This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
www.facebook.com/lvinscience2 ژماره 9، تشرینی یه که می 2011 نرخ )2000( دینار
ئایابالکبێریبۆکوردستاندهشێت؟
بۆلهمانگیرابردووداهیچرووینهدا؟
کۆتاییجیهان
ئایفۆن
تیۆر ی رێژه یی ئه نیشتایین له رزییتهنۆلکهیخێراترلهخێراییرووناکیدۆزرایهوه
رووناکی، ب��ە ه��ەس��ت��ی��ار کیمیاییەکانی خ���ان���ە دروستبکەن ن��ائ��ەن��دام��ی کە )iCHELLs(پێکهاتن رۆشنە دەتوانێت )p h o t o s y n t h e s i s (بەوتەی ئ��ەن��ج��ام��ب��دات. ک���رون���ی���ی���ن دۆزی����ن����ەوە پیشانیدەدات سەرەتاییەکان ک����ە ئ�������ەوان دەت����وان����ن دروستبکەن پەردەگەلێک ک���ە دەت���وان���ێ���ت ئ����او بۆ ئۆکسیجن و ئ��ای��ۆن��ەک��ان��ی هایدرۆجین ئ��ەل��ک��ت��رۆن هەنگاوێکی شیتەڵبکات، پرۆسەی ب��ۆ ک��ە م����ەزن رۆشنە پێکهاتن پێوویستە. ک��رون��ی��ی��ن ه���ەروەه���ا
گڕكان ب����ووم����ه ل����ه رزه و له زۆربه ی زۆری ناوچه كانی ڕووده دات و ج���ی���ه���ان كه تاكو به هێز ڕه شه بایه كی به خۆیه وه م��ێ��ژوو ئێستا نه بینیوه سه رهه ڵده دات و ده گاته هه زاران خێراییه كه ی پله كانی له كاتژمێرێك و میل )60 ( ده گ���ات���ه گ���ه رم���اش پله ی گه رمی زۆربه ی ئاوی وشكده بن و ڕووباره كانیش له ناوچه كانی لەزۆرێك ئاگر
گۆی زه وی ده رده كه وێت.جێگه ی ئ���ه وه ی ب��ه اڵم پسپۆره س��ه س��وڕم��ان��ه ئ��ه و ئ��ه م��ری��ك��ی��ی��ه ئ����ام����اژه ی پیرۆز قورئانی به ئایه تێكی ئایه تی كه ئه ویش ك��ردووه
نس بالخ اقخسم )فال ����وار الخ *
الخ��ك��ن��س( ،19-15 ت��ه ك��وی��ر:
ل���ه م ئ��ای��ه ت��ه ش��دا وش���ه ی هه ساره به مانای )خونه س( وێ��ران��ك��اره ك��ان ه��ات��ووه كه به دواوه كاره ساتی سروشتی
)10( ل��ه ه��ه ر )ئ��ال��ی��ن��ی��ن( و ه���ه زار س��اڵ��ێ��ك ب����ه ده وری خ������ۆردا ده س����وڕێ����ت����ه وه ، ئه وه و ن���ۆره ی ئه مساڵیش ن��زی��ك��ه ب�����ه ده وری خ���ۆردا بسوڕێته وه و له هه ر ساڵێكیش وێرانكارییه كی بسوڕێته وه ڕووی گ��ه وره له سه ر زۆر ئه و ڕووده دات و زه وی����دا ب��ڕی��اره ئه و ب���ه رواره ش كه تێداڕووبدات ك��اره س��ات��ه ی
به رواری )٢6/٢011/9(.ئه مریكییه كه پ��س��پ��ۆره ده ڵ���ێ���ت ئ����ه و ه���ه س���اره ی���ه زۆره و ئێجگار كێشه كه ی ت���ه ن���ان���ه ت ل�����ه ب�����ه رواری )٢ 0 1 0 /٢ /٢ 7 (نزیكبووه ته وه له كه مه ره ی خ���ۆر زه وی و ن����ێ����وان له رزه كه ی زه مین كاره ساتی به و ڕووی��داو چیللی واڵتی هه زار س���ه دان ه��ۆ ی��ه ش��ه وه
كه س بوونه قوربانی .هه روه ها ناوبراو ده ڵێت: )٢011/٣/11( له به رواری كه وته ه���ه س���اره ه���ه م���ان خۆر، زه وی و نێوان نزیكی له رزه كه ی زه مین كاره ساتی ژاپۆن ڕوویداو ده یان هه زار
كه سی كرده قوربانی .پ����س����پ����ۆڕی ب�������واری ئه مریكی ج��ی��ۆل��ۆج��ی��ای پ���ێ���ش���ب���ی���ن���ی���ك���ردووه ئ���ه و ب��ووم��ه ل��ه رزه ی��ه هێزه كه ی پێوه ری به پێی پله بێت )9(ڕێخته رو كه ناره كانی زه ریای ه��ێ��م��ن ه���ه م���ووی وێ����ران هێزی ل��ه وێ��ش��دا ده ب��ێ��ت و ب��ووم��ه ل��ه رزه ك��ه )15-1٢( وێرانكارییه كی ده بێت و پله
گه وره ده نێته وه .پسپۆره ئ��ه و ه��ه روه ه��ا كاره ساته دا ل��ه و ده ڵ��ێ��ت: ه����ه ری����ه ك����ه ل����ه واڵت����ان����ی چین و ژاپ���ۆن و نیوزله نداو ئ���ه ن���دۆن���ۆس���ی���او ك���ۆری���او له ویایه ته به شێك روسیاو ئه مریكاو یه كگرتووه كانی ب���ه ش���ێ���ك ل���ه ك���ی���ش���وه ری ئ��وس��ت��رال��ی��ا وێ����ران ده ب���ن و ماوه ی بۆ ڕۆژی��ش تیشكی ون���ده ب���ێ���ت و ڕۆژ س����ێ
ئاسمانی "ل��ەئ��اژان��س��ی دزەی ه��ەواڵ��ێ��ک ن��اس��اوە لەم هەسارەیەک ک���ردووە، دەدات )5 )مانگی م��اوەدا بەجیهان کۆتایی لەزەویی و لەسەدا النیکەم ده هێنێت و زەوی بوونەوەرانی حەفتای
لەناودەبات"بینینی دوومانگ
لەئاسمانداگرنگ و "روداوێ����ک����ی رووده دات ده گ��م��ه ن زۆر له سه عات مه ریخ هه ساره ی )11(ی شه وی )٢6( مانگی مایلی )6٣٤( دێ��ت��ه ئ��اب ئاستی زه وی و ئێمه ده توانین به گه وره یی به ئاسانی و زۆر حاڵه ته ئه م ته ماشایبکه ین. یه کجار س���اڵ )1٢00( روداوه ئ��ه م رووده دات. هاوڕێ ل��ه گ��ه ڵ م��ێ��ژووی��ی��ه پێکه وه خۆشه ویسته کانتان له ده ستیمه ده ن، ته ماشابکه ن و چ���ون���ک���ه ه���ی���چ م����رۆڤ و ئیستا ک���ه ب���ون���ه وه رێ���ک ناتوانێت زیندووه ، جارێکیتر
ئه م روداوه ببینێت."هه واڵێكی سه رنجڕاكێش له گه ردوونه وه ، ئاگاداری
به رواری )9/26( بنجیۆلۆجی "پسپۆرێكی لێكدانه وه و ئ��ه م��ری��ك��ی ش����ی����ك����ردن����ه وه ی����ه ك����ی ب���������اوك���������ردۆت���������ه وه و له كۆتاییه كانی رایگه یاندووه ، به هێزترین م��ان��گ��ه دا ئ���ه م ب���ووم���ه ل���ه رزه له مێژووی
مرۆڤایه تیدا ڕووده دات.ئه مریكییه پسپۆره ئ��ه و )ئه لێكسانده ر ن������اوی له میانه ی ه و ری���ب���رۆڤ( ت��وێ��ژی��ن��ه وه ی��ه ك��ی��دا ئ���ه وه ی ك��ه له ساڵی ده رخ��س��ت��ووه كه شتییه وانێكی راب����ردوو ڕووس�����ی ه���ه س���اره ی���ه ك���ی دۆزی������وه ت������ه وه ب����ه ن����اوی
و: لڤینی زانستی ل�������ه ئ�������ه م�������ڕۆدا ب���ۆ مایكرۆ ف��ێ��ن��ك��ك��ردن��ه وه ی پ��������رۆس��������ه ری ب����������ه رزه ته كنیك و كۆمپیوته ره كان به كارده هێنرێت، شله مه نی بێت رۆژێ��ك له وانه یه ب��ه اڵم به شێك به سڕینه وه ی ته نیا كه كۆمپیۆته ره كه له میمۆری
بكرێت فێنك بكرێته وه . فێنككردنه وه ئ��ای��دی��ای ل����ه ڕێ����گ����ه ی س���ری���ن���ه وه و ل�����ه وه ده چ�����ێ�����ت ل���ه گ���ه ڵ پره نسیبێكی فیزیایی كه له ساڵی )رولف له الیه ن )١٩٦١(دا دژ پێشكه شكرا الن���داوره وه ( ده ڵێت فیزیاوییه ئ��ه م بێت، سڕینه وه ی زانیاری، په یوه ندی له گه ڵ كه مبوونه ی ئه نسرۆپی، یان نارێكوپێكی هه یه . به هۆی فیزیا یاساكانی به پێی ئ��ه وه ی گشتی ئ��ه ن��س��رۆپ��ی ده ب��ێ��ت بیته كان سڕینه وه ی زیادببێت، ئه نسرۆپی زیادبوونی له گه ڵ ناوه نددا هاوكاته ، ئه مه ش خۆی
وه كو گه رما پێشانده دات. به رهه مهاتوو گ��ه رم��ای له الیه ن كۆمپیوته ركانی ئه مڕۆوه ، زۆرتر به هۆی ناكارایی پرۆسه به هۆی كردارییه كانیانه وه یه ، به رده وام ناكاراییه ئه م ئه وه ی له كه مبوونه وه دایه ، )النداوره وه ( ئاستێكی بنچینه یی دیاریكرد، كه ئاستێك ده كرێت تا چ ده ڵێت پروسسینگه ئ���ه م گ��ه رم��ای له ئێستادا به اڵم كه مبكرێته وه ، له ئه نستیتۆی دل��ری��ۆ( )لیدیا سویسراو ت���ه ك���ن���ه ل���ۆژی���ای به سودوه رگرتن هاوكاره كانی كوانته می ل���ه گ���ی���رۆده ی���ی پێشانیانداوه ، ده كرێت رێگه یه ك له یاسای خۆدورخستنه وه بۆ
النداوره وه بدۆزرێته وه .الری سالبی وزه
له شێوازی تێگه یشتن بۆ ك���ارك���ردن���ه ك���ه دووك�����ه س
سنوری جیهانی فیزیایی هاوكاره كانی دل��ری��وو ماتماتیكی ب���ه ش���ێ���وه ی ئه م ك���ه داوه پ��ێ��ش��ان��ی��ان سالبه ، مه رجداره ئه نسرۆپییه گه رمایه ده ركردنی هاوتای هه مان ی��ان ل��ه ن��اوه ن��ده ك��ه ، ئه م توێژه رانه فێنككردنه وه یه ، كه ده ك���ه ن وێنا ئاینده یه ك هه ڵگری ك��ۆم��پ��ی��وت��ه ره ك��ان له و كوانته می سیسته مێكی شێوه یه ن. سڕینه وه ی به شێك ده بێت كۆمپیوته ر له میمۆری فێنككردنه وه ی ب���ه ه���ۆی )ڤالتكۆ و پ��رۆس��س��ێ��ره ك��ه ی دراڵ( له زانكۆی ئۆكسفۆردو ده ڵێن گروپه كه له ئه ندامانی "ئه گه ر به م ئاسته له گیروده یی ده چێته ئ��ه وك��ات ب��گ��ه ی��ت، فیزیا كه شته ی ئه و سنوری هه ڵه كه یت بۆ ده ره خسێنێت". پ��رۆب��ڵ��ێ��م��ه دژ ئ����ه م به یاساكانی سێرمۆداینمیك نییه ،
ب��ێ��ن��ه پ���ێ���ش���چ���اوی خ���ۆت ده یه وێت ه��ه رك��ام��ی��ان ك��ه زنجیره یه ك له بیته كان بسرێته وه ، به سیسته می ب��ه س��ه رن��ج��دان كۆمپیوته ره كان، ب��ای��ن��ه ری ده شێت له بیته كان ه��ه رك��ام ئێستا بێت، ی��ه ك ی��ان سفر، له م هیچكام داب��ن��ێ وای زانیارییه كی هیچ كه سه دوو بیته كان ناوه ڕۆكی ده رب��اره ی دڵنیابوون ب��ۆ بۆیه نه بێت، بیته كانی ل����ه س����ڕان����ه وه ی به چاوپۆشی ناچاره میمۆری ل����ه ن����اوه ڕۆك����ی س���ه ره ت���ای بكات ه��ه م��ووی��ان بیته كان كه سی له به رانبه ردا به سفر، ناوه ڕۆكی ئ��اگ��اداری دووه م بیته كانی زنجیره كه یه ، له ئاكامدا بیتانه ئ���ه و پێویسته ت��ه ن��ی��ا كه سفر به ناوه ڕۆكی بكات
ناوه ڕۆكه كه یان یه كه . بارۆدۆخێكدا ل��ه وه ه��ا سڕینه وه ی بۆ یه كه م كه سی
كارێكی ده ب��ێ��ت زنجیره كه له ئاكامدا ئه نجامبدات، زیاتر ئه نسرۆپی مه رجدار ده وترێت )Conditional Entropy(ی میمۆری بۆ كه سی یه كه م
كه متره له كه سی دووه م. كه بكه ته سه وری ئێستا كه میمورییه ی ئه و بیته كانی گیروده ی بسڕێنه وه ده ب��ێ��ت یه كبن، )Entangled(بینینی وادا، له سیسته می ب��ه ش��ێ��ك، خێرا ب���ارۆدۆخ���ی ب���ارۆدۆخ���ی ب��ه ش��ه ك��ه ی تر دیاریده كات، به مسۆگه ری ده ستی كه چاودێرێك بۆیه به ته نه گێرۆده كان ده گات شتی میمۆرییه وه ده رب���اره ی زیاتر ده زان����ێ����ت ك���ه ج��گ��ه له م تردا له بارۆدۆخی بارۆدۆخانه ناكرێت ئاوابێت، بۆیه كاتێك میمۆری ده سڕێته وه ، ئه نسرۆپی دێته سیسته مه كه مه رجداری
وزه به كاربهێنیت.ل��ه ئ��ێ��س��ت��ادا ك���ارك���ردن گیرۆده دا ب��ارۆدۆخ��ی له گه ڵ سیسته مانه ئ��ه م نییه ، ئاسان پێویستیان به قه باره یه كی گه وره زۆر ه��ه ی��ه و له فێنككه ره وه له گه ڵ ناپایه دارن، ل��ه رزۆك و پریڤدل راب����رت ئ���ه وه ش���دا له زانكۆی واترلۆی كه نه دا كه به شدارنییه ، توێژینه وه یه دا له م كاریگه ری ژێ��ر ك��ه وت��ووه ت��ه ئایدیاكه و ده ڵێت "ئه م پرۆبڵێمه تایبه تمه ندییه كه ده یسلمێنێت جیهانی سه یروسه مه ره كانی ك��وان��ت��ه م��ی ن��ه ت��ه ن��ی��ا وه ك���و س������ه رچ������اوه ی زان����ی����اری بۆ له كرداردا به ڵكو گرنگن، راستی شتی دروس��ت��ك��ردن��ی
لەزانایانی ه��ەن��دێ��ک ب��ۆ ف���ی���زی���ا ق���ب���ووڵ���ک���ردن���ی تایبەتمەندی���یەی ئ���ەو دژوارە، زۆر س�����ەرەوە ت����ەن����ان����ەت ف���ی���زی���ای���ی ئاڵبێرت وەک گ����ەورەی گاڵتەی ئەنیش����تایین گیرۆدەیی چ��ەم��ک��ی ب��ە )E n t a n g l e m e n t (دەه����ات، گ��ی��رۆدەی��ی ئەو ناخی ک���ە چ��ەم��ک��ەی��ە کوانتەمی م��ی��ک��ان��ی��ک��ی بەپێی ب��ەن��ده و ل��ەس��ەری تایبەتمەندییەکانی ئ���ەو دەکرێت ت��ەن��ۆل��ک��ەی��ەک لەسەر له پڕ کارییگەری نی کا ییە ند تمە یبە تا
ئاوو ك��ه ل��ه گ��ه ڵ��ئ��ه وه ی كۆنترین ل��ه ه��ه ره وش��ك��ان��ی له سه ر جیۆلۆجیه وه چاخی له ته كیه كدا زه وی گ���ۆی ب��وون��ی��ان ه���ه ب���ووه ، ب���ه اڵم له میانه ی چاخه كاندا له ئه نجامی كۆمه ڵێك هۆكاری جیۆلۆجی كه شكاری و )رامالین و وه ك داتاشین و جووڵه ی كیشوه ری و بوومه له رزه و.. گركانه كان و هۆكاربوون گرنگترین هتدد( بۆ دروستبوونی كیشوه ره كانی
داهاتوو ئه مڕۆو ئاینده .دروستبوونی له سه ره تای سه ره تا زه وی زه وی��دا گ��ۆی پارچه ی��ه ك ل��ه ب��وو بریتی ت���اوێ���ری گ����ه وره وات����ا ئه م بوونیان ئه مرۆ كیشوه رانه ی هه یه و له سه ر نه خشه ی جیهان كۆنه له سه رده مه ده بیندرێن هه موویان جیۆلۆجیه كاندا كیشوه ری یه ك له بریتیبوون )بانجیا( ده وت��را كه پێی مه زن كیشوه ری دوو ك��ه ئ��ه وی��ش له خۆ گرتبوو وه ك )كیشوه ری له باشوور گ��ۆن��دوان��االن��د( لۆراسیا( )ك���ی���ش���وه ری و له باكوور. له ناو ئه م كیشوه ره سه رده مه دا ل��ه و م��ه زن��ه ش��دا جێی خ��ۆ ده ری���ای چه ندین گرنگترینیان ك��ه ه��ه ب��وون )تیشس له ده ریای بوو بریتی نێوانی ك��ه ب���وو )tethysرۆژه�������ه اڵت و رۆژئ�������اوای مه زنه كیشوه ره گرتبوو.ئه م له دوایدا له ئه نجامی زنجیره یه ك به دوای یه ك روودانی شكانی ی��ه ك ب��ه ره ب��ه ره ه��ه ری��ه ك له م )گۆندواناالندو كیشوه ره دوو لۆراسیا( لێك جیابوونه وه و ئه و له قبوونه ش جێپێ لێكترازانه و بووه هۆی ئه وه ی كه هه ندێ له كیشوه ری )ت��اوێ��ر( پارچه دوور یاخود جیاببنه وه مه زن كیشوه رانه ی ئ��ه م بكه ونه وه
ئه مرۆیان پێكهێنا.زانایان ده ڵێن به ر له )5( ملیار ساڵ ئه و زه وییه جوان و له پارچه و بریتیبووه قه شه نگه گه رمی زۆر ئاگرێكی تۆپه ڵه مادده ی سه ره تایی . له و ساته وه نه گه یشتبووه هێشتا زه وی
رووه ك���ه ی جێگیر چریه كی رووه و ساردبوونه وه هه نگاوی ده هاویشت. خ��ۆی له سه ره قۆناغه ئ���ه م زه وی���ن���اس���ان )به ر به قۆناغی مێژووییه یان ناوزه ند كه مبری ( له چاخی كرد.واتا به ر له )600( ملیۆ ن ساڵ. به تێپه ربوونی ماوه یه كی كه مبری ل��ه چ��اخ��ی درێ����ژ هه وایه كی ه���ه واش ب��ه رگ��ه شێداری نیمچه س��ه ره ت��ای��ی دوابه دوای هاته كایه وه . گه رم ئه میش ئۆقیانووسه كان و ده ریاو دروستبوون زه ری��اك��ان��ی��ش و گركانی چاالكی ل���ه دوای فڕێدانی برێكی زۆری هه ڵمی بووه كانی قه تیس گ��ازه ئ��اوو به مه ش زه وی ن��اوج��ه رگ��ه ی به رگه هه وای زه وی دروستبوو جیاواز به پێكهاته یه كی به اڵم ئێستا. ل��ه گ��ه ڵ ب���ه ب���ه راورد خۆشكرد رێ��گ��ای ئ��ه م��ه ش فره ژیانی دروستبوونی بۆ
سه ره تایی .پلێته ت���ی���ۆری ب��ه پ��ێ��ی ت��ك��ت��ۆن��ی��ی��ه ك��ان ب��ێ��ت دی����اره توێكڵی زه وی له سه ر چینێكی شله ی ل��ه م��ادده ی ئه ستووره )ماگما به كه ناسراوه گركانی magma( له ئه نجامدا ده توانین وه ك كیشوه رێك ه��ه ر بڵێن به سه ر وا وای���ه ك��ه ش��ت��ی��ه ك ئاوه وه و به رده وام له جوڵه دایه . نوێش میكانیزمێكی به پێی كه كیشوه رێكیش پلێته هه ر مه زنی له كیشوه ری جیابۆته وه سه ره تاكه وه له ده ره نجامی وه ك سه رهه ڵدانی گركانه كانی سه ر ووشكانی و ژیر ئاوییه كان و له سه ر بوومه له رزه روودان��ی ئه م ب��ه ری��ه ك��ك��ه وت��ن��ی هێڵی پێكردنی جێگۆركێ پلێتانه و كیشوه ره كانی ن��ه خ��ش��ه ی به اڵم لێده كه وێته وه . جیهان ئه م خ��ێ��رای��ی سستی ل��ه ب��ه ر جواڵنه وه یانه له الیه ك و كورتی رێژه ی ته مه نی مرۆڤ له الیه كی تره وه ناتواندرێت له مه ودایه كی گۆرانكاریانه ئ���ه م ك��ه م��دا
ببیندرێن.ن���اوداری زان���ای كاتێك
ڤاگنه ر( )ئه لفرید ئه ڵمانی ب����ه وردی 1912 ل��ه س��اڵ��ی زه ریای لێواره كانی له هه ردوو ئ��ه ت��ڵ��ه س��ی ك��ۆڵ��ی��ه وه ب���ۆی كه ته واوكه ری ده رك�����ه وت سه رنجه ئ���ه م ی��ه ك��ت��ری��ن. هه وێنی ب�����ووه س����اك����اره گرنگ بیردۆزه یه كی دان��ان��ی یان )له تبوونی ب��ه ك��ه دوات��ر ناسرا. كیشوه ری ( شكانی )continental drift(ئاماژه ڤاگنه ر ب��ی��ردۆزه ك��ه ی كه كیشوه ره كانی ده كات به وه جیهان به هێواشی و له سه ره خۆ ده جوڵێن زه وی گۆی له سه ر له هه ندێك و به یه كداده ده ن و ل��ێ��ك دوور ت����ردا ج��ێ��گ��ای ده ك���ه ون���ه وه . ل��ه ن��ێ��وان ئه م دوورك���ه وت���ن���ه وه ش���دا ئ���اوی ده كه وێته زه ری��اك��ان ده ری���او بۆ سنورێك ده بێته نێوانیان و كیشوه ره كان جیاكردنه وه ی
له یه كتر. شیكردنه وه ی تیۆره كانی دروستبوونی ئاو له سه ر گۆی
زه وی :هه یه ت���ی���ۆر گ��ه ل��ێ��ك له سه ر ئاو بوونی سه لماندنی ده كه نه وه روون زه وی گۆی كه هه ریه كه یان به ره و الیه نێكی
گرنگمان ده به ن:-1- تیۆری چوونه وه یه ك.
جووڵه ی ت��ی��ۆری -2زانای له الیه ن كیشوه ره كان/ له ساڵی )تایلۆر( ئینگلیزی فرنسی زان����ای )1910(و )1858( له ساڵی )سبندار( زانای ئه ڵمانی )ڤاگنه ر( 1912
هه سارۆكه له ته ك زه وی جیابۆوه ت��ر گ��ه رۆك��ه ك��ان��ی ده ستی وورده وورده و له باری ك��رد ب��ه س��اردب��وون��ه وه هه تا ب��اری شلی بۆ گ��ازی��ه وه ره قیه وه . ب��اری دوات��ر چ��ووه ئه مه ش ئه وه ده گه یه نێت تاوه كو زه ویدا ناخی چینه كانی به ره و ئه و چ���ڕی خ�����واره وه بچینه ماددانه ی كه زه وی لێ پێكهاتووه ده ده نه زیادی . ئمه ش بۆته هۆی م��ادده قورسانه ی ئ��ه و ئ��ه وه ی له ناو پێكهاتووه لێ كه زه ویان ب���ه ره و چه قی ن��اخ��ی زه وی����دا ده بن.ئه م راكێش زیاتر زه وی گۆی كه به سه ر ساردبوونه وه ی زه وی داهات له پێش هه موویان توێكڵی وات��ا ده ره وه ی به شی ماوه یه شی ئه و زه وی گرته وه . كه به سه ر ئه م قۆناغه دا تێپه ری به ك��ردووه مه زنده یان زانایان
)2000( ملێۆن ساڵ.گرنگی و بایه خی به رگه هه وای
زه وی :پله ی ه��اوس��ه ن��گ��ی -1
گه رمی رووی زه وی .داب����ی����ن����ك����ردن����ی -2پاڵه په ستۆیه كی هه وای گونجاو.ڕێژه یه كی پاراستنی -3دیاریكراوی شێ له نێو هه وادا.
دیارده كان روودان���ی -4دان�����ه وه و ه��ه ڵ��م��ژی��ن و وه ك ره نگی و ده ن��گ گواستنه وه ی
ئاسمان و شه پۆله رادیۆكان.زه وی پ��اراس��ت��ن��ی -5و نه یزه ك ب��ه رده له به ركه وتنی
هه سارۆكه و كلكداره كان.چاالكیه زۆرب�����ه ی -6به رگه ئه م به هۆی كه شیه كان
هه واوه وه روو ده ده ن.پێكهاته ی چینی زه وی :
زانا گشتی به شێوه یه كی جیۆلۆجیه كانی جیهان پێكهاته ی چینی زه ویان دابه ش كردووه بۆ )3( به شی سه ره كی كه ئه وانیش
بریتین له ::)earth crust(یه که م: توێكڵ
ئه ستورایی چ��ی��ن��ه ئ���ه م شاخاوییه كان و ل���ه ن���اوچ���ه نزیكه ی وش��ك��ان��ی��ی��ه ك��ان��دا )40كم(، به اڵم له ناوچه ده ریاو كه م ئه ستوراییه كه ی زه ریاكاندا
له رووی )10(كم. بۆ ده كات به رده و چینه ئه م پێكهاته شه وه به رده كانی ج��ۆری هه رسێك ب���ه ده رده ك���ه ون ت��ی��ای��دا زه وی
كه بریتین له :-ئاگرین ب�������ه ردی -1
)ignans Rx(گ������ۆڕاو ب��������ه ردی -2
)metamor Rx(نیشتوو ب�������ه ردی -3
)sedimeatary Rx(:)mantle( دووه م: مانت�ڵ
به پشتبه ستن چینه ئ���ه م به هۆی كیمیاوی؛ به پێكهاته ی شه پۆله خ��ێ��رای��ی ج���ی���اوازی به ده كرێت بوومه له رزه ییه كان
)400كم( ده رده كه وێت.گ������ۆڕان چ���ی���ن���ی -2له قواڵیی )transition zone(
)1000كم( ده رده كه وێت.خ������واره وه م��ان��ت��ڵ��ی -3)permantle( له قواڵیی 2900
كم ده رده كه وێت.پێكهاته ی ل��������ه رووی چینه ئ����ه م ك��ی��م��ی��اوی��ه وه ؛ پێكهاتووه گشتی به شێوه یه كی مه گنسێۆم )Ca(له :كالسیۆم
)AI( ئه له منێۆم )Mg(سێیه م: ك�رۆك�������ی زه وی
:)core(به شی ل�����ه )2( ئ���ه م���ه ش
سه ره كی پێكدێت.ده ره وه ك���رۆك���ی -Aله دۆخی :)outer core(سوڕانه وه ی به هۆی دایه شلی زه وی به ده وری خۆیداو به هۆی نه بوونی چه قه هێزی پێویسته وه كرۆكی هاتۆته شله به شه ئه م نزیكه ی ئه ستورایی ده ره وه
)5080كم( ده بێت. inner( ن���اوه وه كرۆكی -Bله دۆخی ئ��ه م��ه ی��ان :)coreئه ستورایه كه شی دای���ه ره ق���ی گه رمی و زیاتره )6730كم(.پله ی په ستانی تیایدا به رزه ، به اڵم كرۆكی چینه كه یه وه ب��ه ه��ه ردوو زه وی كیمیاویه وه پێكهاته ی ل��ه رووی به شێوه یه كی گشتی پێكهاتووه له :
.)Fe ئاسن NI نیكڵ(
په یوه ندی نێوان خۆرو زه وی :ئ��اش��ك��رای��ه ه���ه س���اره ی هه ساره نۆ له یه كێكه زه وی سیسته می ن��او گ��ه رۆك��ه ك��ان��ی ب���ه ده وری كه خ��ۆر كۆمه ڵه ی ده سوڕێنه وه خۆیاندا خ��ۆرو به پێی سیسته مێكی گه ردوونی .
نێوان م����اوه ی ت��ێ��ك��رای 149،7 نزیكه ی زه وی خۆرو له به رئه وه ی به اڵم ملیۆن/كم، خۆردا ب��ه ده وری زه وی گۆی له سه ر خولگه یه كدا ده سوڕێته وه هه ندێك 23،5 ب���ه پ���ل���ه ی ده بێته وه ن��زی��ك خ���ۆر ك���ات زه وی و گ���ۆی ل��ه ه��ه س��اره ی هه ندێككاتیش به پێچه وانه وه لێی
دوورده كه وێته وه .دووه م كانوونی )3(ی له زیاتر كاتێك له هه موو خۆر /نزیكتره . زه وی ل���ه گ���ۆی زه وی خ��ۆرو نێوان كه ماوه ی یه كسانه به )147( ملیۆن /كم. وه له )3( ی ته مووز/ خۆر به كاتێكی له هه موو پێچه وانه وه دوورت���ره . زه وی له گۆی تر له بریتیه نێوانیان ك��ه م��اوه ی
)152( ملێۆن/كم.ده بێت ئه مه ش له یاد نه كه ین نزیك دوورك���ه وت���ن���ه وه و ك��ه هه ساره ی له خۆر كه وتنه وه ی سه ر ك��ارده ك��ات��ه زه وی گ��ۆی خێرایی سورانه وه ی گۆی زه وی
به ده وری خۆردا. گۆی زه وی كاتێك له خۆر نزیكده بێته وه )زستانی نیوه گۆی ده سوڕێته وه ، خێراتر ب��اك��ور( كورتی مایه ی ده بێته ئه مه ش گۆی له نیوه زس��ت��ان وه رزی
باكور.ب������ه اڵم ك���ات���ێ���ك گ����ۆی )هاوینی دووره له خۆر زه وی هیواشتر ب��اك��وور( گ��ۆی نیوه ده بێته ئه مه ش ده س��وڕێ��ت��ه وه . هاوین وه زی درێ���ژی مایه ی
له نیوه گۆی باكوور. )م��اوه ی ك��ورت و درێژی زستان ه��اوی��ن و وه رزه ك���ان���ی و باكوور نیوه گۆی له هه ردوو باشووری زه وی به نزیكه ی )8(
رۆژ خه مڵێنراوه .له زانستی به كالۆریۆس *
جوگرافیا
oŽïÝq@õìbäâØR
bÕîŠóÐó÷WX~P
Šìí’bi@õŠóàóuVP~Y
í÷bïÜaTW~R
@bïaŠü÷Ió÷@ìbïb÷bqìŠìHVW~X
ŠíØbi@õbÙîŠóàó÷WU~Y
Šìí’bi@õbÙîŠóàó÷TS~V
õ†bè@õbîŠòŒQPS~S
oŽïÝq@õìbäâØR
bÕîŠóÐó÷WX~P
Šìí’bi@õŠóàóuVP~Y
í÷bïÜaTW~R
@bïaŠü÷Ió÷@ìbïb÷bqìŠìHVW~X
ŠíØbi@õbÙîŠóàó÷WU~Y
Šìí’bi@õbÙîŠóàó÷TS~V
õ†bè@õbîŠòŒQPS~S
زهویناسی 36
37ژینگه
ئ�����ۆزۆن ئ����ەو گ���ازەی���ە سروشتی ب���ەش���ێ���وەی ک���ە بەشی ل���ەس���ەروت���ری���ی���ن بەرگەهەوادا واتە ستراتۆسفێر )s t r a t o s p h e r e (دروس����ت����دەب����ێ����ت و وەک����و دەوەری م���ەالف���ەک���ەی���ەک پارێزگاری گرتووەو زەوی لێدەکات. ئەم بەرگەی ئۆزۆنە و زەوی لە پ��ارێ��زگ��اری بۆ زۆربەی چونکه گیانلەبەرانی زیانبەخشەکانی سەرو تیشکە خۆر )UV( وەن��ەوش��ەی��ی
١٩٨٥ دا دۆزرایەوەمونترال پرۆتۆکۆلی •لەساڵی ١٩٨٧ دا بە مەبەستی تێکچوونی دژای��ەت��ی��ک��ردن��ی
ئۆزۆن واژۆکرا. National Geographic :سەرچاوە
تهندروستی 39تهندروستی38
ئیترخوێنمهبهخشه!
مانه وه ی ڕێ����ژه ی ڕۆژ، خوێنه خ���رۆك���ه ك���ان���ی جه سته ی ناو تێكراوه كه ی %94 گه یشته به خشه ره كه بیست دوای .%100 بۆ ڕێژه كه ڕۆژ ش���ه ش و ،%63 ب��ۆ %41 گ��ه ش��ت��ه زۆر ئه نجامێكی ئه مه ش نیوه ته مه نی ل��ه ن��زی��ك��ه بنچینه ییه خرۆكه ژیانی خوێن س��روش��ت��ی��ی��ه ك��ان��ی هه شت ب��ی��س��ت و ب��ه ك��ه ده خه مڵێنرێت. ڕۆژ ئه وه ی ئه نجام���انه ئ��ه م سه لمان���د ڕۆش��ن��ی ب��ه ك����ه ت���ێ���ك���ڕای ژی�����ان و مان���ه وه ی ڕێ��������������ژه ی خ���ان���ه چ���ێ���ن���راوه ك���ان���ی هاوشێوه ی خرۆكه ئاساییه س��ووره ك��ان��ی خ��وێ��ن��ن و به كارهێنانیان ت���وان���ای ل�����ه گ����واس����ت����ن����ه وه ی خ��وێ��ن��دا زی���اد ده ك���ات. ده ڵێت: دوای " "ل����وك
Pierre" له زانكۆی خوێن "and Marie Curieل����ه پ����اری����س ده ڵ���ێ���ت: كاریگه ر "پێویستییه كی ه���ه ی���ه ل����ه س����ه رچ����اوه ی خوێن، ئ��اڵ��وگ��ۆڕك��ردن��ی مه ترسی له گه ڵ به تایبه ت ڤایرۆسه ب��ه ت��ووش��ب��وون ده بێته ك���ه ن��وێ��ی��ه ك��ان گواستنه وه ی ه���اوڕێ���ی له نه شته رگه رییه خ��وێ��ن . ا ند ییه كا لێگه ر و چاخرۆكه ب��ه ره��ه م��ه��ێ��ن��ان��ی خوێن س����ووره ك����ان����ی چاندن ت��ه ك��ن��ی��ك��ی ب���ه ڕه چ���اوك���راوی به ڵێنیكی هه وڵه كانیتر وه تایبه ته ، ب�����ۆ دروس����ت����ك����ردن����ی له و جگه سه رچاوه كانی نه یانتوانیوه س��ه رچ��اوان��ه به ده ست لێوه سه ركه وتنی
بهێنن".ب���وت���رێ���ت ده ش������ێ ئ��ه ن��ج��ام��ان��ه له ئ���ه م ك��ه
پێشكه وتووه كان له واڵته ڕاگوێزراوه ك��انن ی���ان پێویستی ل���ه وپ���ه ڕی و خ��وێ��ن��داب��وون. ئ���ه وه ش بۆ ده گ���ه ڕێ���ت�������������������ه وه ی به رزبوونه وه ی بنچینه ی دایكان، نه خۆشی ڕێ��ژه ی مندااڵن، خواردنی خراپی ڕووداوه كان، قوربانیدانی و درم نه خۆشی��ه كانی
په تا."دوای " پ��رۆف��ی��س��ۆر ل�����ه س�����ه ر ب���ن���چ���ی���ن���ه ی ت���اق���ی���ك���ردن���ه وه ی���ه ك���ی ده ڵیت: س���ه رك���ه وت���وو ده رچووه كانی "ئه نجامه ن نما ه كا ڵینه و لێكۆئه زموونی ب��ه ڵ��گ��ه ی��ه ك��ی چه مكی له به خشین پی خرۆكه "گ��واس��ت��ن��ه وه ی دروستكراوه كانی سووره داوه به ڵێنی و، خ��وێ��ن" خه زنكردنی پ��رۆژه ی كه بێسن���وور خ���وێ���ن���ی بابه ت���ێك وه كو تائێستاش كه وانه دا دوو ن��ێ��وان ل��ه نه گه یشتوه ته یان ماوه ته وه ته حقیقكردن" ئ��اس��ت��ی پرۆفیسۆر ه����ه روه ه����ا وت������ی : "ه����ه رچ����ه ن����ده به رهه مهێنانی پ��رۆس��ه ی ئ�����ه م خ���ان���ان���ه ل���ه س���ه ر پێویستی ته واو پێوه رێكی ته كن���ه لۆژیایه كی ب��ه هه یه له بواری پێشكه وتوو خان���ه كاندا، ئه ندازیاری باوه ڕم��انوایه ئ��ێ��م��ه ك�����������ه ده ش�������ێ خ���ان���ه خوێن دروستكراوه كانی به سوودبن جێگره وه یه كی ب�����ۆ ن����ه ش����ت����ه رگ����ه ری خوێنی گ���واس���ت���ن���ه وه ی ت��ه ق��ل��ی��دی ، ل���ه ب���ه رئ���ه وه گونجاوی ك��ۆگ��ای��ه ك��ی له به رده ستدا خ��وێ��ن��م��ان ته شه نه كردنی به ڵكو نیه ئه و و م��ه ت��رس��ی��ی��ه ك��ان ن����ه خ����ۆش����ی����ی����ه ی ك����ه له گ�ه ڵ ه����اوڕێ ب��ب��وه ت��ه خوێنه گ���واس���ت���ن���ه وه ی ته قلیدییه كه كه م ده كاته وه .
و. خه بات حه سه ن
"لوك خوێن، پێكهێنه ری "Luc Douay – دوای ه��ه روه ه��ا ده س��ت��ه ی��ه ك له Pierre and " زان��ك��ۆی Marie Curie " له پاریس ملیاره ها له دروستكردنی خ���رۆك���ه س���ووره ك���ان���ی پتریدشدا ل���ه خ���وێ���ن ده فرێكی :Petri dish(ش��ێ��وه ب��ازن��ه ی��ی ڕوون���ه و زان��ای��ان��ی زی��ن��ده زان��ی بۆ به كاری خانه كان چاندنی ده ه��ێ��ن��ن( ل��ه ن���اوه ن���دی تایبه تیدا ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی دروستكراوه كان خرۆكه ن���ه ش���ون���م���ا ده ك�������ه ن و خرۆكه ب��ۆ ده گ���ۆڕدرێ���ن س��ووره ك��ان��ی خ��وێ��ن. بۆ كه ل��ه وه ی دڵنیابوونه وه ده سكرده كانی خوێن خانه له گه یشتنیان ب��ه ت��وان��ان له ناو ت���ه واو ب��ه گ��ه ش��ه ی ج���ه س���ت���ه دا ت����وێ����ژه ران تاقیكردنه وه یه ك و وه ك��و
ل����ه ب�����ه رزب�����وون�����ه وه ی كه سااڵنه پوێسیتیه كانی یه كه م��ل��ی��ۆن ح��ه ف��ت��ا ب��ه )یه كه ی ده خه مڵێنرێت میلیلیتر 450 ب��ه خوێن لیتر ن��ی��و ن��زی��ك��ه ی ی���ان دوای ده خ��ه م��ڵ��ێ��ن��رێ��ت(، ئ������ه وه ش ده رك���ه وت���ن���ی دۆزینه وه ی بۆ پێوویستی نوێیه كانی س���ه رچ���اوه و، ه���ی���م���ۆگ���ڵ���ۆب���ی���ن ئه زمه ی ن��ال��ه ب��ارب��وون��ی جیهانداو ل���ه خ���وێ���ن به خشه رانی پاشه كشه ی ئه م ده ك���رێ���ت خ���وێ���ن، ئومێدێكی به لێكۆڵینه وه یه بكرێت ڕه چ��او ڕاسته قینه ئه و ل��ه ده وڵ��ه م��ه ن��دك��ردن��ی نه خۆشانه ی كه پێوویستیان خوێن گ��واس��ت��ن��ه وه ی ب��ه كاتدا ه��ه م��ان ل��ه ه��ه ی��ه و ده توانن وه رگ���ران خوێن به خۆیان ت���ه واو خوێنی ڕزگاركردنی بۆ ببه خشن
ه یه كی ڵینه و لێكۆن������وێ ئ����وم����ێ����دی ئ���ه و به خشین پ���ێ ڕۆژه ی پێویستمان ت��������ێ��ی��دا ك��ه خوێن ب��ان��ق��ه ك��ان��ی ب���ه توێژینه وه ی تیمی نابێت!، توانیویانه ف���ه ڕه ن���س���ی سه ركه وتندا ل���ه وپ���ه ڕی خ���رۆك���ه س���ووره ك���ان���ی خ�����وێ�����ن ل����ه خ����رۆك����ه ه نه و ه كا و ا ستك����ر و ر دئه م ب��ه��ێ��ن��ن. ب���ه ره���ه م سه ركه وتنه سه رسوڕهێنه ره ب���ه ت���وان���ای���ی )ع����ی����اده - سه لماند clinical(ی خرۆكه گواستنه وه ی له به ره و دروس��ت��ك��راوه ك��ان
خرۆكه كانی خوێن!
ب�������ه ئ�������ه زم�������وون تێكڕای ك��ه سه لمێنراوه ژی��ان��ی خ��رۆك��ه س���ووره خوێن چ�����������ێ��ن��راوه ك��ان��ی تاقیكردنه وه دا ل��ه ب��ۆری خرۆكه خانه كانی هاوتای ئاساییه كانن س�����ووره
)دروستنه كراوه كان(.بۆ ل������ه ب������ه رئ������ه وه ی��ه ك��ه م��ج��ار ت���وێ���ژه ران سووره خ��رۆك��ه ت��وان��ی��ان كه ب��ه ره��ه م��ه��ات��ووه ك��ان له خرۆكه دروستكراوه كانی مرۆڤ خوێنی پێكهێنه ری hematopoietic stem(بكه ن و دروستیان )cellsهه مان جه سته ی بیانكه نه به خشه وه خوێن كه سی
ڕاستییه ك ده سگیركردنی ئه و خانه دروستكراوانه یان مشك���ه وه ، چ��وار ك��رده ئه م ئه نجام���دانی پ��اش ده ركه وت بۆی���ان ك��اره دروستكراوه كانی خ��ان��ه مشكه كان ج���ه س���ت���ه ی ل�����ه وپ�����ه ڕی ك��������رداری گ����ه ش����ه ك����ردن����دان. ب���ه به خشینی ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی توێژه ران ب��ه خ��ش��ه رێ��ك، هه ستان س����ه رل����ه ن����وێ تێكردنی به دروستكردن و خرۆكه سووره كانی خوێن به خشه ره كه جه سته ی بۆ مانه وه ی تاقیكردنه وه ی بۆ جه سته ی له ناو خانه كان پێنج دوای م���رۆڤ���دا.
توێژینه وه كانی "هه رچه نده پ����ێ����ش����وو ئ������ه وه ی������ان له باره ی ڕوون���ك���رده وه دروستكراوه كانی خ��ان��ه كه خ��وێ��ن پ��ێ��ك��ه��ێ��ن��ه ری به و پ��ه ره ده ت��وان��ی��ن ئێمه ته واو ب��ۆ ب��ده ی��ن خانانه گ���ه ش���ه ك���ردن���ی خ���رۆك���ه به اڵم خوێن، س��ووره ك��ان توێژینه وه یه یه كه م ئ��ه وه كه توانای زیندوومانه وه ی له ناو سه لماند خانه كانی جه سته ی مرۆڤدا، بێگومان ده سكه وتێ����كی ئ���ه وه مه زنی زانستییه كه له الیه ن خانه كان چاندنی زانایانی ئه ژمار ده كرێت". هه روه ها زانسته كانی پرۆفیسۆری
ك���ات���ێ���ك���ی گ���ون���ج���اودا له گه ڵ به تایبه تی هاتبێتن، ڕایكخراوه ڕاگ��ه ی��ان��دن��ی به خشینی جیهانییه كانی "خ���اچ���ی وه ك خ���وێ���ن س������ووری ئ��ه م��ری��ك��ی - American Red Crossدواییانه دا كه می له م " كه ڕه خنه ی خوێنی نیشتیمانی
خه زنكراوی ڕاگه یاند.ل��������ه م دوای�������ی�������ه دا ته ندروستی ڕێكخراوه ی ج��ی��ه��ان��ی ڕای���گ���ه ی���ان���د به خشینی ڕێ�����ژه ی ك���ه دانیش����توانی خ��وێ��ن��ی واڵت حه قتا ل��ه زی��اتر و ،%1 گ���ه ی���ش���ت���ووه ت���ه واڵتانه ش ل���ه و زۆرێ����ك
شارستانییهت 41شارستانییهت40
هه ره مه کانی میسر
فیرعه ونه كانی زۆرب����ه ی چواره می سێیه م و زنجیره ی به هێزكردنی ل���ه پ���اڵ م��ی��س��ر الی���ه ن���ه ك���ان���ی س����ه رب����ازی و شه ڕه كانیان، له شكه ركێشی و خه ریكی ل��ه ه��ه م��ان��ك��ات��ی��ش��دا
ئاوه دانی و بیناسازیشبوون.بیناسازی و ه����ون����ه ری ئه م ب��ۆ میسریه كان ئ��اوه دان��ی وای كه ده گه ڕێته وه سه رده مه ناوبانگێكی ك��ردب��وو له میسر له الیه ن زۆرپ���ه ی���داب���ك���ات و مێژوونووسانه وه لێكۆڵه رو پێبدرێت. زۆری گرنگییه كی گرنگ و ك���اره ل��ه ل��ه ی��ه ك��ێ��ك میسریه كانیش به ناوبانگه كانی )هه ره مه كان( درووستكردنی خوێندنه وه و دوای ك��ه ب��ووه زۆری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ی��ه ك��ی ئ�����ه م ه����ه ره م����ان����ه ل���ه الی���ه ن حه وت ن��او له یۆنانییه كانه وه جیهان س��ه رس��وڕه��ێ��ن��ه ره ك��ه ی گۆڕی هه ره مانه ئه م دان��راوه و پادشا)فیرعه ون(كانه گ��ه وره ی به ردی پارچه چه ندین له كه گه وره وقوورس درووستكراون. گ��ه وره ت��ری��ن ه��ه ره م��ی��ش له م )سیانییه كان هه ره مه نێوه نده دا ی���ان س��ێ ه��ه ره م��ه ك��ه ی��ه ( كه ناحیه ی )مه نفیس( ده ك��ه وێ��ت��ه پێكه وه یه و هه ره مه ئه م ���ه وه و یان )خئوپس هه ره می به ناوی خوفۆ( ناوزه ند كراوه . هه ره می )خئوپس( )230م( پانیه كه یه تی و) 146,5(م درێژه و له دوو ملیۆن پارچه ی به ردی سه نگین هه ر كێشه ی كه درووستكراوه نزیكه ی به رده كه ی پارچه یه كی )2500ك��گ��م( ده ب��ێ��ت. له ناو
پله كانه و چه ند ه��ه ره م��ه دا ئه م چه ند زۆرو ژوورێ��ك��ی ت��اق و سه رسوڕهێنه ری شتێكیتری به چی ده ری��ده خ��ات كه تێدایه لێهاتوانه و زۆر ش��ێ��وه ی��ه ك��ی ئه م ب����ه رزدا ئاستێكی ل��ه چ��ی ه��ه ره م��ان��ه درووس���ت���ك���راوه و ئه مه ش بۆكراوه . ئه ندازیاریی دۆعاكردن و بۆ ب��ووه شوێنێك خوداكانیان و پ����اڕان����ه وه ی ل��ه ن��او ئ��ه م ه��ه ره م��ان��ه دا چه ند درووستكرابوو په ره ستگایه ك تێیدا مه راسیمه كائینه كانیان كه ئه فسووناویه كانییان جادوویی و له ده ورووبه ری ده ب��رد. به ڕێوه ه��ه ره م��ه ك��ان گ���ۆڕی گ���ه وره و ك��ه س��ه ن��اوب��ان��گ و خ���اوه ن تێدایه . میسرییه كانی پ��ل��ه داره یه كه م و زنجیره ی له سه رده می گۆڕی فیرعه ونه كان دووه م��ی ئه وه ندی ن���اوداره ك���ان كه سه
فیرعه ونه كان گه وره بووه .چۆنیه تی ب���اس���ی گ����ه ر هه ره مانه ئ��ه م درووستكردنی بۆ ك��ه بڵێین ده ب��ێ��ت بكه ین شوێه واره ئه م درووستكردنی چه ند به ناوبانگه یه گ����ه وره و كرێكار گ����ه وره ی تاقمێكی توانایی و به پێی ئ��ام��اده ك��راوه و ش���اره زای���ی���ان داب���ه ش���ك���راون ئیش وكاره كانداو ب���ه س���ه ر ئه م به درووستكردنی ده ستیان هه ره مانه كردووه كه ماوه یه كی ته واو ت��ا خ��ای��ان��دووه زۆری ب���ووه . ل��ه ب��ه رام��ب��ه ری��ش��دا ئه م پۆشاكیان خ��واردن و كرێكارانه فیرعه ون ل��ه ئ��ه ن��ب��اره ك��ان��ی شوێنه وارناسان وه رده گ����رت و
یه ا نو پێیا
هه ره می درووستكردنی بۆ كه )خئوپس( چوار تاقمی كرێكار پێكهاتبوون كه ئ��ام��اده ك��راون ئیشیان ت��اش��ه ك��ان و ب���ه رد ل��ه به رده كانبوو ڕووی جوانكردنی ك���ه ل���ه ژێ���ر س���ه رپ���ه رس���ت���ی له گه ڵ ب���وون. بیناسازێكدا ئه مه شدا هه موو ئیشه كان له ژێر كه ب��وو كه سێكدا چ��اودێ��ری كاری چاودێری به به رده وامی كرێكاره كانی ده كرد. وه ستاكان زیاد ژماره یان پێوویستی به پێی چه ند وه ستایه ك ه��ه ر ده ك��راو كرێكارێك)یان چه ند شاگردێك( ده كردو ك��اری له به رده ستیدا هه ندێك له م كرێكارانه شاره زاو نه بوون ش��اره زا هه ندێكیشیان بوون و به هێز به تواناو ب��ه اڵم كه سانی جه سته ییه وه ل��ه ڕووی توانای ب��وون و به توانا به هێزو به رزدا ئاستێكی له كاركردنیان له ڕێگه ی كرێكاره كان ب��وو. به رده كانیان ته نافه وه یان دار یۆنانیه كان ب����ه رزده ك����رده وه . له سه ر لێكۆڵینه وه كانیان له كاتی ئه م هه ره مانه دووپاتی ده كه نه وه له كاتی م��ی��س��ر خ��ه ڵ��ك��ی ك��ه هه ره مانه ئ��ه م درووستكردنی ناڕه زایه تیه كی زۆریان ده ربڕیووه بۆیان ئ��ه گ��ه ر ج���اره ج���ار و بڕه خسایه ته رمی فیرعه ونه كانیان له ناو گۆڕه كان ده هێناوه ده ره وه و هۆیه شه وه بووه ب��ه م ب��ۆ ه��ه ر ك��ه ل��ه ك��ۆت��ای��ی ده س���ه اڵت���ی زنجیره ی چواره می و سه ره تای زنجیره ی پێنجه می فیرعه ونه كان درووستكردنی ئه م هه ره مانه یان
وه ستاندووه و وازیان له
چونكه هێناوه ، درووستكردنی خه ڵكی ڕه شوو ڕووت به زۆری دیاریده كران و كرێكار وه ك��و هه ندێك جاریش ناچار ده كران ل��ه الی��ه ن ف��ی��رع��ه ون��ه ك��ان��ه وه بۆ كاركردن له به شداری ئ��ه وه ی كۆتاییه كاندا ل��ه بۆیه ب��ك��ه ن، زۆریان ناڕه زاییه كی خه ڵكی كاركردن له ده ستیان ده ربڕی و
هه ڵگرت.هیچ كه ئاماژه یه جێگه ی نه بووه تر ئاوه دانیه كی و بینایه خ���ۆی ب����دات ل��ه ش��ان��ی ئه م هه ره می )به تایبه تی هه ره مانه خئوپس(و هه رچه نده له زۆربه ی ناوچه كانی ئه مریكای مه ركه زی شارستانیه ت و پێشكه وتن بوونی بیناییه كیان چ��ه ن��د ه��ه ب��ووه و ئاوه دانی درووس���ت���ك���ردووه و وه كو هه رگیز ب��ه اڵم ه��ه ب��ووه ئه م هه ره مه نه بوون و ناتوانرێت
پێكه وه به راورد بكرێن.له ه���ه ره م 30 ن��زی��ك��ه ی دانه یان 23 كه هه یه میسردا له وانی تریان زیاتر لێكۆڵینه وه ی په رتووكی و ك���راوه ل��ه س��ه ر ڕووی له و نووسراوه له سه ر بیركاریشه وه و ئ��ه ن��دازی��اری ب���ه رزدان. زۆر ئاستێكی ل��ه خاڵی سه رسوڕهێنه ر ئه وه یه كه سه ره ڕای نه بوونی پێشكه وتنێكی ت��ه ك��ن��ه ل��ۆژی��ای��ی ك��ه چ��ی چۆن ت��وان��ی��وی��ان��ه ب��ه و ش��ێ��وه ی��ه ئه م
هه ره مانه درووست بكه ن. به خاكسپاردنی فیرعه ون
فیرعه ون ك��ه كاتێك گیانی پ.ز 2439 ساڵی له كرێكاره كان هێشتا له ده ستدا خ���ه ری���ك���ی درووس���ت���ك���ردن ن�����اوه وه ی ف��ه رش��ك��ردن��ی و په رستگاكان به به ردی مه ڕمه ڕ
به خاكی پێشئه وه ی بۆیه بوون، ناوچه یه كیان ڕه وان��ه ی بسپێرن و نیل ڕووب��اری له نزیك كرد به ك��رد. مۆمیایان شوێنه له م پێچایانه وه و پارچه یه ك چه ند زێڕو چه ند پارچه یه كدا له هه ر پارچه كه دا له گه ڵ ئاڵتونێكیان ده پێچایه وه و الش��ه ك��ه ی��ه وه له ڕۆژی نزیكه ی 45 ئه مكاره ش دوای كرد. ته وایان تا خایاند سیمێكی ا مه ر نی ، د كر میا مۆمه زهه بیان بۆ گێڕا و الشه كه یان له كاتی و تابووته وه ناو خسته كه ره سته یه كی چه ند ناشتنیدا تایبه تی وه كو خۆراك و پۆشاك شتێكی چ��ه ن��د و چ���ه ك و تریشیان خسته ناو گۆڕه كه یه وه . پ��ێ��ی��ان��واب��وو كه م��ی��س��ری��ه ك��ان كاتێك كه سێك ده مرێت ده بێت بكرێت له الشه كه ی پارێزگاری له بتوانێت ڕۆح��ی ب��ۆئ��ه وه ی مه رگ دوای ژی��ان��ی دوای له كاتی بۆیه هه ر ببێت. شاد ناوه وه ی ئه ندامه كانی مردندا م��ردووه ك��ان��ی��ان )وه ك���و دڵ و ..هتد( و س��ی و گورچیله چه ند و ده ره وه ده رهێناوه ته شتێكی وه كو خوێیان پێوه ده كرد نه بێت و خ���راپ ئ���ه وه ی ب��ۆ دواتر الشه كه یا به پارچه كه تان داده پۆشاو مۆمیا ده كرا و ئینجا ده یان ناشت. بۆیه فیرعه ونه كانی میسر بۆ ئه وه ی ڕوحیان دوای مردن و زیندووبوونه وه به شادی به زۆریان گرنگیه كی بمێنێته وه ودرووستكردنی ك��ردن مۆمیا میانه شدا له م و ده دا وه��ه ره م خه ڵك تووشی ناخۆشیه كی زۆر هه ره مانه یان ئه م تا ده بوونه وه
درووست ده كرد.و:ساالر عادل حه سه ن
شارستانییهت 42
ماده یه کی ن���ه وت زان��س��ت��ی��ی��ه وه ل����ه رووی زینده وه ران و له پاشماوه ی ره نگه ئۆرگانیه. چیرۆکی ب��ه اڵم دروستبووبێت. مرۆڤیشه وه ن��ێ��وان زان��س��ت و سیاسه ت و ل��ه ئ��ه م م��اده ی��ه مرۆڤمان ژیاری دڵته نگی چیرۆکێکی ئابوریدا له ده به خشێت، ووزه ن��ه وت ئه گێرێته وه. بۆ و ئامێر نێوان له کار. ده که وێته ئامێر رێیه وه ته نها مرۆڤ هه یه. سه یر په یوه ندیه كی مرۆڤدا ئامێر رووب����ه رووی ده ت��وان��ێ��ت ئامێربوون ب��ه ببێته وه. سه ید قوتب له یاده وه ری سه فه ره که یان توانا ئامێر به اڵم ده نوسێت. وه ها ئه مریکا بۆ نه دۆزرایه ته وه، نه وت ئه گه ر مرۆڤ. به به خشه مابوو کۆیله هێشتا پێشنه که وتایه، هێنده ئامێر ئامێریش ئامێره. خوێنی ن��ه وت دون��ی��ادا. له ئامێر ب��ه اڵم سه رمایه داریه. سه رده می مرۆڤی کاتێک رزگارکه ره. کۆیله که رو هه مانکاتدا له هه ر بوونێک هه ردوو ئه م سیفاتانه ی تیادایه ئه وا
سروشتی له سه ر به کاربه ره که ی ده وه ستێت. چیرۆکی نه وت چیرۆکی گه شه ی ته کنه لۆژیا سیانه ئ��ه م کۆڵۆنیالیزمه. و س��ه رم��ای��ه داری و ته واوئه که ن. یه كیتری پ��ه ی��وه س��ت��ن، پێکه وه گه شه ی زانست و ته کنه لۆژیا نه وتی له ماده یه كی هۆی به پ��ی��رۆزه وه ماده یه کی له سیحریه وه، بۆ به کاربه راو ماده یه کی بۆ گ��ۆڕا گڕه که یه وه خزمه تی مرۆڤ. ئه مه چیرۆکی گشتی زانست و ئه فسانه یه. زانست به هۆی توانایه وه ئه فسانه کان ئه كات بێبه ر مرۆڤ کاتێکدا له ئه کاته وه. پوچ سادانه ی شێوازێکی و خ��ۆش چیرۆکێکی له دونیاگه ری، له هه مانکاتدا ئه یخاته نێو که ڵکه ڵه ی ده سه اڵتخوازی. ئه م دیاریده ی پوچ بوونه وه الی په یوه ست به مۆدێرنه وه باس ئه كرێت.کۆمه ڵناسی ئه ڵمانی ماکس ڤیبه ر به دیاریده یه كی
له شوێنه جوداکان چیرۆکی جودای نه وت و مرۆڤ به په یوه سته جودا شیوازی به هه یه،
فره ییه، ئه م ده سه اڵته وه. و سیاسه ت و ژینگه ئه م سیحره، ئه م توانایه وه های له نه وت کردوه که ببێته ماده یه كی به پێز بۆ نوسین و تێرامان له سه ر کاریگه ریه کانی له سه ر مرۆڤ. به جۆرێک که پێی ده ڵێن ئه ده بی نه وت.ده توانین بڵێین که ئه ده بێکی تایبه ت هه یه له دونیا
و راسته وخۆ شێوه یه كی به ن وت ئه مرۆ ناراسته وخۆ به شێکی دانه بڕاو و کاریگه ره له سه ر سه رباری ئێمه. په یوه ندیه كانی و ژیار و ژیان ئه م کاریگه ریه له سه ر بواری فراوانی وه ك ژیان زۆر خودبینین، و کارکردن و نیشته جێبوون و بیرکردنه وه یه ک له دونیای ئێمه دا. بواری تر هێشتا ئه م ماده ی نه بووه ته مایه ی هیچ
دروست پچرانێک ده ب��ێ��ت ب���ه دواوه لێره بواره کانی سه رجه م بۆ ئێمه تێگه یشتنی له بێت ژیانمان. چونکه به هاتنی نه وت ناتوانین درێژه به هه مان تێز و چه مکه كانی رابووردوو بده ین.
بیری ئه مرۆ مرۆڤ بیری تێرامانه له شته كان، رۆژانی له که سه كانه وه. به په یوه ندیان له وه په یوه ندی بابه تی دوکتۆراکه ما تێزی نوسینی نێوان نه وت و ده وڵه ت و شیوازی سیاسه ت له له بوو گه وره به شێکی ناوه راست رۆژهه اڵتی که بوترێت ده توانرێت جۆرێک به بابه ته که م. به یان کاریگه ریه كانی و ماده یه له م تێگه یشتن تێگه یشتن بۆ رێگایه كه ماده یه ئه م چه مککردنی له هه رچی نوێیه له کۆمه ڵگاکانی ئه م ناوچه یه دا. نه وت پێش مۆدێرنه به جۆرێک له جۆره کان کور بۆ هاتم گوڕ به بابه گورگور ده په رسترا؛ به توانا هاتم. که مانای ئه وه ده به خشێت ئه ی رێگای له هاتنه ده ره وه ی به پێببه خشه. توانام په رستنی له تر جۆرێکی زانسته وه، هێناوه ته ئاراوه. گه شه ی