛáõÝ Ý»ñÝ ³ñ ·»É í» óÇÝ:

²Û Ýáõ Ñ» ï¨ ëÏë»ó Ù»Í ×³ ݳ ãáõÙ í³ Û» É»É Æ. ². ä³í Éá íÇ å³Û Ù³-ݳ Ï³Ý é»ý É»ùë Ý» ñÇ ï» ëáõ ÃÛáõ ÝÁ: öáñ Ó» ñÁ, á ñáÝù Æ. ². ä³í ÉáíÝ

16

³ ÝáõÙ ¿ñ ßÝ» ñÇ íñ³, á ñáß í»ó ÏñÏÝ»É Ý³¨ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÇÝ µáõ Å» Éáõ Ýå³ ï³ Ïáí: ÜáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ ÝÇÝ Ýëï»ó ÝáõÙ ¿ÇÝ Ùáõà ë»-ÝÛ³ ÏáõÙ ¨ ëïÇ åáõÙ ½µ³Õ í»É Ó»é ݳ ß³ñ Åáõ ÃÛ³Ùµ: ²ÛÝ å³ ÑÇÝ, »ñµ ݳ ѳë ÝáõÙ ¿ñ ë»ñ٠ݳ ųÛÃùÙ³Ý, ë» ÝÛ³ ÏáõÙ ÙÇ³Ý ·³ ÙÇó í³é íáõÙ ¿ñ áõ Å»Õ Éáõ ë³ íá ñáõ ÃÛáõÝ: Ødz ų Ù³ ݳÏ, Ñ³Ý Ï³ñ ͳ ÏÇÇ » Ï³Í ïÕ³ Ù³ñ ¹Á å³ ï» ñÇÝ ï»ë ÝáõÙ ¿ñ Ù»ñÏ ÏÝáç å³ï Ï»ñ Ý»ñ: ºÝ ó¹ñ-íáõÙ ¿ñ, áñ ÙÇ ù³ ÝÇ ë»³Ý ëÇó Ñ» ïá ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó Ùáï ÏÓ¨³ íáñ íÇ Ù»ñÏ ÏÝáç Ù³ñÙ ÝÇó ·ñ·éí» Éáõ å³Û Ù³ ݳ Ï³Ý é»ý-É»ùë: ²Û Ýáõ³ Ù» Ý³Û ÝÇí, µÅÇßÏ Ý» ñÇÝ ³Û¹ å»ë ¿É ãѳ çáÕ í»ó å³í Éá-íÛ³Ý ÝÙ³ ݳ ïÇå ÷áñ Ó» ñáí µáõ Å»É ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÇÝ:

ÜáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÇó §µáõÅ í» Éáõ¦ ³ Ù» ݳ³Ý Ù³ñ¹ ϳ ÛÇÝ ï³ñ µ» ñ³Ï Ý» ñÇó »Ý ¿ É¿Ïï ñ³ ßá ÏÇ ¨ ½½í³Ý ùÇ Ã» ñ³ ådz Ý» ñÁ: ÜáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó óáõ ó³ ¹ñáõÙ ¿ÇÝ Ù»ñÏ ïÕ³ Ù³ñ ¹áõ Ýϳñ Ý»ñ, ¨ »ñµ ݳ ѳë ÝáõÙ ¿ñ ë» é³ Ï³Ý ·ñ·éí³ Íáõ ÃÛ³Ý ¨ Ýϳ-ï» ÉÇ ¿ ñ»Ï ódz ÛÇ, Ýñ³Ý ÙÇ³Ý ·³ ÙÇó »Ý óñ ÏáõÙ ¿ÇÝ µ³ñÓñ ɳñ Ù³Ý ¿ É»Ïï ñ³ ϳ Ýáõ ÃÛ³Ý Ñ³ñ í³ ÍÇ (¿ É»Ïï ñ³ ßá ϳ ÛÇÝ Ã» ñ³ ådz) ϳ٠ݻ ñ³ñ ÏáõÙ ¿ÇÝ óÝóáõÙ Ý»ñ, ëñï˳é Ýáó ¨ ÷ëËáõÙ Ý»ñ ³ é³ ç³ó ÝáÕ ¹» Õ³ ÙÇ çáó Ý»ñ (½½í³Ý ùÇ Ã» ñ³ ådz):

´ÅÇßÏ Ý» ñÇ Ýå³ ï³ÏÝ ¿ñ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÇ Ùáï ½½í³Ýù ¨ ѳ-Ï³Ï ñ³Ýù ³ é³ ç³ó Ý»É ïÕ³ Ù³ñ ¹áõ Ù³ñÙ ÝÇ Ñ³Ý ¹»å: ºÝ ó ¹ñáõÙ ¿ÇÝ, áñ 10-20 ³Û¹ åÇ ëÇ ë»³Ýë Ý» ñÁ ϳ ñáÕ »Ý µáõ Å»É ÝáõÛ Ý³ ë» é³-ϳ Ýáõ ÃÛáõ ÝÇó: л ï³ùñ ùÇñ ¿, áñ ÝÙ³Ý Ã» ñ³ ådz Ý»ñÝ áõ Ý» ÝáõÙ ¿ÇÝ Ç ñ»Ýó §¹ñ³ ϳݦ ³½ ¹» óáõ ÃÛáõ ÝÁ, á ñÁ, ë³ Ï³ÛÝ, ß³ï ϳñ× ¿ñ ï¨áõÙ, á ñÇó Ñ» ïá ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÁ í» ñ³ ¹³é ÝáõÙ ¿ÇÝ Ç ñ»Ýó ÑÇÝ Ï»Ý-ë³ Ï»ñ åÇÝ:

¸Åí³ñ ¿ ³ ë»É` Ù» Ãá ¹Ç ³Ý Ù³ñ¹ Ï³Û Ýáõ ÃÛáõ±ÝÁ, û± ³ ݳñ ¹Ûáõ ݳ-í» ïáõ ÃÛáõ ÝÁ ëïåÇ å» óÇÝ µÅÇßÏ Ý» ñÇÝ Ññ³ ųñ í»É §µáõŠٳݦ ³Ûë Ó¨Çó: ´³ óÇ ¹ñ³ ÝÇó, Ñá ·» µ³ Ýáõ ÃÛ³Ý á Éáñ ïáõÙ ½³ñ ·³ ÝáõÙ ¿ñ Ýáñ áõÕ Õáõ ÃÛáõÝ` ¼. üñ»Û ¹Ç Ñá ·» í»ñ Éáõ Íáõ ÃÛ³Ý Ã» ñ³ ådzÝ: г Ù³ Ó³ÛÝ µáõÅ Ù³Ý ³Ûë ï³ñ µ» ñ³ ÏÇ` Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý ³ é³ÝÓ Ý³ ѳï Ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ ß³Õ Ï³å í³Í »Ý Ù³Ý Ï³ Ï³Ý Ñá ·»-Ï³Ý óÝóáõÙ Ý» ñÇ Ñ»ï: л 勉 µ³ñ, Ñá ·» í»ñ Éáõ Íáõ ÃÛáõÝ Ï³ ï³ ñ» Éáí ¨ ·ïÝ» Éáí ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý ³ ÏáõÝù Ý»ñÝ ³Ý ѳ ïÇ Ù³Ý Ïáõ ÃÛáõ-ÝáõÙ` ϳ ñ» ÉÇ ¿ í» ñ³ó Ý»É Ñá ·» Ï³Ý óÝóÙ³Ý ³½ ¹» óáõ ÃÛáõ ÝÁ` ¹ñ³-Ýáí ÇëÏ Ù³ñ ¹áõÝ §µáõ Å» Éáí¦ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÇó: ê³ Ï³ÛÝ

17

·ñ³Ýó íáõÙ ¿ÇÝ ¹»å ù»ñ, »ñµ Ù³ñ ¹ÇÏ ï³ ñÇ Ý» ñáí ѳ ׳ ËáõÙ ¿ÇÝ Ñá ·» í»ñ Éáõ Íáõ ÃÛ³Ý ë»³Ýë Ý» ñÇ, µ³Ûó ³Û¹ å»ë ¿É ã¿ÇÝ §µáõÅ íáõÙ¦ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÇó:

²Ý ѳ çáÕ ¨ ³ å³ñ ¹ÛáõÝ ¿ÇÝ Ý³¨ Ñá ·» µ³Ý Ý» ñÇ ÏáÕ ÙÇó ³ é³ ç³ñÏ-í³Í §µáõŠٳݦ ³Û ÉÁÝï ñ³Ý ù³ ÛÇÝ ï³ñ µ» ñ³Ï Ý» ñÁ, û ñÇ Ý³Ï` ³ Ù»-ñÇ Ï³ óÇ Ñá ·» µáõÛÅ æ.Îáõ³ Ï» µá ëÇ ³ é³ ç³ñ Ï³Í ÑÇå Ýá ëÁ: ܳ åݹáõÙ ¿ñ, áñ ÑÇå Ýá ëÇ ÙÇ çá óáí ϳ ñ» ÉÇ ¿ µáõ Å»É Ù³ñ¹ ϳÝó §³Ýµ-ݳ ϳݦ ѳ ÏáõÙÝ Ç ñ»Ýó ë» éÇ ³Ý Ó³Ýó Ýϳï ٳٵ:

²Ý ѳ çá Õáõ ÃÛ³Ý Ù³ïÝ í»ó ݳ¨ ÇÝù ݳ½ëåÙ³Ý Ã» ñ³ ådzÝ, á ñÇ ÏáÕ٠ݳ ÏÇó Ý» ñÁ åݹáõÙ ¿ÇÝ, áñ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÁ, ãáõ Ý» ݳ Éáí µ³ ñá Û³ Ï³Ý ³ÛÉ ÁÝï ñáõ ÃÛáõÝ, å»ïù ¿ ½ëå»Ý Ç ñ»Ýó ë» é³ Ï³Ý ó³Ý-Ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ` Ññ³ ųñ í» Éáí ó³Ý ϳ ó³Í ïÇ åÇ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ»-ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇó:

Úáõ ñû ñÇ Ý³Ï µáõÅ Ù³Ý ï³ñ µ» ñ³Ï ¿ñ ³ é³ç ù³ ᯐ ³ Ù» ñÇ Ï³ óÇ Ñá-·» µáõÛÅ àõ. гñ ÙáÝ ïÁ: ܳ ³ é³ ç³ñ ÏáõÙ ¿ñ 10 ûñ ß³ ñáõ Ý³Ï ³Û ñ»É ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý §ÑÇ í³Ý¹ Ý» ñǦ ׳ ϳ ïÁ ¨ ·áï ϳ ÛÇÝ Ñ³ï í³ ÍÁ, ÇÝ ãÁ, Ýñ³ ϳñ ÍÇ ùáí, ϳ ñáÕ ¿ñ µ» ñ»É Édzñ Å»ù µáõÅ Ù³Ý:

1950ÃÃ. Ù»Í ×³ ݳ ãáõÙ áõ Ý»ñ ¾. ´»ñ ·» ñÇ ï» ëáõ ÃÛáõ ÝÁ, á ñÇ Ñ³ Ù³-Ó³ÛÝ` ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ Ñá ·» Ï³Ý Ù³ ½á Ëǽ ÙÇ ÙÇ ï» ë³Ï ¿: سñ ¹áõ ÝÙ³Ý Ñá ·» íÇ ×³ ÏÁ ݳ ѳ Ù³ ñáõÙ ¿ñ »Ý ó ·Ç ï³Ï ó³ Ï³Ý ¨, Ñ» 勉 µ³ñ, ³Ý ·Ç ï³ ÏÇó: ê³ ¿É, Ýñ³ ϳñ ÍÇ ùáí, Ñ³Ý ·»ó ÝáõÙ ¿ ÇÝù-ݳ ù³Û ù³Û Ù³Ý: ´»ñ ·» ñÁ ·ïÝáõÙ ¿ñ, áñ ÇÝù ݳ ù³Û ù³ Ûáõ ÙÇó ϳ٠ÝáõÛ-ݳ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÇó Ñݳ ñ³ íáñ ¿ñ §µáõÅ í»É¦ Ñá ·» í»ñ Éáõ Íáõ ÃÛ³Ý û· Ýáõ ÃÛ³Ùµ ·ïÝ» Éáí ¹ñ³ å³ï ׳ éÁ: àñ å»ë û ñÇ Ý³Ï ¹Ç ï³ñÏ íáõÙ ¿ñ Ãßݳ Ù³Ý ùÁ í³ï Ùáñ Ñ³Ý ¹»å: ä³ï ׳ éÁ ·ïÝ» Éáõó Ñ» ïá ϳ ñ» ÉÇ ¿ñ ³ é³ ç³ñ Ï»É µáõ Åáõ ÙÁ:

²Ûë ÁÝ Ã³ó ùáõÙ ½³ñ ·³ óáõÙ ¿ñ ³å ñáõÙ é»Ýï ·» ÝÛ³Ý ×³ é³ ·³ÛÃ-Ý» ñÇ ÏÇ ñ³ éáõ ÙÁ µÅßÏáõ ÃÛ³Ý ï³ñ µ»ñ µÝ³ ·³ í³é Ý» ñáõÙ: سë-ݳ ·»ï Ý» ñÁ ½»ñÍ ãÙݳ óÇÝ é»Ýï ·» Ýá û ñ³ åÇ³Ý û· ï³ ·áñ Í»É Ý³¨ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ §µáõ Å» Éáõ¦ ѳ Ù³ñ: γñ ϳñ ÍÇù, áñ ÝáõÛ-ݳ ë» é³ Ï³Ý Ñ³Ï Ù³Ý å³ï ׳ éÁ ë» é³ Ï³Ý ·»Õ Ó» ñÇ ·» ñ³Ï ïÇ íáõ-ÃÛáõÝÝ ¿: л 勉 µ³ñ, ¹ñ³Ýù »Ý óñ Ï» Éáí ׳ é³ ·³Ûà ݻ ñÇ áõÕ Õ³ ÏÇ ³½ ¹» óáõ ÃÛ³Ý` ϳ ñ» ÉÇ ¿ Ýí³ ½»ó Ý»É ·» ñ³Ï ïÇ íáõ ÃÛáõ ÝÁ, ¹ñ³ Ýáí ÇëÏ §µáõ Å» Éáí¦ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ:

18

¼³ñ ·³ó Ý» Éáí ë» é³ Ï³Ý ·»Õ Ó» ñÇ ·» ñ³Ï ïÇ íáõ ÃÛ³Ùµ ¨ ë» é³-Ï³Ý Ñáñ ÙáÝ Ý» ñÇ ·»ñ ù³ ݳ Ïáõ ÃÛ³Ùµ å³Û Ù³ ݳ íáñ í³Í ÝáõÛ Ý³ ë»-é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý ï» ëáõ ÃÛáõ ÝÁ` µÅßÏáõ ÃÛáõ ÝÁ Ñ»ñ ó Ï³Ý Í³Ý ñ³ ·áõÛÝ ë˳ ÉÁ ÃáõÛÉ ïí»ó: ºÝ ó ¹ñ» Éáí, áñ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý ïÕ³ Ù³ñ ¹áõÝ Ç ·³ Ï³Ý ë» éÇ Ñáñ ÙáÝ Ý»ñ Ý» ñ³ñ Ï» Éáí ϳ ñ» ÉÇ ¿ Ýí³ ½»ó Ý»É ³ ñ³-Ï³Ý ë» éÇ Ñáñ ÙáÝ Ý» ñÇ ù³ ݳ ÏÁ ¨, Ñ» 勉 µ³ñ` ¹ñ³Ýó ·» ñ³Ï ïÇ íáõ-ÃÛáõ ÝÁ, á ñáß í»ó ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó Ýß³ ݳ Ï»É ¿ëï ñá-·» ݳ û ñ³ ådz: ê³ Ï³ÛÝ ëå³ ë» ÉÇù Ý»ñÝ ³Û¹ å»ë ¿É ã³ñ ¹³ ñ³ó í»-óÇÝ. ÷á ˳ ñ» ÝÁ` ¿ëï ñá ·»Ý ÁÝ ¹áõ ÝáÕ ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó Ùáï ëÏë» óÇÝ Ó¨³ íáñ í»É »ñÏ ñáñ ¹³ Ï³Ý ë» é³ Ï³Ý Ñ³ï ϳ ÝÇß Ý»ñ` ÏñÍùÇ Ù» ͳ-óáõÙ, Ó³Û ÝÇ ÷á ÷á Ëáõ ÃÛáõÝ, ׳ñ å³ ÛÇÝ Ïáõ ï³ ÏáõÙ Ý» ñÇ ³ í» É³ óáõÙ ÏáÝ ù» ñÇ ßñç³ ÝáõÙ, Ù³ ½³ Í³Í ÏáõÛ ÃÇ ÷á ÷á Ëáõ ÃÛáõÝ: г Ù³Ý Ù³Ý ÷á ÷á Ëáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ ¿ÇÝ ï» ÕÇ áõ Ý» Ýáõ٠ݳ¨ ³Ý ¹ñá ·»Ý Ý»ñ ÁÝ ¹áõ-ÝáÕ Ï³ ݳÝó Ùáï: Üñ³Ýó Ùáï ëÏëíáõÙ ¿ÇÝ Ó¨³ íáñ í»É ³ ñ³ Ï³Ý »ñÏ ñáñ ¹³ ÛÇÝ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ï ϳ ÝÇß Ý»ñ, Áݹ Ñáõå ÍÉÇ ÏÇ Ù» ͳ óáõÙ: ´³Ë í» Éáí µáõÅ Ù³Ý ÝÙ³ ݳ ïÇå ³Ý Ï³Ý Ë³ ï» ë» ÉÇ ³ñ ¹ÛáõÝ ùÇ` ³Ûë ³Ý ·³Ù ¿É µÅÇßÏ Ý» ñÁ á ñá ß» óÇÝ ïÕ³ Ù³ñ¹ ϳÝó Ý» ñ³ñ Ï»É ³Ý ¹ñá-·»Ý Ý»ñ` µ» ñ» Éáí Ýñ³Ýó ïÕ³ Ù³ñ¹ Ï³Û Ýáõ ÃÛ³Ý µ³ñÓ ñ³ó Ù³Ý, ÇëÏ Ï³ ݳÝó` ¿ëï ñá ·»Ý Ý»ñ` Ýñ³Ýó ϳ ݳ óÇáõ ÃÛáõ ÝÁ µ³ñÓ ñ³ó Ý» Éáõ ѳ-Ù³ñ: Ðáñ ÙáÝ Ý» ñÇ ³ í»É óáõ ÏÁ ÏñÏÇÝ µ» ñáõÙ ¿ñ ³Ý ó³Ý ϳ ÉÇ ³ñ ¹ÛáõÝù-Ý» ñÇ, ÇëÏ ÷áñ Ó³ñ ÏáõÙ Ý» ñÇ »Ý óñÏ íáÕ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÇ ë»-é³ Ï³Ý Ñ³ ÏáõÙ Ý» ñÁ áã ÙdzÛÝ ã¿ÇÝ í» ñ³ ÝáõÙ, ³Û ɨ ¹³é ÝáõÙ ¿ÇÝ ³ é³ í»É Áݹ·Íí³Í:

âѳë Ý» Éáí ó³Ý ϳ ÉÇ ³ñ ¹ÛáõÝ ùÇ` µÅßÏáõ ÃÛáõ ÝÁ ¹Ç Ù»ó Í³Û ñ³ ·áõÛÝ ÙÇ çáó Ý» ñÇ, ³ÛÝ ¿` íÇ ñ³ µáõ ų ϳÝ: ²ØÜ-áõÙ ëÏë» óÇÝ ÏÇ ñ³ é»É Éá-µá ïá ÙdzÝ: ê³ Ï³ÛÝ Éá µá ïá Ùdz ÛÇ ÙÇ çá óáí íÇ ñ³ µáõÛÅ Ý» ñÇÝ Ñ³-çáÕ í»ó áã ÙdzÛÝ í» ñ³ó Ý»É Ù³ñ ¹áõ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ÏáõÙ Ý» ñÁ, ³ÛÉ Ý³¨` ó³Ý ϳ ó³Í ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ÏáõÙ, ÇÝã å»ë ݳ¨` Ñáõ ½³ Ï³Ý ¨ ½·³ Û³ Ï³Ý ³ñ Ó³ ·³Ýù Ù³Ý µá Éáñ ÁÝ ¹áõ ݳ Ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ: ´³ ñ»-µ³Ë ï³ µ³ñ, §µáõŠٳݦ ³Ûë ï³ñ µ» ñ³ ÏÁ »ñ ϳñ ÏÇ ñ³ éáõÙ ãáõ Ý»-ó³í. ÷á ˳ ñ» ÝÁ` íÇ ñ³ µáõÛÅ Ý» ñÁ ëÏë» óÇÝ ½³ ݳ ½³Ý ³ÛÉ íÇ ñ³ µáõ-Åáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ ÏÇ ñ³ é»É áõ Õ» ÕÇ ³ÛÉ Ñ³ï í³Í Ý» ñáõÙ: Üñ³Ýù íÇ ñ³ ѳ-ïáõ ÃÛ³Ý ×³ ݳ å³ñ Ñáí í» ñ³ó ÝáõÙ ¿ÇÝ áõ Õ» ÕÇ ³ç ¨ Ó³Ë ÏÇ ë³·Ý-¹» ñÇ ÙÇ ç¨ ³é ϳ ϳ å» ñÁ, ÇÝã å»ë ݳ¨ ³ÛÝ ÑÛáõë í³Íù Ý» ñÁ, á ñáÝù »Ý ó ¹ñ³ µ³ñ ϳ ñáÕ ¿ÇÝ å³ ï³ë ˳ ݳ ïáõ ÉÇ Ý»É Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³Ý í³ñ ù³ ·ÍÇ Ñ³ Ù³ñ (ù³Û ù³ ÛáõÙ ¿ÇÝ ÑÇ åá ó ɳ Ùáõ ëÇ ³ é³Ý ÓÇÝ ÑÛáõë-

19

í³Íù Ý»ñ ¨ ³ÛÉÝ): ê³ Ï³ÛÝ ÝÙ³Ý íÇ ñ³ ѳ ï³ Ï³Ý ÙÇ ç³Ù ïáõ ÃÛáõÝ Ý»-ñÁ Ñ³Ý ·»ó ÝáõÙ ¿ÇÝ ³ éáÕ çáõ ÃÛ³Ý ³Ý ¹³é ݳ ÉÇ ÷á ÷á Ëáõ ÃÛáõÝ Ý»-ñÇ ¨ Ù³ñ¹ ϳ ÛÇÝ Ïá ñáõëï Ý» ñÇ: ´³ ñ» µ³Ë ï³ µ³ñ, 1969 Ãí³ Ï³ ÝÇÝ í»ñç ݳ ϳ ݳ å»ë ³ñ ·»É í» óÇÝ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ §µáõ Å»-Éáõ¦ Ýå³ ï³ Ïáí ÝÙ³ ݳ ïÇå íÇ ñ³ ѳ ï³ Ï³Ý ÙÇ ç³Ù ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ:

²Ûë åÇ ëáí, ÏÇ ñ³ é» Éáí µÅßϳ Ï³Ý ½³ ݳ ½³Ý Ù» Ãá¹ Ý»ñ, ų Ù³ ݳ-ÏÇ µá Éáñ Ýá ñ³ ·áõÛÝ Ó»éù µ» ñáõÙ Ý» ñÁ ̈ ãѳë Ý» Éáí ó³Ý ϳ ÉÇ ³ñ ¹ÛáõÝ-ùÇ` ï» ë³ µ³Ý Ý»ñÝ ëÏë» óÇÝ ³ é³ ç³ñ Ï»É ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý µáõÅ Ù³Ý ëá ódz ɳ Ï³Ý ï³ñ µ» ñ³Ï Ý»ñ: ² é³ çÇÝ ³Û ¹û ñÇ Ý³Ï ÷áñ-Ó» ñÇó ¿ñ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÇÝ ëïÇ åá Õ³ µ³ñ ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý Ý»-ñÇ Ñ»ï ³ Ùáõë ݳó Ý» ÉÁ ϳÙ, û ñÇ Ý³Ï, ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý ïÕ³ Ù³ñ ¹áõ ϳ٠ùÇÝ Ñ³ ϳ é³Ï ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ ¹ñ¹» ÉÁ` ³Ûë Ýå³ ï³ Ïáí û· ï³ ·áñ Í» Éáí ³ é¨ï ñ³ ÛÇÝ ë»ùë ³ß Ë³ ïáÕ Ý» ñÇÝ: ºÝ ó¹ñ íáõÙ ¿ñ, áñ Ó»éù µ» ñ» Éáí ï³ ñ³ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý»-ñÇ ÷áñÓ` ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ý» ñÁ Ïó³Ý ϳ Ý³Ý ¹ñ³ Ýáí ½µ³Õ í»É ݳ¨ Ñ» ï³ ·³ ÛáõÙ: ¼³ í»ß ï³ Ï³Ý ¿ñ ݳ¨ ³ÛÝ ï» ëáõ ÃÛáõ ÝÁ, á ñÇ Ñ³ Ù³-Ó³ÛÝ` ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ ϳ ñ» ÉÇ ¿ñ §µáõ Żɦ ×ß·ñÇï ·Ç ïáõ-ÃÛáõÝ Ý» ñáí, û ñÇ Ý³Ï` Ù³ û Ù³ ïÇ Ï³ Ûáí ½µ³Õ í» Éáõ ÙÇ çá óáí:

ÜáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý §µáõŠٳݦ Ù» Ãá¹ Ý»ñ »Ý ³ é³ ç³ñ Ï»É Ý³¨ Ïñá ݳ Ï³Ý ·áñ ÍÇã Ý» ñÁ: ²Ûë Ù» Ãá¹ Ý» ñÁ » Õ»É »Ý µ³½ Ù³µ ÝáõÛÃ` Ïñá-ݳ Ï³Ý û ñ»Ýù Ý» ñÇÝ Ëëï³ ·áõÛÝë Ñ» 層 Éáõó, » Ï» Õ» ó³ Ï³Ý ÏÛ³Ý ùáí ³å ñ» Éáõó ÙÇÝ ã¨ ¿Ï ½áñ óǽ ÙÇ (ã³ñ á ·Ç Ý» ñÇ íï³ñ Ù³Ý ÍÇ ë³ Ï³ ï³-ñáõ ÃÛáõÝ) ÏÇ ñ³ éáõÙ:

سñ¹ Ïáõ ÃÛ³ ÝÁ å³ Ñ³Ýç í»ó ³ í» ÉÇ ù³Ý Ù»Ï áõ ù³ éáñ¹ ¹³ñ, áñ å»ë-½Ç í»ñ ç³ å»ë ÁÝ ¹áõÝ íÇ Î. Ð. àõÉ ñÇË ëÇ ï» ëáõ ÃÛáõ ÝÁ, á ñÇ Ñ³ Ù³-Ó³ÛÝ` ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ Ù³ñ ¹áõ Ñá ·» ϳ Ýáõ ÃÛ³Ý ³ é³ÝÓ-ݳ ѳï Ïáõ ÃÛáõÝÝ ¿ ¨ ³ÛÝ ÝáõÛÝ ù³Ý µÝ³ Ï³Ý ¿, áñ ù³Ý ï³ ñ³ ë» é³ Ï³-Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ ¨, ³é ѳ ë³ ñ³Ï, ë» é³ Ï³Ý ó³Ý ϳ ó³Í ¹ñë¨á ñáõÙ:

êºè²Î²Ü ²èàÔæàôÂÚàôÜ ºì Æð²ìàõÜø

21

êºè²Î²Ü ²èàÔæàõÂÚàõÜ ºì ²Üìî²Ü¶ êºè²Î²Ü в𲴺ðàõÂÚàõÜܺð

ê» é³ Ï³Ý ³ éáÕ çáõ ÃÛáõ ÝÁ ýÇ ½Ç ϳ ϳÝ, ½·³ Û³ ϳÝ, Ùï³ íáñ, ëá-ódz ɳ Ï³Ý ³ éáÕ çáõ ÃÛ³Ý ÙÇ íÇ ×³Ï ¿, á ñÁ å³Û Ù³ ݳ íáñ í³Í ¿ ³Ý ÓÇ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ùµ ¨ Ýñ³ ë» é³ Ï³Ý í³ñ ù³ ·Íáí: ê» é³ Ï³Ý ³ éáÕ çáõ ÃÛáõ ÝÁ ѳñ ·³ ÉÇó Ùá ï» óáõÙ ¿ å³ Ñ³Ý çáõÙ ë» é³ Ï³ Ýáõ-ÃÛ³Ý áõ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇÝ í» ñ³ µ» ñáÕ Ñ³ñ ó» ñÇÝ, ÇÝã å»ë ݳ¨ µéÝáõ ÃÛáõ ÝÇó, Ëïñ³ ϳ Ýáõ ÃÛáõ ÝÇó ¨ Ïáå ïáõ ÃÛáõ ÝÇó ½»ñÍ, ѳ ×» ÉÇ ¨ ³ å³ Ñáí ë» é³ Ï³Ý ÏÛ³Ýù áõ Ý» ݳ Éáõ Ñݳ ñ³ íá ñáõ-ÃÛáõÝ »Ý ó ¹ñáõÙ:

سñ ¹áõ ÏÛ³Ý ùÇ ³Ý µ³ ų Ý» ÉÇ Ù³ëÝ »Ý ϳ½ ÙáõÙ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³-µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ: º û ¸áõù á ñá ᯐ »ù ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ áõ Ý» ݳÉ, å»ïù ¿ Ç Ù³ ݳù` ÇÝã å»ë Ñá· ï³ Ý»É Ò»ñ ³ éáÕ çáõ ÃÛ³Ý Ù³-ëÇÝ, áñ å»ë ½Ç Ëáõ ë³ ÷»ù ³Ý ó³Ý ϳ ÉÇ ë» é³ í³ ñ³Ï Ý» ñÇó, ØƲì/ÒƲÐ-Çó ¨ ë» é³ Ï³Ý ×³ ݳ å³ñ Ñáí ÷á ˳Ýó íáÕ ³ÛÉ ÑÇ í³Ý ¹áõ-ÃÛáõÝ Ý» ñÇó: ÐÇ ß»ù, áñ ³Ý ·³Ù Ù»Ï ãå³ßï å³Ý í³Í ë» é³ Ï³Ý Ñ³-ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõ ÝÁ ϳ ñáÕ ¿ ë» é³ í³ ñ³Ï Ó»éù µ» ñ» Éáõ å³ï ×³é ¹³é-Ý³É :

² é³ í»É ³Ýí ï³Ý· »Ý ³ÛÝ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÁ, á ñáÝó ų Ù³ Ý³Ï µ³ ó³é íáõÙ ¿ ÙÇ ½áõ ·ÁÝ Ï» ñáç ³ ñÛ³Ý Ï³Ù ë»ñ٠ݳ Ñ»-Õáõ ÏÇ Ý»ñ ó ÷³Ý óáõ ÙÁ ÙÛáõ ëÇ ûñ ·³ ÝǽÙ: ê» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ-ÃÛáõÝÝ ³Ýí ï³Ý· ¹³ñÓ Ý» Éáõ ÑÇ٠ݳ Ï³Ý ï³ñ µ» ñ³ ÏÁ å³ßï å³ ÝÇã ÙÇ çáó Ý» ñÇ û· ï³ ·áñ ÍáõÙÝ ¿, á ñáÝ óÇó ³ é³ í»É ѳ ë³ Ý» ÉÇÝ å³Ñ-å³ Ý³ÏÝ ¿:

êºè²Î²Ü Æð²ìàõÜø

´á Éáñ Ù³ñ ¹ÇÏ` ³Ý Ï³Ë Ç ñ»Ýó ë» é³ Ï³Ý ÏáÕÙ Ýá ñáß í³ Íáõ ÃÛáõ ÝÇó ¨ ë» é³ Ï³Ý í³ñ ù³ ·ÍÇó, å»ïù ¿`

Ñݳ ñ³ íá ñáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» Ý³Ý Ç ñ»Ýó ѳë ϳ ݳ ÉÇ É»½ íáí ï» Õ»-ϳï íáõ ÃÛáõÝ ëï³ Ý³É Ù³ñ ¹áõ ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý ¨ ë» é³ Ï³Ý ³ éáÕ çáõ ÃÛ³Ý Ù³ ëÇÝ,

Ç íÇ ×³ ÏÇ ÉÇ Ý»Ý å³ßï å³Ý í»É ë» é³ Ï³Ý ×³ ݳ å³ñ Ñáí

22

÷á ˳Ýó íáÕ í³ ñ³Ï Ý» ñÇó ¨ ÑÇ í³Ý ¹áõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇó,

Ç íÇ ×³ ÏÇ ÉÇ Ý»Ý ÁÝï ñ» Éáõ »ñµ ¨ áõÙ Ñ»ï ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ-ÃáõÝ áõ Ý» ݳÉ,

Ç íÇ ×³ ÏÇ ÉÇ Ý»Ý ½»ñÍ ÙÝ³É ë» é³ Ï³Ý µéÝáõ ÃÛ³Ý »Ý óñÏ í» Éáõó ϳ٠³Ý ó³Ý ϳ ÉÇ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» ݳ Éáõó,

ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñáõÙ ³ÏÝ Ï³ É»Ý ¨ å³ Ñ³Ý ç»Ý ѳ-í³ ë³ ñáõ ÃÛáõÝ, ÷á ˳ ¹³ñÓ Ñ³ Ù³ Ó³Û Ýáõ ÃÛáõÝ, ѳñ ·³Ýù áõ »ñÏ-ÏáÕ Ù³ ÝÇ å³ ï³ë ˳ ݳï íáõ ÃÛáõÝ:

îêî Ù³ñ ¹áõ Ç ñ³ íáõÝù Ý» ñÁ Ý» ñ³ éáõÙ »Ý ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý í»-ñ³ÑëÏÙ³Ý ¨ ¹ñ³ í» ñ³ µ» ñÛ³É ³ ½³ï á ñá ßáõÙ Ý»ñ ϳ Û³ó Ý» Éáõ, ÇÝã-å»ë ݳ¨ µéÝáõ ÃÛáõ ÝÇó, Ëïñ³ ϳ Ýáõ ÃÛáõ ÝÇó ¨ Ïáå ïáõ ÃÛáõ ÝÇó ½»ñÍ ë» é³ Ï³Ý ³ éáÕ çáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» ݳ Éáõ Ç ñ³ íáõÝù: ê» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ»-ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñáõÙ ³ÝÑ ñ³ Å»ßï ¿ ¹ñë¨á ñ»É ½áõ ·ÁÝ Ï»ñ Ý» ñÇ Ñ³ í³ ë³ ñáõ-ÃÛáõÝ, ÇÝã å»ë ݳ¨ ÷á ˳ ¹³ñÓ Ñ³ñ ·³Ýù ̈ å³ ï³ë ˳ ݳï íáõ ÃÛáõÝ ë» é³ Ï³Ý í³ñ ù³ ·ÍÇ áõ ¹ñ³ ÝÇó µËáÕ Ñ» 勉Ýù Ý» ñÇ Ýϳï ٳٵ:

ê» é³ Ï³Ý Ç ñ³ íáõÝùÝ Çñ Ù»ç Ý» ñ³ éáõÙ ¿ ÙÇ ç³½ ·³ ÛÇÝ Ç ñ³ íáõÝù-Ý» ñáõÙ ¨ Ù³ñ ¹áõ Ç ñ³ íáõÝù Ý» ñÇ ÙÇ ç³½ ·³ ÛÇÝ ÷³ë ï³ÃÕ Ã» ñáõÙ ³ñ-¹»Ý ׳ ݳã í³Í Ç ñ³ íáõÝù Ý» ñÁ: êñ³Ýù Ý» ñ³ éáõÙ »Ý µéÝáõ ÃÛáõ ÝÇó, Ëïñ³ ϳ Ýáõ ÃÛáõ ÝÇó ¨ Ïáå ïáõ ÃÛáõ ÝÇó ½»ñÍ Ùݳ Éáõ µá Éá ñÇ Ç ñ³ íáõÝù-Ý» ñÁ, á ñáÝù »Ý`

ë» é³ Ï³ Ýáõ ÃÛ³Ý Ù³ ëÇÝ ï» Õ» ϳï íáõ ÃÛáõÝ ÷Ýïñ» ÉÁ, ëï³ Ý³ ÉÁ ¨ Ù³ ïáõ ó» ÉÁ,

ë» é³ Ï³Ý ¹³ë ïdz ñ³ Ïáõ ÃÛáõ ÝÁ,

Ù³ñÙ ÝÇ ³Ý Ó»é ݳ٠˻ ÉÇáõ ÃÛ³Ý Ç ñ³ íáõÝù áõ Ý» ݳ ÉÁ

½áõ ·ÁÝ Ï» ñáç ÁÝï ñáõ ÃÛáõ ÝÁ,

ë» é³ å»ë ³Ï ïÇí Ï³Ù å³ ëÇí ÉÇ Ý» Éáõ á ñá ßáõ ÙÁ,

÷áË Ñ³ Ù³ Ó³Û Ý»ó í³Í ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõ ÝÁ (ëïÇå í³Í ãÉÇ Ý»É ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» Ý³É µéÝáõ ÃÛ³Ùµ ϳ٠ýÇ-½Ç ϳ Ï³Ý áõ ÅÇ ÙÇ ç³Ù ïáõ ÃÛ³Ùµ)

ë» é³ Ï³Ý ×³ ݳ å³ñ Ñáí ÷á ˳Ýó íáÕ í³ ñ³Ï Ý» ñÇó ¨ ÑÇ í³Ý-¹áõ ÃÛáõÝ Ý»ñ Ó»éù µ» ñ» Éáõó å³ßï å³Ý í³Í ÉÇ Ý» ÉÁ:

ä²Ðä²Ü²Î

24

ä³Ñ å³ Ý³ ÏÁ ѳ ïáõÏ å³ßï å³ ÝÇã ÙÇ çáó ¿` ݳ ˳ ï»ë í³Í û·-ï³ ·áñ Í» Éáõ ¾ ñ»Ïó í³Í ³é Ý³Ý ¹³ ÙÇ íñ³: ²ÛÝ Çñ Ù»ç ¿ ѳ í³ ùáõÙ ë»ñ٠ݳ Ñ» Õáõ ÏÁ` Ï³Ý Ë» Éáí ¹ñ³ Ý»ñ ó ÷³Ý óáõ ÙÁ:

ä³Ñ å³ Ý³ÏÝ áõ ÝÇ ³ í» ÉÇ ù³Ý »ñ Ïáõ ѳ ½³ñ ï³ñ í³ å³ï Ùáõ ÃÛáõÝ: Üñ³ ݳ ˳ ïÇ å»ñÝ û· ï³ ·áñÍ í»É »Ý ¹»é ÑÇÝ âÇ Ý³ë ï³ ÝáõÙ: ²Û-ëûñ å³Ñ å³ Ý³Ï Ý» ñÇ ½·³ ÉÇ Ù³ëÝ ³ñ ï³¹ñ íáõÙ ¿ ɳ ï»ù ëÇó` Ѩ»-Û³ ͳ éÇ Ñ³ ïáõÏ ³ñ ï³ ½³ ïáõ ÏÇó: ä³Ñ å³ Ý³ ÏÇ á ñáß ï» ë³Ï Ý»ñ ³ñ ï³¹ñ íáõÙ »Ý µÝ³ Ï³Ý Ï³ß íÇó, ï³ñ µ»ñ ó Õ³Ýà ݻ ñÇó, û ñÇ Ý³Ï` ³ ÕÇ Ý» ñÇ, ³ñ Ñ»ë ï³ Ï³Ý åá ÉÇ Ù»ñ Ý» ñÇó, ë³ Ï³ÛÝ ëñ³Ý óÇó ̈ áã Ù» ÏÁ Ñáõ ë³ ÉÇ ã¿ ë» é³ í³ ñ³Ï Ý» ñÇó å³ßï å³Ý í» Éáõ ѳ Ù³ñ: ²Û¹ å³ï-׳ éáí, Ëáñ Ñáõñ¹ ¿ ïñíáõÙ û· ï³ ·áñ Í»É ÙdzÛÝ É³ ï»ù ëÇó å³ï ñ³ëï-í³Í Ý» ñÁ:

ä²Ðä²Ü²ÎÆ ú¶î²¶àðÌàõØÀ

ä³Ñ å³ Ý³ ÏÁ ·Ý» ÉÇë áõ ß³ ¹ñáõ ÃÛáõÝ ¹³ñÓ ñ»ù åÇ ï³ Ý» ÉÇáõ ÃÛ³Ý Å³Ù Ï» ïÇÝ ¨ ëïáõ ·»ù ÷³ û ÃÇ ³Ù µáÕ ç³ Ï³ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ` Ýñ³ Ý»ñ-ëáõÙ û ¹Ç ³é ϳ Ûáõ ÃÛáõ ÝÁ ×ßï» Éáõ ÙÇ çá óáí:

ä³Ñ å³ Ý³ ÏÁ µ³ ó» ÉÇë ÏïñáÕ Ï³Ù Í³ ÏáÕ ·áñ ÍÇù Ý»ñ ÙÇ û·-ï³ ·áñ Í»ù : ´³ ó» Éáõ ѳ Ù³ñ ѳ ïáõÏ Ý³ ˳ ï»ë í³Í ѳï í³Í ÏÝϳ ï»ù : ä»ïù ¿ µ³ ó»É Ýñµá ñ»Ý` ³ é³Ýó ³Û¹ ѳï í³ ÍÁ íݳ-ë» Éáõ :

ØÇ µ³ ó»ù å³Ñ å³ Ý³ ÏÇ ÷³ óà í³Í û Õ³ ÏÁ ÙÇÝã ³é Ý³Ý ¹³-ÙÇ ·ÉËÇ ÏÇ íñ³ ³ÛÝ ï» Õ³ ¹ñ» ÉÁ:

ä³Ñ å³ Ý³ ÏÁ ×Çßï ÏáÕ Ùáí ï» Õ³ ¹ñ»ù ¿ ñ»Ïó í³Í ³é Ý³Ý ¹³ ÙÇ ·ÉËÇ ÏÇÝ, ÇëÏ » û ÏáÕ ÙÁ ß÷á Ã»É »ù, ³ å³ É³í ÏÉÇ ÝÇ í»ñó Ý»É Ýáñ å³Ñ å³ Ý³Ï: ØÇ ÷áñ Ó»ù ѳ·ó Ý»É å³Ñ å³ Ý³ ÏÁ, ù³ ÝÇ ¹»é ³é ݳ ¹³ ÙÁ ¿ ñ»Ïó í³Í ã¿ :

ØÇÝ ã¨ Ñ³·ó Ý» ÉÁ` óáõ ó³ Ù³ ïÇ ¨ µáõà ٳ ïÇ û· Ýáõ ÃÛ³Ùµ ë»Õ Ù»ù å³Ñ å³ Ý³ ÏÇ í» ñÇÝ åïÏ³Ý Ù³Ý Ñ³ï í³ ÍÁ, áñ å»ë ½Ç Ý»ñ ëáõÙ » Õ³Í û ¹Á ¹áõñë ÙÕíÇ :

Þ³ ñáõ³Ý Ï» Éáí å³ Ñ»É åïÏ³Ý Ù³Ý Ñ³ï í³ ÍÁ` å³Ñ å³ Ý³ÏÝ Ç ç»ó ñ»ù áÕç »ñ ϳ ñáõ ÃÛ³Ùµ` ·Éá ñ» Éáí ÙÇÝ ã¨ ³é Ý³Ý ¹³ ÙÇ ÑÇÙ ùÁ:

ê»ñ٠ݳ ųÛà ùáõ ÙÇó ³Ý ÙÇ ç³ å»ë Ñ» ïá` Ý³Ë ù³Ý ¿ ñ»Ï ódz ÛÇ í» ñ³ ݳ ÉÁ, ³é Ý³Ý ¹³ ÙÁ ¹áõñë ѳ Ý»ù` å³Ñ å³ Ý³ ÏÁ µéÝ» Éáí

25

ÑÇÙ ùÇó: äïϳ Ó¨ ·ÉËÇ ÏÁ Ý»ñ ù¨ å³ Ñ³Í` Ñ³Ý ·áõ ó³ ϳ å»ù å³Ñ å³-

ݳ ÏÇ ÑÇÙ ùÁ ¨ Ýáñ ÙdzÛÝ Ý» ï»ù ³Õ µ³ñÏ ÕÁ: Úáõ ñ³ ù³Ý ãÛáõñ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛ³Ý Å³ Ù³ Ý³Ï û· ï³ ·áñ-

Í»ù Ýáñ å³Ñ å³ Ý³Ï: ä³Ñ å³ Ý³ ÏÁ ãÇ Ï³ ñ» ÉÇ Éí³ Ý³É, ³ÛÝ »Ý-ó ϳ ã¿ ÏñÏݳ ÏÇ û· ï³ ·áñÍ Ù³Ý:

ÆÜâ亱ê Üì²¼ºòÜºÈ ä²Ðä²Ü²ÎÆ ä²îèìºÈàõ вì²Ü²Î²ÜàõÂÚàõÜÀ

ä³Ñ å³ Ý³Ï Ó»éù µ» ñ» ÉÇë ³ß Ë³ ï»ù ÁÝï ñ»É á ñ³ ÏÛ³ ÉÁ: à ñ³ ÏÛ³É å³Ñ å³ Ý³ ÏÁ å»ïù ¿ ѳ Ù³ å³ ï³ë ˳ ÝÇ ÙÇ ç³½ ·³ ÛÇÝ ã³-÷³ ÝÇß Ý» ñÇÝ ¨ áõ Ý» ݳ ISO (êï³Ý ¹³ñ ¹³ó Ù³Ý ØÇ ç³½ ·³ ÛÇÝ Î³½ Ù³ Ï»ñ åáõ ÃÛáõÝ), CE (ºí ñá ÙÇáõ ÃÛ³Ý ã³ ÷³ ÝÇß Ý»ñ) ϳ٠OMS (² éáÕ ç³ å³ Ñáõ ÃÛ³Ý ØÇ ç³½ ·³ ÛÇÝ Î³½ Ù³ Ï»ñ åáõ ÃÛ³Ý ã³ ÷³ ÝÇß Ý»ñ) ï³ñ µ» ñ³Ý ß³Ý Ý» ñÇó á ñ¨¿ Ù» ÏÁ:

ÀÝï ñ»ù "strong" ϳ٠"ultra-strong" óáõ óáõÙ Ý» ñáí å³Ñ å³ Ý³Ï: Êáñ Ñáõñ¹ ¿ ïñíáõÙ û· ï³ ·áñ Í»É "êïáõ· í³Í ¿ ѳ Ù³ å³ ï³ë ˳Ý

EN 600" óáõ óáõ Ùáí å³Ñ å³ Ý³Ï Ý» ñÁ: ²Ûë ï» Õ» ϳï íáõ ÃÛáõÝ Ý»-ñÁ ϳ ñ» ÉÇ ¿ ï»ë Ý»É å³Ñ å³ Ý³ ÏÇ ÷³ û ÃÇ íñ³:

ä³Ñ å³ Ý³ ÏÁ ÙÇßï å³ Ñ»ù ãáñ ¨ ë³ éÁ ï» ÕáõÙ, ³ ñ¨Ç ÉáõÛ ëÇó Ñ» éáõ:

ä³Ñ å³ Ý³ÏÝ ³ é³Ýó å³ßï å³ ÝÇã ÷³ û ÃÇ ãÇ Ï³ ñ» ÉÇ å³-Ñ»É:

²ÝÑ ñ³ Å»ß ïáõ ÃÛ³Ý ¹»å ùáõÙ (ùÇã ùëáõ ùáí å³Ñ å³ Ý³Ï, Ñ» ï³Ýó-ù³ ÛÇÝ Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ) û· ï³ ·áñ Í»ù ѳ í» ÉÛ³É ùëáõù Ý»ñ (Éáõµ ñÇ-ϳÝï, Éáõµ ñÇ ·»É)

ú· ï³ ·áñ Í»ù ÙdzÛÝ çñ³ ÛÇÝ ÑÇÙ ùáí å³ï ñ³ëï í³Í ѳ ïáõÏ ùëáõù-Ý»ñ:

ä³Ñ å³ Ý³Ï Ý» ñÇ Ñ»ï ÙÇ û· ï³ ·áñ Í»ù µáõ ë³ Ï³Ý Ï³Ù ×³ñ å³-ÛÇÝ ÑÇÙ ùáí ùëáõù Ý»ñ, Ûáõ Õ»ñ, ù³ ÝÇ áñ ¹ñ³Ýù ù³Û ù³ ÛáõÙ »Ý ³ÛÝ:

î³ñ µ»ñ ï» ë³ ÏÇ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ Ñ³ Ù³ñ (Ñ»ß ïá-ó³ ÛÇÝ, Ñ» ï³Ýó ù³ ÛÇÝ, µ» ñ³ ݳ ÛÇÝ) û· ï³ ·áñ Í»ù ѳ Ù³ å³ ï³ë-Ë³Ý å³Ñ å³ Ý³Ï:

âÇ Ï³ ñ» ÉÇ û· ï³ ·áñ Í»É »ñ Ïáõ å³Ñ å³ Ý³Ï Ùdz ų Ù³ ݳÏ, ù³-ÝÇ áñ ÙÇ ÙÛ³Ýó Ñ»ï ß÷áõ ÙÇó ¹ñ³Ýù ϳ ñáÕ »Ý å³ïé í»É:

26

ƱÜ⠲ܺÈ, ºÂº ä²Ðä²Ü²ÎÀ ä²îèìºÈ Î²Ø ê²ÐºÈ ¾

лï³Ýó³ùÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï` ³Ý ÙÇ ç³ å»ë Áݹ ѳ ï»É ѳ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõ ÝÁ, » û ë»ñ٠ݳ ųÛà ùáõ ÙÁ ï» ÕÇ ¿ áõ Ý» ó»É, å»ïù ¿ ÷áñ Ó»É áñ ù³Ý

Ñݳ ñ³ íáñ ¿ ëñµ»É-Ñ» é³ó Ý»É ë»ñ٠ݳ Ñ» Õáõ ÏÁ, Ñ» ï³Ýó ù³ ÛÇÝ Éí³ óáõ ÙÁ ó³Ý ϳ ÉÇ ã¿, ù³ ÝÇ áñ ³ÛÝ Ï³ ñáÕ ¿ íݳ-

ë»É áõ ÕÇÕ ³ Õáõ Éáñ Ó³ ó Õ³Ý ÃÁ ̈ Ù» ͳó Ý»É í³ ñ³Ï í» Éáõ íï³Ý-·Á,

³Ï ïÇí ½áõ ·ÁÝ Ï» ñÁ å»ïù ¿ ÙÇ ½Ç ¨ Éí³ Ý³ ³é Ý³Ý ¹³ ÙÁ:

´»ñ³Ý³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï` ³Ý ÙÇ ç³ å»ë Áݹ ѳ ï»É ѳ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõ ÝÁ, » û ë»ñ٠ݳ ųÛà ùáõ ÙÁ ï» ÕÇ ¿ áõ Ý» ó»É, ¹áõñë Ãù»É ë»ñ٠ݳ Ñ» Õáõ-

ÏÁ, µ» ñ³ ÝÁ á Õá Õ»É á ñ¨¿ ѳ ϳ Ý» ËÇã ÝÛáõ Ãáí, û ñÇ Ý³Ï` û ÕÇáí, ó³Ý ϳ ÉÇ ã¿ û· ï³ ·áñ Í»É ³ ï³ ÙÇ Ëá ½³ ݳÏ, ù³ ÝÇ áñ ³ÛÝ Ï³ ñáÕ

¿ íݳ ë»É Éݹ» ñÁ ¨ Ù» ͳó Ý»É í³ ñ³Ï Ù³Ý Ñ³ í³ Ý³ ϳ Ýáõ ÃÛáõ-ÝÁ :

лßïáó³ÛÇÝ Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï` ³Ý ÙÇ ç³ å»ë Áݹ ѳ ï»É ѳ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõ ÝÁ, ÏÇ ÝÁ å»ïù ¿ ³ß ˳ ïÇ Ñ» é³ó Ý»É ë»ñ٠ݳ Ñ» Õõ ÏÁ` Ñ»ß ïá óÇ

ÙÏ³Ý Ý» ñÁ ë»Õ Ù» Éáõ ÙÇ çá óáí, ïÕ³ Ù³ñ ¹Á å»ïù ¿ ÙÇ ½Ç ¨ Éí³ Ý³ ³é Ý³Ý ¹³ ÙÁ, ³Ý ó³Ý ϳ ÉÇ ÑÕÇáõ ÃÛáõ ÝÇó Ëáõ ë³ ÷» Éáõ ѳ Ù³ñ ϳ ñ» ÉÇ ¿ Ñ»ß-

ïá óÇ Ù»ç ï» Õ³ ¹ñ»É ëå»ñ ÙÇ óǹ ¹» Õá ñ³Ûù, á ñÁ, ë³ Ï³ÛÝ ãÇ Ï³-ñáÕ å³ßï å³ Ý»É ØƲì-Çó ¨ ³ÛÉ ë» é³ í³ ñ³Ï Ý» ñÇó,

ϳ ï³ ñ»É ³ñ ï³ ùÇÝ Éí³ óáõÙ, Ëáñ Ñáõñ¹ ãÇ ïñíáõ٠ϳ ï³ ñ»É Ñ»ß ïá ó³ ÛÇÝ Éí³ óáõÙ, ù³ ÝÇ áñ í³-

ñ³ ÏÁ, ÇÝã å»ë ݳ¨ ë»ñ٠ݳµ çÇç Ý» ñÁ ϳ ñáÕ »Ý çñÇ Ñáë ùÇ Ñ»ï ѳë Ý»É ³ñ ·³Ý¹ ¨ Ù» ͳó Ý»É ë» é³ í³ ñ³ ÏÇ ¨ ÑÕÇáõ ÃÛ³Ý Ñ³-í³ Ý³ ϳ Ýáõ ÃÛáõ ÝÁ:

ØƲì/ÒƲÐ-Æ ´ÄÞÎ²Î²Ü ²êäºÎîܺðÀ

28

سñ ¹áõ Ç Ùáõ ݳ ÛÇÝ ³Ý µ³ í³ ñ³ ñáõ ÃÛ³Ý íÇ ñáõë (ØƲì)ª íÇ ñáõë, áñÝ ³Ë ï³ Ñ³ ñáõÙ ¿ Ù³ñ ¹áõ Ç Ùáõ ݳ ÛÇÝ (å³ßï å³ Ý³ ϳÝ) ѳ Ù³-ϳñ ·Á ¨ Ñ³Ý ·»ó ÝáõÙ Ç Ùáõ ݳ ÛÇÝ ³Ý µ³ í³ ñ³ ñáõ ÃÛ³Ý ½³ñ ·³ó Ù³Ý:ØƲì í³ ñ³Ïª »ñ ϳ ñ³ ï¨ ÁÝ Ã³ó ùáí ùñá ÝÇÏ í³ ñ³ ÏÇã ÑÇ í³Ý ¹áõ-ÃÛáõÝ, á ñÇ Ñ³-ñáõ óÇãÝ ¿ ØƲì-Á:

Ò»éù µ» ñá íÇ Ç Ùáõ ݳ ÛÇÝ ³Ý µ³ í³ ñ³ ñáõ ÃÛ³Ý Ñ³ Ù³Ë ï³ ÝÇß (ÒƲÐ)ª ÑÇ í³Ý ¹áõ ÃÛáõÝ, á ñÁ ½³ñ ·³ ÝáõÙ ¿ ØƲì-áí í³ ñ³Ï í³Í µá Éáñ Ù³ñ¹ ϳÝó Ùáï, ѳ Ù³ñ íáõÙ ¿ ØƲì í³ ñ³ ÏÇ í»ñ çÇÝ ÷áõ ÉÁ, µÝá ñáß íáõÙ ¿ Ç Ùáõ ݳ ÛÇÝ Ñ³ Ù³ ϳñ ·Ç ·áñ Íáõ Ý»áõ ÃÛ³Ý Ë³ óñ-ٳٵ, á ñÇ Ñ» ï¨³Ý ùáí ûñ ·³ ÝǽÙÝ ³Ý å³ßï å³Ý ¿ ¹³é ÝáõÙ ½³ ݳ-½³Ý í³ ñ³ ÏÇã ¨ áõ éáõó ù³ ÛÇÝ ÑÇ í³Ý ¹áõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ Ýϳï ٳٵ:

ØƲì í³ ñ³ ϳ ÏÇñª Ù³ñ¹, á ñÇ ûñ ·³ Ýǽ Ùáõ٠ѳÛï ݳ µ»ñ í»É ¿ Ù³ñ-¹áõ Ç Ùáõ ݳ ÛÇÝ ³Ý µ³ í³ ñ³ ñáõ ÃÛ³Ý íÇ ñáõ ëÁ ϳ٠¹ñ³ Ýϳï ٳٵ ³ é³ ç³ ó³Í ѳ ϳ Ù³ñ ÙÇÝ Ý» ñÁ: ØƲì í³ ñ³ ϳ ÏÇñÝ Çñ áÕç ÏÛ³Ý ùÇ ÁÝ Ã³ó ùáõÙ í³ ñ³ ÏÇ ³Õ µÛáõñ ¿:

ÒƲÐ-áí ÑÇ í³Ý¹ª Ù³ñ¹, áñÝ áõ ÝÇ Ù³ñ ¹áõ Ç Ùáõ ݳ ÛÇÝ ³Ý µ³ í³-ñ³ ñáõ ÃÛ³Ý íÇ ñáõ ëáí å³Û Ù³ ݳ íáñ í³Í Ç Ùáõ ݳ ÛÇÝ Ñ³ Ù³ ϳñ ·Ç Ëáñ ³Ë ï³ Ñ³ ñáõÙ ¨ ¹ñ³ Ñ» ï¨³Ý ùáí ³ é³ ç³ ó³Í ³Ë ï³ µ³ ݳ Ï³Ý ¹ñë¨á ñáõÙ Ý»ñ:

ØƲì-Æ öàʲÜòØ²Ü àõÔÆܺðÀ

ØƲì í³ ñ³ ÏÇ ³Õ µÛáõ ñÁ ØƲì í³ ñ³ ϳ ÏÇñ Ý»ñÝ »Ý: Üñ³Ýó Ùáï ØƲì-Á ѳÛï ݳ µ»ñ íáõÙ ¿ ûñ ·³ Ýǽ ÙÇ µá Éáñ Ï»Ý ë³ µ³ ݳ Ï³Ý Ñ»-ÕáõÏ Ý» ñáõÙ, ë³ Ï³ÛÝ í³ ñ³Ï í» Éáõ ѳ Ù³ñ µ³ í³ ñ³ñ ù³ ݳ Ïáõ ÃÛ³Ùµ íÇ ñáõë ϳ ÙdzÛÝ ³ ñÛ³Ý ¨ ë»ñ٠ݳ Ñ» Õáõ ÏÇ Ù»ç:

ì³ñ³Ïí³Í Ù³ñ¹áõó ³éáÕç Ù³ñ¹áõÝ ØƲì-Á ϳñáÕ ¿ ÷á˳Ýóí»É`1. ³ñÛ³Ý ÙÇçáóáí, 2. ë»é³Ï³Ý ׳ݳå³ñÑáí, 3. ØƲì í³ñ³Ï³ÏÇñ ÙáñÇó »ñ»Ë³ÛÇÝ:

Ðݳñ³íáñ ¿ í³ñ³Ïí»Éª ã³Ë ï³ ½»ñÍ í³Í Ý» ñ³ñ ÏÇã Ý» ñÇ ÙÇ çá óáí, ³ é³Ýó å³Ñ å³ Ý³ ÏÇ Ý»ñ ó ÷³Ý óáÕ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ-

29

ÃÛáõÝ Ý» ñÇ Å³ Ù³ ݳÏ, í³ ñ³ Ï³Ï ñÇ ³ ñÛ³Ý` ÙÛáõ ëÇ ûñ ·³ Ýǽ٠ݻñ ó ÷³Ýó Ù³Ý Å³ Ù³-

Ý³Ï (í»ñ ù» ñÇ, Ëá ó» ñÇ, Éáñ Ó³ ó Õ³Ýà ݻ ñÇ ÙÇ çá óáí), ³ ñÛ³Ý ÷áË Ý» ñ³ñÏ Ù³Ý ¨ ûñ ·³Ý Ý» ñÇ ÷áË å³ï í³ëï Ù³Ý Å³-

Ù³ ݳÏ, í³ ñ³ ϳ ÏÇñ Ùá ñÇó » ñ» ˳ ÛÇݪ ÑÕÇáõ ÃÛ³Ý ÁÝ Ã³ó ùáõÙ, ÍÝݹ³-

µ» ñáõ ÃÛ³Ý Å³ Ù³ Ý³Ï ¨ Ù³Û ñ³ Ï³Ý Ï³ Ãáí Ï» ñ³Ï ñ» ÉÇë:

Ðݳñ³íáñ ã¿ í³ñ³Ïí»É` Ó»é ùáí µ³ ñ¨» ÉÇë, ÁÝ Ï» ñ³ Ï³Ý Ñ³Ù µÛáõñ Ý» ñÇ ÙÇ çá óáí, Áݹ ѳ Ýáõñ ëå³ë ùÇ ¨ ëÝݹ³Ù ûñ ùÇ ÙÇ çá óáí, Áݹ ѳ Ýáõñ ½áõ ·³ ñ³ ÝÇó ¨ µ³Õ ÝÇ ùÇó û·ï í» ÉÇë, Ï»Ý ó³ Õ³ ÛÇÝ Ç ñ» ñÇ ÙÇ çá óáí, ïݳ ÛÇÝ Ï»Ý ¹³ ÝÇ Ý»ñ ¨ ÃéãáõÝ Ý»ñ Ëݳ Ù» ÉÇë ϳ٠Ùá ͳ ÏÇ ¨ ³ÛÉ

ÙÇ ç³ï Ý» ñÇ Ë³Û Ãáõ ÙÇó, ѳ ë³ ñ³ ϳ Ï³Ý í³Û ñ»ñ, Ù³ñ ½³ ¹³Ñ ÉÇ×, Éá Õ³ í³ ½³Ý ¨ ³Û Éáõñ

ѳ ׳ Ë» ÉÇë:

² ñÛ³Ý ×³ ݳ å³ñ Ñáí íÇ ñáõ ëÁ ϳ ñáÕ ¿ ÷á ˳Ýó í»É ½³ ݳ ½³Ý µÅßϳ Ï³Ý ÙÇ ç³Ù ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ Å³ Ù³ ݳÏ, û ñÇ Ý³Ï í³ ñ³Ï í³Í ³ ñÛ³Ý ̈ Ýñ³ µ³ Õ³ ¹ñ³ ÝÛáõ û ñÇ Ý» ñ³ñÏ Ù³Ý ¹»å ùáõÙ: ² ñÛ³Ý ×³ ݳ-å³ñ Ñáí íÇ ñáõ ëÁ ϳ ñáÕ ¿ ÷á ˳Ýó í»É ݳ¨ í»ñ ùÇ ÙÇ çá óáí` áõÕ Õ³-ÏÇá ñ»Ý ³ ñÛ³Ý Ù»ç, Ïïñí³Í ùÇ Ï³Ù íݳë í³Í Ù³ß ÏÇ ÙÇ çáí, ÇÝã å»ë ݳ¨ í³ ñ³Ï í³Í ̈ ãÙ³Ý ñ¿³ ½»ñÍ í³Í ëñëÏÇ ãáí Ý» ñ³ñ Ï» Éáõ ¹»å ùáõÙ, íÇ ñ³ µáõ ų Ï³Ý Ý»ñ ó ÷³Ý óáÕ ÙÇ ç³Ù ïáõ ÃÛáõÝ Ý» ñÇ Å³ Ù³ ݳÏ:

ê» é³ Ï³Ý ×³ ݳ å³ñ Ñáí í³ ñ³ Ïáõ ÙÁ ѳ ݳ ñ³ íáñ ¿ µá Éáñ ï» ë³-ÏÇ Ý»ñ ó ÷³Ý óáÕ ãå³ßï å³Ý í³Í ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý»-ñÇ Å³ Ù³ ݳÏ: ê» é³ Ï³Ý ×³ ݳ å³ñ Ñáí ØƲì-Ç ÷á ˳Ýó Ùáõ ÙÁ ϳ½ ÙáõÙ ¿ ³ß ˳ñ ÑáõÙ µá Éáñ ³ñ Ó³ ݳ·ñ í³Í í³ ñ³Ï Ù³Ý ¹»å ù» ñÇ 70 - 90%-Á, ÇëÏ µá Éáñ ¹»å ù» ñÇ 5-10%-Á å³Û Ù³ ݳ íáñ í³Í ¿ ïÕ³-Ù³ñ¹ ϳÝó ÙÇ ç¨ ÝáõÛ Ý³ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ Ý» ñáí: à ñáß »ñÏñÝ» ñáõÙ, û ñÇ Ý³Ï` ÐÛáõ ëÇ ë³ ÛÇÝ ² Ù» ñÇ Ï³ ÛáõÙ, ²íëïñ³ Édz ÛáõÙ, Üáñ ¼» É³Ý ¹Ç³ ÛáõÙ ¨ ² ñ¨Ù ïÛ³Ý ºí ñá å³ ÛÇ »ñÏñÝ» ñÇ Ù»Í Ù³ ëáõÙ, ³ÛÝ Ñ³ë ÝáõÙ ¿ 70%-Ç: ê» é³ í³ ñ³Ï Ý» ñÇ ³é ϳ Ûáõ ÃÛáõ ÝÁ 3-4 ³Ý-·³Ù µ³ñÓ ñ³ó ÝáõÙ ¿ ØƲì-áí í³ ñ³Ï í» Éáõ íï³Ý ·Á, ÇëÏ Ëá ó³ ÛÇÝ ³Ë ï³ Ñ³ ñáõÙ Ý» ñÇ ¹»å ùáõÙ ³ÛÝ Ù» ͳ ÝáõÙ ¿ 6-10 ¨ ³ í» ÉÇ ³Ý ·³Ù:

30

ØƲì-Æ Üβîزش кàîàõÂÚàõÜ ºì кàîàõÂÚ²Ü ¶²ÔîÜÆàõÂÚ²Ü ºð²ÞÊÆøܺðÀ

ºñµ ØƲì-Á Ý»ñ ó ÷³Ý óáõÙ ¿ ³ ñÛ³Ý Ù»ç, ûñ ·³ Ýǽ ÙáõÙ ëÏëíáõÙ »Ý ³ñ ï³¹ñ í»É ѳ ϳ Ù³ñ ÙÇÝ Ý»ñ, á ñáÝó ÙÇ çá óáí Ù³ñ ¹Á ëÏëáõÙ ¿ å³Û ù³ ñ»É íÇ ñáõ ëÇ ¹»Ù: ÆëÏ ØƲì í³ ñ³ ÏÇ É³ µá ñ³ ïáñ ³Ë ïá ñáß-Ù³Ý ÑÇ٠ݳ Ï³Ý Ù» Ãá¹Ý ³ ñÛ³Ý ßÇ ×áõ ÏáõÙ ³Û¹ ѳ ϳ Ù³ñ ÙÇÝ Ý» ñÇ Ñ³Ûï ݳ µ» ñáõÙÝ ¿: ê³ Ï³ÛÝ, µ³ÝÝ ³ÛÝ ¿, áñ ³ ñÛ³Ý Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛ³Ùµ ѳÛï ݳ µ»ñ í» Éáõ ѳ Ù³ñ µ³ í³ ñ³ñ ù³ ݳ Ïáí ѳ ϳ Ù³ñ ÙÇÝ Ý»ñ í³ ñ³Ï í³Í Ý» ñÇ 90-95%-Ç ³ ñÛ³Ý Ù»ç Ç Ñ³Ûï »Ý ·³ ÉÇë í³ ñ³Ï-í» Éáõó 3 ³ ÙÇë, 5-9%-Ç Ùáï` 6 ³ ÙÇë Ñ» ïá ¨ 0,5-1%-Ç Ùáï` ÙÇÝ ã¨ Ù»Ï ï³ ñÇ ³Ýó (§å³ ïáõ ѳ ÝÇ ßñç³ ÝáõÙ¦): л 勉 µ³ñ ϳë ϳ Í» ÉÇ ë» é³ Ï³Ý Ñ³ ñ³ µ» ñáõ ÃÛáõÝ áõ Ý» ݳ Éáõó Ñ» ïá Ýå³ ï³ Ï³ ѳñ Ù³ñ ¿ ØƲì-Ç Ýϳï ٳٵ Ñ» ï³ ½áï í»É Ùáï » ñ»ù ³ ÙÇë ³Ýó, ³Û Ýáõ Ñ» ï¨ å³ñ µ» ñ³ µ³ñ` ÙÇÝ ã¨ Ù»Ï ï³ ñÇ: ØƲì-Ç Ýϳï ٳٵ Ñ» ï³ ½á ïáõ-ÃÛ³Ý ³ñ ¹ÛáõÝ ùÁ ϳ ñáÕ ¿ ÉÇ Ý»É ¹ñ³ Ï³Ý Ï³Ù µ³ ó³ ë³ Ï³Ý: ¸ñ³ Ï³Ý å³ ï³ë ˳ ÝÁ Ýß³ ݳ ÏáõÙ ¿ Ù³ñ ¹áõ Ùáï Ñ³Û ï³Ý µ»ñ í»É »Ý ØƲì-Ç Ýϳï ٳٵ ѳ ϳ Ù³ñ ÙÇÝ Ý»ñ, ÇÝ ãÁ íϳ ÛáõÙ ¿ í³ ñ³Ï í³ Íáõ ÃÛ³Ý Ù³ ëÇÝ, ë³ Ï³ÛÝ å»ïù ¿ ³Ýó Ý»É ÏñÏݳ ÏÇ Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛáõÝ: ´³ ó³-ë³ Ï³Ý å³ ï³ë ˳ ÝÁ Ýß³ ݳ ÏáõÙ ¿ Ù³ñ ¹áõ ûñ ·³ Ýǽ ÙáõÙ ã»Ý Ñ³Û ï³Ý µ»ñ í»É ØƲì-Ç Ýϳï ٳٵ ѳ ϳ Ù³ñ ÙÇÝ Ý»ñ, ë³ Ï³ÛÝ ¹³ ÙÇ³Ý ß³ Ý³Ï ë÷á ÷Çã ã¿, ù³ ÝÇ áñ Ñݳ ñ³ íáñ ¿ Ù³ñ ¹Á í³ ñ³Ï í³Í ¿ ØƲì-áí ¨ ·ïÝíáõÙ ¿ §å³ ïáõ ѳ ÝÇ ßñç³ ÝáõÙ¦ ϳ٠¿É ³ñ ¹»Ý ÒƲÐ-Ç ÷áõ ÉáõÙ ¿:

ê³ Ï³ÛÝ, ÇÝã åÇ ëÇÝÝ ¿É ÉÇ ÝÇ Ñ» ï³ ½á ïáõ ÃÛ³Ý ³ñ ¹ÛáõÝ ùÁ, ÙǨ ÝáõÛÝ ¿` û ñ»Ýë¹ñ³ Ï³Ý ¹³ßïÝ ³ å³ Ñá íáõÙ ¿ Édz ϳ ï³ñ ·³Õï ÝÇáõ ÃÛáõÝ: §´Ý³Ï ãáõ ÃÛ³Ý µÅßϳ Ï³Ý û· Ýáõ ÃÛ³Ý ¨ ëå³ ë³ñ ϳ Ù³Ý Ù³ ëÇݦ г Û³ë ï³ ÝÇ Ð³Ý ñ³ å» ïáõ ÃÛ³Ý û ñ»Ýë·ñùÇ 5-ñ¹ Ñá¹ í³ ÍÇ ·) Ï» ïÇ ¨ §Ø³ñ ¹áõ Ç Ùáõ ݳ ÛÇÝ Ñ³ Ù³ ϳñ ·Ç ³Ý µ³ í³ ñ³ ñáõ ÃÛ³Ý Ï³Ý Ë³ñ-·»É Ù³Ý Ù³ ëÇݦ г Û³ë ï³ ÝÇ Ð³Ý ñ³ å» ïáõ ÃÛ³Ý û ñ»Ýë·ñùÇ 14-ñ¹ Ñá¹ í³ ÍÇ ·) Ï» ïÇ Ñ³ Ù³ Ó³ÛÝ` µÅßϳ Ï³Ý û· Ýáõ ÃÛ³Ý ¹Ç Ù³ó, ݳ¨ µÅßϳ Ï³Ý û· Ýáõ ÃÛáõÝ ¨ ëå³ ë³ñ ÏáõÙ ëï³ ó³Í Ûáõ ñ³ ù³Ý ãÛáõñ áù, ³Û¹ Ãíáõ٠ݳ¨ ØƲì-áí í³ ñ³Ï í³Í ³Ý ÓÇù, Ç ñ³ íáõÝù áõ Ý»Ý å³-Ñ³Ý ç»É µÅßϳ Ï³Ý ·³Õï ÝÇáõ ÃÛ³Ý ³ å³ Ñá íáõÙ:

ØÛáõë ÏáÕ ÙÇó, µÅßϳ Ï³Ý û· Ýáõ ÃÛáõÝ ¨ ëå³ ë³ñ ÏáõÙ Ç ñ³ ϳ ݳó-

31

ÝáÕ Ý» ñÁ §´Ý³Ï ãáõ ÃÛ³Ý µÅßϳ Ï³Ý û· Ýáõ ÃÛ³Ý ¨ ëå³ ë³ñ ϳ Ù³Ý Ù³ ëÇݦ г Û³ë ï³ ÝÇ Ð³Ý ñ³ å» ïáõ ÃÛ³Ý û ñ»Ýë·ñùÇ 19-ñ¹ Ñá¹ í³ ÍÇ ») Ï» ïÇ Ñ³ Ù³ Ó³ÛÝ` å³ñ ï³ íáñ »Ý ³ å³ Ñá í»É Ù³ñ ¹áõ` µÅßÏÇ û·-Ýáõ ÃÛ³ ÝÁ ¹Ç Ù» Éáõ ÷³ë ïÇ, Ýñ³ ³ éáÕ ç³ Ï³Ý íÇ ×³ ÏÇ Ù³ ëÇÝ Ñ» ï³-½áï Ù³Ý, ³Ë ïá ñáß Ù³Ý ¨ µáõÅ Ù³Ý ÁÝ Ã³ó ùáõÙ å³ñ½ í³Í ï» Õ» Ïáõ-ÃÛáõÝ Ý» ñÇ ·³Õï ÝÇáõ ÃÛáõ ÝÁ: ÆëÏ í» ñáÝ ßÛ³É û ñ»Ýù Ý» ñÁ Ë³Ë ï» Éáõ ¨ ÑÇ í³Ý ¹Ç ³ éáÕ ç³ Ï³Ý íÇ ×³ ÏÇ Ù³ ëÇÝ ï» Õ» Ïáõ ÃÛáõÝ Ý»ñ ѳÛï Ý» Éáõ ¹»å ùáõÙ Ýñ³Ýù å³ ï³ë ˳ ݳï íáõ ÃÛáõÝ »Ý Ïñáõ٠г Û³ë ï³ ÝÇ Ð³Ý-ñ³ å» ïáõ ÃÛ³Ý û ñ»Ýë¹ñáõ ÃÛ³Ùµ ë³Ñ Ù³Ý í³Í ϳñ ·áí:

32

´àì²Ü¸²ÎàõÂÚàõÜ

ê»é³Ï³Ý ÏáÕÙÝáñáßí³ÍáõÃÛáõÝ . . . . . . . 3

ê»é³Ï³Ý í³ñù³·ÇÍ . . . . . . . . . 5

ÜáõÛݳë»é³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Í³·áõÙݳµ³ÝáõÃÛáõÝÁ . . . . 8

ÜáõÛݳë»é³Ï³ÝáõÃÛ³Ý §µáõÅٳݦ ³Ý³ñ¹Ûáõݳí»ï ÷áñÓ»ñÁ 14

ê»é³Ï³Ý ³éáÕçáõÃÛáõÝ ¨ ³Ýíï³Ý· ë»é³Ï³Ý ѳñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ . . . . . . . . 21

ê»é³Ï³Ý Çñ³íáõÝù . . . . . . . . 21

ä³Ñå³Ý³ÏÇ û·ï³·áñÍáõÙÁ . . . . . . 24

ÆÝãå»±ë Ýí³½»óÝ»É å³Ñå³Ý³ÏÇ å³ïéí»Éáõ ѳí³Ý³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ . . . . . . . . 25

ƱÝ㠳ݻÉ, »Ã» å³Ñå³Ý³ÏÁ å³ïéí»É ϳ٠ë³Ñ»É ¿ . . 26

ØƲì-Ç ÷á˳ÝóÙ³Ý áõÕÇÝ»ñÁ . . . . . . 28

ØƲì-Ç Ýϳïٳٵ ѻﳽáïáõÃÛáõÝ ¨ ѻﳽáïáõÃÛ³Ý ·³ÕïÝÇáõÃÛ³Ý »ñ³ßËÇùÝ»ñÁ. . . . . . . 30

¶ñùáõÛÏÁ Ññ³ï³ñ³Ïí³Í ¿ §Ø»Ýù ѳÝáõÝ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³í³ë³ñáõÃ۳ݦ ÐÎ-Ç ÏáÕÙÇó

amfAR ϳ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ýÇݳÝë³Ï³Ý ³ç³ÏóáõÃÛ³Ùµ:

§Ø»Ýù ѳÝáõÝ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý Ñ³í³ë³ñáõÃ۳ݦ ÐÎP.O. BOX 67, ºñ¨³Ý 0010, ÐÐ

¾É ÷áëï: [email protected]: www.wfce.am / www.msm.am