لڤینی زانستی ژمارە ٨

www.facebook.com/lvinscience2 نرخ )2000( دینار ژماره 8، ئه یلولی 2011

سیحربازیی

ئه و هاککه ره ی نوێنه ری حکومه تی هه رێمی هاککرد؛ بۆ لڤینی زانستی ده دوێت

زانست یان ئایین؟

سه گ هه ست به شێرپه نجه ده کات

ئایا سه رکرده کان باری ده روونییان ته واوه ؟

چۆن له یه ک کاتدا له دوو شوێنی جیاواز ده بیت؟

ده ته وێت بزانیت که ی تووشی جه ڵته ی

دڵ ده بیت؟

چۆن خۆمان له هاککه ره کان بپارێزین؟

چۆن له ئینته رنێتدا به دوای زانیاریی راستدا بگه ڕێین؟

سه یرکردنی ته له فزیۆن هێنده ی کێشانی جگه ره زیانی هه یه

راستییه کانی سێگۆشه ی به رمۆدا

)٢٠٠٣( له ساڵی كه له وتارێكدا كۆهن رۆبێرت )American Scientist( به ناوبانگی له گۆڤاری دا باڵوبووه ته وه باسی په یوه ندی نێوان زانست و دیموكراسی ده كات، ره نگه له الی زۆر كه س ئه م په یوه ندییه به ته واوی رووننه بێت، به اڵم وه ك كۆهن باسی ده كات دیموكراسی و زانست په یوه ندییه كی زۆر نزیكیان له گه ڵ یه كدا هه یه ، )pure( په تی زانستی واته له زانست، مه به ست لێره دا

كه حكومه ته شێوازێكی له دیموكراسی مه به ست و حكومڕانی ئاراسته كانی راسته وخۆ به شێوه ی خه ڵك دیاریده كه ن، له ژماره )٤(ی گۆڤاری لڤینی زانستیدا باسی ئه وه مانكرد، كه زانستی په تی به بێگوێدانه به كار هێنانه كانی، تا چ راده یه ك بۆ مرۆڤایه تی گرنگه ؟ النی كه م مێشك ده جوڵێنێت و خه ڵك ناچارده كات بیر له و سروشته بكه نه وه كه تێیدا ده ژین، له زانستدا هیچ شتێك پیرۆز نییه و هه موو شتێك له ژێر ره خنه دایه ، بۆیه به شۆڕبوونه وه ی زانست بۆ ناو كۆمه ڵگه له ڕاستیدا بیری ره خنه یی بۆ ناو یه كه كانی بیری ئه وكات شۆڕده بێته وه ، كۆمه ڵگه كه ره خنه یی ره هه ندی تر وه رده گرێت، كه یه ك پێكهێنه ری

ل��ه وان، مرۆڤه كان و نێوان له په یوه ندی ن��ێ��وان ده س��ه اڵت��ی سیاسی و ره خنه گرتنه بیركردنه وه كانی خوازیاره به شداری پێبكرێت له داڕشتنی كۆمه ڵگه یه ، لێره وه هاوواڵتی هه وڵده دات و پ��ه ی��وه ن��دی واڵت و به شداری ب��ه ه��ه ن��د وه رب��گ��ی��رێ��ت. ل��ه واڵت��ه سیاسه ته كانی پێشكه وتووه كاندا سیاسه ته زۆر له داڕشتنی خه ڵك هه رگیز جۆربه جۆره كانی حكومه ت له وپه ڕی چاالكی خ��ۆی��دای��ه و له بیرناكرێت و پ��ه ره س��ه ن��دن��ی زان��ای��ان به بایه خه وه سه یرده كرێت، ب��ی��روڕای س��وودی هه میشه پ��ێ��ده درێ��ت و بێڕه خنه گرنگی كۆمه ڵگه ی ژیان لێده بینرێت، وه ستاوه و بۆیه كۆمه ڵگه یه كی ن��اوه س��ت��ێ��ت، هه ربووه و كۆمه ڵگه ش ناوه ستێت و ره خنه و ه��ه رگ��ی��ز ره خنه یی ئه وه ی تێڕوانینی ب��ه اڵم به هه موو ه��ه رده ب��ێ��ت، كۆمه ڵگه ك��اری��گ��ه ره و

زانستی و ره خنه ی ده ب��ات، پێشه وه بۆ الیه نه كانییه وه كاریگه رییان لۆژیكیتربن هه تا ره خنه كان لۆژیكییانه یه . دروستیده كات و مێشكێك لۆژیكیش ره خنه ی زیاتره و دایده هێنێت كه زانستییانه په روه رده كرابێت، بۆیه لێره وه زانستیتربێت تا كۆمه ڵگه كه ئه نجامه ی به و دیموكراسییه كه ی گه شه سه ندووترو پایه دارتره . ده گه ین

كه باسبكرێت نموونه هه ندێك له وانه یه لێره دا یه كێتی نموونه بۆ بیركردنه وه یه بێت، ئه م پێچه وانه ی سۆڤێتی پێشوو له زانستدا زۆر پێشكه وتووبوو، هه روه ها له بنچینه یترین زانست تاوه كو ده درا زۆری��ش هه وڵی به شی په روه ردییه وه بۆ ناو كۆمه ڵگه شۆڕببێته وه ، به اڵم یه كێتی سۆڤێت واڵتێكی دیكتاتۆریبوو، به ته واوی واتای

خۆی، یان ئه ڵمانیا پێش جه نگی جیهانی دووه م له وانه یه نموونه یه كی تربێت، یان له ئێستادا هه ندێك كه س به تایبه تی الیه نگرانی حكومه تی ناوه ندی دیسپلینی به هێز، واڵتی چین وه ك نموونه بهێننه وه و بڵێن زۆر په یوه ندی له نێوان راستییه كه ی به اڵم نییه ، بوونی زانستدا به پێچه وانه وه یه ! دیموكراسی و

به اڵم دیكتاتۆریبوو، سۆڤێتی حكومه تی راسته ره خنه گری كه سانی ئه وه ی به هۆی بوو زانستییه كه ی وه ك )زاخارۆف( دروستببێت، كه ره خنه گری گه وره ی ئه و سیسته مه ئیستبداییه بوو، یان به هه ر هۆكارێك ئه گه ر ئیستبدادی و پێش جه نگی جیهانی دووه م ده سه اڵتێكی سه ر هاته له ئه ڵمانیادا نازییه كان وه ك جنایه تكاری فیزیای زانایانی س��ه رده م��ه دا ل��ه و ه��ه ر ب��ه اڵم حكوم، ئه و ره خنه گری گه وره ترین تر زانسته كانی ئه تۆمی و حكومه ته بوون، بۆیه جێگه ی سه رسوڕمان نییه كه كوڕی باوكی فیزیای كوانته م، واته )پالنك( له الیه ن )هیتله ر(

ه وه له سێداره ده درێت، به اڵم به كۆتایهاتنی ئه و سیسته مه دوای جه نگی جیهانی هه ر زانستبوو، دیموكراسییه تێكی كایه وه ، هێنایه له ئه ڵمانیادا له پایه دارترین نموونه یی یه كێكه له ئێستای دیموكراسییه كانی جیهان. كه راسته ئ��ه گ��ه ر بڕوانین چین به ده ست واڵت��ی له چین رێگه ی حكومه ت به اڵم حیزبه وه یه ، له ناو به شداری له حوكمڕانیدا كراوه یه و به شداری چاالكی خه ڵكه وه بۆ یه ك چین كۆمۆنیستی راده یه كی خۆیدا دیموكراسییه تێكی به رباڵوی حیزبی تا له گه ڵ ده س��ت��ه ب��ه رك��ردووه و به ربه ره كانیكردن بۆ ده سه اڵت زۆر قۆستنه وه ی ده سه اڵتی ده بێت له بیرماننه چێت له هه مانكاتیشدا به خراپ زانستییانه كارده كات، به اڵم گه ندڵی و ره خنه گرانی مرۆڤ گه وره ترین مافه كانی الیه نگرانی به زانست چینی و زانایان و واڵت��دا هه ر له ناوخۆی زانكۆن. قوتابیانی بینی و له ئه مساڵدا هه موومان كاریگه ری زانستمان گۆشكراوان و ناوه ڕاست رۆژهه اڵتی گۆڕانكارییه كانی له سه ر

لیبیاو سوریاو له الیه ك و تونس میسرو نێوان جیاوازی یه مه ن له الیه كی تر ته نیا راده ی گه شه سه ندنی زانستییه ، پایه داری سیسته مێكی ب��ه ره و گ��ۆڕان تونسدا له میسرو داهاتوویه كی لێڵ و ته ماوی چاوه ڕێیان ده كات.حوكمڕانی، زۆر به ئاسانی روویدا، به اڵم ئه و واڵتانه ی تر

بۆ ب��وت��رێ��ت پێویسته ب��اس��ه دا ئ��ه م ل��ه ك��ۆت��ای��ی دروستكردنی دیموكراسییه تێكی پایه دار پێویسته زانست و كۆمه ڵگه یه كه كانی ناو بۆ زانستییانه ره خنه یی بیری وه ك ئێمه له ئامانجه كانی تره یه كێكی كه گۆڤاری لڤینی زانستی.شۆڕببێته وه ،


سیحربازیی







دڵ ده بیت؟





سه‌روتار

سەر نووسەر

یسكرا

مودیو‌ت‌سزان

www.facebook.com/lvinscience2

گۆڤارێکی‌مانگانه‌یه،‌کۆمپانیای‌لڤین‌‌ده‌ریده‌کات‌خاوه‌نی‌ئیمتیاز:‌کۆمپانیای‌لڤین‌بۆ‌چاپ‌و‌باڵوکردنه‌وه‌

‌سه‌رۆکی‌ئه‌نجومه‌نی‌به‌ڕێوه‌بردن:‌ئه‌حمه‌د‌میره‌

‌سه‌رپه‌رشتیاری‌رۆژنامه‌وانی:‌هێمن‌باقر

‌سه‌رنووسه‌ر‌:‌حسێن‌حسێنی

‌سکرتێری‌نووسین:‌ساالر‌مه‌حمود

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌هونه‌ری:‌شێرکۆ‌خانزادی

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌کارگێڕی:‌هێمن‌عه‌بدولقادر

Tel: [email protected]

‌ناونیشان:‌‌نووسینگه‌ی‌سه‌ره‌کی.‌کوردستان.سلێمانی.‌گه‌ڕه‌کی‌عه‌لی‌ناجیسه‌روو‌نه‌خۆشخانه‌ی‌عه‌لی‌ناجیتیراژ:‌3000چاپ:‌چاپخانه‌ی‌پیره‌مێردکۆمپانیای‌په‌یپه‌ر‌باڵویده‌کاته‌وه‌

No.08, September 2011


سیحربازیی







دڵ ده بیت؟





24

20 12

38

هه‌واڵ 5هه‌واڵ4

فیرعەونە ناسراوە میسرییەکە، خزمی ئەوروپییەکانە

ناوكی‌‌مرۆڤ‌هه‌وارگه‌ی‌‌سه‌دان‌میكرۆبه‌

ته والێتە نوێکان زێراب دەگۆڕن بۆ کارەبا

بە سویسرایی توێژەرانی جینیتیکی کۆدی دەرهێنانی ناسراوترین ، توتئانخئامون ، ک��ۆن میسری فیرعەونی لەگەڵ ئ��ەو تێگەیشتوون ئێستای دانیشتووانی نیوەی ئ��ەوروپ��ای خ��ۆرئ��اوادا نزییکایەتی جینیتیکی هەیە و ئەم ئامارە بۆ واڵتی میسر لە ژێر )١%(دایە ئەم توێژینەوەیە ه��ەروەه��ا پ��ی��ش��ان��دەدات لە سەدا حەفتای پیاوە ئیسپانیی لەسەدا و ئینگلیزییەکان و فرانسیەکان پیاوە شەستی لەگەڵ جنیتیکییان نزیکایەتی .ئەمە هەیە توتئانخئاموندا سەدا لە کەمتر لەکاتێکدایە یەکی پیاوانی میسری خاوەنی ئەو نزیکایەتییەن . توێژەرانی )IGENEA( ک��ۆم��پ��ان��ی��ای ، سویسرا زوریخی لە ی فێرعەونیان جینیتیکی کۆدی

لەتوێژەران گ��روپ��ێ��ک داهێنانێک پالنی توانیویانە پ��ێ��ش��ک��ەش ب��ک��ەن کە ب��ەی��ەک��خ��س��ت��ن��ی زێ��راب و رووناکی خۆر، هەم زێرابەکە کارەبا ه��ەم پ��اک��ب��ک��ەن��ەوەو

دروستبکەن. توێژەر هافمن مایکڵ )ئەنیستیتۆی ک��ال��ت��چ ل��ە کالیفۆڕنیا( تەکنەلۆژیایی لەسەر ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی��ەک��ی س��ی��س��ت��ەم��ێ��ک��ی خ��ۆری بۆ پ��اک��ک��ردن��ەوەی زێ��راب بچووکدا ئ��اس��ت��ێ��ک��ی ل��ە کە ب��ەئ��ەن��ج��ام��گ��ەی��ان��دووە تەکنەلۆژیایە ئ��ەم دەک��رێ��ت لەته والێتە گەڕۆکەکاندا بەکار

بهێنرێت.وزەی خ��ۆر روون��اک��ی کارلێکی ب��ۆ پ��ێ��وی��س��ت لەسەر ئ��ەل��ک��ت��رۆک��ی��م��ای��ی

کەناڵی زان��ی��اری��ی��ەک��ان��ی ل��ە دیسکاڤێری ت��ەل��ەف��زی��ون��ی پیشانیاندا دۆزی��ی��ەوەو گروپی بە پەیوەندی ئەمە وە )R1b1a2( جینیتیکی

هەیە. زان��ای��ان ب��ەرواردی��ان هاوبەشی ب��اوان��ی ک��ردووە میسرو ف��ی��رع��ەون��ەک��ان��ی ساڵ ٩٥٠٠ ئەروپییەکان

قەفقازدا ل��ە پ��ێ��ش ل��ەوەو دەژی��ان و نزییکەی ٧٠٠٠ کاتێک ل��ەوەوپ��ێ��ش س��اڵ کۆچیان ئ��ەوروپ��ا ب��ەرەو ک��رد داب��ەش��ب��وون ب��ە دو چۆن نییە دی��ار . گ��روپ باوانی فیرعەونەکان لە میسر کۆتاییدا ل��ە و دەرک��ەوت��ن ساڵ ٣٠٠٠ توتئانخئامون لەوەو پێش بووبە حوکمرانی

وه رگێرانی: لڤینی زانستی

وه رگێرانی: دانه ر عه بدولره حمان

ئەو واڵتە. کۆمپانیاییە ئ��ەم بە رای��گ��ەی��ان��دووە جینیتیکی ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی ١٧٩ لەنێوان نرخەکەی کە تاوەکو ٣٠٠ دۆالرە خەلک خزمایەتی رادەی دەت��وان��ن بنەماڵەی ل��ەگ��ەڵ خ��ۆی��ان دیاریبکەن میسردا پاشایەتی گروپی ل��ەه��ەم��ان��ک��ات��دا ،

بەرنامە دروس��ت��ک��ەران��ی کەناڵی ب��ەڵ��گ��ەن��ام��ی��ی��ەک��ەی رەخنەیان دی��س��ک��اڤ��ێ��ری گرتووەو لەلێکۆڵینەوەکە زانیارییە رایانگەیاندووە پرۆگرامە ئەو جنیتیکییەکان تاوەکو نییە رادەی��ە ب��ەو جینیتیکی زن��ج��ی��رەی توتئانخئامون دیاری بکرێت.Daily mail :سەرچاوە

لەناو م��رۆڤ پ��اش��م��اوەی ئ��اودا ف��ەراه��ەم دەک��ات، هەروەها لەگەڵ دروستکردنی ئ��ۆک��س��ی��دی م��ی��ک��رۆب کوژ ئازاد هایدرۆجینیش گ��ازی توێژەران پ��الن��ی دەک��ات. لە هایدرۆجین گازی ئەوەیە سووتەمەنیدا خانەیەکی نێو وزەی ت��اوەک��و کۆبکەنەوە سیستەمی ب��ۆ پ��ێ��ووی��س��ت تەنانەت ی��ان روون��اک��ی پاککردنەوە م��ی��ک��ان��ی��زم��ی

فەراهەم بکەن. دواییەدا ل��ەم ه��اف��م��ەن دارای��ی پشتگیری ت��وان��ی ل��ە ب��ون��ی��ادی م��ل��ی��ن��داو بیل دروستکردنی ب��ۆ گ��ی��ت��س تاقیکردنەوە نموونەیەکی دەڵێت ئەو بەدەستبهێنێت. تێچوونی) ٢٠٠٠( دۆالر بە ته والێت دانەیەک توانیویەتی

دروستبکات و هیوادارە دوای چاکسازی لەسەر داهێنانەکەی دروس��ت��ک��ردن��ی ژم��ارەی بچێتە ته والێتانە ل��ەم زۆر کردنەوە و جێبەجێ ب��واری کەمببێتەوە. تێچوونەکەشی بونیادی داراییەکەی یارمەتی ملینداو بیل گیتس بە هافمەن لەدەستپێشخەری بەشێکە گشتی تەندروستی بەرنامەی بونیادی گیتس بۆ چاکسازی

دروستکردنی نەوەیەکی نوێی تەقەمەنی لەالیەن سوپای ئەمریکاوە

دەریایی هێزی لێکۆڵینەوەی فەرمانگەی دەڵێت، ئەمریکا یەکگرتووەکانی ویالیەتە تاقیکردوەتەوە نوێیان تەقیینەوەی مادەیەکی بەرچاو بەشێوەیەکی کە ت��وان��ای

، ی ە و قیینە تەجەنگییەکان تەقەمەنییە

زیاد دەکات. ئەو موشەکانەی کە بەم جۆرە لەمادە

پێنججار تەقیینەوەیەک دەتوانن تەیاربکرێن زیاتر لەتەقەمەنییە ئاساییەکان دروستبکەن.

پێکهاتەیەکە ت��ەق��ەم��ەن��ی��ی��ە، م��ادە ئ��ەم لەکانزاکان و پۆلێمەرەکان و بە پێی راپۆرتەکان، بەاڵم هەیە، پۆاڵی وەک چڕی پێکهاتەیەکی تایبەتەمەندییە فیزیاییەکانی زۆرتر لە ئەڵۆمنیۆم

دەچێت. دەڵێن ئەمریکا دەریایی هێزی توێژەرانی کە کەسانەی بۆئەو مادەیە ئەم پارچەکانی لەنزیکیدان مەترسی گیانی کەمتردروستدەکات.

لێكۆڵینه وه به مه به ستی سكی ن��اوك��ی ل��ه س��ه ر وه رگرتنی پ��اش م��رۆڤ و له ن��م��وون��ه ی��ه ك چ��ه ن��د ن��اوك��ی )DNA(ی زاناكان چ��ه ن��دك��ه س��ێ��ك، بۆیان ده ركه وت كه ناوكی له بارو ژینگه یه كی مرۆڤ به كتریا و بۆ پێگه یشتووه )66٢( نزیكه ی توانیان میكرۆبی له وه وپێش نه بینراو كه جۆرێكی ب��دۆزن��ه وه زانستی به نیسبه ت ت��ازه ن

تەقەمەنییە گوللەتۆپەکان و موشەکەکان، بەدەنەکەیان ئاسایی بەشێوەی ئاساییەکان، لەناودا تەقەمەنییەکەی دروستکراوە و لەپۆاڵ

جێکراوەتەوە. ببێت دەکرێت نوێیە مادە ئەم لەئێستادا تەقەمەنی پۆاڵیینی ب��ەدەن��ەی بەجێگرەوەی

سەرمووشەکەکە. هێزی توێژەرانی بەوتەی ئەمریکا، دەری��ای��ی

تاقیکردنەوەکان مادە ئەم دەدەن پیشانی

تەقەمەنییە نوێیە بەرگری باشی هەیەو زیاد تەقیینەوە بەرچاوتوانای شێوەیەکی بە

دەکات. پسپۆڕانەی لەو یەکێک بدفۆرد، کلیفۆرد رۆڵی تەقەمەنییە مادە ئەم لەبەرهەمهێنانی کە ئەم بەکارهێنانی یەکەم " دەڵێت ه��ەب��ووە

مادەیە لەوانەیە لەسیستەمە دژە مووشەکەکاندا تەقاندنەوەی بۆ پارچەکانی چونکه بێت، هاوێشندا، لەکاتی دوژم��ن مووشکەکانی چەندینجارتوانای تەقاندنەوەی زیاتری هەیە.

لەمانگی مادەیە ئەم بەکارهێنانی وابڕیارە تاقیبکرێتەوە. مەیدانی بەشێوەی سیپته مبەردا بەسەرنجدان بە نرخی بەرزی ئەم ماددەیە کە نزیکەی دو تاوەکو چوارجار لەکانزا ئاساییەکان گرانترە هەروەها کێشەی دارایی لەوانەیە ئەم تووشی سەربازی بواری نوێیەی تەکنەلۆجیا

وەستان بکات.

لەسەر شێوازی پاککردنەوەی ب��ەراوردی بەپێی زێ��راب. تەندروستی رێ��ک��خ��راوی میلیۆن دوو لە زیاد جیهانی و 6٠٠ ه��ەزار ک��ەس واتە چلی ل��ەس��ەدا ن��زی��ک��ەی سیستەمی جیهان خەلکی پاککردنەوەی زێرابیان نییە.

چ��ەن��دی��ی��ن پ��رۆژەی بونیادەوە ئەم لەالیەن تریش لێدەکرێت پ��ش��ت��گ��ی��ری

ئه مڕۆوه .ه��ه ر ب��ه م ه��ۆی��ه وه ، چ��ه ن��د ل��ێ��ك��ۆڵ��ه رێ��ك )ڕۆب زانا به سه رپه رشتی هه كله ر( ج��ی��ری ده ن و ل��ه زان��ك��ۆی وی��الی��ه ت��ی كایفۆرنیای باكوور له ڕاڵی ، نی ند ا ر مه ز ا نبه د هه ستاپ��رۆژه ی��ه ك ب��ه ن��اوی هه مه چه شنی زی��ن��ده پاشان م��رۆڤ و ن��اوك��ی چڵك و ش��ی��ك��ردن��ه وه ی چونكه ناوك، ناو پیسایی ش��ت��ن و پ��اك��ك��ردن��ه وه ی شوێنه كانی له چاو سه خته ت��ری ل��ه ش. پ��رۆژه ك��ه )١4٠٠( ك��ه ده ریخست

ه��ه زارو چ��وارس��ه د به كتریا ج��ی��اوازی ج��ۆری نزیكه ی كه دۆزراوه ت��ه وه ن��ی��وه ی��ان ی��ه ك��ه م ج��اره

ده بینرێن.مه به ست پ��رۆژه ك��ه پ��ێ��ی ئ��اش��ن��اك��ردن��ی به زانستی خ��ه ڵ��ك��ب��وو ڕه واندنه وه ی زینده وه ری و له سه ر نیگه رانییه كانیان ئه و میكرۆبانه ی ده بنه هۆی بڕێكی ب��ه اڵم ن��ه خ��ۆش��ی ، زانیاری دات��ا و ت��ه واوی له مه ڕ ب��ه ده س��ت��ه��ات ن��وێ زینده وه ره ك��ۆم��ه ڵ��ه ئ��ه و گه ردبینه ی له له شی ئێمه دا

ده ژین.

ته والێتێك سیستەمی تاوەکو بەکارهێنانی کە دروستبکەن وزەش ه��ەب��ێ��ت و گ��ش��ت��ی ئەوەی ی��ان دروس��ت��ب��ک��ات، بە ب��ک��ات رەق زێ��راب��ی بایولۆجیکی س��ووت��ەم��ەن��ی پالزما، ب��ە بەگۆڕینی ی��ان مونۆئۆکسیدی هایدرۆجین و خانەیەکی ب��ۆ پ��ێ��وی��س��ت

سووتەمەنی بەرهەمبهێنێت.New scientist :سەرچاوە

چۆن له ئینته رنێتدا بۆ زانیاریی راست ده گه ڕێیت؟

لە جیهانی زانیاری دیجیتاڵی ئەمڕۆدا، هەموو کەسێک دەتوانێت هەندێک زانیاری لەسەر ئەنتەرنێت دابنێت، بەاڵم چۆن بزانین کام زانیاری راستەوکام زانیاری ناڕاسته ؟

بڵێت ک��ه س��ێ��ک ئ��ەگ��ەر لەسەر ئەختاپوس ج��ۆرێ��ک دوورگەکانی درەخ��ت��ەک��ان��ی هێمندا زەری��ای ب��اک��وری دەژیت و لەوجورانەیە کە بەرەو لەوانەیە دەچن؟! لەناوچوون زۆربەتان پێبکەنن و بڵێن، شتی وانابێت و ئەختاپوس لەدەریادا لەسەردەرخت، ن��ەک دەژی ژێرەوە کە لینکەی لەم بەاڵم بۆ هەڵخه ڵەتاندنی خوێندکاران دانراوە شتی وەها باسدەکرێت www.zapatopi.net / (

)treeoctopusراستییە بەو ئەماژە ئەمە کەهەرکەسێک دەک��ات دەتوانێت هەموو شتێک بخاتە

سەرتۆڕی ئەنتەرنێت!.هەلە ئ��ەو ئ��ەن��ت��ەرن��ێ��ت لەسەر بێئەوەی دەرەخسێنێت هەستین، کورسییەکانمان یین و ڕ بگە و ە و ێنینە بخول��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوە ب��ک��ەی��ن و زیاد خ��ۆم��ان زانیارییەکانی بڕوا ئ��ەگ��ەر ب��ەاڵم بکەین. ناو ش��ت��ەک��ان��ی ب��ەه��ەم��وو لەوانەیە بکەین ئەنتەرنێت لەپێکانی ئامانجەکەمان تووشی لەم ب��ەاڵم ببین. شکست جیهانە ئالۆزەدا چۆن دەتوانین راست لە ناراست جیابکەینەوە

١- وتارە زانستییەکاندەت��وان��ن وت��ارێ��ک��ی بکەن و پ��ری��ن��ت زان��س��ت��ی دەکرێت ب��ک��ەن. س��ەی��ری چەمک لەهەندێک چاوپۆشی یان بکەن، زۆرزانستین کە بدۆزنەوە. واتاکەی بگەڕێن و هەربەقورسی هێشتا ئ��ەگ��ەر لەکەسانێک دەتوانن دەزان��ن زانیارییان ل��ەوب��ارەدا ک��ە ئەگەر پرسیاربکەن. هەیە پزیشکیدایە لەبواری وتارەکە دەکرێ یارمەتی لە پزیشکێک لەبیرتان ب��ەاڵم ب��خ��وازن، نەچێت هەموو پزیشکەکانیش زانیاری و توانایی پێوویستیان وتارێکی خ��وێ��ن��دن��ەوەی ب��ۆ پێوویستە بۆیە نییە، زانستی بپرسن. کەس لەیەک لەزیاد توێژەرێک ل��ە دەت��وان��ن ی��ان بچنەوە دووب��ارە یان بپرسن،

توێژەرەکان لە ئەنتەرنێت و بۆ بپرسن بزانن وتارە زانستییەکە دەتوانن ی��ان چ��ی؟ دەڵێت لەهەندێک پ��رس��ی��ارەک��ەت��ان واڵمانەی ئەو دابنێن و سایتدا لەگەڵ یان ببینن، کەدادەنرێن پەیوەندی لەزاناکاندا هەندێک یان ب��گ��رن، راس��ت��ەوخ��ۆ نووسەرانی لەخودی دەتوانن لەبەشی ب��پ��رس��ن، وت��ارەک��ە ئیمه یلی وتارەکەدا س��ەرەوەی هەیەو بوونی ن��ووس��ەرەک��ان پێوە پ��ەی��وەن��دی��ان دەک��رێ��ت بکرێت. توێژەرەکان کاتێک وتارەکەیان کەسێک ب��زان��ن پرسیاریان دەخ��وێ��ن��ێ��ت��ەوەو خۆشحاڵ زۆر ل��ێ��دەک��ات

دەبن.وتارە زانستییەکان باشترین ئەنتەرنێتن. س��ەرچ��اوەی مێتۆدەکانی لە وت��اران��ەدا لەم ئاماری ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی��ی و بەرزکردنەوەی بۆ دیاریکراو سوود بەڵگەکان متمانەی وەردەگرن. بۆنموونە دەتوانن دەربارەی زۆرەوە بەمتمانەی چونکه قسەبکەن دیاردەیەک بارودۆخێک دروستدەکەن کە فاکتەرە زۆرب��ەی لەکاتێکدا لەیەکێک جگە کارییگەرەکان دەهێڵدرێتەوە، ب��ەن��ەگ��ۆڕی فاکتەرە ئەو کارییگەری بۆیە ب��ەج��وان��ی دەردەک��ەوێ��ت، شتانە ئەو زۆرب��ەی هەروەها چەندینجار دەدۆزرێنەوە کە

دەکرێنەوە دووب��ارە ئەگەری ت��اوەک��و

کەمبکرێتەوە. شانس وتارە ه��ەروەه��ا ن کا نستییە ا ز

پ��ێ��داچ��وون��ەوەی ترەوە کەسانێکی ل��ەالی��ەن وەشان دەزگ��ای بۆدەکرێت و زانایان و هەڵسەنگاندنی بەپێی هەڵبەت بیروبۆچوونی خودی دەزگاکە بڕیار لەباڵوکردنەوەی

دەدات. کات زۆرب��ەی ب��ۆی��ە دەک��رێ دڵ��ن��ی��ی��ا ب��ی��ن کە لەم ب��اڵوک��راوەک��ان زانیارییە متمانەن. جێگەی وت��اران��ەدا هەمووئەمانەشدا ل��ەگ��ەڵ

هەمیشە وتارەزانستییەکانیش هەندێکجار نیین. راس��ت لەوانەیە وتارێکی زانستی الواز جێگەی تەنانەت باڵوببێتەوە، گۆڤارەکانیش ب��ڕوات��ری��ن بۆ دەک��ەن. هەندێکجارهەڵە ئەوەی هەڵنەخه ڵەتێن هەندێک وتاری دۆزینەوەی بۆ شێواز

زانستی هەیە. وتارێکی دەتوانیین چۆن

زانستی بدۆزینەوە؟ Google(سکوالر گوگڵ ئ��ەوە ه��ەل��ی )scholarگەڕان تاوەکو دەرخسێنێت لەنێو بابەتە زانستییەکاندا ئاسان بەراستی ئامێرە ئ��ەم ب��ێ��ت، دەتەوێت ک��ات��ێ��ک ب��ەه��ێ��زە، دەبێت بگەڕیت وتارێک بۆ چەند خاڵت لە پێشچاو بێت هەڵەوەو نەکەویتە ئ��ەوەی بۆ زانیاری ناراست وەرنەگریت.

ی��ەک��ەم ئ��ەوەی ب��ەگ��ەڕان��ەک��ەت��ان وش��ەی بکەن،بۆ زی��اد )review(وتارانەتان جۆرە ئەم ئ��ەوەی ئەم هەمووی، نەک بێت بۆ

وت��اران��ە زۆرت��ر بۆ زۆربەی فێرکردنن و ئ��ەو وت��اران��ەی کە ب��اڵوک��راوەت��ەوە ب��ەک��ورت��ی گرتووە. ل��ەخ��ۆ ه��ەن��دێ��ک��ج��ار

لەگەڵ وت��ارەک��ان ت��ەن��ان��ەت دەکات و ب��ەراورد یەکترییدا وتارەکە، ن��ووس��ەری رای

دەربارەی وتارەکان دەڵێت. وتارێکی ئەگەر دووه��ەم دەورەکردنەوەی نوێ دەربارەی ئ��ەوەی ک��ە داوات��ک��ردوە ١٠ لەنێوان نەبێت، ب��وون��ی یەکەمی ئەنجامی تاوەکو ٥٠ لیست شێوەی بە گەڕانەکە لەالی یەکتریدا دابنێن، تاوەکو کورتت دەورەک��ردن��ەوەی��ەک��ی لەوانەیە بێت، بەردەستدا لە ئەو دەک��رێ��ت چ��ۆن بپرسن بخوێنرێتەوە؟ وت��ارە هەموو ناکات پێوویست لەراستیدا سەره تا بخوێننەوە، هەمووی ن��اون��ی��ش��ان��ەک��ان ئ��ەوج��ار )abstract( پ��وخ��ت��ەک��ەی پوختە ب��خ��وێ��ن��ن��ەوە. کورتەیەکی بەسوود لەوتارەکە خوێندنەوەی پێشکەشدەکات، ئەم پوختانە زانیاری زۆرتان دەدات��ێ و ب��ەرچ��اوت��ان تا

رادەیەکی زۆردەکاتەوە.ه��ەروەه��ا نن دەتوا

لەگوگل ببینن تازەکان وتارە س��ک��والردا، دەک��رێ��ت ساڵ بۆچەند گەڕانەکانتان ئەگەر وێنە بۆ کورتبکەنەوە، پێنج یان دوو، یەک زانیاری وەربگرن، دواییە ئ��ەم ساڵی هەندێک زۆرەوە ئەگەری بە دەستدەکەویت نوێتان وتاری وتارەکانی ک��ورت��ەی ک��ە

پێشووشیان لەگەڵدایە. کەسێک هەموو بەگشتی، وتارەکان پوختەی هەیە بۆی وتارهەیە هەندێک ببینێت، بینینی بۆ هەموو کەسێک نییە، دەتگەێنێت سکوالر گوگڵ کەهەموو وت��ار بەهەندێک بۆیە بیبینێت. ئازادە کەسێک هەندێک مێتۆدە بەم لەوانەیە بدەن، لەدەست ل��ەوت��ارەک��ان مێتۆدیتر، لەهەندێک دەتوانن لەهاوڕێ، پرسیارکردن وەکو بەشێوەی پ��رس��ی��ار دان��ان��ی هاوبەش لەسەر ئەنتەرنێت، یان کردنی ئیمێل بۆ نووسەرەکان سوود وەربگرن. لەهەموو ئەم رێگەیانەدا کەسێک وتارەکە بە دەنێرێت بۆکەسێکیتر ئیمێل بۆیە، لەدیدی مافی کۆپیکردنەوە نابێت. بۆدروست کێشەتان لەکتێبخانەی دەک��رێ سوودوەربگرن، زان��ک��ۆک��ان دەستیان لەزانکۆکان هەندێک وتاری زی��ات��ر ب��ەژم��ارەی��ەک��ی

زانستی رادەگات.

ته‌کنه‌لۆژیا 7ته‌کنه‌لۆژیا6

وێبسایتە ه��ەم��وو -٢وەک ئ��ەن��ت��ەرن��ێ��ت��ی��ی��ەک��ان

یەکدروستنەکراون لەسەر دەک��رێ��ت ئ��ای��ا زانیاری ئاساییەکانیش الپەرە

متمانەپێکراو بدۆزینەوە؟وێبسایتە بەکارهێنانی ئەنته رنێتییەکان وەکو قسەکردن ل��ەگ��ەڵ ه��اوڕێ��ی��ان��دا وای��ە. گەلێکمان هاوڕێ هەموومان هەیە کە زانیاری زۆریان الیەو بەهەند قسەکانیان دەتوانین تریشەوە لەالیەکی وەربگرین، کە هەیە هاوڕێمان هەندێک زان��ی��اری ه��ەڵ��ەم��ان دەدەن��ێ، لەهاوڕێکانمان ل��ەوان��ەش��ە زان��ی��اری وەرب��گ��ری��ی��ن کە هەڵە راس��ت و لە تێکەڵەیەک بێت. زانیاری راست لەوانەیە بیرکردنەوەکان و ل��ەگ��ەڵ هاوڕێکانماندا گریمانەکانی تێکەڵ ببێت و بگات بە ئیمە . زۆرب��ەی خەڵک دەزانن ئەوشتانەی دەرب��ارەی دەبێت دەیڵێن ه��اوڕێ��ک��ان��ی��ان ک��ە هەبێت، گ��وم��ان��ی��ان ت��ۆزێ��ک بۆیە دەبێت سەبارەت بەسایتە هەروابیین، ئەنتەرنێتیەکانیش ئەمانەشدا ه��ەم��وو ل��ەگ��ەڵ هەیە ب��وون��ی رێ��گ��ەگ��ەل��ێ��ک تاوەکو بکرێت زانیاری راست

لەناڕاست جیابکەینەوە. سایتە نەچێت لەبیرتان دەیانەوێ کە ریکالمییەکان بفرۆشن ئ��ێ��وە ب��ە ک��ااڵ متمانە زانیارییەکانیان جێگەی دەربارەی کێشەی ئەوان نییە، ئێوە بە هیچ ریکالمەکانیان ناڵێن. لەوانەیە بە بەکارهێنانی ئ��ەم س��ای��ت��ان��ە ب��ک��رێ��ت کااڵ لەگەڵ ج��ۆرب��ەج��ۆرەک��ان یەکتریدا بەراورد بکرێت، بەاڵم سەبارەت دەبێت راستیدا لە بەو کااڵیانە گومانتان هەبێت،

ن تا بیر ئەوان لە نەچێت

بەشێوەیەک ئێوە دەی��ان��ەوێ ناچار بکەن کااڵکەیان بکڕن. ئامانجی سەرەکی سایتە ئەمە ئەوەی نەک ریکاڵمییەکانە فێرتان بکات یان زانیارییەکانتان

بباتە سەرەوە. گومان دەبێت ه��ەروەه��ا ب��ک��ەن ل��ەوس��ای��ت��ان��ەی کە سیاسی گروپێکی ل��ەالی��ەن یان کۆمپانیایەکی بازرگانییەوە پشتیوانی ماڵی دەکرێن، ئەوان ریکالمییەکان کەناڵە وەک بدەن شتێیەک دەی��ان��ەوێ��ت بکەن ن��اچ��ارت��ان ب��ەئ��ێ��وەو وەری��ب��گ��رن. ل��ەوان��ەی��ە لەم دەربارەی الپ��ەڕەی کاتەنەدا بپشکنن )about us( ئێمەوە یان پشتیوان ب��زان��ن ت��اوەک��و

خاوەنی وێبسایتەکە کێیە.زۆرەوە ب��ەئ��ەگ��ەری وێبسایتە لەنێو دەتوانن ئێوە بڕوا زان��ک��ۆ زانستییەکانی پێکراوەکان، ئاژانسی پەیامنێرە وێبسایتی س��ەرب��ەخ��ۆک��ان، قازانجنەویستەکان گ��روپ��ە فێرکردن ب��ەئ��ام��ان��ج��ی ک��ە سایتی هەندێک دام��ەزراون و تایبەت سایتی )ن��ەک فەرمی بە سیاسەتمەدارەکان ( زانیاری

باش بدۆزنەوە. دەکرێت، کۆمەڵەیە ب��ەم گ��ۆڤ��ارە ئ��ۆن��الی��ن��ەک��ان، سایتی هەندێک وێبالگەکان و بکەین، زی��اد ویکیپیدیا وەک پڕبایەخن. ئ��ەم��ان��ە ه��ەم��وو هەموو ب��وت��رێ��ت ن��اک��رێ��ت زانیارییەکانیان وێبالگەکان متمانەپێکراو نییە، لە ئه مرۆدا

ه��ەن��دێ��ک وێ��ب��الگ بەراستی نووسەکان ژورنالیستی چاکن و وێبالگ هەندێک کە لەژێرچاوەدێری دەزگ��اک��ان��ی

جێگەی زۆر وەش��ان��دان بایەخن.

ئەمانەدا هەموو لەگەڵ نووسەکاندا وێ��ب��اڵگ لەنێو ف��رەرەن��گ��ی زۆرب��وون��ی گومان ت��ارادەی��ەک ه��ەی��ەو بەگشتی دروس��ت��دەک��ەن، ناوەرۆکی چ��اوەدێ��ری کەس دەکرێت ناکات. وێبالگەکان تێچێن س��ەی��ری ج��اروب��ار )کۆمێنت(ی وێبالگەکان بکەن لەنێو ئەو بیروڕایەنەدا زۆرجار دەدۆزرێتەوە. باش زانیاری وێبالگ زانستدا جیهانی لە نووسی جێگەی متمانە بوونی نووسراوەکانیان ک��ە ه��ەی��ە وەک��و س��ەرچ��اوەی ب��اوەڕ پ��ی��ک��راو س��ەی��ردەک��رێ��ت و نووسراوەکانیان سەردانکردنی لە زۆر ل��ەس��ەردان��ک��ردن��ی م��ی��دی��اک��ان ب��ەب��ای��ەخ��ت��رە. بۆ سەیری دەت��وان��ن ن��م��وون��ە بکەن. وێ��ب��الگ��ان��ە ئ��ەم ResearchBlogging.org،و Scienceblogging.org

ScienceSeeker.orgسایتی زان��ی��اری��ی��ەک��ان��ی

)wikipedia( ویکیپیدیا لەبیرتان بەاڵم زۆربەبایەخن، بۆی کەسێک هەموو نەچێت هەیە زانیاری لەسەر ویکیپیدیا خەڵکیتر زانیاری یان دابنێت دەستکاری بکات. لەراستییدا گروپێکی لەالیەن سایتە ئەم گ��ەورە ل��ە ب��ەرێ��وەب��ەران و هەڵەبڕانەوە ن��ووس��ەران و هەروەها ب��ەڕێ��وەدەب��ڕێ��ت، الپەرەی هەندێک ویکیپیدیا سەرچاوەکانیان ک��ە ه��ەی��ە زانیارییەکانیان ی��ان الوازە، بە ویکیپیدیاش ن��ات��ەواوەو هوشیارکردنەوە ن��ی��ش��ان��ەی بە خوێنەر رادەگەێنێت. ئەمە بۆ لەئارادایە زۆر تێکۆشانی ئەوەی متمانەی ویکیپیدیا لەناو زۆر پێشتروئێستاش نەچێت متمانەی کە هەیە ب��ۆچ��وون متمانەی لەئاستی ویکیپیدیا یا پید ئینسکلو و کا نیا یتا بر

دادەنێت.زۆربەی لە بەهەرحاڵ کاتەکاندا دەکرێت بە ویکیپیدیا لەوانەیە ب��ک��رێ��ت، متمانە پێویستیان الپ��ەڕه ی هەندێک

هەبێت و پ��ێ��داچ��وون��ەوە ب��ە سەرنجبدەنە لەهەمانکاتیشدا هۆشیارکردنەوەی نیشانەی

الپەڕەکان.٣- راستییەکان تاقیبکەنەوەبەشێک کە بزانیین چۆن لە زانیارییەکان باوەڕپێکراون؟ الپەڕانەی ئەو گشتی بە سەرچاوەیان ک��ەزۆرت��ری��ن وێبسایتانەی ئ��ەو ی��ان هەیە، بەستەریان هەیە، کە زۆرترین ی��ان ئ��ەو رێ��ک��خ��راوان��ەی کە سەرپەرشتیان دەکەن زۆرترین زانیاری ه��ەی��ە، بێالیەنییان بەهەرحاڵ دەدەن��ێ، باشترتان کە زانیاریانەی ئەو باشتروایە گوماناوییەکانەوە وێبسایتە لە دەس��ت��ان��دەک��ەوێ��ت، ی��ان لە تایبەتەکانەوە وێ��ب��الگ��ە وێبسایتە لەگەڵ وەری��دەگ��رن بڕواپێکراوەکاندا بە بەکارهێنانی گوگڵ سکوالر یان وێبسایتی

تاقیکردنەوە، بەراورد بکەن.وێ��ب��س��ای��ت��ەک��ان��ی راستییەکان، تاقیکردنەوەی دەنگۆکان دەرب��ارەی دەڵێن یان بیروڕای سیاسەتمەدارەکان بەراوردکردنەکانیان بێالیەنانەیە . بۆ نموونە سەیری ئەم دو factcheck.org :سایتە بكه ن

snopes.com ورێگەیەکی وێبسایتانە ئەم ئەو تاقیکردنەوەی بۆ گرنگن ئیمێالنەی کە دەڵێن بۆ منداڵێکی یان کۆدەکەنەوە، پارە ه��ەژار ئامێری ک��ە ئیمێالنەی ئ��ەو لەم پێشکەشدەکەن. سەیرتان لەیارمەتی دەکرێت کاتەنەدا سوود پ��س��پ��ۆران ئ��ۆن��الی��ن��ی تاوەکو بەگشتی وەرب��گ��رن. پێتان ئ��ەو س��ەرچ��اوان��ەی کە تایبەتی زانیاریێکی دەڵ��ێ��ن زانیارییەکە زیاتربێت راستە، هەڵبەت و پێکراوترە متمانە

پێچەوانەکەشی راستە!. Scientific سەرچاوە:

American

ته‌کنه‌لۆژیا 8

ته‌ندروستی 9

ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەک پیشانی ل��ەس��ەرم��ش��ک��ەک��ان خەوێک ئ��ەگ��ەر دەدات، دەبێت ن��ەب��ێ��ت ب��ەردەوام بیرەوەری ئ��ەوەی ب��ەه��ۆی

دروست نەبێت. دەرئ��ەن��ج��ام��ی لەگۆڤاری کە توێژینەوەیەک The proceedings( زانستی of the National academyباڵوبووەتەوە، )of scienceبێت شیکردنەویەک لەوانەیە پەیوەندیدار کێشەکانی ب��ۆ بیرەوەری لەکیسچوونی بە تووشی ک��ە کەسانەی ل��ەو ئەلزایمرن، یان لەگەڵ کێشەی کەبەهۆی )خەوێک ئاپنەدا هەناسەوە، ک��ات��ی ب��ڕان��ی بەردەوام نییە ( بەرەوڕوون. لەزانکۆی ت��وێ��ژەران ستانفۆرد ب��ەن��اوب��ان��گ��ی

خـەوی پچـڕپچـڕ دەبێتـه هـۆی زیانـگەیاندن بـــەبیرەوەری

یەکگرتووەکانی لەویالیەتە لێکۆڵینەوەیەکیان ئەمریکا ئەنجامداوەو ل��ەم��ب��ارەوە گیانلەبەران کە تێگەیشتوون بچرەوە بچڕ خەوی بەهۆی لەناسینی ئەو شت و مەکانەی کە پێشتر لەگەڵیدا ئاشنابوون

تووشی کێشە دەبن. پ��س��پ��ۆڕێ��ک��ی خ��ەو لە مێشک ": دەڵێت بەریتانیا قووڵدا، خ��ەوی ل��ەک��ات��ی رۆژدا رووداوەک��ان��ی ب��ە دەدات ب��ڕی��ار دەچ��ێ��ت��ەوەو کامە بیرەوەری لەروداوەکانی

رۆژبهێڵێتەوە". ئ��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە لەسەرئەومشکانەی ئەنجامدرا تێکچووبوو، خ��ەوی��ان ک��ە خەوەکەیان چۆنایەتی بەاڵم لەگەڵ مشکەکانیتردا جیاوازی

نەبوو.

ل��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەدا بەناوی بەکارهێنرا مێتۆدێک کەلەودا ئ��اپ��ت��ۆج��ن��ت��ی��ک��س، تایبەتی خ��ان��ەی ه��ەن��دێ��ک دەستکاری ب��ەش��ێ��وازێ��ک بتوانرێت ک��ە دەک��رێ��ن بەروناکی کۆنتڕۆڵ بکرێت. ت��وێ��ژەران ب��ۆ ئ��ەم خانەگەلێکیان تاقیکردنەوەیە لەگۆڕانی ک��ە ب��ەک��اره��ێ��ن��ا دۆخی خەو بۆ بێداری رۆڵی

گرنگیان هەیە. لەسەر ت��اق��ی��ک��ردن��ەوە

بیرەوەری مشکبەبەکارهێنانی توێژەران مێتۆدی ئاپتوجینیتکس، پالسی رووناکییان دەنارد بۆ مێشکی ئەو مشکانەی کە خەوتبوون، ئ��ەم��ک��ارە ک��اری��ی��گ��ەری ل��ەس��ەرم��اوەی خ��ەوت��ن یان

چۆنایەتی خەوەکە نەبوو.

مشکانە ئ��ەم ل��ەدوای��دا لەگەڵ کە شت دوو لەگەڵ ئاشنا لەپێشدا یەکێکیاندا بوون، خرانە نێو قوتوویەکەوە، مشکەکان ئاسایی بەشێوەی زۆرب��ەی ک��ات��ەک��ەی��ان بۆ کە ت��ەن��ەی ئ��ەو پشکنینی بەکاردەهێنن، ن��ای��ن��اس��ن ب��ەاڵم ئ��ەو م��ش��ک��ان��ەی کە خەوەکەیان دەس��ت��ک��اری تەنەکەیان ک��راب��ووه��ەردوو ئەم دەپشکنی. ی��ەک وەک رەفتارەی مشکەکان دەکرێت کە بێت ئ��ەوە پ��ی��ش��ان��دەری دەس��ت��ک��اری ب��ی��رەوەری��ان

کراوە. کە ت��وێ��ژەران��ێ��ک لێکۆڵینەوەکەی دەرئەنجامی خۆیان لەگۆڤارەکەی سەرەوە ب��اڵوک��ردوەت��ەوە دەڵ��ێ��ن : وەک ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ان��ی "

کارییگەری ک��ە ئ��اڵ��زای��م��ر دادەنێت ل��ەس��ەرب��ی��رەوەری زیاتر ل��ەه��ەم��ووه��ۆک��ارێ��ک نەخۆشەکە خ��ەوی ل��ەس��ەر

کارییگەریان دەبێت. "گیرۆدەی کە کەسانێک کحولییەکانن و خ��واردن��ەوە ه��ەروەه��ا ک��ەس��ان��ێ��ک کە ئاپنە ن��ەخ��ۆش��ی ت��ووش��ی هەناسەوەن کاتی بەبچڕانی واتە دی��اردەی��ە ئ��ەم تووشی

خەوی بچر بچر دەبن. هەروەها توێژەرانە ئەم گەیشتووین ئێمە " دەڵێن: ب��ەو دەرئ��ەن��ج��ام��ەی لەدرێژی بەچاوپۆشیکردن م��اوەی خ��ەوت��ن��ەک��ە، قووڵی چ��ۆن��ای��ەت��ی��ی��ەک��ەی و بۆ ئ��ەوەی خ��ەوەک��ە، هێشتنەوەی بیرەوەری گرنگە،

خەوتنێکی بێبچڕانە . "

محه مه د دوكانی . ئه ندازیاری كاره با

مه ترسی جانتای قوتابیانی قوتابخانه كان له سه ر جه سته یان

جه سته ییه و ت��ێ��گ��ه ی��ش��ت��ن��ی به چه مانه وه ی ت��ووش��ب��وون له ئه نجامی م��ن��داڵ پشتی پشت له بڕبڕه ی كه موكوڕی یان والێكردنی ماسوولكه كان ب�ه شێوه یه كی توندتر كاربكه ن ئه ویش ده بێته ه��ۆی توشبوون شڵه ژاوی و ب��ه دڵ��ه ڕاوك��ێ و

ماندووبون. قورسی جانتای گرفتی به گرفتێكی ق��وت��اب��خ��ان��ه كه ده ژم��ێ��ردرێ��ت جیهانی عه ره بی ب��ی��ان��ی و واڵت��ان��ی پ��ێ��ی��ه وه گ��ی��رۆده ب��وون، لیژنه ی چ��وارچ��ێ��وه دا ل��ه م ب��ه ره��ه م بۆ س��ه الم��ه ت��ی ئه مریكی ب��ه ك��ارب��ه ری له زی��ات��ر ك��ه ئاشكرایكرد )3و3( ل�ه سه دی قوتابیان كه )5ب��ۆ14( له نێوان ته مه نیان چاره سه ركراون ساڵیدایه فریاكه وتن ل��ه ژووره ك��ان��ی له ئه نجامی ڕاب��ردوو له ساڵی كه به گرفتێك تووشبوونیان په یوه سته به هه ڵگرتنی جانتا.

له توێژینه وه یه كدا لیژنه كه كه ئه نجامیدابوو تێبینیكردووه قوتابیه پشت�ی ب��ڕب��ڕه ی كه ئاسایی ت��ووش��ب��ووه ك��ان )7277( هه روه ها نه بووه ، ژووری فریاكه وتن له ویالیه ته پار له ساڵی یه كگرتووه كان له ژماره یه كی پێشوازییان ك��ردووه ق��وت��اب��ی��ان زۆری ک��ه زۆرب��ه ی��ان دووچ��اری به ئازاری تووشبوون گرفتی هه مووشیان هه بووه و پشتیان به هه ڵگرتنی په یوه ستبوون

جانتای قوتابخانه وه . پزیش��كه كان له یه كێك بووه ته مه سه له كه پێیوابوو قه باره ی په تاو سه رچاوه یه كی نه خۆشی كه ڕه نگه ببێته هۆی ژیان تاكۆتایی خراپبوون و

به رده وام بێت.شادمانی قوتابیان:

ڕه ن��گ��ه ق��وت��اب��ی��ان له بیربچێته وه شادمانییه كه یان قوتابخانه بۆ به گه ڕانه وه یان جانتاكانی قورسی به هۆی له ڕۆژانی قوتابخانه یانه وه به اڵم خ��وێ��ن��دن، ی��ه ك��ه م��ی

كه هه ستده كه ن زوو ه��ه ر له سه رشانیان قورسه بارێكی له سه ریان پێویسته به رده وامبن

له هه ڵگرتنی .منداڵه كانی وێ��ن��ه ی قوتابخانه ب��ۆ رۆی��ش��ت��وو گژومۆنن و كه ده چن له یه ك كێشی ب��ه ه��ۆی م��ان��دوون ج��ان��ت��ای ق��وت��اب��خ��ان��ه كه خۆیان له كێشی هه ندێکجار رۆژانه قوتابخانه و بۆ زیاتره به درێژایی دووباره ده بێته وه . له رۆژانی قوتابیان مانگ نۆ وه رزی��ی تاقیكردنه وه كانی ی��ان ك��ۆت��ای��ی ی��ان رۆژان��ی قوتابخانه گه شتی پ��ش��وو به خته وه رن شادمان و چه ند داوایانلێناكرێت ك��ات��ێ��ك هه ڵبگرن ج��ان��ت��اك��ان��ی��ان ئه وساكه قوتابخانه ب��ه ره و تاقیكردنه وه یان خ��ه م��ی دڵخۆشده بن له بیرده چێته وه و جه سته ی ب��ه ب��ی��رۆك��ه ی

بچوكیان به ره و ئازادی .هه ندێک الیه نی ته ندروستی

نه زانراو:هه ر ده ستپێكی ل��ه گ��ه ڵ قوتابیان كه سوكاری ساڵێك رووده كه نه بازاڕه كان بۆ كڕینی پێداویستییه كانی قوتابخانه بۆ ئاماده كردنیان منداڵه كانیان و بۆ خوێندن و هێنانی باشترین شت كه له گه ڵ حه زو چێژی بگونجێت، م��ن��داڵ��ه ك��ان��ی��ان ئه گه ر ل��ه وه ن��ی��ی��ه ئ��اگ��ای��ان له به رچاو ته ندروستی الیه نی جانتای له هه ڵبژاردنی نه گرن ب��گونجێت ك��ه قوتابخانه منداڵه كه و جه سته ی له گه ڵ

درێژی و كێشه كه ی.نوێ لێكۆڵینه وه یه كی ئ��ه ن��ج��ام��دراوه ده رب��اره ی قوتابخانه جانتای هه ڵگرتنی ل��ه الی��ه ن ق��وت��اب��ی��ان��ه وه پشتگیری كه له سه رپش�ت ده كات، هۆشیاریدانه ل��ه م ده ریخستووه كه گۆڕانكارییه له شوێنی ته ندروستییه كان جه سته گه وره تر ده بێ ئه گه ر ل��ه )%10 جانتاكه كێش��ی له ش��ی له كێش��ی )%15 تا

قوتابیه كه زیاتربێت.

پزیشكی توێژی�نه وه یه كی به ناونیشانی ئ��ه م��ری��ك��ی جانتاكانی )پ��ه ی��وه ن��دی پشت به ئ�ازاری قوتاب��خانه له الی هه رزه كاران( ده ڵێت: چه ندقات پشت ئێشوئازاری ده بێت له ماوه ی هه رزه كاریی به هۆی )%50( ب��ه ڕێ��ژه ی هه ڵگرتنی جانتای قوتابخانه ی له الیه ن ق��ورس له كتێبی پڕ

هه رزه كارانه وه .یان قوتابخانه به رنامه ی

خشته ی وانه كان:ئ��ه گ��ه ر ڕووب��ك��ه ی��ن��ه خشته ی وانه كانی هه فتانه كه له ڕێگه چاره كان��ی به یه كێك قورسی جانتای كێشه ی ڕێژه ی داده نرێت و قوتابخانه ڕێكده خات كتێبان��ه ئ��ه و له سه ر پ��ێ��وی��س��ت��ه ك��ه بۆ هه ڵیانبگرێت ق��وت��اب��ی خ��وێندن، ڕۆژه ی ئ��ه و پێده درێ گرنگی ده بین��ین پێش��كه وتوه كان، ل��ه پ��ۆل��ه له پۆله كان��ی ب��ه اڵم قۆناغی شه شه می پێنجه م و ب��ن��ه ڕه ت��ی؛ ك��ارك��ردن كه پشتگوێخراوه به مشێوازه به گرن�گترین پۆل ده ژمێردرێن ل��ه و الی��ه ن��ه وه و ئ��ه وان مه ترسیه كانی دووچ��اری جانتاكان ق��ورس��ی ب��اری له گه ڵ ب��ه ب��ه راورد ده ب��ن��ه وه ، بچووكیان جه سته ی ته مه ن و ئ��ه م هه ڵگرتن��ی توانای كه

باره یان نییه ، به رپرسیاریه تی هاوبه ش:

نی ییه كا مه سه ر چه رله سه ر ق��ورس ج��ان��ت��ای ڕه نگ قوتابی ته ندروستی ب�ه شێوه یه ك�ی ده دات��ه وه ، قوتاب��ی كه سوكاری گشتی ڕه نگه ده رده بڕن و ناڕه زای��ی

زۆر جیاواز م��ه س��ه ل��ه ك��ه نه بێت له پۆله كانی س��ه ره وه ،

كێش و ك��ه ب��ه ت��ای��ب��ه ت��ی��ش ك��ت��ێ��ب��ه ك��ان ساڵ ق��ه ب��اره ی زیاترده بن. س��اڵ ل��ه دوای ڕۆڵی كه سوكار ته نها ئه وه یه منداڵه كانیان ده ب��ێ��ت ك��ه جانتاكانیان چ��ۆن فێربكه ن پێنه ده ن ڕێگه یان هه ڵبگرن و له شانی درێ��ژ ماوه یه كی بۆ گونجاو ج��ان��ت��ای ب��ك��ه ن و ه��ه ڵ��ب��ژێ��رن و چ��او دێ��ری بكه ن ن��اوه ڕۆك��ه ك��ه ی

به به رده وامی .قوتابخانه ش ڕۆڵی خۆی له ئاڕاسته كردن�ی ده گێڕێت ئه و هه ڵبژاردنی بۆ قوتابیان كتێبانه ی پێویسته هه ڵیانبگرن و كتێبی به رنام�ه و دیاریكردنی دواتر، ڕۆژی بۆ داواك��راو له سه ر پێویسته ه��ه روه ه��ا قوتابخانه كان به ڕێوه به رایه تی دابینبكه ن ته واو ڕووبه رێكی بۆ بنیاتنانی گه نجینه ی پله دار ده دات به قوتابیان ب��وار كه

كتێبه كانیان له وێ دابنێن.دووربینییه بنه ڕه تییه كان:

ناسر ئ��ەح��م��ەد دك��ت��ۆر فیزیایی چاره سه ری پزیشكی له سه ر "پ��ێ��وی��س��ت��ه ده ڵ��ێ��ت شوێنكه وته ی قوتابخانه كان چه ند ڕێنماییه كی دیاریكراوبن قوتابیان یارمه تیدانی له پێناو له هه ر خ��ۆدوورگ��رت��ن ب��ۆ گرنگترین پشت. ئازارێكی

ئ��ه و

كه له وه ی بریتییه ڕێنماییانه قوتابی جانتای كێشی نابێت كێشی 15%(ی تا ل��ه )%10

قوتابیه كه زیاتر بێت ".پێیوایه ه��ه روه ه��ا قوتابخانه جانتای هه ڵگرتنی كارێك�ی هه ردووشان له سه ر كێشه كه بۆئه وه ی بنه ڕه تییه له ش ب��ه س��ه ر ب��ه ئ��اس��ای��ی هه ڵگرتنی دابه شبێت، چونكه ده بێته ش��ان، ب��ه ی��ه ك ته نها پشت و چ��ه م��ان��ه وه ی ه��ۆی قورس جانتایه كی هه ڵگرتنی له سه ر نێگه تیڤی كاریگه ریی پشت و م��اس��ول��ك��ه ك��ان��ی ده بێت، شانه كان گ��ه ردن و گرژبوون�ی ئ��ازارو ئ��ه وه ش به دوادادێت. ماسولكه كانی كه سوكاره كان ڕێنمایی بۆیه بۆ وه ها جانتای كه ده ك��ات الچكی بكڕن منداڵه كانیان تاكو پ��ێ��وه ب��ێ��ت، ب��ه ه��ێ��زی سه ر فشارنه خاته جانتاكه نه بێته ش��ان و ده م��اره ك��ان��ی ه��ۆی سڕبوونی ده سته كان.

به ڕێوه به رایه ت�ی هه روه ها چاودێری ڕۆڵ��ی قوتابخانه ده گێڕێت سه باره ت به م بابه ته ، بكه ینه وه و جانتاكه ب��ه وه ی بزانین ئاخۆ قو تابییه كه پابه ندی هه روه ها خوێندنه ، به رنامه ی چاودێری ب��ه ڕێ��وه ب��ه رای��ه ت��ی ده ك��ات و جانتاكان كێشی ڕێنمایی منداڵه كان ده كات بۆ خراپیه كانی هه ڵگرتنی جانتای له سه ر ق��ورس قوتابخانه ی

ته ندروستی جه سته یان.ئا: ئه میر ئه حمه د

پزیشكییه كان لێكۆڵینه وه دووپ��ات��ی��ده ك��ه ن��ه وه ؛ قوتابیانی جانتای مه ترسی له سه ر ق��وت��اب��خ��ان��ه ك��ان مندااڵن زۆرجار جه سته یان نیوه ی بۆ یه ك سێ له نێوان كێشیان كتێب و ده فته ر له ناو قوتابخانه یاندا جانتاكانی ه��ه ڵ��دوگ��رن، ئ��ه وه ش مه ترسیداری ڕنگدانه وه ی جه س�ته ی ل��ه س��ه ر ده ب��ێ��ت

الوازی�ان.بچوكانه؛ منداڵه ئ��ه و كه سوكاریان؛ س��ه ره ڕای ن��ازان��ن ئ��ه م ج��ان��ت��ای مه ترسی چه ند قوتابخانه یه كه هاوڕێیانه ی ئه و هه یه و )مه به ست م��ن��داڵ��ه ك��ان��ی��ان ئازارێك چ له كتێبه كانه( هه رده م ك��ه دروس��ت��ده ك��ه ن ب��چ��ووك��ه ك��ان ن��اڕه زای��ی گه وره كانیش ده رده ب��ڕن ناتوانن هیچ لێكدان�ه وه یه كیان

بۆ بكه ن.له من��دااڵن ه��ه ن��دێ��ك ئ��ازاری له ئێ�ش و س��ك��ااڵ زۆربه ی ده ک��ه ن و س��ه ری��ان نازانن جاریش كه سوكاریان جانتا ئه م هۆكاره كه ی كه ت��ێ��ك��ڕای سێ ق��ورس��ه ی��ه و كتێب و خۆی كێشی یه ك�ی جانتاكه ی ل��ه ن��او ده ف��ت��ه ر هه ندێکجاریش هه ڵده گرێ و نیوه ی ب��گ��ات��ه ل��ه وان��ه ی��ه كێشه كه ی ، حه زو ئاره زووی بۆ قوتابخانه و كتێبه تازه كان وایلێده كات زۆربه یان ئه گه ر له ناو ن��ه ب��ێ؛ ه��ه م��ووی��ان

جانتاكه ی هه ڵبگرێت.ده بێت ب��ه رده وام منداڵ جانتاكه ی ل��ه ه��ه ڵ��گ��رت��ن��ی ساته كانی ب��ه درێ��ژای��ی كێشه ئ��ه م ق��وت��اب��خ��ان��ه ، مه ترسیه كی ق��ورس��ه بڕبڕه ی ل��ه س��ه ر گ��ه وره

پشت دروستده كات.ن��اب��ێ��ت ئ��ه وه ش��م��ان دانیشتنی ك��ه له بیربچێت ماوه یه ك��ی ب��ۆ ق��وت��اب��ی ده بێته ه�ۆی دورودرێ��ژ؛ الوازی ن��ال��ه ب��اری و

جه سته یی .به م لێكۆڵینه وانه ی ئه و دوای��ی��ه ب��اوك��ران��ه وه ؛ ئه و كه وروژان��د مه ترسیانه یان هه ڵگرتنی ب��ه په یوه ست�ن له كتێب پڕ قورسی جانتای ل��ه الی��ه ن ق��وت��اب��ی��ان��ه وه ، ئه م مه سه له یه بووه ته سه رچاوه ی گرنگیپێدان. دڵ��ه ڕاوك��ێ و پێیانوایه پزیشكان هه روه ها جانتایه ئه مجۆره هه ڵگرتنی بۆ به تایبه تیش مه ترسیداره چونكه ب��چ��ووك، م��ن��داڵ��ی ئ��ازاری مل و دووچ��اری چه مانه وه ی ه��ه ردووش��ان و

بڕبڕه ی پشت ده بن.پزیشكییه كان زانیارییه ئ��ام��اژه ب��ۆ ئ��ه وه ده ك��ه ن قورسی جانتای هه ڵگرتنی ب��ه الشانێك؛ ق��وت��اب��خ��ان��ه ه��ه م��وو رۆژێ��ك ب��ه س��ه بۆ به بڕبڕه ی زۆر زیانی ئه وه ی مرۆڤ ب��گ��ه ی��ه ن��ێ��ت و پ��ش��ت خواربکات، له دواڕۆژیشدا تووشبوون ده ب��ێ��ت��ه ه��ۆی ئه ركییه كان ب��ه الوازی��ی��ه دیاریکراوی له ناوچه یه كی ب��ڕب��ڕه ی پ��ش��ت و ئ��ازاری

به رده وام. جانتای ه��ه ڵ��گ��رت��ن��ی ماوه یه كی ب��ۆ ق��وت��اب��خ��ان��ه خزینی هۆی ده بێته درێ��ژ؛ ئاو دروستبوونی بڕبڕه كان و دوورنییه پاشان له نێوانیانداو تووشبوون ه��ۆی ب��ب��ێ��ت��ه

به ئێسكه نه رمه .پزیشـكی هۆشیاری ده دات:

قوتابخانه ج��ان��ت��ای ه��ۆك��اری گ��ۆڕان��ك��اری

ته‌ندروستی 11ته‌ندروستی10

ته‌ندرستی 13ته‌ندرستی12

خاوه ن پالنێكی گه وره بۆ دروستكردنی مێشك مرۆڤ مێشكی له هیچ ك��ه ت��وان��ای��ه ك��ه تردا ئ��ام��رازێ��ك��ی ئ��ام��ێ��رو بۆ مێشك نییه . وێ��ن��ه ی كرداره كانی ئه نجامدانی كه م زۆر وزه یه كی ته نها كه یه كسانه به كارده هێنێت گڵۆپێكی وزه ی��ه ی ب��ه و )30( واتی به كاریده هێنێت، شتی ده ت��وان��ێ��ت ك��ه چ��ی س��ه م��ه ره س��ه ی��رو زۆر ده توانێت ئ��ه ن��ج��ام��ب��دات، بیربكاته وه ، ف��ێ��رب��ب��ێ��ت و ئه نجامی پێشبینی هه روه ها ك��رداره ك��ان��ی خ��ۆی له زماندا خ��ۆی ده ك��ات، ده رده بڕێت و زمانی ئه وانی

تریش تێده گات.ئ��ێ��س��ت��اش خ��اوه ن بچووك، ئه وها مێشكێكی ئه فریقی پرۆفیسۆرێكی ئ��ی��س��رائ��ی��ل��ی��ی��ه ب��ه ن��اوی )ه��ێ��ن��ری م��ارك��رام( و ل��ه خ��ۆئ��ام��اده ك��ردن��دای��ه بۆ ئامێرێك دروس��ت��ك��ردن��ی ك��ه ده ت��وان��ێ��ت الس��ای��ی بچووكه ئ��ام��ێ��ره ئ��ه م س��ی��ح��راوی��ی��ه ی ن��او تا بكاته وه كه لله سه رمان ئه و بۆ گه ردیله . ئاستی م��ه ب��ه س��ت��ه ش پ��رۆژه ی��ه ك مێشكی پ��رۆژه ی به ناوی ئیكۆڵ له زانكۆی م��رۆڤ پۆلیته كنیك فیدراڵ له جنێف له به رنامه یدایه دام��ه زراو كۆپییه كی ئ��ه م��ج��اره له سۆفت مێشك كاربۆنی ساڵی ) له ده وروبه ری وێر دروستبكات 2023(دا گۆشت، ل��ه خ��وێ��ن و ن��ه ك )13( به یارمه تی ئه ویش له سه رانسه ری په یمانگا گه وره ترین ئ��ه وروپ��ادا و كۆمپیوته ری پ��ی��اوی

دروستكه ر.پێده چێت وابیربكه یته وه زانایه ئه م پرۆژه كه ی كه له لووت ب��ێ��ت ج��ۆرێ��ك خۆده رخستن، ب��ه رزی و پاڵنه ری ه��ه وڵ و ب��ه اڵم گه یشتن ب��ۆ م��ارك��رام ب��ه ئ��ام��ان��ج��ه ك��ه ی ب��ه ره و

چاره كێك پ��ێ��ش��ه وه ی��ه . جیهان ل��ه دان��ی��ش��ت��وان��ی نه خۆشییه كانی ب��ه ده س��ت گیرۆده بوون، مێشكه وه ل��ه ب��ه رام��ب��ه ری��ش��دا به رهه مهێنانی كۆمپانیاكانی واز زۆرج��ار ده رم��ان مێشك له توێژینه وه كانی ده هێنن به هۆی ئه و پێكهاته ئاڵۆزه ی مێشك خاوه نێتی و هه روه ها خه رجی تێچوونی ه��ه روه ه��ا زۆره ، زۆر (ه��ه زار 200 ن��زی��ك��ه ی ) له ئێستادا سه رقاڵی زانا كه ڕووه دی��راس��ه ك��ردن��ی

زانیاریه كانی ل��ه گ��ه ڵ ده توانێت ك��ه م��ێ��ش��ك��دا به ڕێنماییه ك ب��ب��ێ��ت ب��ۆ ت��اق��ی��ك��ردن��ه وه ك��ان ماركرام ل��ه داه��ات��وودا. ساڵی ش��ه ش ل��ه م��اوه ی له هه وڵی ڕاب��ردوودا بیرۆكه كه ی سه لماندنی شین مێشكی به ناوی بوو ساڵی له )Blue Brain(و )2008(دا تیمه كه ی توانی الس��ای��ی ی��ه ك��ه م س��وڕی بكاته وه مێشك بچووكی له یه كه یه كی پێكدێت كه مێشك خانه ی 10ه��ه زار

هه نگاوه هه وڵێكی دژواره ، توانیویه تی ماركرام كه چی بگات به هه ردوو یاساكه : كه پ��ێ��ك��ه��ات��ی��ه ك��ان ی��اس��ا به بونیادی پ��ه ی��وه س��ت��ه مێشكه وه و پشت به چه ندین ده مار خانه كانی ج��ۆری ده ب��ه س��ت��ێ��ت، ه��ه روه ه��ا كه ی��اس��اك��رداری��ی��ه ك��ان ئه ركی ڕێكخستنی چۆنێتی به شێوه یه ك خ��ان��ه ك��ان��ه بكه ن ك��ارل��ێ��ك ب��ت��وان��ن مێشك س��وڕه ك��ان��ی ك��ه له كاتی بمێننه وه به نه گۆڕی زیانی ی��اخ��ود گ��ه ش��ه دا،

ده بێت كه ده توانێت شێوه و توانای تێگه یشتن و ئاگایی و ببه خشێته ه��وش��ی��اری ده ڵێت م��ارك��رام م��رۆڤ. مانای ئ��ه ن��ج��ام��ه "ئ��ه م سووڕی كه ن��ادات ئ��ه وه خۆی مێشك ب��چ��ووك��ی بریتی بێت له ئاگایی مرۆڤ له هه مان ده توانێت به ڵكو له ره له ره یه ئ��ه م ك��ات��دا دروست بكات." هه روه ها ڕاشیگه یاند "به به كارهێنانی )Blue Brain(ه ی ئ��ه م به ده ت��وان��ی��ن ئ��ێ��س��ت��ام��ان سیسته ماتیكی شێوه یه كی دوای ب��ه بگه ڕێین میكانیزمانه ی ئ��ه و ل��ه پ��ش��ت��ه وه ی ئه م دروس��ت��ب��وون��ی

له ره له رانه ن."ش��ای��ان��ی نه ، د ه پێكر ژ ما ئاماركرام له ئێستادا س��ه رۆك��ای��ه ت��ی ڕێ��ك��خ��راوێ��ك��ی شه ش ل��ه و یه كێك ڕێ��ك��خ��راوه ی كه ب��ه ده س��ت��ه وه ی��ه كێیه كی له پێشبڕبۆ ت��ون��ددان ب��ردن��ه وه ی ئ��ه و یه كێتی به خشینه ی ئه وروپا كه ملیارێك یۆریۆ ده بێت له ماوه ی 10 س��اڵ��دا. ب��ه چ��اوه ڕوان��ی ساڵی له هاوینی ئێمه وه ، ده گات ماركرام 2012دا ئاخۆ ئ��ه ن��ج��ام��ه ی ب��ه و سه ركه وتوو هه وڵه كانی ن��ا. ئه و ی��اخ��ود ده ب��ن ته رخانده كرێت بودجه یه ش ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی ئاڵۆزی كۆمپیوته رێكی زی��ره ك ك��ه ت��وان��ای ئه نجامدانی ملیارد كرداری هه یه و پاره یه كی زۆر زۆره ، خۆشه كه ه��ه واڵ��ه ب��ه اڵم ناتوانێت هێشتا كه ئه وه یه وه كو یه كێك له ئێمه زیره ك

بێت.و : دانه ر عه بدولره حمانtelegraph :سەرچاوە

ده ره وه ی ل��ه چ��ی��ن��ی چینێكی ك��ه م��ێ��ش��ك��دا ت��ه ن��ك��ه و ه��ه م��وو ك��رداره له وێدا سه رنجڕاكێشه كان ئه مڕۆش ڕووده ده ن. )Blue Brain(ه ئ��ه م هه ڵسوكه وتی ده ت��وان��ێ��ت هه زار )360 ن��زی��ك��ه ی ) كه دووباره بكاته وه ده مار قه باره ی نزیكه ی ئه مه ش مێشكه ناوچه یه كی تاكه وه بچووكدا، له مشكێكی دروستكردنی بۆ هه روه ها مێشكی وه كو كه ئامێرێك ماركرام كاربكات، مرۆڤ دروست ئامێرێك پێویسته ) 1000 السایی) بكات

ملیار ده مار بكاته وه .هه رچه نده گه یشتن به م

نه كه وێت، ب��ه ر الوه ك��ی ده رده خات ئ��ه وه ئه مه ش بێت تا مرۆڤ ئێمه ی كه ژی��رت��ر ده ب��ی��ن س��ه ره ڕای ئ��ه وه ی رۆژان��ه 10 هه زار له ده ست مێشك خ��ان��ه ی

ده ده ین.ل��ه ئ��ه ن��ج��ام��ی ئ��ه و ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه س��ه رن��ج��ڕاك��ێ��ش��ان��ه دا هه ر ك��ه ده ك��ه وت��ووه سوڕێكی بچووك ده توانێت ڕیتمێكی كاتدا له هه مان بكات دروس��ت چ��االك��ی gamma( كه به له ره له ریناسراوه و )oscillationپێشتر بڕوا وابوو له ئه نجامی كردارانه ی كارلێك و ئه و ناو هه موو مێشك دروست

جیاوازه كانی ب��چ��ووك��ه م��ێ��ش��ك��ن، زۆرج��ار ه��ه وڵ��ه ك��ان��ی��ان ده گ��ات ب��ه ك��ۆم��ه ڵ��ێ��ك زان��ی��اری نزیكه ی لێڵ. پچڕپچڕی توێژینه وه ی ملیۆن )5(سه باره ت زان��ای��ان��ه ئ��ه و مێشك و ب��ه ت��ێ��گ��ه ی��ش��ت��ن��ی سااڵنه ن��ه خ��ۆش��ی��ی��ه ك��ان��ی ه��ه زار 100 ن��زی��ك��ه ی

دانه یان باڵوده كرێنه وه .له پرۆژه كه ش مه به ست ئامێرێكه دروس��ت��ك��ردن��ی هه موو ئ��ه م كه ده توانێت به نه خشه و ب��ك��ات ك��اره یه كگرتووی ق��اڵ��ب��ێ��ك��ی م��ێ��ش��ك، ئ��ه وی��ش ب��ه زانیاری داتاو به كارهێنانی لێكچواندنی بۆ دروس��ت

ته‌ندرستی 15ته‌ندرستی14

دەرخــەری ئەوەیە "سکانی ئایا دەزانی کەی تووشی جەڵدەی دڵ دەبیت؟خوێنبەرەکان کالسیۆمی ـــی روودان پێشبینی ــە ل "زۆر دڵ جــــــەڵــــــدەی متمانەدارترە بەبایەخترو ئاسایی تاقیکردنەوەی لە

"فرامینگام ".ئەگەری ــەراوردی ــەب لبە روودانــــــــی جــــەڵــــدە فرامینگام به کارهێنانی وەک هۆکاریتر هەندێک جگەرە، کێشانی تــەمــەن، بڕی ـــن و خـــوێ ـــی ـــت زەخ )HDL( کـــۆلـــســـتـــرۆل و دەبێت ــە ــەخــۆشــەک ن ی

لەبەرچاو بگیریت. بــــــەوتــــــەی دکـــتـــۆر سکانی " ــن، ــت ــس ــات ــاگ ئ " خوێنەرەکان کالسیۆمی " کۆلۆنسکۆپی " وەکــو پەنجا ــەرو س تەمەنی بــۆ ــت بـــــەردەوام ــێ ســـاڵ دەببەتایبەتی ئەنجامبدرێت ـــەی کە ـــەســـان ک ـــەو ـــۆئ بنەخۆشییە ــەم ئ پێشینەی هەیە بنەماڵەکانیاندا لەنێو دەبێت کەمترەوە لەتەمەنی

دەسپێبکات. پسپۆڕانی لەئێستادا، سکانی " بــەگــشــتــی دڵ خوێنبەرەکان کالسیۆمی ــــەو ئ بــــــۆ ــــا ــــه ــــەن ت "تاوەکو کــە نــەخــۆشــانــەی مەترسییدان لە رادەیـــەک ئەویش بەکـــاردەهێنن. کۆلسترۆلی بڕی لەرێگەی خوێــــن و زەختی خوێن و، هەروەهــــا ژیان و شێوەی دیاری بنەماڵەیی مێژوویی

دەکرێت.ـــــشـــــکـــــەکـــــان ـــــزی پـــەو ـــــەری ئ ـــــارەس ـــــۆچ بلەمەترسی کە نەخۆشانەی بەشێوەی ــــــەرزدان، زۆربئاسایی لەدەرمانی بەهێزی کۆلستڕۆڵ کەمکردنەوەی سوود "ئیستاتین" ـــە واتــــــــرن، هـــەروەهـــا وەردەگکەلەمەترسی ـــەی ـــەوان ئناکات پێوویست کەمدان مەترسیداری تــیــشــکــی

بەکاربهێنن. ئێکس

دکتۆر ئەریین میکوس، نەخۆشییـــەکانی پسپۆڕی جان ـــــۆی ـــ لــەزانــکـــ دڵ "ئەو ــت ــێ دەڵ هــاپــکــیــنــز لەتێڕوانیینی کــەســانــەی ئـــێـــمـــەوە لـــەمـــەتـــرســـی نەخۆشییەکانی مامناوەندی لەسەدا نــزیــکــەی دڵـــدان خەڵـــک پــــەنــــجــــای ئەوکەسانەی پێکدەهێنن و "سکانی پــێــوویــســتــە کــە بۆبکرێت کــالــســیــۆم"یــان پەنجا ســــەرو ــی ــەســان ک

کەمتر لەچوارمانگدا الیەنە دەرمانەکە ــی ــان ــەک خــراپبارێکی دەردەکــــەوێــــت و دەکەوێتە ــورس ق دارایـــی نەخۆشەکە سەرشـــانی لەپێشدا باشتـــروایە بۆیە بکرێت ـــەواو ت پشکنینی نەخۆشە ــــەو ئ کـــەئـــایـــا هەیە بەدەرمان پێوویستی

ئەویش ــە ــەرزان زۆره کــە لەتاقیکردنەوەی بریتییە دیاریکـــردنی بۆ خوێن ئاستی )LDL( یان هەمان زیانبەخش. کۆلستڕۆڵی لە )LDL( ــۆلــکــەی ــەن تجۆربەجۆردا قــەبــارەی دروستبوونی دەردەکەون و مەیو خــوێــنــی ئەو لەنێو

نەخۆشانەی )LDL( کــــە بەرزە خوێنیان ی ئەگەرێکی گەورەیە.ئاگاتستن دکــتــۆر دەڵــــێــــت: "ئـــافـــرەتـــی دەناسم زۆر بــەتــەمــەنــی ساڵییدان و ٩٠ ــە ل ــە کزۆر ــی ــرۆڵ ــت ــس ــۆل ـــ ـــ ـــ کهەیەو خوێنیــــان بەرزی خوێنبەرەکــــانیان بــەاڵم چۆنکه پاکە ــەواوی ــەت ب)LDL( تــەنــۆلــکــەکــانــی زۆر ــان ــی ــن ــوخــوێ ــێ ن ی بەدیوارەکانی گــەورەیــەو

نالكێن". خوێنبەرەکەوە

کە ــن ــاڵ سڵی ۆ لستڕ کۆ

خـــوێـــنـــیـــان باوکیان ــەرزەو ب

جەڵدەی تووشی دڵ بووە".

دکتۆر بـــەوتـــەی میکوس" بۆ کەسێکی ٥٠ بنەماڵەکەیدا کەلە سااڵن، دڵ نــەخــۆشــی پێشینەی ستاتین خیرا نابێت هەیە لە چونکه بەکاربهێنرێت

جەڵدەی دڵ لەپێشدا هەواڵ بۆکەس نانێرێت، لەگەڵ ئەوەشدا بەوتەی دکتۆر )ئارتور ئاگاتستن (، پزیشکان لەئێستادا دەڵێن بەوردی زیاترەوە بەبەراورد لەگەڵ رابردوودا دەتوانن پێشبینی بکەن ئەگەری جەڵدەی دڵ لەکام جۆر خەڵکدا زیاترە .

بە پێی راپۆڕتی کەناڵی )CNN( تــەلــەفــزیــۆنــی دەڵێت: ئاگانسۆن دکتۆر نوێیەکانی "تاقیکردنەوە پزیشکی،هەلی وێنەگرتنی وێنەی پــێــشــکــەشــکــردنــی لـــــە"کـــــاتـــــی راســــتــــی" ــــاوەوەی ــی ن ــدامــەکــان ــەن ئرەخساندووە کەبە یارمەتی نەخۆش ــزیــشــک و پ ـــەو ئخۆیدا لــەکــاتــی ــن ــوان دەتمەیو خوێنی ئــایــا بــزانــن خوێنبەرەکاندا ــو ــێ ــەن ل

ــووە یـــان نـــا؟ و ــب ــت دروسپێشگیری بکەن لەروودانی جەڵدەی کوشندەی دڵ".

ــــۆرەی ــــســــپ ئـــــــەم پلــــــــەدرێــــــــژەی دڵ ـــت: ـــێ قـــســـەکـــانـــیـــدا دەڵتاقیکردنەوە "ئــەگـــــــــــەر نەکەن پێشنیارکراوەکان قومارتان وایە ئەوە وەک خۆتانـــەوە ژیــانــی بــە

کردبێت". ـــور ـــارت دکـــــــــــتــۆر ئــن بـــۆخـــۆی ــت ـــ ـــ ــس ــات ــاگ ئ

یەکێک داهـــــێـــــنـــــەری بەناوی لەتاقیکردنەوەکانە کالسیۆمی ـــی "ســـکـــانلەم ـــەرەکـــان". ـــب ـــن خـــوێپزیشک ــەوەدا ــکــردن ــی ــاق تمەیو ــی ــن خــوێ بــــــەدوای خوێنبەرانەی ــەو ئ لەنێو پەیوەستن بـــەدڵـــەوە ــە کخوێنی بوونی دەگەڕێت، خوێنبەرانەدا ــەم ل مــەیــو ـــەی مـــەتـــرســـی ـــان ـــش ـــی نروودانی بۆ راستەقینەیە

جەڵدەی دڵ.

کی یـــە ە و نە د قیکر تاــــــــە دکــــــتــــــۆر ــــــــر ک تدایهێنـــاوە ــســن ــاگــات ئوێــنــــــــەگــرتــنــی ســــەرو )Ultrasound( دەنــگــی کاروتیدە لــەخــوێــنــبــەری سەرەکییەکەی ئەرکە کە خوێن لەگەیاندنی بریتییە خوێنی بوونی بەمێشک. کاروتیددا لــەنــێــو ــو ــەی ملەنیشانەکانی یەکێکیترە ــوون بە ــووشــب مــەتــرســی ت

جەڵدەو جەڵدەی دڵ.

تاقیکردنەوەکە هەردوو بــــــەبــــــێ نــــووســــتــــنــــی ــــۆش و بـــەشـــێـــوەی ــــەخ نئەنجامدەدرێت، ــرا خــێسکانی ـــە ل هـــەرچـــەنـــد نەخۆشەکـــە کالسیۆمەکەدا ئێکسی تیشکی هەندێک

لێدەکەوێت. راپۆرتە ـــەم ئ بــەپــێــی ــــی ئـــەم ــــان ــــەوەک ــــن دۆزیــە کـــە بە ــەوەی ـــ ـــ ـــ ــن ــژی ــوێ تفیدراڵی دارایــی پشتگیری ئەنجامدراوە ئــەمــریــکــا

کالسیۆم بـــڕی نـــا؟ یـــان ئەمە دەتـــــــــــــــــوانــێــت

دەربخات" هەڵبەت دکتۆر ئاگاتستن کی یە ە و نــــە د قیکر تاپێشنیاردەکات تــریــش

ته‌ندرستی 16

لەکاتی ئ��ەودای��ک��ان��ەی قەلقییەکە قەلەقن، سکپریدا دەگوازنەوە، کۆرپەکەیان بۆ مناالنە ئ��ەم خ��ان��ەک��ان��ی خێراتر ل��ەگ��ەورەی��ی��دا پیردەبن و لەهاوتەمەنەکانیان تەندروستی کێشەی تووشی زیاتردەبن، هەموومان لەوانەیە قەلەقی خ��راپ��ی ک��اری��گ��ەری بیستبێت، جەستەمان لەسەر کردبێت، ت��ەج��روب��ە ی��ان پیشانیدەدەن لێکۆڵینەوەکان دایک سکپڕی کاتی قەلەقی کاریگەری ل��ەس��ەرک��ۆرپ��ە قەلەقی کاریگەری دادەنێت، ل��ەس��ەر ج��ەس��ت��ەی دای��ک دەگوازرێتەوەو بۆکۆرپەکەی ل��ەس��ەرژی��ان��ی داه��ات��ووی کارییگەری م��ن��داڵ��ەک��ە توێژەران ب��ەوت��ەی دەب��ێ��ت. گەنج ٩٤ لەسەر لێکۆڵینەوە

قەلەقی دایک تەمەنی منداڵ کورتدەکاتەوە

دایکییان منداڵییدا کەلەکاتی قەلەقبووە پیشانی دەدات ئەو کورتتریان تلومێری کەسانە کە پروتینێکە تلومێر هەیە، لەکاتی ک��رۆم��ۆس��ۆم��ەک��ان خانەکاندا داب��ەش��ب��وون��ی هێشتا هەڵبەت دەپاریزێت، کورتبوونەوەی ئەم نییە دیار تلومێرانە دەبن بەهۆی زووتر بەوتەی ن��ا. ی��ان پ��ی��رب��وون هەڵکشانی ت��وێ��ژەران��ە ئ��ەم بەهۆی دەبێت خۆی تەمەن تلومێرەکان کورتبوونەوەی کە رێگە دەکاتەوە بۆ ئەگەری بەنەخۆشی ت��ووش��ب��وون ک��وش��ەن��دەو ت��رس��ن��اک و

کورتبوونەوەی تەمەن . سونیا پ��ت��ی��ک��ڤ��اداواو پسپۆرانی ئ��ی��ن��ری��ن��گ��ێ��ر، لەزانکۆی کۆرپەڵە گەشەی لەلێکۆڵینەوەکەی کالیفۆرنیا

خرۆکە پیشانیانداوە خۆیاندا کە ئەوکەسانەی سپییەکانی دایکیان کۆرپەڵەیدا لەکاتی ی) ئ��ەن��دازە ب��ە قەلەقبووە لەخەڵکی ج��ار ) ٣.٥

ئاسایی پیرترن.دایییک ق��ەل��ەق��ی ب��ەاڵم لەسەر ش��ی��وازێ��ک چ ب��ە ک��ۆرپ��ەڵ��ە ک��اری��ی��گ��ەری دادەن��ێ��ت؟ ل��ەراس��ت��ی��دا دەبن ک��ە ئ��ەوه��ۆک��اران��ەی قەلەقی گواستنەوەی بەهۆی ت��ارادەی��ەک��ی زۆرن��اس��راون، لەهۆرمۆنە بریتین ئ��ەوان��ە رێگەکانی پەیوەندیدارەکان، ئۆکسیجن و گ��ەی��ان��دن��ی میتابولیسم. رێ��گ��ەک��ان��ی هەروەها پرۆسەی رێکخستنی بەهۆی دەب��ن کە جیینەکان لەگەڵ خ��ێ��رات��ر گ��ون��ج��ان��ی کارییگەری ب��ارۆدۆخ��دا

گەورەیان هەیە. ل��ەئ��ێ��س��ت��اداو ب��ەم گومانی ت��ازەی��ە لێکۆڵینەوە رۆڵی دەرب��ارەی زان��ای��ان بەراستی. بووە تلومێرەکان لەلێکۆڵینەوەکانی گروپە ئەم گەیشتبوون خۆیاندا پێشتری کێشە ک��ە ب��ەوئ��ەن��ج��ام��ەی دەبێت ل��ەت��ل��وم��ێ��رەک��ان��دا کێشە دروستبوونی بەهۆی پارێزگاری و لەسیستەمی متابولیسمی لە نارێکوپێکی

جەستەدا. کەسەی )٩٤ ئ��ەو) لێکۆڵینەوەیە ئ��ەم ب��ۆ ک��ە لەکاتی ه��ەڵ��ب��ژێ��ردراب��وون تەمنیان) ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ەدا ئەم هەموو ساڵبوو. ) ٢٥ورد زانیاری بەپێی کەسانە کۆرپەلەییان ک��ات��ی ل��ەس��ەر وەک ه��ەڵ��ب��ژێ��ردراب��وون.

سپییەکانی خرۆکە باسکرا لەکۆرپەیدا کە ئەوکەسانەی ٣.٥ ( قەلەقبووە دایکیان (ج��ار زی��ات��ر پ��ی��ر ب��وون . ئ��ەگ��ەر وردت��ر س��ەی��ری ئەم لێکۆڵینەوەیە بکرێت دەبینرێت جیاوازی لەنێوان ژن و پیاودا تەمەنە ئەم ، لەژناندا هەیە، ل��ە ٥ س��اڵ��ب��وو، واتە زی��ات��ر ئەمان ب��ەرگ��ری سیستەمی بەرگری سیستەمی وەک کەسێکی) ٣٠ (ساڵە وابوو. کورتبوونەوەی تلومێر چ هۆکار بێت چ نیشانە ئەوەی ک��ە ڕوون��ەو دەرک��ەوت��ووە سەردەمی قەلەقی : ئەوەیە دەبێت دای��ک، س��ک��پ��ڕی بۆمنداڵەکەی، کێشە بەهۆی کێشەیەش ئ��ەم کارییگەری

زۆر درێژماوەیە. Weird :سەرچاوە

17ته‌ندرستی

دانیشتن ل��ەوان��ەی��ە لەدوای تەلەفزیۆندا لەبەرامبەر رێگەیەکی کاركردن رۆژێکی ئارامکەرەوە بێت بۆ زۆرکەس. دانیشتن بزانن ئەگەر ب��ەاڵم لەبەرامبەرئەم قوتووە سیحرییە بەهۆی دەبێت خۆشەویستەدا کەمببێتەوە، لەتەمه نتان ئەوەی درێژە ئایا ئەمجارچیدەکەن بەسەیرکردنی تەلەفزیۆن دەدەن

یان نا؟بۆ ئوستورالی توێژەرانی پەیوەندی دۆزینەوەی ئەگەری لەنێوان سەیرکردنی تەلەفزیۆن و توێژینەوەیەکیان تەمەن درێژی توێژەرانە ئ��ەم ئەنجامداوە. بەزانیارییەکانی بەسەرنجدان فەرمانگەی ئاماری ئوستورالیا لە راپرسی مردنەکان و لەسەر چەند ئ��ەوەی لەسەر خەڵک سەیری ک��ات��ژم��ێ��رل��ەه��ەف��ت��ەدا

سەیرکردنی تەلەفزیۆن بەئەندازەی جگەرە ترسناکە

تەلەفزیۆن دەکەن، خشتەیەکیان ب��ڕی ئۆمێد ب��ە " س��ەب��ارەت

بەژیان " دروستکردووە. "تایم گۆڤاری وت��ەی بە کە زانیاریانەی ئەو پێی بە "سەرو کەسی لەهەزار لەزیاتر ٢٥ ساڵ کۆکراوەتەوە، ئەگەر لە گەورەساڵ تەمەن کەسانی ئوستورالیا لە شەو و رۆژێکدا بە تێکڕایی ٦ کاتژمێر سەیری )٤.٨(ساڵ بکەن تەلەفزیۆن سەیری ک��ە ل��ەوان��ەی کەمتر

تەلەفزیۆن ناکەن دەژیین. هەر بەپێی ئەم توێژینەوەیە، تەلەفزیۆن هەرکاتژمێرسەیری ٢٥ س��ەرو بۆکەسانی ک��ردن س��اڵ ه��اوت��ای��ە ل��ەگ��ەڵ ٢٢ خولەک دابەزین لە " ئۆمێد بە

ژیاندا ". دۆزینەوە لێکۆڵینەوەییەکان کە دەدات پیشانی ه��ەروەه��ا

سەیرکردنی تەلەفزیۆن بەهەمان جگەرەو کێشانی ئ��ەن��دازەی

بێجووڵەیی زیانبەخشە.زانستییەکان ت��وێ��ژی��ن��ەوە کە پیشانیدەدات ل��ەراب��ردوودا ئەو جگەرە خۆرانەی کەسەرو چوار ت��ەم��ەن��ی��ان��ە س��اڵ ٥٠ئاسایی لەخەڵکی کەمتر ساڵ

دەژیین، ئەم کاتە هاوتایە کەمبوونەوەی ل��ەگ��ەڵ بۆهەر لەتەمەن خولەک ١١ئەم بەپێی ئێستا جگەریەک، توێژینەوەیە کێشانی جگەره یەک لەخراپیدا یەکسانە بە نیوکاتژمێر

سەیری تەلەفزیۆنکردن.ئەو بەپێی هەر هەروەها بەژیانی ئۆمێد توێژینەوەیە کەسانێک کەجوڵەی پێوویستیان نییە )١.٥( کەمترە لەخەڵکیتر ٢ بەزیانەکانی یەکسانە ک��ە کاتژمێر سەیری تەلەفزیۆنکردن

لە رۆژدا.لەگەڵ هەموو ئەم وتانەدا زۆر جێگەی سەرسوڕمان نییە لەبەرامبەر زۆر دانیشتنی کە گونجاو کارێکی تەلەفزیۆندا جەستەیی چ��االک��ی ن��ی��ی��ەو هەرچەند دەبێت و کەمترتان زیاتر سەیری تەلەفزیۆن بکەن، کەمتر جوڵەتان دەبێت و ئامادە دەبن بۆ تووشبوون بەهەندێک شەکرەو وەک ن��ەخ��ۆش��ی

نەخۆشی دڵ. پەیوەندییەدا، ه��ەرل��ەم لەمانگی ه��ارڤ��ارد زان��ک��ۆی توێژینەوەیەکی ت��ه م��م��وزدا بەپێی ک��ە ب��اوک��ردوەت��ەوە، ئەوە، ئەگەر کەسێک بۆ ماوەی رۆژێک هەموو ساڵ ح��ەوت تەلەفزیۆن سەیری کاتژمێر ٢لەسەدا مردنی ئەگەری بکات

١٣ زیاد دەکات.

تەلەفزیۆن ئ��ەگ��ەر ب��ۆی��ە پیاوان) نەبوایە لەژیانماندا یەکساڵ و ژنان ساڵ و )١.٨

نیو زیاتردەژیان ویرمەن( لنرت )دک��ت��ۆر کوینزلەندی ل��ەزان��ک��ۆی ئ��وس��ت��ورال��ی��ا، ب��ڕوای��وای��ە کە مرۆڤ کەمجووڵەیی تەنها لەبەرامبەر تەلەفزیۆندا هۆکاری دابەزینی "ئومێد بەژیان " نییە؛ هۆکارێکیتری زیانی سەیرکردنی تەلەفزیۆن، ریکالمکردنی کەناڵە تەلەفزیۆنییەکانە بۆ خواردمەنییە

نەگونجاوەکان .ه��ەڵ��ب��ەت ب��ەوت��ەی کەمبوونەوەی دکتۆرویرمەن، بەهۆی " ژی��ان بە ئومێد "سەیرکردنی تەلەفزیۆنەوە تەنها تەلەفزیۆنەکە ب��ەک��وژان��ەوەی

چارەسەر دەبێت . Times سەرچاوە: گۆڤاری


ته‌ندرستی 18

لێکۆڵینەوەیەکی بەپێی تایبەت ل��ەگ��ۆڤ��اری ن��وێ ک��ە کۆئەندامی نەخۆشییەکانی بە European( ه��ەن��اس��ە Respiratory( باڵوکراوەتەوە، بەهۆی بارهێنراوەکان، سەگە بۆنکردنەوە بەهێزی هەستی سییەکان شێرپەنجەی دەتوانن سەرەتاییەکەیدا ل��ەق��ۆن��اغ��ە ب��دۆزن��ەوە. ت��وێ��ژەران��ی )شیلرهوهەی( نەخۆشخانەی یەکەمجار ب��ۆ ئ��ەڵ��م��ان��ی��ا سەگانە کەئەم دۆزیویانەتەوە سییەکان شێرپەنجەی دتوانن لەقۆناغی زۆرەوە متمانەی بە

زۆر سەرەتاییدا بدۆزنەوە.سییەکان پ��ەن��ج��ەی شێر یەکێکە لە دو جۆر شێرپەنجەی پیاوانی ژن��ان و لەنێو زۆرب��او نزییکەی س��ااڵن��ە ئ��ەوروپ��ی و بەهۆی كه س ه��ەزار )٣٤٠(لەجیهاندا شێرپەنجەوە ئ��ەم

دەمرن لەشێرپەنجە ج��ۆرە ئ��ەم ل��ەس��ەرەت��ادا ه��ی��چ ج��ۆرە نیشانەیەک لەخۆی پیشاننادات و دۆزینەوەی لەسەرەتادا بەتەواوی بە ڕێکەوتەو شێوازەکانی ئێستا شێرپەنجەی دۆزی��ن��ەوەی ب��ۆ سییەکان زۆر جێگەی متمانە نییە، بۆیە زانایان لێکۆڵینەوەیان لەسەر بەکارهێنانی نموونەکانی ه��ەن��اس��ەدان ل��ەداه��ات��وودا ک��ردووە. ل��ەم ش��ێ��وازەدا، volatile( ئەندامی پێکهاتەی organic compounds( کە پەیوەندی شێرپەنجەدا لەگەڵ

هەیە دەدۆزنەوە. هەرچەند چەندین بەرنامەی نوێوە تەکنەلۆژیای بە جیاواز لەسەرکراوەو لێکۆڵینەوەیان بەاڵم س��ەن��دووە، پ��ەرەی��ان لە شێوازانە ئەم بەکارهێنانی هێشتا پزیشکییەکاندا کلینیکە نەخۆشەکان ن��ی��ی��ەو ئ��اس��ان لەپێشدا نابێت هیچ بخۆن یان هەروەها بکێشن. ج��گ��ەرە درێژخایەن و پرۆسەی لەوانە بۆیە پڕهەڵەیە. ریسکاویی و تاوەکو ئێستا پێوەرێکی تایبەتی

بۆ دانەنراوە. کە لەلێکۆڵینەوەیەکدا

بەکارهێنانی سەگ بۆ دۆزینەوەی شێرپەنجەی سییەکان محه مه د دوكانی . ئه ندازیاری كاره با

ب��ەت��ازەی��ی ئ��ەن��ج��ام��دراوە بۆ دۆزینەوەی پێکهاتە ئەندامییەکان سەگ ه��ەن��اس��ەدان��ەوەدا لەنێو بەبەکارهێنانی بەکاربهێنرێت، سەگە بارهێنراوەکان توێژەران لێکۆڵینەوەیان لەسەر کۆمەڵێک ئەم گەیاند، بەئەنجام ك��ه س کەسانە پێکهاتبوون لەنەخۆشی سییەکان و ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی سییەکان و ئاسایی نەخۆشی

کەسانی ساخ.زنجیرەیەک ت��وێ��ژەران بۆئەوەی ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی��ان بەشێوەیەکی بتوانن سەگەکان لە متمانەپێکراو كه سی ساخ

)تەنانەت بکەنەوە جیا ناساخ ) ج��گ��ەرەش بەبەکارهێنانی

بەئەنجام گەیاند.ل��ەم ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەدا سەگەکان توانییان) ٧1( کەس لە) 1٠٠( کەسی تووشبوو بە شێرپەنجەی سییەکان بدۆزنەوە ٤٠٠ لەنێو) (کەس ٣٧٢ و) جیا س��اخ خەڵکی ک��ەس )

بکەنەوە. سەگەکان هەروەها توانییان سییەکان ئاساییەکانی نەخۆشە لەشێرپەنجەییەکان جیابکەنەوە و تەنانەت ئەوانەی کە جگەرەی زۆریان کێشابوو بدۆزنەوە. ئەم

پیشانیدەدات، تاقیکردنەوەیە جیاکاری دەت��وان��ن سەگەکان بۆنی جگەرەو لەنێوان بکەن دەرم��ان و خ��واردەم��ەن��ی و سی و ئاسایی نەخۆشەکانی

نەخۆشە شێرپەنجییەکان. نووسەری وال��ز، تورستن لەنەخۆشخانەی راپۆڕتە ئەم

)شیلر هوهە( دەڵێت: "لە هەناسەی نەخۆشەکانی شێرپەنجەدا ب��ە ت��ووش��ب��وو هەندێک مادەبوونی هەیە کە لەگەڵ مادەکانی نێوو هەناسەی خ��ەڵ��ک��ی س��اخ ج��ی��اوازە. هەستی بۆنکردنی بەهێزی ئەم

سەرەتاییدا لەقۆناغی سەگانە دەت��وان��ێ��ت ب��ی��دۆزێ��ت��ەوە. دەرئەنجامەکان دەیسەلمێنن کە تووشبوو نەخۆشەکانی لەنێو سییەکان ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی ب��ە دیاریکراو تایبەتمەندیێکی بوونی هەیە، ئەمە هەنگاوێکی ناسینی بۆباشتر گ��ەورەی��ە لەگەڵ سییەکان. شێرپەنجەی هەموو ئەمانەشدا ئێمە پێوویستە نێوو م��ادەک��ان��ی پێکهاتەی نەخۆشەکان هەناسەدانەوەی چونکه بدۆزینەوە، وردی بە بایۆکیمایی ن��اک��رێ��ت س��ەگ

شێرپەنجەمان بۆ باس بکات!"

19ده‌رونناسی

ئایا ئامفتامین بوو بەهۆی شکانی هیتله ؟ ئایا ئەو سترویدانەی کە جان ئیف کەنەدی بە کاریدەهێناو سەرخۆشی دەکرد، لەسەر سەرکەوتنەکانی کاریگەری هەبوو؟ ئایا سیاسەتمەدارە نەخۆشەکان لەبارۆدۆخی قەیراناویدا دەتوانن باشترین بڕیار بدەن؟ ئەمانە

پرسیار گەلێکن کە بەهۆی باڵوبوونەوەی کتێبێکی نوێ دروستبووە.

ن��ات��ەواوی دەروون��ی زۆربەی کات ئازاری کەسەکە تێدەکۆشن زۆرک��ەس دەدات و خۆیان لەنەخۆشییە دەرونییەکان ژیانێکی تاوەکو بگرن ب��ەدور شادترو تەندروستتریان هەبێت. دەروونی ناتەواوی ئایا بەاڵم زیانبەخشە هەمیشە بەراستی یان هەندێکجاریش سوودمەندە، توێژەران لەئێستادا لەسەر خاڵی توشبوو ک��ەس��ان��ی ب��ەه��ێ��زی دەرونییەکانەوە نەخۆشییە بە باسی دەک��ەن، ه��ەڵ��وێ��س��ت��ە پیاوو لەوانەیە دەکرێت ئ��ەوە مێژوو گ��ەورەک��ان��ی ژن��ە بەهۆی س��ەرک��ەوت��ن��ەک��ان��ی��ی��ان

ناتەواوی دەرونییەوە بێت. هەندێک لەتوێژەران لەسەر تایبەتمەندییەکانی بڕوایەن، ئەو دەکرێت دەروون��ی ن��ات��ەواوی سەرکەوتنی بۆ بەهۆکار ببێت نموونە، ب��ۆ ک��ەس��ەک��ە. بەهۆی دەبێت زۆر خەمۆکی بارودۆخێک کە لەدروونناسیدا پ��ێ��ی دەوت��رێ��ت ک��اوێ��ژی بارودۆخەدا لەم بیرکردنەوە. کەسەکە دۆخەکە بۆچەندینجار دەبات. دەهێنێت و لەمێشکییدا ئەم دەڵێن توێژەران لەئێستادا لەوانەیە چەندبارەکردنەوەیە بەاڵم نەبێت، ئاسودەبەخش کەسەکە یارمەتی لەئەنجامدا بۆ رێگەیەک ت��اوەک��و دەدات دەرچ��وون ل��ەو ب��ارودۆخ��ە بدۆزێتەوەو یان بڕیارێکی باشتر

بدات. ئەو ژم��ارەی لەئێستادا ئەم پشتگیری توێژینەوانەی زۆر و نیین زۆر دەک��ەن رایە لە توێژەران لەسەر ئەو بڕوایەن دەروونییەکان تێکچوونە کە

الیەنی خراپەیان یەکجار زۆرترە لە نموونە بۆ باشە. لەالیەنی کاوێژی ق��ورس��دا، خەمۆکی ب��ی��رک��ردن��ەوە زۆرب��ەی کات بڕیار قورسە بۆیە نالۆجیکە، دەبێت. بەرهەمی کە بدەین بەاڵم نەسیر قایمی ، پرۆفیسۆری زانکۆی تافتز لەبۆستن لەسەر گەورەکان و پیاوە بڕوایەیە ئەو جیهان س��ی��اس��ەت��م��ەدارەک��ان��ی ل��ەخ��راپ��ت��ری��ن ب��ارودۆخ��دا هەبووەو دەرونییان ناتەواوی تایبەتمەندێتی نەخۆشیەکەیان ت��ێ��دا ب��ەه��ێ��زک��ردوون ک��ە بۆ پێیبووە، پێویستیان کارەکەیان هەڵبەت قسەی وا پێوویستی بە بەڵگەی بەهێز هەیە کە بەداخەوە لەالیەکی ن��ی��ی��ەت��ی. ق��ای��م��ی تایبەتمەندییەکانی ئەگەر ترەوە خەمخۆری، راستبینی، وەک��و

بەرگری و داهێنان کە لەراستییدا بۆ ژیانمان لە جیهاندا پێویستن، بەهێز دەرونیدا لەنەخۆشیێکی نەخۆشییە ب��ۆچ��ی دەب��ن بەرباڵوترنابن؟ دەرونییەکان کەسانی ک��ە ئ��ەو ق��س��ەی تێناگەن، بەباشی لەئازارەکان چونکه تەجروبەیان نەکردووەو هەربەو هۆکارە ناتوانن بەباشی دوورە ب��ک��ەن، ه��اوخ��ەم��ی

لەراستییەوە. ل��ەالی��ەک��ی ت��رەوە، سیاسەتمەدارە راس��ت��ە ئ��ەم��ە س��ەرک��ەوت��ووەک��ان زۆرب��ەی شکستیان ل��ەج��ەن��گ��دا ک��ات پێچەوانەشەوە. بە خ��واردوەو زانیاریەش ئ��ەم دەک��رێ��ت زیادبکرێت ب��ۆزان��ی��اری��ی��ەک��ان سەرکەوتنی پیشانیدەدات کە سیاسەتمەدار زۆرتربەندە لەسەر

پەیوەندییەکانی ل��ەگ��ەڵ الی��ەن��گ��رەک��ان��ی و تایبەتمەندییە کەسیەکانی خۆی بۆیە ک��ەم��ت��رە. کارییگەری کەسانێکی بوترێت دەک��رێ��ت ئیف ج��ان چ��ه رچ��ل، وەک لینکۆڵن، ئ��اب��راه��ام ك��ەن��ەدی، تەنانەت جورج بۆش گاندی و لەکاتی قەیرانەکاندا کارییگەریان تێدەکۆشان چونکه ه��ەب��وو، لەئاراستەی چاالکییەکانیان بێت کەسانەدا ئەو حەزەکانی

کە نوێنەرایەتیان دەکردن. قایمی پرۆفیسۆر ب��ەاڵم

جیاواز زۆر ئاراستەیەکی بە بیردەکاتەوە: ئەوەی کە دۆخی دەروونی سیاسەتمەدارێک بەچ ئاراستەیەکدا دەیبات، شیکارێکی بەاڵم س��ەرن��ج��راک��ێ��ش��ە، زۆر لێکۆڵینەوە لێرەدایە کێشەکە دەروونی ب��ارۆدۆخ��ی لەسەر کەسەکان لەرووی مێژۆییانەوە، لەروانگەی زانستییەوە ورد نییە. قسەکانی بەپێی ب��ەه��ەرح��اڵ، سەرکەوتنەکانی ق��ای��م��ی، بەهۆی ک��ەن��ەدی ئیف ج��ان ستروییدەکان بەکارهێنانی بووە ئ��ام��ف��ات��ام��ی��ن��ەک��ان��ەوە و ک��ە س��ەرخ��ۆش��ی دەک��رد. زیادەرەویی ب��ەه��ۆی هیتله ر ئامفتامینەکان لەبەکارهێنانی مانیک و کەسێکی بە بووبوو نیکسن خ��وارد، ش��ک��س��ت��ی ک��ە زۆرب��ەی ک��ات وەک سەرکەوتوو سیاسەتمەدارێکی ن��اودەب��رێ��ت ل��ەزۆرب��ەی ئەو ئاشتیدا لەکاتی کە کاتەنەی دەسەاڵتدا کورسی لەسەر پارانویدو نەخۆشی ب��وو

خەمۆکی هەبوو. هەڵبەت خودی قایمی لەالپەرەکانی کۆتایی کتێبەکەییدا ئەمە قبووڵ دەکات کە ئەم باسانە بۆ درێ��ژی رێگەیەکی هێشتا سەلماندن لەبەردەمدایە، چونکه کەس ناتوانێت بڵێت بۆ نموونە بە سیاسەتمەدارێک خەمۆکی چ شێوازێک لەسەر بڕیارەکانی دێتە وا دادەنێت. کارییگەری دەیەوێت توێژەرە ئەم بەرچاو ناتەواوییە سەر سلبی ف��ەزای بۆ بەاڵم دەرونییەکان الببات. بەڵگەی بە پێویستی کارە ئەم

زیاترە. New scientist :سەرچاوە

ئایا‌سەرکردەکان؛‌باری‌دەروونیان‌تەواوه‌؟

شارستانییه‌ت 21شارستانییه‌ت20

بابلباخچه‌‌هه‌ڵواسراوه‌کانی باخچه هه ڵواسراوه كانی بابل یان باخچه هه ڵواسراوه كانی )سیرامیس( و دیواره كانی بابل)عێراقی ئێستا( یه كێكه له حه وت سه رسوڕهێنه ره كه ی جیهان،ئه م دوو شوێنه واره له الیه ن )بخت النسری دووه م( له نزیكه ی ساڵی )600(پ.ز درووستكراون. وه كو یۆنانیه كانی مێژوونووسه له نووسینه كانی شوێنه واره ئه م له ڕاستیدا باسكراوه . دیودوروسسیكولوس(دا )ئه سترابۆو له نووسینی بابلیه كاندا ئاماژه به شێوازو چۆنیه تی درووستكردنی بۆ باخچانه ئه م ئاماژه یه جێگه ی وه نه كراوه . باخچانه ئه م درووستكراوه . نه سر( )بخت هاوسه ره كه ی خۆشحاڵكردنی )ئامیتیس(ی كچی )ئه ژیدهاك(و نه وه ی هوخشتره ی )پادشای بۆئه وه ی ئه نجامدا هاوسه رگیری نه سر( )بخت له گه ڵ ماد( په یوه ندی بكرێت و به رقه رار قه ومه دا ئه م دوو له نێوان ئاشتی سیاسی و كۆمه اڵیه تیان به هێزبێت.سه رزه مینی ماد كه )ئامیتیس(گیایی و چیایی و سه وزو ناوچه یه كی په روه رده كرابوو تێدا ی ئاووهه وایه كی خۆشی هه بوو به پێچه وانه ی ناوچه ی بابله وه كه گه رم و وشكبوو. دوای ماوه یه ك )ئامیتیس( نه خۆش ده كه وێت به هۆی دووكه وتنه وه ی له ناوچه سه وزو خۆشه كه ی خۆیه وه . بۆیه )بخت النسر( بڕیاریدا تا ئه م باخچه هه ڵواسراوانه درووست بكات و له م ڕێگه یه وه دڵی هاوسه ره كه ی بداته وه . سه رچاوه كان درووستكران هه ڵواسراوه كان باخچه كاتێك ده ڵێن پێمان بابل تێپه ڕاندبوو، ساڵه یان هه زار سێ مێژوویه كی بابلیه كان سه ره تا شوێنی نیشته جێبوونی سۆمه ریه كان بوو، دواتر له الیه ن مێژووه ئه م دوای ساڵ سه د پێنج داگیركراو ئه كه دیه كانه وه له الیه ن چه ند قه ومێكه وه كه )له باكووری نێوان دوو ڕووباره وه هاتبوون( داگیروكۆنتڕۆڵكرا. دواترو دوای چه ند داگیركاریه ك ناوچه یه ئه م سه ره نجام قه ومێكه وه ، ه��ۆزو چه ند له الیه ن ساڵی له وه ئاشوورییه كان, نیشته جێبوونی به شوێنی بوو )(626پ.ز )نیوپوالسار( كه یه كێكبوو له شازاده كانی كلدانی كه له باشووری بابل ده ژیان، بابلی له ژێر ده سه اڵتی ئاشوورییه كان نه سر( )بخت باوك )نیوپوالسار(ی له دوای كۆچی ده رهێنا. بوو به جێنشینی و )وه كو پێشتریش ئاماژه ی پێدرا( له ته ك كچی یه كێك له پادشاكانی ماددا هاوسه رگیری ئه نجامداو ئه م باخچه هه ڵواسراوانه ی بۆ هاوسه ره كه ی درووستكرد. یۆنانییه كان ئه م جیهان سه رسوڕهێنه ری شوێنه واری دووه مین به باخچه یه یان بوونی هه ر ئه سكه ندریش سه رده می تا باخچانه ئه م داناوه .

هه بووه به اڵم دواتر هیچ نیشانه یه كی نه ما. و: ساالر عادل حه سه ن

فۆتۆستۆری 23فۆتۆستۆری22

ئێمەی مرۆڤ لەناو گیانلەبەرانی هەسارەی زەویدا تاقانەین، نهێنی زۆر

له بارەی چۆنیەتی پەرەسەندنمانەوە بوونی هەیە، کام هەنگاو لەسەرەتادا

نرا؟، ئێمە بۆچی بەم رێگەیەدا پەرەمان سەند نەک رێگایەکیتر؟ بۆچی ئێمە

تەنها جۆری مرۆڤی بەجێماویین؟ ئەو رێچکانەیتر لەوانەیە ئێمە لەپەرەسەندندا

بمانگرتایەتە بەر چیبوون؟ لێرەداو لەم کاتەدا ئێمە چ رێگەیەکی ترمان بۆ

پەرەپێدان لەبەردەمدایە؟

بۆچی مرۆڤ بێتووکە؟ مرۆڤ لەچاو خزمە مەیموونەکانیدا بەتەواوی رووتە، بۆچی ئەم رووتبوونەویە لە تووک رویداوە؟ گومانێک ئەوەیە لەوانەیە باوانەکانمان لەدەشتەکانی ئەفریقادا بۆ فێنککردنەوەی

خۆیان توکەکانیان تاشیبێت، بەاڵم بووچونێکی تر دەڵێت لەوانەیە لەدەستدانی تووکەکەمان پەیوەندی بەپارێزگاری کردنیانەوەبێت لەبەرامبەرهێڕشی مشەخۆرەکان کە دەبوون بەهۆی باڵوبوونەوەی نەخۆشی، بەاڵم گومانێکیش هەیە دەڵێت لەوانەیە ئەمە بۆخۆگونجاندن لەگەڵ ژیان لەناو ئاودابێت، هەرچەند زۆرترینی ئەو

گیانلەبەرە شیردەرانەی کەلەناو ئاودا دەژیین و هاوقەبارەی مرۆڤن لەراستییدا تووکێکی چڕیان هەیە.

بۆچی خزمە زۆر نزییکەکانمان لە ناوچوون ؟ نزییکەی )٢٤٠٠٠ ( ساڵ لەوەو پێش، جۆری ئێمە واتە هۆمۆسپاینسەکان )Homo sapiens( لەجیهاندا تەنها

)Neanderthals( نەبوون هێشتا خزمە زۆر نزییکەکەمان واتە نیاندرتاڵەکاندەژیان جۆرێکیتر لەگیانلەبەری شێوە مرۆڤ لە ئەنده نوسیا هەبووە کە هەڵگری

جێنی هۆمۆ بووەو )١٢٠٠٠ (ساڵ لەوەو پێش تیاچوون، هۆی چییە ئەوانە هەموویان تیاچوون و ئێمە رزگارمان بوو ئایا نەخۆشی تیابردن یان گۆڕانکاری تووندی ژینگە

بووبەهۆی لەناوچوونیان ؟

ئایا پەرەسەندنی مرۆڤ تاوی سەندووە یان وەستاوە؟

بەڵگەکانی ئەم دواییە پیشانی دەدەن پەرپێدان نەوستاوەو به پله ی ) ١٠٠

( جار زیاتر لەئاستە مێژوویەکەی دوایی

باڵوبوونەوەی پیشەی کشتوکاڵی لەئارادایە،

هەندێک لەزانایان گومانیان لەبەهێزی ئەم بەڵگانە هەیەو دەڵێن قورسە

بسلمێندرێ کە جێنگەلێکی دیاریکراولەم دواییانەدا

بۆهەمیشە گەشەیان سەندووە، چونکه ئەوان زۆرتر جۆرێک

لەخۆگونجان دەردەخەن. لەگەڵ ئەمەشدا ئەگەر

پەرەسەندن لەجیاتی وەستان تاوی سەندووە پرسیارێک دروستدەبێت، ئەم تاودانی پەرەسەندنە بۆچی؟ جۆری

خواردەمەنی و نەخۆشی لەوانەیە هەندێک لەو

فشارانە بن کە بووە بەهۆی ئەوەی مرۆڤ بەرەو گۆڕان

بڕوات.

هۆبییت )hobbit(چییە؟ هۆبییت ناوێکە لەسەر ئێسکەپەیکەرێک نراوە کە ساڵی) ٢٠٠٣(دا لەدورگەیه کی ئەنده نووسیا بەناوی فلۆرس دۆزرایەوە، ئایا هۆبیت لەراستییدا

جۆرێک لەمرۆڤەكان تیاچوون؟ ئایا دەبێت ناوی ئەمە بنێن فلۆرساینسیس وەکو جۆرێکیتر لە مرۆڤ بیناسین ؟ یان ئەمە ئێسکەپەیکەری تێکچووی هۆمۆساپینسەکانە

؟ ئایا ئەوان جیاوازبوون لەجۆری ئێمە؟ لەوانەیە ئەوان جۆرێک مرۆڤی لەناوچوو نەبن بەڵکو جۆرێک شەمپانزیبن؟ شیکاری ئەم نهێنییە لەوانەیە یارمەتیدەربێت بۆ

روونکردنەوەی ئەو رێچکە خێراییەی کە پەرەسەندنی پێدا رۆشتووە.

یەکەم مرۆڤ کێبوو؟ زاناکان نهێنی زۆریان دەربارەی مرۆڤی کۆ کردوەتەوە، کە مەبەستمان لەمرۆڤی کۆن دووپاکانە، کەهەم مرۆڤی مودێرن دەگرێتەوەو هەم خزمە نزیکەکانی، تێکۆشان بۆ دۆزینەوەی یەکەم مرۆڤ، یارمەتیمان دەدات وه اڵمی بنچینەییترین پرسیاری پەرەپێدانی مرۆڤایەتی بدەینەوە، کام خۆگونجاندن بوو

ئێمەی کرد بەمرۆڤ و چۆن روییداوە؟

مرۆڤ لەکوێ پەرەی سەندووە؟ یەکێک لەپرسیارە جێگەی مشتومڕەکانە، یەکێک لەگریمانەکان ئەوەیە مرۆڤ لەئەفریقا پەرەی سەندووەو بەهەمووجیهاندا باڵوبووەتەوە، لەبەرامبەر ئەمەدا

گریمانەی چەند ناوچەیی هەیە، مرۆڤ لەناوچە جۆربەجۆرەکاندا ناکۆکیان لەگەڵ دراوسێکانیاندا هەبووەو ئەمەیە هۆکاری پەرەسەندن. هەرچەند گریمانەی پەرەسەندن لە ئەفریقاو باڵوبوونەوە

بەجیهاندا پێشرەو و تا رادەیەکی زۆر پشتگیری لێدەکریت بەاڵم گریمانەی چەند ناوچەیش هێشتا هەربە بەهێزی ماوەتەوە.

ئایا مرۆڤی مودێرن لەگەڵ نیانده رتاڵەکاندا سێکسیان کردووە؟ ئایا منداڵی هاوبەشیان هەبووە، ئایا جێنی نیاندرتاڵەکان لە نێو جەستەی ئێمەدا بوونی هەیە؟ هەندێک لەزانایان لەسەر ئەو بڕوایەن لەوانەیە ئەمە رویدابێت و

لەڕاستیدا نیانده رتاڵەکان لەناو نەچووبێتن، بەڵکو لە نێو مرۆڤی مودێرندا

توابێتنەوە.

Live science :سەرچاوە

هەموومان دەزانین مێشکی مرۆڤەکان کاریگەری گەورەی لەسەر جیهانەکەی داناوە، هەرچەند مێشکی مرۆڤ ئەندامێکی زۆرگرنگە، بەاڵم تەنها لەسەدا دووی

بارستایی جەستەی بۆ خۆی تەرخانکردووە، لەکاتێکدا یەک لەسەر پێنجی وزەی جەستە بەکار دەهێنێت،

ئەمە لە کاتێکدایە ٢ میلیۆن ساڵ لەوەو پێش هیچکام لەباوانەکانمان مێشکیان گەورەتر لەمێشکی مەیمونێک

بە بەراورد لەگەڵ جەستەییدا نەبووە، پرسیارەکە لێرەدا ئەویە چ شتێک پاڵنەر بووە بۆ ئەوەی مرۆڤ

مێشکی گەورە ببێتەوە؟ ئەگەری ئەوە هه یە زیادبوونی زیرەکی یارمەتی باوانەکانمانی دابێت بۆ ئەوەی

کەرەستەی باشتر دروستبکەن، ئەویتر بریتییە لەوەی مێشکی گەورە بووە بەهۆی ئەوەی یارمەتییان بدات

باشتر لەگەڵ یەکترییدا پەیوەندی بگرن و کاربکەن. لەوانەیە گۆڕانکاری توندوخێرا لە ژینگەدا بووە

بەهۆی ئەوەی باوانەکانمان لەگەڵ جیهانێکی گۆڕدراودا بەرەوڕوو ببن.

بۆچی مرۆڤ )٥٠٠٠٠ (ساڵ لەوەو پێش لەئەفریقاوە بەهەموو جیهاندا باڵو بوویەوە؟ نزییکەی )٥٠٠٠٠ (ساڵ لەوەو پێش مرۆڤی مۆدێرن بەهەموو دنیادا جگە لەجەمسەری باشور باڵوبووەوە، تەنانەت ئەوان

گەشتن بەدورگە زۆر دوورەکانی زەریای هێمن. ژمارەیەک لەزانایان ئەم کۆچکردنە دەبەستنەوە بە بازدانێک کە بووە بەهۆی گۆڕانی مێشکمان و مودێرن بوونمان و دروستبوونی زمانی ئاڵۆزو بەکارهێنانی

ئامێری پێشکەوتووو هونەرو کۆمەڵگا. بەاڵم بۆچوونێکی گشتیتر بوونی هەیە کە دەڵێت ئەو گۆڕانکاریانە زۆر پێشتر لەکۆچکردنەکە رویداوەو هۆکاری سەرەکی کۆچکردن پەیوەندی بەزیادبوونی ژمارەی مرۆڤ

لەئەفریقادا هەبووەو ئەمە بەهۆکاری سەرەکی ئەم شۆڕشی کۆچکردنە دەزانن.

بۆچی مرۆڤ لەسەر دوو پێ دەڕوات؟ باوانەکانمان تەنانەت پیشئەوەی مێشکیان گەورە ببێت یان ئامرازی بەردین بەکاربهێنن دەیانتوانی بەشێوەی ستوونی بوەستن. پرسیارێک لێرەدا دێتە پێش بۆچی دەبێت ئەوان لەسەر دووپێ بوەستن لەکاتێکدا مەیمونە خزمەکانیان بە چوار دەست و پێ دەرۆشتن؟ لەوانەیە رۆیشتن بە دوو پێ وزەی کەمتری

پێویست بێت لەوەی بە دووپێ و بە دو دەست بڕۆیشتایەتن، هەروەها ئەو هەلە بۆ دەستەکان دەرەخسا تاوەکو خواردەمەنی پێ بگوازرێتەوە، هەروەها وەستان لەسەر پێ تەنانەت لەوانەیە یارمەتیدەریان بووبێت بۆ ئەوەی

کۆنتڕۆڵی پلەی گەرمیان بکەن، چونکه لەم حاڵەتەدا بەشێکی کەمتر لەپێست راستەوخۆ رووناکی خۆری بەردەکەوێت.

نهێنییه گەورەکانی مرۆڤایەتی


وایماکس‌چییه‌؟

سەرەکی ب��ەش��ی دوو ل��ە پێک دێت:

ت��اوەری -١بەهەمان :)WIMAX(مۆبایل ت��اوەری ش��ێ��وەی ک��ار دەک��ات، ب��ەو تاوەرێکی کە جیاوازییەی )transmitter( ن��ێ��ردەر توانای WIMAX (( ی بەنزیکەیی٨٠٠٠ داپۆشینی کیلۆمەتری چوارگۆشەی لە ناوچەیەک هەیە. لەکاتێکدا cell(ت��اوەری م��ۆب��ای��لداپۆشینی phone(توانای ناوچەیەکی بچوکی هەیە. )receiver( ٢-وەرگر ی )WIMAX(: زۆربەی الپتۆپەکان ل��ەس��ەر ک��ات بوونیان هەیە، یان بەشێوەی دەرەکی بۆ کۆمپیوتەرەکانی

سەر مێزدادەنرێن. سیستەمی تاوەرەکانی ) WIMAX (توانایان هەیە بەباندی ڕاس��ت��ەوخ��ۆ کە بەئینترنێتەوە بەرز فراوانی

ببسترێنەوە. ئ��ەم پ��ەی��وەن��دی��ی��ە لە زەوی ژێر کێبڵی ڕێگەی یان بێوایەر)wireless( یان ڕادیۆیی لەڕێگەی شەپۆلی چەند ل��ەن��ێ��وان م��ای��ک��رۆ

تاوەردا دروستدەکرێت. پەیوەندی نێوان وەرگر ت��اوەری )receiver(و سیستەمی ) WIMAX( بە

دوو شیوەیە: بینینی تەکنیکی )aن��اراس��ت��ەوخ��ۆ: وەک )Wi-Fi( خزمەتگوزاری کەکۆمپیوتەرەکان وای��ە، هەندێ ب��ەه��ۆی دەت��وان��ن ئ��ال��ێ��ری ب��چ��ووک��ەوە بە ب��ک��ەن پ��ەی��وەن��دی لەم ت��اوەرەک��ان��ەوە. ) WIMAX(ت��ەک��ن��ی��ک��ەداکەمتر لەرەیەکی فراوانی کەبەنزیکەی بەکاردەهێنێت و هرتزە گێگا ١١ تا ٢وای��ە. )Wi-Fi( وەک درێژی ت��رەوە ل��ەالی��ەک��ی ش��ەپ��ۆل��ە ن��ێ��ردراوەک��ان ئ��ەب��ێ��ت��ە ه��ۆی ئ��ەوەی

)WIMAX( لەسیستەمی بایت مێگا ٧٠ دەگاتە دا ل��ەچ��رک��ەی��ەک��دا. ب��ەاڵم لەنێوان جیاوازی سەرەکی خێراییەکەیان دوان��ەدا ئەم ناردنە توانای بەڵکو نییە

ب��ۆم��ەوداوی��ەک��ی زۆرت��ر. )WIMAX( توانای ناردنیلە) زیاترە کیلۆمەتر چەند Wi-Fi(،بە شێوەیەک کە لە ) Wi-Fi ( توانای ناردنی نزییکەی٣٠ مەترە ، بەاڵم)

بەشێوەیەکی ) WIMAXتیرەی ن��ی��وە ب��ە ب��ازن��ەی دادەپۆشێت کیلۆمەتر ٥٠ت��اوەری دەوری ل��ە نێردەر)transmitter(ەکەی

خۆی.

ئایا ئێمە چۆن بە تۆڕی ئینته رنێتەوە پەیوەستدەبین؟وەک لەبابەتی پێشوودا باسمان )Wi-Fi( لەسەر ژمارە زانستی )لڤینی کرد شێوە بەسێ لەئەمڕۆدا )٧دەکرێت پەیوەست ببین بە

ئینتەرنێتەوە بە پەیوەستبوون -١ wide(ب��ان��دی ف��راوانلەڕێگەی ک��ە :)bandکێبڵ، یا DSL وە دەبێت.پەیوەستبوون -٢ )wireless(وای��ه ر بێ بە

چۆن کاردەکات؟

زی��ات��ر باڵو ش��ەپ��ۆل��ەک��ان بەهۆی ب��ب��ن��ەوە،ه��ەروەه��ا فیزیاییەکانەوە ه��ۆک��ارە و بینا( )درەخ��ت، وەک

لەناو بچن...بینینی تەکنیکی )bpoint-to-( راس��ت��ەوخ��ۆ تەکنیکەدا لەم : )pointئ��ال��ێ��رێ��ک��ی وەرگ��ر ی تایبەت )receiver(ڕاستەو دەوری لەشێوەی تاوەرێکی ب��ەرام��ب��ەر خ��ۆ دادەنرێت. ) )WIMAXلێرەدا پەیوەندییەکی بە هێز ئەگەری دەبێت و دروست کەمتر ه��ەڵ��ە)error(ی گۆڕینەوەی لەکاتی دەبێت ئەم ه��ەروەه��ا دات��ادا. لەره یه کی ل��ەرە ش��ێ��وازە دەگرێت خ��ۆ ل��ە ب��ەرزت��ر کە دەگاتە ٦٦ گێگا هێرتز بەیەکداچوون ئەگەری کە

کەمتر دەکات. )Wi-Fi ت��ەک��ن��ی��ک��ی) ٦٥ بەپانتای ن��اوچ��ەی��ەک چوارگۆشە مەتری کیلۆ دادەپ��ۆش��ێ��ت، ب��ەاڵم لە راستەوخۆ بینینی تەکنیکی لە )point-to-point()WIMAX( دا پانتاییەک بە نزیکەی ٩٣٠٠ کیلۆمەتری چوار گۆشە دادەپۆشێت.

ش��ێ��وە کە ه��ەم��ان )WIMAX( باسمانکرد (تەکنیکێکە Wi-Fi وەک) ب��ۆ گ��واس��ت��ن��ەوەی دات��ا بۆ ل��ەک��ۆم��پ��ی��وت��ەرێ��ک��ەوە لەڕێگەی کۆمپیوتەرێکیتر ش��ەپ��ۆل و ن��ی��ش��ان��ەی ڕادیۆییەوە. بەم شێوەیە ئەو کۆمپیوتەرانەی الپتۆپ و ک��ە ه��ەڵ��گ��ری وەرگ��ری WIMAX(( ی)receiver(ە توانای وەرگرتنی زانیاری لەالیەن هەیە ن��ێ��رراوی��ان ت��اوەر)transmitter(ی

)WIMAX(وە.خێرایی زی��ات��ری��ن گ��ۆری��ن��ەوەی دات��ا )Wi-Fi( ل��ەس��ی��س��ت��ەم��ی بایت مێگا ٥٤ دەگ��ات��ە بڕە ئەم کە لەچرکەیەکدا،

ئامادەکردنی: ئاورنگ بۆسکانی. ئەندازیاری گەیاندن

سیستەمی ل��ەڕێ��گ��ەی بەیارمەتی :ک��ە Wi-Fiڕاوتەری )Router(تایبەتی

)Wi-Fi(وەیە.دەتوانن ب��ەش��دارب��وان جیاوازه کانی ل��ەش��وێ��ن��ە خ��ان��ە، م��ی��وان وەک چێشتخانە. سوود لەتۆری )wireless(ب��ێ��وای��ەر

وەرگرن.پەیوەستبوون -٣ :) )Dial-up لەڕێگەی

ڕێگەیەی دوو ئەو ئەگەر سەرەوە لەبەردەستدا نەبێت بە ڕێگەیە ئەم بەناچاری ڕێگەیەکی دەهێنرێت، کار خاوە سەرەتایی و س��ادەو ب��ۆ پ��ەی��وەس��ت ب��وون بە

ئینترنیتەوە.کێشەی سەرەکیترین فراوان باندی بەکارهێنانی نرخەکەیەتی ب��ەرزی داپۆشینی )Wi-Fi و) بۆ بێوایەرە شەپۆلەکانی

جوگرافی ن��اوچ��ەی��ەک��ی ئێستادا ل��ە س��ن��وردار. ئەم ن��وێ تەکنۆلۆجیای کێشانەی چارەسەرکردووە، خێراییەکی بەکارهێنانی بە ف��راوان ب��ان��دی زۆری بەنرخێکی کەم و دابینکردنی ناوچەیەکی داپ��ۆش��ی��ن��ی ) Wi-Fi( فراوانتربەهۆی نوێە تەکنەلۆجیا ئەم وە، کە ن��اس��راوە WIMAX بە

کورت کراوەی

Worldwide ( Interoperability for)Microwave Access

یە.وەک ه��ەر WIMAXتەنها دەکات، کار Wi-Fiب��ەو ج��ی��ی��اوازی��ی��ەوە کە خ��ێ��رای��ی��ەک��ەی زۆرت��رەو ن��اوچ��ەی��ەک��ی زۆرت��ر دادەپ��ۆش��ێ و ژم��ارەی

بەشداربووانی زۆرترە. )WIMAX( سیستەمی

ته‌کنه‌لۆجیا 27ته‌کنه‌لۆجیا26

گفتوگۆ له گه ڵ ئه و هاککه ره ی ئیمه یلی نوێنه ری حکومه تی هه رێمی له تاران هاککرد

لەهەندێک زیڕە زۆرج��ار دەڵێن هەڵدەستێت و ک��ەس بەشێوەیەک ه��اک��ک��راوی��ی��ن، هاککردنی ئیمێل و فەیسبووک لە نێو بەکارهێنرانی کورددا بووە بەدیاردە، سەبارەت بەدیاردەی هاک و خۆپارێزی لەهاککران، بە زانستی لڤینی گ��ۆڤ��اری گفتۆگۆیەکی زان��ی پێویستی هاککەری لەگه ڵ ئەنتەرنێتی )Vikikurds(ک��ورد ڤیکی هاککرە ئ��ەم ئەنجامبدات. ئیمێلی پێش لەوەو ماوەیەک هەرێمی حکومەتی نوێنەری هاککردو لەتاران کوردستانی چه ندان بەڵگەنامەی خستەڕوو زۆری دەن��گ��دان��ەوەی ک��ە هەبوو، ئامانجی گۆڤاری لڤینی زانستی لەم گفتۆگۆیە تەنها بۆ خوێنەرانییەتی ئاشناکردنی هاککەر و ه��اک ل��ەگ��ەڵ ب��ت��وان��ن خۆیان ئ��ەوەی ب��ۆ لەزیانەکانی هاککرە خراپەکان بپارێزیین ئێمە بەتەواوەتی دژ بە هەموو ئەوانەیین کە هەرێمی تایبەتی خەلک دەبەزێنن و ئەم

شتە پەسەند ناکەین.دوای��ی ه��ەن��دێ��ک )Vikikurds( پەیامگۆڕینەوە بەسوپاسەوە ه��اک��ک��ەر ی پرسیارەکانی وه اڵم��ی داینەوە. هەرچەند، قسەکردن کارێکی ه��اک��ک��ردا ل��ەگ��ەڵ بەتایبەتی نییە، بێمەترسی وەکو نەیناسییت. ئ��ەگ��ەر لەگەڵ وای��ی پەیامنێرە ئ��ەو شوێنێکی ل��ە ت��اوان��ب��ارێ��ک��دا چ��ۆڵ��دا گ��ف��ت��ۆگ��ۆدەک��ات و بترسێت دەب��ێ��ت ب��ەردەوام ئەو پێبگات، زی��ان��ی ن��ەک��ا هەبوو، ئێمەش الی ترسە لێنکێک و ب��ەن��اردن��ی ن��ەک��ا فێڵلێکردنمان هاکمان بکات. هاککرەمان ئەم ئێمە ب��ەاڵم شەریف ک��ەس��ێ��ک��ی وەک هەرچەند ه��ات��ەب��ەرچ��او، نووینەری ئیمێلی هاککردنی لەتاران ه��ەرێ��م حکومەتی ئەم ب��ەاڵم ناکەین پەسەند هاککەرەباشەکان لە زۆرت��ر دەچ��وو ت��ا ه��اک��ک��ەرە

خراپەکان.

هاککەر زانستی: لڤینی بە کێ دەوترێ؟

هاککەر :Vikikurdsلە کە دەوترێت کەسانە بەو بەشی سیکیۆریتی کۆمپیۆتەردا لەتەکنەلۆژیای پرۆفیشناڵن و سوودوەردەگرن قورس زۆر دەستبەسەراگرتنی ب��ۆ کۆمپیوتەرێک یان سیرڤەرێک.خەڵک زانستی: لڤینی

چیبکەن تاهاک نه کرێن؟خەڵک بۆ :Vikikurdsئه نتی ل��ە ب��اش��ت��رە بەگشتی ف��ای��رواڵ سوود ڤ��ای��رۆس و وەرگ��رن )ب��ۆ ئ��ەوەی هیچ پرۆگرامێک بێ پەسەندکردنی پەیوەستی ن��ەت��وان��ێ��ت ئێمە ببێت ( زۆر شتی ئەنتەرنێت تریش هەن کە لەم ڤیدیۆییەدا

هەیە.http://www.ferbon.

com/main/?p=156کەسایەتی ئەگەر ب��ەاڵم ن��اس��راو ی��ان دەزگ��ای��ەک سکیوریتی بۆ دەبێت بێت، بۆ بهێنن ب��ەک��ار کەسانێک پارێزگاری لەخۆیان و هەروەها بەکارهێنانی هاردوەیر فایروال یان ریچیکێر، سێرڤێر و تایبەتی بە کە ڤایرۆس ئانتی گرنگە، زۆر دەن��ووس��رێ��ت ب��ۆ ن��م��وون��ە ک��ەس��ێ��ک بێت کرم نووسێنی لە شارەزابێت )Worm(، پرۆگرامێک کە بۆ دزی بە چوونەژورە سمین و

دەنووسرێت.هەندێک زانستی: لڤینی هەندێک ل��ە زی��رە ج��ار کەسانی )بەتایبەتی خەلک دەڵێن هەڵدەستێت ) ناسراو بەراستی ئایا هاککراویین، یان ه��اک��ک��راون ئ��ەوان��ە بەشێوەیەک پ��اس��ۆردەک��ەی��ان ئەم دزی��ن��ی ک��ە دزراوە، زیرەکی زۆر پ��اس��ۆردان��ە

پێویست نییە.هاککردنی :Vikikurdsلەئەنتەرنێتدا شتێک ه��ەر تایبەتی رێگای بە پێویستی ئ��ەگ��ەر ئێمێل خ��ۆی ه��ەی��ە، ئاسان زۆر کردنی هاک بێ نییە، چۆنکه یاهۆ، جی مێل،

کەسیان زۆر الی��ڤ،... باشترین لە بەشێک کە هەیە و جێهانن ه��اک��ک��ەرەک��ان��ی هاککەران رێ��گ��ای ئ��ەوان بۆ هاککردن بۆیە دەگ��رن، ئیمێل زۆر دژوارە، بۆ ئیمێل بەو یان دەکرێ دزی زۆرتر )سۆفتوەیر( نەرەمەکارانەی کە پرۆگرامەکانیان زۆر دژوار نییەو لە ئینتەرنێتیش زۆرهەن وەردەگریەت)هاککەر سوود دەنێرێ کەسێک بۆ فایلێک کلیکی کەسە ئەو ئەگەر کە بکا هەر شتێک کە بە کیبۆرد پاسورد وەک��و دەن��ووس��رێ سەر دەنێردرێتە هاککەر بۆ هاست(ئەمانە ی��ان ئیمێل KEYLOGGER ,( ناویان

TROJAN(ەخەڵک زانستی: لڤینی چۆن دەتوانن فێری هاککردن پەیامێکدا ل��ە پێشتر ب��ب��ن؟، تایبەتی رێگەیەکی دەڵێیت هەندێک دەکرێ نییە، بوونی

رێگە باسبکەیتهاک ئێستا :Vikikurdsفێردەکرێت ش��وێ��ن ل��ەزۆر وەک��و زان��ک��ۆک��ان، ب��ەاڵم بۆئەوەی کەسێک خۆی ببێت کارلەسەر هاککەردەبێت بە

ئەم بابەتانە بکات C o m p u t e r -1 IT basics-2 basics Programming basics-3 network and protocol-4

programming Open source *** OP full Programming buging-6 script security-5

security-7 with traceProgramming

ئەم بابەتانە بۆ فێربوونی سیکیوریتی ل��ە پ��ارێ��زگ��اری کاتێک گرنگە. )security(ف��ێ��ری س��ک��ی��وری��ت��ی ب��وون هاکیش دەت��وان��ن بێگومان

بکەن ف��ێ��رب��وون��ی ه��اک )هاککەری راست ( پێویستی بە هەوڵدانێکی زۆرە، شەو و بەتەنها خۆت دەبات رۆژت دەبینیتەوە، جیهانێکدا نێو لە لەسەر ژیانم ساڵی 11 من هاک و کۆمپیوتەر دانا، ئێستا بەخۆم دەڵێم هاککەر، جاری واب��ووە سێ ش��ەو سێ رۆژ درزێک تاوەکو نەنووستوم

بدۆزمەوە.هاکری زانستی: لڤینی ب��اش و خ��راپ ه��ەی��ە، ئەی خۆیان دەتوانن خەڵک چۆن لەهاککرە خراپەکان بپارێزن؟

بەڵێ :Vikikurdsبەشن؛ دوو ه��اک��ک��ەرەک��ان خراپەکان بە دوایی خراپکاری خراپە و دەره��ێ��ن��ان پ��ارە و هاککەرە ب��ەالم خەڵکن، بۆ سکیۆریتی بەدوایی چاکەکان و ئاسایش بۆ خەڵکن وکو دو

برا کە یەک دوژمنیان هەیە.وەک لەسەرەوە باسمکرد خەڵک بۆئەوەی کە هاک نەبن تەنیا دەبێت وشیاربن، لە سەر هەموو س��ەرەوە سایتەکەی

شتێک نوسراوە.ل��ڤ��ی��ن��ی زان��س��ت��ی: تۆ ئامانجت هاککەرێک وەک کاتێک چییە؟ لەهاککردن

سایتیک ی��ان ئ��ی��م��ێ��ل��ێ��ک هەست ه��اک��دەک��ەی��ت چوونە ئایا بەچیدەکەیت؟ خەڵک تایبەتی هەرێمی نێو بە هەست یان چێژتدەداتێ،

تاوان دەکەیت؟ک��اری :Vikikurdsمن ک��اری نییە، ه��اک م��ن کاتێک ب��ەاڵم سیکیۆریتییە، هاتم بۆ کوردستان و بینیم کە دەکرێ ک��ورد خەڵکی لە چ به رپرسه کانی زۆری��ان... و سەر بە وام��ان کە خۆمانن کارە ئەم تا بڕیاڕمدا دێنن، بکەم من بۆ زۆر کۆمپانیاکانی ئێوەش ئێستا کە سیکیۆریتی س��وودی ل��ێ��وەردەگ��رن کارمکردووە من تا ئێستا هیچ هاک راستەقینەم سایتێکی نەکردووە، من پێشتر لە گروپی کارمکردووە )anonymous(ب��ۆ ئ��ەوەی ک��ە ئ��ازادی ئینتەرنێت و خەڵک بپارێزیین، لە هەر والتێک ئەم کارانەمان گۆڕی زووشتیان زۆر ک��رد لەکوردستان بەداخەوە بەاڵم کەس کاری بە سەر. کانەوە نییە، من لە کوردستان ناژیم، نییە کە بە وە پێویستیم بۆیە پارەم یان بناسن من خەلک زۆر بینیتان وەک بدەنێ)هەر پارە ب��ە م��ن ویستی ک��ەس دەمەوێت تەنیا من بکڕێ(، ببێتەوەو وش��ی��ار خ��ەڵ��ک سەروکەکان وەخۆ بێنەوە... لە تەواوی ژیانم دا کارم بۆ خەڵکێک کردووە کە ئێستاش نایانناسم و گەلی خۆم نیین،

کورد دەبێ وشیار بێت. :)Vikikurds(یازده ساڵی ته مه نی خۆم بۆ هاككردن دانا


گه رموگوڕی ت��ه وژم��ێ��ك��ی به خۆوه بینیووه ... ته نانه ت گه یشتونه ته ه��ه وڵ��ه ك��ان بتوانرێت ك��ه وا ئاستێكی ش��ان��ه ی ك��ارۆرون��اك��ی وا كه خۆی به رهه مبهێنرێت س��ری��ن��ه وه ی خۆی ت��وان��ای خۆی پاكوخاوێنی هه بێت و ئ��ه وه ی الی راب��گ��رێ��ت. ئاشكرایه روون و هه مووان باشترین و ب��ی��اب��ان��ه ك��ان ك��ه له سه ر ش��وێ��ن��ن چ��اك��ت��ری��ن رووی زه وی بۆ دامه زراندن و دانانی شانه كانی كارۆروناكی بتوانرێت ب��ه ه��ۆی��ه وه ت��ا زۆرترین كه ڵك له وزه ی خۆر وه ربگیرێت و وزه كاره بایه كی بهێنرێت، ن��اوازه ب��ه ره��ه م بیابانه كان ك��ه ب��ه ه��ۆی��ه وه خۆر ت��ی��ش��ك��ی ب��ه رده وام

له ت��وێ��ژه ر م��ام��ۆس��ت��ای ئه مه ریكی و بۆستنی زانكۆی سه رپه شتیاری ئه و تیمه ی كه ئه م به په ره پێدانی هه ڵساون له وباره وه نوێیه ته كنۆلۆژیا ته كنۆلۆژیایه )ئه م ده ڵێت: 90%ی ك��ه ل��ه ت��وان��ای��دای��ه البه رێت غوباره ت��ۆزو ئه و شانه رووی ل��ه س��ه ر ك��ه كه ڵه كه كارۆروناكییه كان ب��ووه ئ��ه م��ه ش ل��ه م��اوه ی پاككردنه وه و س��وڕێ��ك��ی دوو ته نیا ك��ه س��ڕی��ن��ه وه دا

خوله ك ده خایه نێت.ئ��ه و ت��ۆزو خ��ۆڵ��ه ی رووی س��ه ر ده نیشێته ك��ه كارۆروناكی و ش��ان��ه ك��ان��ی ت��ه گ��ه ره ده خ��ات��ه ب��ه رده م خۆر ت��ی��ش��ك��ی گ��ه ی��ش��ت��ن��ی بۆ ه��ۆك��ارێ��ك ده بێته ب��ۆی ئیفلیجكردنی وه س��ت��ان��دن و )مه كۆ( كه شتیه ئه و جوڵه ی ف��ه زای��ی��ان��ه ی ك��ه ب��ۆ سه ر مه ریخ هه ساره ی یان مانگ

ده نێردرێن.ه��ه ردوو ك��ه ش��ت��ی )م��ه ك��ۆی ( ف��ه زای��ی )ئۆپۆرتیونێتی ( )سیبریت( و مه ریخ ه��ه س��اره ی ب��ۆ ك��ه ماوه یه كی ن��ێ��ردراب��وون ئه ویش له كاردابوون درێژتر ئه و ه��ه ڵ��ك��ردن��ی ب��ه ه��ۆی یاریده ی ك��ه ب��وو ب��ای��ه وه سرینه وه و پاكبوونه وه ی شانه كه ده دا كارۆروناكیه كانی

له سه ریان جێگیركرا بوون.به اڵم )راو سورامبۆدی (، له به رپرسانی ك��ه ی��ه ك��ێ��ك��ه چ��اودێ��ری��ی پ��رۆژه ك��ه ل��ه ت��اق��ی��گ��ه ی ه��ه ڵ��دان��ی فه زاییه كه شتیه رۆك��ێ��ت و به ئاژانسی سه ر تیژره وه كانی )ناسا( ئ��ه م��ه ری��ك��ا ف��ه زای��ی ده ڵێت:)ره نگه ل��ه وب��اره وه به خت ك��ات��ێ��ك ه��ه م��وو یاوه رمان نه بێت(. له راستیدا ت��ی��م��ی م��ه ك��ۆی ف��ه زای��ی له سااڵنی كه )پاسفاینده ر( نێردرابوون ن��ه وه ده ك��ان��دا بۆ هه له یان ئه و مه ریخ، بۆ ن��ه ره خ��س��ا ك��ه س��وود ل��ه با وه رب��گ��رن. ه��ه روه ه��ا تۆزو

په كخستنی له پشت خ��ۆڵ له وێستگه كانی زۆر له سه ر خ��ۆره وه ن وزه ی نموونه بۆ زه وی . رووی گ��ه رده ل��وول و زری��ان��ی بۆ هۆكارێكبووه خ��ۆاڵوی دابه زینی ئاستی به رهه مهێنانی %40 به رێژه ی كاره با وزه ی له وێستگه كانی ل��ه ی��ه ك��ێ��ك له میرنشینه خ��ۆردا وزه ی

یه كگرتووه كانی عه ره بیدا.پ��رۆس��ه ی )ك��رداری ( سرینه وه و پاككردنه وه ی شانه زۆر كاتێكی رووناكییه كان پێویستی یاخود ده خایه نێت ئامێركاری به پرۆسه یه كی سه ره رای هه یه ، به ها گران له ئاو زۆر ب��ه ف��ی��رۆدان��ی به نرخه . كه سه رچاوه یه كی پیاده كردنی ئه م به اڵم له گه ڵ ته كنۆلۆژیا نوێیه دا ده توانرێت جوان رووناكییه كان شانه بێئه وه ی ب��ك��رێ��ن��ه وه پ��اك یان ب��چ��ێ��ت ب��ه ف��ی��رۆ ئ��او پرۆسه ی ئامێركاری گرانبه ها ئه م دی��اره به كاربهێنرێت. له و س��وودی سیسته مه ش ب��ی��رۆك��ه ی��ه وه رگ��رت��ووه كه گه ردیله كانی زۆرب��ه ی تایبه تیش ب��ه ت��ۆزوخ��ۆڵ خاوه نی وشكه كاندا له ژینگه بارگه ی كاره بایین. به مجۆره ده ت��وان��رێ��ت ل��ه س��ه ررووی ده ره وه ی شانه رووناكییه كان به رهه م گ��ۆراو ته زوویه كی پێوه نووسانی دوای بهێنرێت له چه ند ك��ه ب��ه چ��ی��ن��ێ��ك ج��ه م��س��ه رێ��ك��ی روون��ی دروستكراو )ش��ه ف��اف(ی قه سدیر ئۆكسیدی له مادده ی ئاوێته كراوه ، ئه ندیۆم به كه تا ئه م ته زووه ش له نێوان ئه و نێگه تیڤه سالب و بارگه دوو پتر یاری بكات، ئه وا بوارێكی كه دروستده كات كاره بایی به ده رپه راندنی هه ڵده ستێت خۆڵ غوبارو گه ردیله كانی كه بارگه ی سالب و موجه ب )ن��ێ��گ��ه ت��ی��ڤ و پ��ۆزه ت��ی��ڤ(ی��ان ه��ه ی��ه . ه��ه روه ه��ا ئه م یاریده ی ك��اره ب��ای��ی��ه ب��واره ب��ارگ��اوی ك��ردن��ه وه ی

ئه و )ش��ه ح��ن��ك��ردن��ه وه ی ( گه ردیالنه ی تۆز غوبارده ده ن ئه مه ش نین، ب��ارگ��اوی ك��ه كه ده دات ئ��ه وه ی��اری��ده ی بێت رزگ��ار لێیان به خێرایی له گه ڵ به ركه وتنی له كاتی رووناكییه كان. شانه رووی به جۆرێكی س��ی��س��ت��ه م��ه كه ك��راوه دی��زای��ن وا بواره ئیشكردنی ئاراسته ی ك��اره ب��ای��ی��ه ك��ه ل��ه رووك��اری ش��ان��ه روون��اك��ی��ی��ه ك��ان بۆ بێت، دی��ك��ه رووك��اره ك��ه ی ئ��ه م��ه ش ك��ار ده ك��ات بۆ گواستنه وه ی غوباره كه وورده وورده له سه ر رووی شانه كان ت��ا ده ك��ه ون��ه خ��واره وه . وزه ی نوێیه سیسته مه ئ��ه م ته نیا ن��ادات، به فیرۆ زۆر به خه رجكردنی پێوویستی برێكی كه م له ته زووی كاره با ماوه ی كات زۆربه ی هه یه ، له دوو رۆژان��ه ك��ارك��ردن��ی خوله ك پێنج تا خوله كه وه ته كنۆلۆژیا ئه م ده خایه نێت، ته ڕ تۆزه كه كه كاتێك نوێیه چڵكاو ق��وڕو ببێته یا بێت ده بێت ب��ۆی��ه ن��اك��ات، ك��ار سیسته مه كه پێش ئه وه ی باران ببارێت ساز بكرێت. ئه وه ی پرۆژه یه ش ئه م باسه شایانی كه ل��ه وپ��رۆژان��ه ی یه كێكه كردووه ده ستگرۆیی )ناسا( ته كنۆلۆژیایه ك داهێنانی بۆ شانه كانی س��ری��ن��ه وه ی ب��ۆ به ت��ای��ب��ه ت ك��ارۆرون��اك��ی فه زاییه كان. مه كۆ كه شتی و داهێنان و ئه م به كارهێنانی به ته كنۆلۆژیا نوێیه ی )مازامده ر( پاككردنه وه و ب��واری ل��ه شانه كانی س��ری��ن��ه وه ی له سه ر رون��اك��ی ك��ارۆ ده بێته ئ��ه وا زه وی ، رووی ئه و بۆ نوێ كێبركێكارێكی سرینه وه ی ته كنۆلۆژیایانه ی كه كارۆروناكی شانه كانی پ��ێ��ده چ��ێ��ت ئ��او و ه��ه وای بۆ به كارنه هێنرێت په ستێوراو

سرینه ووه یان.بابه ت ئه م نووسینی بۆ سوود له چه ندسه رچاوه یه كی

ئینته رنێت وه رگیراوه .

دێت ت��ا ب��ه رۆژ رۆژ سه ر دانیشتوانی ژم��اره ی له زیادبوون و زه وی رووی له به رامبه ر هه ڵكشاندایه ، به رچاوه ش زی��ادب��وون��ه ئ��ه م دانیشتواندا ل��ه رێ��ژه ی باوه كان وزه سه رچاوه كانی ده كه ن و له كه می به رۆژ رۆژ بارگرژی وقه یرانیان چه ندان ب��ۆ س��ه رج��ه م واڵت��ان��ی ئ��اراوه و ه��ێ��ن��اوه ت��ه جیهان فشارێكی قورس و گه وره شی

جۆرێكی‌‌نوێ‌‌له‌شانه‌ی‌‌كارۆ‌ڕووناكی‌

گه شاوه یه رون��اك و تیایاندا ساڵ، رۆژه ك��ان��ی به درێژایی به اڵم ئه وه ی لێره دا ئاسته نگی سه ركه وتنی ب��ه رده م دێنێته له بیابانه كاندا پرۆسه یه ئه م غوباره یه خۆڵ و و تۆز ئه و گه رده لووله كان كه ره شه باو ب��ه رده وام هۆكاره كه یه تی و ك��ارۆ ش��ان��ه رووی داده پۆشێت، رووناكیه كان ئه مه ش وا پێوویست ده كات چه ند ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی ك��ه شانانه ئه و ب��ه رده وام ب��اره و خۆڵ و ئ��ه و تا بسڕدرێنه وه ته گه ره ه��ۆی نه بێته ت��ۆزه خستنه رێی گه یشتنی تیشكی له م شانه كان.به اڵم به خۆر هه نگاوی زاناكان نێوه نده دا بریووه گورچكبڕیان به رچاو په ره پێدانی توێژینه وه و له پای ئه م كه وا چاره یه كی رێگه كێشه یه چاره سه ر بكات، له و ته كنۆلۆژیایه كیان بواره شدا له توانایدایه ك��ه داه��ێ��ن��اوه ئایدیاڵی و چ��اره س��ه رێ��ك��ی كه ئ��اراوه بێنێته گونجاو ئه ویش بریتییه له وه ی وا بكات كارۆروناكییه كان كه شانه خۆ خۆپاككردنه وه و توانای س��ری��ن��ه وه ی��ان ل��ه ت��ۆزو خۆڵ نێوه نده شدا ل��ه م هه بێت. نوێیان ت��ه ك��ن��ۆل��ۆژی��ای��ه ك��ی له بنچینه دا ك��ه پ��ه ره پ��ێ��داوه فه زا كه شتیگه النه ی ئه و بۆ دی��زای��ن ك��راوه ك��ه ب��ۆ سه ر مه ریخ ه��ه س��اره ی رووی له هه مان ب��ه اڵم ده ن��ێ��ردرێ��ن، كاتیشدا ئه م جۆره دیزانه بۆ رووی سه ر به كارهێنانه كانی گونجاوه ل��ه ب��ارو زه وی��ش ئ��ه وی��ش ل��ه پ��ێ��ن��او ی��اری��ده تا روناكییه كاندا شانه دانی ب��ه وزه ی��ه ك��ی زی��ات��ره وه كار ته كنۆلۆژیا ل��ه م ب��ك��ه ن. كاره باییه ب��ارگ��ه ن��وێ��ی��ه دا )كارۆستاتیكی ( جێگیره كان بۆ ب��ه ك��ارده ه��ێ��ن��رێ��ن ب��ه رب��ه ره ك��ان��ی ل��ه رووی رووی له سه ر خ��ۆڵ و ت��ۆزو دوورخستنه وه یان شانه كان و

بۆ قه راغی شانه كان.)م��ه الی��ۆ م��ازام��ده ر(،


ب��ازاره سه رشانی خستۆته گه وره كانی ئابووری جیهان. ل��ه م ن��ێ��وه ن��ده ش��دا واڵت��ه پێشكه وتووه كانی گ��ه وره و له هه وڵی ب��ه رده وام دون��ی��ا قه یرانه ئ��ه م چ��اره س��ه ری هه میشه ئ��اب��ووری��ی��ه دان و ب��ه دوای دۆزی��ن��ه وه ی دیكه ی س��ه رچ��اوه ك��ان��ی وزه وه ن كه ببێته جێگره وه یه ك ئاسته نگییه ی ئ��ه و ب��ۆ سه رچاوه كانی له كورتهێنانی

رووده دات. باوه كاندا وزه له م سۆنگه یه شه وه ته قه الكان ده سته به ركردنی ل��ه ب��واری وزه س��ه رچ��اوه ك��ان��ی هه نگاوی ن��وێ��ووه ب��ووه ك��ان به خۆوه به رچاوی گ��ه وره و ب��ی��ن��ی��ووه . دی��اره ه��ه روه ك سه رچاوه ی چه ندان ده زانین هه ن ب��وو ن��وێ��ووه وزه ی بۆ كه ده توانرێت له سروشتدا وزه یه كی ده سته به ركردنی پ��اك و خ��اوێ��ن و ب��ه رده وام و

به ژینگه ه��اورێ ه��اوراو لێوه ربگیرێت، ك��ه ڵ��ك��ی��ان ئه و پ��ێ��ش��ه وه ی ل��ه پ��ێ��ش��ی كه ئه مرۆ س��ه رچ��اوان��ه ش پێده درێت له جیهاندابره ویان بریتین له سه رچاوه كانی وزه ی زه وی و گه رمی و خۆر باو بایۆگازه وهتد... بایۆفیوڵ و له م ده م��ان��ه وێ��ت ئ��ه وه ی لێیبدوێین و ب��اب��ه ت��ه دا بكه ین ل��ه ب��اره وه ق��س��ه ی س��ه رچ��اوه ی وزه ی خ��ۆر و

رووناكییه .... ئه و وزه یه ی له داهاتوودا ده ك��رێ��ت ك��ه ته واوی جیهان بۆ زامنكردن و رۆژان��ه ی پێداویستییه كانی دی��اره پێببه ستێت. پشتی ده توانرێت شێوه یه ك به چه ند س��وود ل��ه وزه ی خ��ۆر به رهه مهێنانی بۆ وه ربگیرێت گه رمی . ك��اره ب��او وزه ی هه وڵه كان ب��واره ش��دا ل��ه م شانه كانی پ��ه ره پ��ێ��دان��ی ب��ۆ ك��ارۆروون��اك��ی ج��ۆش و

ئه ودیوی زانست 31ئه ودیوی زانست30

ئایا به راستی سێگۆشه ی به رمۆدا چییه ؟

قسەی زۆرو چێرۆکی سەیر دەربارەی سێگۆشەی بەرمۆدا دەوترێت )بۆ خوێندنەوەی هەندێک لەو چیرۆکانە سەیری لڤینی زانستی ژمارە ٧ بکە(، ئایا ئەو قسانە راستن؟ ئەگەر ئەو چیرۆکانە راستن، زانست دەربارەیان

چی دەڵێت؟ بۆ واڵمدانەوەی ئەو پرسیارانە دوو ئاراستە بوونی هەیە، ئاراستەیەک کە وایدادەنێت چیرۆکەکانی بەرمۆدا هەمووی راستییەورونکردنەوەی زانستی بۆ پێشکەش دەکات و، ئاراستەیەکیتر هەمووئەو چیرۆکانە

بەخەیاڵی یان بەزیادەڕویی لە گێرانەوه کاندا دادەنێت.

ئاراستەی یەکەم روداوان��ە ئ��ەو وایدابنێن رووی��ان��داوەو زی��ادەڕۆی��ی لە بەسەرهاتەکاندا گ��ێ��ران��ەوەی ب��وون��ی ن��ی��ی��ە. ه��ۆک��اری یەکێک دەتوانێت روداوەک��ان

لەمانەی خوارەوە بێت.کەشوهەوای ئیستوایی

روانگەی لە ناوچەیە ئەم یەکێکە ج��ۆگ��راف��ی��ای��ی��ەوە ناوچە ل��ەق��ەی��ران��اوی��ت��ری��ن لەوانەیە جیهان، زەریاییەکانی تۆفانێکی خولەکدا چەند لە ئەم ببێت، دروس��ت گ��ەورە تۆفانانە دەتوانێت کەشتییەکانی سەردەریا نوقم بکات، زۆربەی ناتوانێت رادار تۆفانانەش ئەم

بیدۆزێتەوە.کەشتیەوان و بەلەمەوانی کەم

شارەزالەم ئ��ام��ارەک��ان پێی ب��ە داخوازی زۆرترین شوێنەوە یارمەتی بوونی هەیە، زۆربەی لەالیەن داخ��وازی��ان��ە ئ��ەم گەشتییەوانە م��ەل��ەوان و ئ��ەو ک��ەم ش��ارازای��ان��ەوەی��ە ک��ە بە بۆچوونێکی نیگەتیفەوە سەیری ن��اوچ��ەی ب��ەرم��ۆدا دەک��ەن و هەموو روداوێک دەبستنەوە بە

دەرەوەی زەوییەوە.بوومەلەرزە

زان��ای��ان روودان��ی لەبنی ب��ۆم��ەل��ەرزەی زۆری��ان دەری��ای ئ��ەم ن��اوچ��ەی��ەدا بۆمەلەرزانە ئ��ەم کە بینیووە دەبێت تەنکاوەکاندا لەناوچە وەکو وێ��ران��ک��اری، ب��ەه��ۆی خۆرهەاڵتی تسۆنامییەکانی ئاستێکی ل��ە ب��ەاڵم ئ��اس��ی��ا،

بچووکتردا.

جوڵەی ئاوی کەنداویزەریاییە ج��وڵ��ەی ئ��ەم لەوانەیە بەهێزەوتەنانەت زۆر بگاتە)٥میل( خ��ێ��رای��ی��ەک��ەی دەتوانیت کاتژمێرێكداو ل��ە گەرشتییەکان بۆ ئەم الو ئەوال ئەگەر بەتایبەتی ف��ڕێ��ب��دات، ئامادە خۆیان كەشتییەوانەکان

نەکردبێت. تیوری بڵقەگازییەکان

گازییەکان بڵقە ت��ی��وری تیورێکی سەرسوڕهێنەره ، بەاڵم جێگای لۆجیکییەوە لەباری هەندێک لەالیەن کە سەرنجە کەسەوە پشتگیری لێدەکرێت. بڕوایەن ئ��ەو ل��ەس��ەر ئ��ەوان گازی هیدراتی زۆر بڕێکی لەم ناوچەیەدا بوونی هەیە، ئەم گۆڕینی بەهۆی دەب��ن گازانە لەهەندێک ئ��اوەک��ە چ��ڕی شوێندا،هەر ئەمە دەبێت بەهۆی دروس��ت��ب��وون��ی ک��ارەس��ات. زانستیانە ق��س��ە ل��ەم ج��گ��ە نازانستیش قسەی هەندێک خەڵکەوە لە هەندێک لەالیەن ک��ە گوایە ک��ای��ەوە ه��ات��وەت��ە هۆکاری فەزاییەکان بوونەورە کەئەمەیان کارەساتانەن! ئەم

ناکرێت پشتراستبکرێتەوە .ئاراستەی دووهەم

ئەم ئاراستەیە لە بنەرەتدا ه��ەم��وو چ��ی��رۆک��ەک��ان بە پرسیار دەزانێت و هەڵبەستراو دەک��ات ئ��ای��ا ب��ەڕاس��ت��ی ئەو

روداوانە روویانداوە؟ رسبورتگارف( )مدلین بەو گەشت ئیتالی ت��وێ��ژەری دەرئ��ەن��ج��ام��ەی ک��ە زۆرب��ەی زیادەرەوییان یان رووداوەک��ان بنەڕەتدا ل��ە ی��ان ت��ێ��داک��راوە،

نموونە ب��ۆ ه��ەڵ��ب��ەس��ت��راون، )BHG3566( کەشتی فەرانسیل��ەو )١٩٧٧( ل��ەس��اڵ��ی ناوچەیەدا بۆ ماوەیەکی کورت هەندێک لەکاتێکدا ونببوو، ناویان ترس بەکەشتی کەس بوون دەهێناولەسەرئەوبڕوایە چووەو ل��ەن��او کەشتییە ئ��ەم دەستیان شەیتانییەکان رۆح��ە ب��ەس��ەرداگ��رت��ووە. )الرن��س ویالیەتی زانکۆی لە دەیڤید( )١٩٧٥ ل��ەس��اڵ��ی) ئ��ەری��زۆن��ا کتێبێک ب��ەب��اوک��ردن��ەوەی دا "نهێنییەکانی ناونیشانی لەژێر دەرکەوت بەرمۆدا سێگۆشەی لەسەر ت��ەواوی پ��ەردەی "بەپێی هەڵدایەوە. نهێنییە ئەم

لێکۆڵینەوەکانی ئەو:کەشتییەکان و ژم��ارەی ئەو ون��ب��ووەک��ان��ی ف��رۆک��ە شێوەیەک هیچ بە ناوچەیە، . نییە تر یا ز نیتر کا ێنە شو لەئەم ئیستواییەکانی ت��ۆف��ان��ە پەیوەندی تارادەیەک ناوچەیە ونبوونی لەگەڵ راستەوخۆی گەمییەکاندا ک��ەش��ت��ی��ەک��ان و کارەساتانە ژمارەی ئەو هەیە، ک��ە ب��اس��دەک��رێ��ت زۆرب��ەی کات زۆرب��ەی هەڵبەستراوە، ونبوونی باسی راپ��ۆرت��ەک��ان گەمییەک ی��ان ک��ەش��ت��ی��ی��ەک هەرهۆکارێک بە کە دەک��ەن گەیشتبێتە دره ن��گ ل��ەوان��ەی��ە شوینی خۆی، راپۆرتەکان بەس دەڵێن ونبوو، بەاڵم باسی ئەوە ناکەن دۆزرایەوە، باسی فرۆکە نەفەرەکانییەوە بە کە دەکرێت لەدەریادا نوقوم بووە لەکاتێکدا ئەو هەڵبەستراوەو بنەرەتدا لە

فرۆکەیە بوونی نەبووە.

ه��ەن��دێ��ک خ��ەڵ��ک بە کە کەشتییەکانیان شاردنەوەی بووە، نوقم لەبەرمۆدادا گوایە کۆمپانیاکانی لە قەرەبوویان دوایشیدا لە وەرگرتووە بیمە کەشتیەکەیان بەناوێکی ترەوەو

لەشوێنێکیترتۆمارکردووە. سێگۆشەی بەرمۆدا چییە؟

لەم ناوچەیەدا دوو کۆمەڵە بەرمۆداو بەناوەکانی دورگ��ە

باهاماس بوونی هەیە.دورگەی بەرمۆدا

کۆمەڵە ن��اوی ب��ەرم��ۆدا کەبەشێکبووە دورگ��ەی��ەک��ە بەریتانیا، لەکۆلۆنییەکانی لەبەڵگەنامەکاندا ناوی کەسێکی ئیسپانی بەناوی )خواندوبرمودز( بەرمۆدا دۆزەره وەی وەک ب��اس��دەک��رێ��ت. ل��ەس��ەدەی کەشتییە زایینیدا پانزدەهەمی پۆرتوگالییەکان ئیسپانیی و ل��ە دورگ��ەک��ان��ی ب��ەرم��ۆدا بۆ خواردەمەنی و پ��ەی��داک��ردن��ی ه��ەڵ��گ��رت��ن��ی ئ��او س��وودی��ان بوونی ب��ەاڵم وەردەگ��رت، بوو وەرزییەکان هۆکار تۆفانە لەم ئیسپانییەکان ئ��ەوەی بۆ دورگەیەدا نیشتەجێنەبن و ناوی

دورگەی شەیتانی لێبنێن. دورگەی باهاماس

پێشتریەکێک ب��اه��ام��اس بووە، بەریتانیا لەکۆلۆنییەکانی ئەم دورگەیە لەساڵی )١٩٧٣(دا سەربەخۆیی پێدرا، بەاڵم هێشتا به سەرۆکی بەریتانیا شاژنی

واڵت ئەژماردەکرێت.ئ��ای��ا ئ��ەو ش��وێ��ن��ەی کە شوێنێکە لێتۆقیوە کەسی زۆر ب��ۆ پ��ش��وودان و راب��واردان��ی

تۆقێنەرەکان؟!

ل��ەدورگ��ەی ب��ەرم��ۆدادا سەیر پ��ەی��ک��ەری ه��ەن��دێ��ک کەپەیوەندی دروس��ت��ک��راوە، هەیە، نافەرمییەکانەوە بەئایینە بەئاینی خەڵک هەندێک کە هەندێک ش��ەی��ت��ان��پ��ەرس��ت��ی و ک��ەس��ی��ش دەی��ب��ەس��ت��ن��ەوە هەروەها بەفریماسونرییەوە، س��ێ ل��ۆژی گ��ەورەی دورگەیەدا ل��ەم فراماسونری کەسیش ه��ەن��دێ��ک ه��ەی��ە، شەیتانپەرەستەکان و دەڵ��ێ��ن سیحربازەکان و فریماسونرییەکان پەیوەندیان یەکترییدا لەگەڵ بوترێت گرنگە ئەوەی هەیە. دورگەکانی بەرمۆداو باهاماس نیمچە بۆئەم ئارامە شوێنێکی

ئایین و گروپانە.فریماسونری چییە؟

فریماسونری ریكخراوێکی جیهانیی نافەرمی دۆستایەتی ل��ەس��ەدەک��ان��ی ش��ان��زدەو بووە، زایینیدا حەڤدەهەمی فریماسونری لەئێستاشدا بوونی بەزیاد ئ��ەن��دام��ەک��ان��ی ه��ەی��ەو لەشەش میلیۆن کەس بەراورد دەکرێت و لە ژێر فەرمانرەوایی سکۆتلەنده و گەورەکانی لۆژە ئینگەلەندو ئ��ای��رل��ەن��ده و واڵت��ەی��ەک��گ��رت��ووەک��ان��ی

ئەمریکادان.قسەی کۆتایی

لەئاراستەکان ه��ەرک��ام دڵنییاییە ئەو بکەین، قەبوول سێگۆشەی وەردەگ��ری��ی��ن، بەرمۆدا وەک هەموو شوێنێکی تری ئەم جیهانە وایەو لەباری جوگرافییەوە شوێنێکی تایبەتی

نه فرینکراو نییە. ئا: لڤینی زانستی

ئه ودیوی زانست 32

33ژینگه‌

ل��ە م��ان��گ��ی راب��ردوودا فەرمی بە نەتەوەیەکگرتووە رودان��ی ق��ات و ق��ڕی لە باشوری سۆماڵدا دووناوچەی پێچەوانەی ب��ە راگ��ەی��ان��د، ئاسایی بەشێوەی کە ئ��ەوەی پێناسەی دەیزانن، کەس زۆر لە ئاڵۆزترە زۆر وق��ڕی قات کەمبوونەوەی خواردەمەنی، بۆ نەتەوەیەکگرتووەکان ئ��ەوەی ب��ە ف��ەرم��ی روودان��ی قات و رابگەێنێت، لەشوێنێکدا قڕی دەب��ێ��ت س��ێ ج��ۆر ب��ارۆدۆخ دەبێت س��ەرەت��ا ب��ب��ی��ن��رێ��ت. لەرۆژدا خەڵک بیستی س��ەدا پێیان خواردەمەنییەی بڕە ئەو

قات‌و‌قڕی‌چییه‌؟

دەگات لە) ٢١٠( کیلۆکالۆری کەمتربێت، دەبێت لە سەدا سی بەدخۆراکی تووشی مندااڵن دەبێت بووبێتن، هەروەها زۆر کەمی بەهۆی م��ردن رێ��ژەی خواردەمەنییەوە بگات بە چوار هەر نێو ل��ە م��ردن روداوی دەهەزار کەس لە رۆژێکدا، یان هەردەهەزار نێو لە چوارمردن

منداڵدا لە رۆژێکدا .ئەم یەکگرتووەکان نەتەوە پێوانەی لە) ٢٠٠٥( دا داناوە دابەشکردنی بتوانێت تاوەکو شێوەی ب��ە ی��ارم��ەت��ی��ی��ەک��ان��ی ئامانجدار رێکبخات. ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکان خۆراکی

کە دەبێت، داب��ەش پلە بۆ ٥ و پێنجەمین ق��ڕی و ق��ات

ترسناکترین پلەیەتی. بەشێوەی ئاسایی حکومەتی واڵتەکان خۆیان رودانی قات وقڕی رادەگەێنن، بەاڵم بەهۆی نەبوونی حکومەتێکی ناوەندی لە سۆماڵ نەتەوەیەکگرتووەکان بۆخۆی ناچاربوو ئەم بارۆدۆخە راب��گ��ەێ��ن��ێ��ت، ه��ەروەه��ا زۆر لەحکومەتەکان لەترسی ئەوەی روخساری واڵتەکەیان ناشیرین حەزیان کات زۆرب��ەی ببێت لەراگەیاندنی بارۆدۆخی قات و

قڕی نییە. ١٩٩٢ب��ەدواوە، لەساڵی

روودانی کە یەکەمجارە ئەمە سۆماڵ ل��ە ق��ڕی ق��ات و ئەم هەرچەند رادەگەێنرێت، ناوچەی بۆ تەنها راگەیاندنە واڵتەیە، لەم شابلی و باکول بەاڵم نیگەرانی هەیە ئەم قات و قڕییە هەموو واڵتەکە بگرێتەوە. پێش ل��ەوەو مانگێک تاوەکو گروپی ئەلشەباب کە کۆنتڕۆلی بەرباڵو ن��اوچ��ەی چ��ەن��دی��ن سۆماڵدا ن��اوەن��دی لەباشورو نەیدەهێشت کۆنتڕۆڵدەکات فریاگوزارییەکان رێکخراوە ل��ەزۆر ن��اوچ��ەی ئ��ەو واڵتەدا

دەستبەکار ببن. رێکخراوە فریاگوزارییەکان

قات و راگەیاندنی ه��ی��وادارن قڕی لەباشوری سۆماڵدا ببێت قەیرانەکە، کۆنتڕۆڵی بەهۆی چەشنە ه��ی��چ ه��ەرچ��ەن��د ناچارکردنی بۆ میکانیزمێک ک��ۆم��ەڵ��گ��ای ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی بۆ نییە. بوونی کردن هاوکاری گرگ بارو لە پرۆگرامی جیهانی خۆراکی نەتەوە یەکگرتووەکان قات و "راگەیاندنی دەڵ��ێ��ت: ق��ڕی پ��ی��ش��ان��دەری رودان��ی کارەسات لەو واڵتەیە". قات و دەرئەنجامی س��ۆم��اڵ ق��ڕی رودانی گەورەترین وشکەساڵی لە ئەفریقادا لەناوچەی شاخی

پەنجا ساڵی رابردوودایە.

ئه ودیوی زانست 35ئه ودیوی زانست34

سیحرو سیربازیی

بۆچی سیحربازه کان خۆیان ئاشکرانا که ن؟

روستکردنی لەوانەیە د

، بۆ نموونەنجامی بدەن

ناتوانن ئەڵکی ئاسایی

و شتەی خەحر واتە ئە

دەڵێن سی

یان بیهێنە سیحر بووبێت.

بووبن جۆرێک لە ک نەناسراو

شتا بۆ خەڵۆندا کە هێ

ەردەمانی کک ئامێر لەس

هەندێ

ئه مازۆن، دۆزراوەکانی

خێڵە تازە بچێتە نێو

سەردەمەوەزانستی ئەم

ک بەهەندێک ئامێرو ێشچاوی خۆت کەسێ

پ

س کە باسی ەیە. زۆرکە

تایبەتی ه توانایەکی

ک بناسن کەسە بەکەسێ

ێاڵنە ئەوکەڵکی ئەو خ

ەوانەیە خەل

تێیدەگەن، قمێکی کەم

هاتووەو تاگەیشتنی نە

ەردەمی تێکە هێشتا س

وەکو زانستێک ازی دەکەن

حرو سیحربسی

زانستێکی ردەکەن، چ

باسی سیحن و فێڵکردن

لەچاو بەست وەکو جۆرێک

کەن. هەندێک کەسیشپێناسەی دە

ی هەبووە، یحرباز بوون

ی سیحرو سی مرۆڤایەت

یەیی مێژووە، بەدرێژا

کی فێڵبازان چاوبەستنێ

پێشرەوبێت یان

ێوەبردنی واڵت و وون بۆ بەڕ

یارمەتیدەربدەوەستان و

سوڵتانەوە ێز لەشانی

ەڵکێکی بەرسەردەمانێک وەک خ

سوتێنران. رێکی ترسناک دە

فرو بوونەوەسەردەمانێکیش وەک کا

سیحروسیحربازی بۆ سەدان لەکلتوری ب��ووە بەشێک ساڵ جۆربەجۆرەکان، ک��ۆم��ەڵ��گ��ا هەروەها نزیکایەتی زۆری لەگەڵ بیروباوەڕیی ئایینی هەندێک لەو زۆرجار هەبووە، کۆمەڵگایانەدا سیحرباز بەکەسێکی پەیوەندیدار )شەیتان( شەڕ خ��ودای لەگەڵ دەتوانێت ک��ە ن��اس��ێ��ن��راوە دا بگەێنێت، خ��ەڵ��ک ب��ە زی��ان وەک روداووی بەهۆی دەبێت نەخۆشی و بەدشانسی و تەنانەت مردن. هەندێک لە کۆمەڵگاکان دەتوانێت سیحرباز بڕوایانوایە بەکار ب��اش��ە ب��ۆک��اری سیحر بهێنێت، دەتوانێت خۆشەویستی تەندروستی ب��ەه��ێ��زب��ک��ات، لەهەموو خەلک چاکبکات. بۆ سیحربازەکانیان جیهاندا ب��ەش��ی س��وودب��ەخ��ش و دوو دابەشکردووە. زی��ان��ب��ەخ��ش سیحربازەکان ستایشی خودایەک نێرو دەک��ەن ک��ە دوو الی��ەن��ی لەهەندێک ب��ەاڵم ه��ەی��ە، مێی مێینەکە الیەنە لەکلتورەکاندا سیحربازەکان دەگوترا زاڵترە. دەتوانن بفڕن و هەندێک ئامێری وەک گسک بەکاربهێنن بۆفڕیین، دەبێت راستنییە، ئەمە هەڵبەت رێورەسم هەندێک بۆ گسک بێگومان بەاڵم بەکارهێنرابێت، ناکرێت بە گسک فریین ئەنجام

بدرێت. لەسیحربازەکان هەندێک زانیاری زۆریان لەسەر چۆنیەتی دوس��ت��ک��ردن��ی خ��واردن��ەوەی ئەفسوون ئەفسووناویی و گیای شەربەتی هەبووە، ) )تەلیسم خواردنەوەیەکە ئەفسووناوی ک��ە دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ئ��ەوەی ئ��ەو ک��ەس��ەی دەی��خ��وات��ەوە خواستەکانی بێتەدی. ئەفسوون لەهەندێک بریتییە ) )تەلیسم کە ئەفسووناویی وتاری وشەو دەهێنێتە خواستەکان ئەویش

دی. بەتایبەتی لەسەره تادا ئەمە لەواڵتانی ئەوروپیدا ئاین بووەو زۆربەی کۆمەڵگاکان هەڵگری بوونە، ئاینە ل��ەم ش��ێ��وازێ��ک ئاینی پیاوێکی وەکو سیحرباز لەکۆمەڵگاکەدا ک��ارای دەوری

هەبووە. سیحربازەکان لەوانەیە تەنها بن و بە تەنهایی کاربکەن، یان لەهەندێک گرووپدا خۆیان رێکبخەن، ئەم گرووپانە دەتوانرێ بە تەنها ژن، یان بە تەنها پیاو، ژن پیاوو لە تێکەڵەیەک ی��ان ک��رداری .. ببێت دروس��ت ئاینی ل��ەگ��ەڵ س��ی��ح��رب��ازەک��ان مەسیحیدا تووشی بەریەککەوتن مەسیحییەکان چونکه ب��وون، نێو ل��ە لەئاینداریان ج��ۆرێ��ک سیحربازەکاندا رێ��ورەس��م��ی دەیانگەڕاندەوە کە بەدیکرد، شەیتان شەیتان، ستایشی بۆ ب��ە شێوەک ئ��ەه��ری��م��ەن، ی��ان بگوترێت دەک��رێ لەشێوەکان ئاسمانییەکانە، ئایینە داهێنانی بەدی لەراستیدا ئ��ەوەی ب��ەاڵم دەک��رێ��ت خ��ودی سیحربازی جۆرێکە لە ئاین بەاڵم ئاینێکی

نافەرمی.سەرەتایی س��ەرچ��اوەی س��ی��ح��رب��ازی دەگ��ەرێ��ت��ەوە بۆ شارستانیەتە رێورەسەمەکانی کۆنەکانی وەک بابلی و میسری و سۆمەری،هەروەها و یۆنانی وەک لەئایینەکانی زۆرش��ت��ی هیندییە ه��ی��ن��دی و ب��وزی و ئەمریکاوە س��وورەک��ان��ی ئەو سیحربازی وەرگ��رت��ووە، جیهانی ستایشی کە ئاینیەیە وەرزەک��ان��ی و س��روش��ت��ی ئ��ەوان الیەنێکی مێینە دەک��ات، دادەن��ێ��ن��ن و ستایشی ب��ۆ خ��وا خوداکانی دەک��ەن،ه��ەروەه��ا شارستانیەتە کۆنەکان دەپه رستن. س��ی��ح��رب��ازی ه��ەروەه��ا بە گرێدراوە، مانگەوە سوڕانەوەی سیمبولی م��ان��گ ئ��ای��ن��ەدا ل��ەم جێژنەکانی خوداکانە. بەهێزی پێیدەوترێت س��ی��ح��رب��ازەک��ان )Sabbats( س��اب��ات��س بوونی سەرەکی چوارساباتی هەیە ئیمبۆلک )١ ی فیبرواری( الماس ئاپریل( ٣٠( بیلتەن ساماهاین ) ج��والی )٣١ی زۆرترینی ئۆکتۆبەر(. ی ٣١(نهێنی بەشێوەی سیحربازەکان دەگەڕێتەوە ئەمە ک��اردەک��ەن، کلتورەکەیان، بۆ شت یەکەم دووه��ەم شت ب��ۆدووری کردن ل��ەس��ەرک��وت��ک��ردن و ئ��ازاردان،

نهێنیکارییەوە ئ��ەم ب��ەه��ۆی بزانرێت ئاسانی ب��ە ناکرێت ژمارەی ئەو کەسانەی خەریکی ئەم ئایینەن چەند کەسن. سیحر بەکار سیحر نوێیەکان ب��ازە مەبەست، دوو ب��ۆ دەهێنێن ئەفسوونکردن، ب��ۆ ی��ەک��ەم رۆح، گەشەپێدانی بۆ دووه��ەم بەگەشەپێدانی رۆحەکە دەوترێت ئامانج و، پێشکەوتوو سیحری لێی بریتییە لەگەیشتن بە خودا، ی��ان گەیشتن ی��ان خ��وداک��ان، رۆحی. ب��ەرزی ئاستێکی بە دەڵێن سیحربازەکان هەروەها سیحری زیانبەخش تەنها زیان سێحرەکە کە دەگەێنیت ب��ەوە

دەنێرێت. لەورۆژەوەی سیحربازەکان لەگروپگەلێکی م��رۆڤ��ەک��ان جۆربەجۆردا خۆیان رێکخستووە هونەرەکانی ه��ەی��ە. بوونیان لەرێورەسمی مێژووجگە پێش بوونەوەیە دڵنییا بۆ سیحری سەرکەوتووانە، لەراوکردنێکی بڕوایەن لەسەرئەو زۆرک��ەس کلتورو ل��ەن��ێ��و س��ی��ح��رب��ازی سەردەمی خەڵکی فۆلکلۆری هەبووە، تایبەتی پێگەیی کۆندا لەنێورۆمییەکان و بەتایبەتی رۆمی یاسایەکی یۆنانییەکاندا، لەنێوان دەک��ات ج��ی��اوازی سیحری باش و خراپدا، بۆسیحرە خراپەکەش سزای داناوە، کاتێک سەند، پ��ەرەی مەسیحی ئاینی جیاوازیەکە سڕایەوەو سیحربازی بەپەرستنی شەیتان. بەسترایەوە سەدەی لەسەرەتای لەئەوروپادا هەشتەمی زاینیدا سیحربازەکان گروپێکی ب��ە ت��ۆم��ەت��ب��ارک��ران گومڕا )heresy( و کڵیسەی زۆری چ��االک��ی م��ەس��ی��ح��ی لەسەرەتای بەڕێخست بەدژیان زاینییدا ی��ازدەه��ەم��ی س��ەدەی مردنی فرمانی ئایینی رێبەرانی گروپە گومڕاکانیان بە سووتاندن لێپرسینەوە لەکاتی دەرک��رد. لە دەوروب��ەری ب��ی��روب��اوەڕ لە زاینیدا ١٢٣٠(ی ( ساڵی کلیسەوە ل��ەالی��ەن زۆر ک��اری تەمبێکردن، دۆزی��ن��ەوەو ب��ۆ ی��ان گ��ۆڕی��ن��ی ب��ی��رو ب��اوەڕی ئەنجامدرا. س��ی��ح��رب��ازەک��ان

سیحربازەکان ئ��ازاری ترۆپکی سەدەی کۆتایی بۆ دەگەڕێتەوە سەدەی سەرەتای شازدەهەم و کەقوربانییه کی ح��ەڤ��دەه��ەم زۆری لێکەوتەوەو زۆربەیان ژن بوون کە بەهەڵە بە سیحربازی تۆمەتباردەکران. لەکۆلۆنییەکانی سەدەی ناوەراستی لە ئەمریکا حەڤدەهەم و سەرەتای سەدەی هەژدەهەمدا کۆمەڵێک خەڵک سیحربازی بە نیوئینگالند لە هەندێکیان ت��ۆم��ەت��ب��ارک��ران، هەندێکیشیان دورخ��ران��ەوەو راوەدونانی سزادان و کوژران. لە ت��وون��دی بە سیحربازەکان ساڵ چەندین ب��ۆ ئ��ەم��ری��ک��ادا راوی ناسراوترین بەردەوامبو. ساڵی) ل��ە س��ی��ح��رب��ازەک��ان شارۆچکەی ل��ە )١٦٩٢ماساچوسێت کۆلۆنی سالمی کچی کۆمەڵێک ئەنجامدرا. نهێناوی بەشێوەیەکی الدێیەک ئ��ەف��س��وون��ک��راب��وون، ئ��ەوان بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر دەنگی دەردەهێناو لەخۆیان سەیریان دەی��ان ق��ی��ژان��دو دەک��ەوت��ن، ئەمانە ک��ە گ��وم��ان��ەی ئ��ەو بووبەهۆی ئ��ەف��س��وون��ک��راون، ژن و س��ێ ق��ۆڵ��ب��ەس��ت��ک��ران��ی بە دوایدا تریش قۆڵبەستکردنی لەقورسترین یەکێک ه��ات و دەستیپێکرد، دادگاییکردنەکان کەس )١٥٠ ن��زی��ی��ک��ەی) سیحربازی ب��ە تۆمەتبارکران لە کۆتاییدا) ١٩( ژن و پیاو بە لەسێدارەدران. تاوانبارناسران و پیاوێک کە بە دژی تۆمەتەکەی بە ب��ەم��ردن مەحکومکرا ب��وو، لێدانی بەردی گەورە. لەئێستادا دەڵ��ێ��ن هەموو م��ێ��ژوون��ووس��ان ئەوانە بەناراست تۆماتبارکرابوون حەڤدەهەمدا س��ەده ی ل��ە بە ت��وون��د ی��اس��ای لەئەمریکا دژی سیحربازەکان هەبوو، بۆیە

شێوەی سیحربازەکان بە ن��ه��ێ��ن��ی و یی سا یا نا

خۆیان کارەکانی لەساڵی ئ��ەن��ج��ام��دەدا.

لەئەمریکا یاساکان )١٩٥١(دا گ��ۆڕان��ی ب��ەس��ەردا ه��ات، بۆیە گروپی جۆربەجۆری سیحربازی

دەرکەوتن و بەئاشکرا دەستیان لەئێستادا ک��ردو چ��االک��ی ب��ە سیحربازی فێرگەی چەندین یەکگرتووەکانی ل��ەواڵت��ە

ئەمریکادا کراوەتەوە. ب��ی��ڕوڕای ئ��ی��س��الم بریتییە بەسیحربازی سەبارەت لەحەرامکردنی، بۆیە ئاسان نییە سیحربازەکان بە ئاسانی بتوانن ئیسالمییەکاندا کۆمەڵگا لەنێو چاالکی بکەن، بۆیە هەندێکجار خۆیان بە شێوەیەک بە ئیسالمەوە دەبەستنەوەووەکو جنگیرو رەماڵ پیشاندەدەن، خۆیان پێشگۆ، و ی��ان ک��اری س��ەی��ردەک��ەن )بە دروستی نازانرێ ئایا ئەم تاک و گروپانە لەگەڵ گروپە سیحربازە هەیە پەیوەندیان جیهانییەکاندا یان نا (، بەاڵم لە میترۆپۆلیسە ئیسالمییەکاندا )وەک ئەستەمبۆڵ و تاران و قاهیرە( چەندین گروپی بەراست زۆرجار کە سیحرباز بۆ سوکایەتی یان ناراست یان شەیتانپەرەستیان پ��ێ��ک��ردن کە دەکەن چاالکی پێدەوترێت دەکەونە گروپانە ئەم زۆرج��ار بەر هێڕشی دەزگا ئەمنییەکان و

قۆڵبەستدەکرێن.لەکۆتاییدا پرسیاری زۆرهەیە وه اڵمبدرێتەوە، دەب��ێ��ت ک��ە یەکێک لەگەورەترین پرسیارەکان سیحربازەکان ئ��ای��ا ئ��ەوەی��ە پەیوەندییان پێکەوە هەموویان یان قوتابخانەن؟، یەک هەیەو ب��ەش��ێ��وەی دورگ��ە دورگ��ەن و ئایا نییە؟. پێکەوە پەیوەندیان بەهێشتنەوەی کەسێک هەموو خۆی ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەک��ان��ی دەتوانێت ببێت بە سیحرباز؟ یان ئەو کەسە پێوویستە لەناوکلتوری

ا ند کا ە ز با سیحربتوێتەوە؟.

ئه ودیوی زانست 36

بەکارهێنانی لیمۆ وەک پیل37فیزیا

هەموو پیلێک بریتییە لە دوو جەمسەری ئانۆدو کاتۆد کە لە نێو ئەلکترۆلیدێکدان. دەکرێت میوەی لیمۆ وەک ئەلکترۆلیدێک بەرهەمبهێنرێت، کارەبا بهێنرێت و بەکار پیل دروستکردنی بۆ

بۆئەو مەبەستە ئێمە پێویستیمان بەم کەرستانەی خوارەوەیە 1- چه ند لیمۆییه ك )چه ند زیاتربێت، زیاتر ڤۆڵتییه ت ده ست

ئه كه ویت(.2- چه ند بزمارێك )به پێی ژماره ی لیمۆكان(.

له به ر نه بێت، ئاسن باشتره كه دراوێ��ك پارچه چه ند -3ئه وه ی بزماره كه ئاسنه.

یان مس دراوه ك��ه واباشتره بوو ئاسن بزماره كه )ئه گه ر ئه له منیۆم بێت، یان به پیچه وانه وه ، گرنگ ئه وه یه هه ردووكیان له

یه ك جۆر مادده نه بن(.4- پێوه ری كاره با )multi meter( بۆ ئه وه ی ڤۆڵتییه كه ی پێ

بپێوین نه شبێت ئاساییه. 5 - گلۆپێك باشتره له جۆری )light emitting diode(بیت.

6 - چه ند پارچه وایه رێك.دوای ئامادەکردنی ئەم کەرستانە پێکەوە پیل دروستدەکەین. بزماره كه بینه له گه ڵ دراوه كه له لیمۆكه ی بچه قێنه به رامبه ری

یه كتر، وه ك وێنەکە )وێنەی ژمارە 1(

ئامادەکردنی: ئاكۆ محسین حه سه ن

موجه بی بارگه ی دراوه ك��ه ش دەبێت و سالیب بارگه ی بزماره كه دەبێت. ڤۆڵتی پیوه ره كه ئه هێنین بۆئه وه ی بزانین چه ند ڤۆلت ئه دات.

سه یری وێنه كه بكه ن 1 ڤۆلت ئه دات )وێنەی ژمارە 2(گلۆپه كه ئه هینین تاقی ئه كه ینه وه

لیمۆكان به شێوه یه ك پێكه وه ئه به ستینه وه، ڤۆڵتییه كان كۆ ئه كرێنه وه كه پێی ده ڵێن دوای یه كبه ستن )وێنەی

ژمارە 5(سه یری بكه ن بزماری یه كه م له پیوه ره كه ئه به ستین دواتر دراوی یه كه م له بزماری لیمۆی دووه م ئه به ستین، دراوی لیمۆی دووه م له بزماری لیمۆی سییه م

ئه به ستین، دراوی لیمۆی سێیه م له بزماری لیمۆی چواره م ئه به ستین، دراوی لیمۆی چواره م له ئامیری پیوه ره كه ئه به ستین و سه یری ژماره ی سه ر ئامیره كه بكه ن

بریتییه له )3.5(ڤۆلتبه م شیوه یه توانیمان ڤۆلتیه ی

كاره با له لیمۆ وه ربگرین،بۆ دلنیابوون له م بابه ته ئێوه ش ئه توانن تاقی

بكه نه وه.

ئه مه یان له رووناكی زۆر رووندا دیارنییه )وێنەی ژمارە 3(

لەتاریکیدا بەجوانی دەردەکەوێت )وێنەی ژمارە 4(دوای ئه وه ئه یكه ین به چوار دانه لیمۆ!

ئەگەر تیرۆریستەکان بیرەنەوتەکانی سعودیه بتەقێننەوە؛ چی روودەدات؟

عەرەبستانی سعودیبەهاری رووداوەک��ان��ی کە لیبیا قەیرانی ع��ەرەب��ی و نەوت ن��رخ��ی ب��ەه��ۆی��ان��ەوە بە گەیشت ب��ەرزب��ووی��ەوەو ئ��اس��ت��ی خۆی ب��ەرزت��ری��ن ل��ەدوو ساڵی راب��ردوودا واتە ئابورییەکە قەیرانە لەکاتی زۆری ی��ارم��ەت��ی ب��ەدواوە، ب��ۆ ب��ەراوردک��ردن��ەک��ان��ی گ��روپ��ەک��ە رەخ��س��ان��دوە. گەورە گۆڕانکاری هەرچەند ناوەڕاستدا ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی روییداوەو نەوتی لیبیا لەبازاڕ هاوسەنگی بەاڵم سراوەتەوە، ب��ازار ب��ەه��ۆی م��ت��م��ان��ە بە لەالیەن نەوت وەربەرهێنانی تێکنەچوو، ع��ەرەب��س��ت��ان��ەوە بکات پ��ێ��ووی��س��ت ئ��ەگ��ەر عەرەبستان دەتوانێت چەندین زیاتر ن��ەوت بەرمیل میلیۆن

لەئێستا بەرهەم بهێنێت. ب��ۆی��ە ب��ەه��ۆی هاوشێوەسازی شەپۆلی لێدانی سروشتی ب��ەش��ێ��وەی ن��ەوت ناچاردەکات حکومەتەکان ئاسایشی ت��ۆڕی ن��ه ه��ێ��ڵ��ن تووشی سعودی عەرەبستانی بەتایبەتی ب��ب��ێ��ت، الوازی تەسەوری ئەوە دەکەن لەدوای هێرشێکی تروریستی بۆسەر بیر لەوانەیە عەبقیق نەوتییەکانی )عەبقیق . روب��دات چ��ی شوێنێکە کە لەساڵی ٢٠٠٦ دا راستی تیرۆریستی هێرشێکی ئەوەی ب��ووب��ەه��ۆی روی��داو نرخی نەوت بازدانێکی لەناکاو

بدات (.ڤییدیویەکان ش��اش��ە نرخی ک��ە دەدا پ��ی��ش��ان��ی��ان لیترێک بەنزین لەوەها کاتێکدا دۆالر )١.٥٨( ب��ە دەب��ێ��ت واتە سەدا حەفتا بەرزدەبێتەوە، ب��ەرەوڕوو بوونەوە لەگەڵ بۆ نرخەدا، ه��ەڵ��ک��ش��ان��ی ئ��ەم بریتیبوو هەڵبژاردن یەکەمین پاشەکەوتە ل��ەئ��ازادک��ردن��ی نەوت ئ��ی��س��ت��رات��ی��ژی��ی��ەک��ان��ی بەشدار ب��ەاڵم لەئەمریکادا. لە بەوەکرد ئاماژەیان ب��ووان ئێستاشدا ئۆباما بە هاوئاهەنگی ئەوروپادا یەکیەتی ل��ەگ��ەڵ

ئیستراتژییە پاشەکەوتە ل��ەم ئابوری جووڵێنەری وەک��و خراوەتە سوودوەردەگرێت و

بازارەوە. ستوارت ئایزنشتات کە لە کۆبوونوەکەدا رۆڵی وەزارەتی بەسەرنجدان دەگێڕا، دارای��ی لەپلەی خ��ۆی بەئەزموونی لەحکومەتی وەزی��ر جیگری ک��ل��ی��ن��ت��ن��داو راوێ��ژک��اری سیاسەتەکانی ب��ەرزی جیمی لەحکومەتی ن��اوخ��ۆ قەیرانی ل��ەک��ات��ی ک��ارت��ەر ١٩٧٠دا لەسااڵنی ن��ەوەت لەم زیاتر دەڵێت:"هەرچی ئیستراتیژییە پ��اش��ەک��ەوت��ە بایەخی وەربگیریەت، سوود نرخ دابەزاندنی بۆ کەمتری دەبێت، بەکارهێنانی لەئێستادا، لیبیاوە، قەیرانەکانی بەهۆی لەبایەخی زۆر ت��اڕادەی��ەک��ی هێناوەتە خوارەوە، بەکارهێنانی کاتەی ت��ائ��ەو بۆجارێکیتر، قەیرانێکی راستەقینە رونەدات زۆری داب��ەزی��ن��ی )وەک��و ب��ازار ( ن��ەوت بۆ هەناردەی ئەوەی بەهۆی دەبێت تەنها

لەبایەخی داببەزێت". وتەبێژی فلشێر ئ��اری سپی ک��ۆش��ک��ی پ��ێ��ش��ووی کەرۆڵی راوێژکاری سەرۆکی یارییەکەدا ل��ە ئ��ەم��ری��ک��ا ئایدیایی هەندێک دەب��ی��ن��ی، بەرهەمهێنانی زیادکردنی بۆ ن��ەوت پ��ێ��ش��ک��ەش��ک��رد کە لەوانە یەکێک ب��ۆش ج��ۆرج

بوو پشتگیری لێدەکرد، بەاڵم کۆنگرە پشتگیری نەیتوانی یەکێک ب��ەدەس��ت��ب��ه��ێ��ن��ێ��ت، لە بریتیبوو ل��ەئ��ای��دی��اک��ان��ی وەبەرهێنانی نەوت لەناوچەی لە گیانلەبەران، بۆ پ��ارێ��زراو ناوچەی جەمسەری باکور لە

ئەالسکا .ف��ل��ش��ێ��ر دەڵ��ێ��ت"ی��ان بکەنەوەو ئەمریکا دەرگاکانی ئەو ناوچانەی کە تاوەکو ئێستا کراوبوون قەدەغە ناوچەی ناوچەی وەک��و بەکاربهێنن پارێزراوی گیانلەبەرانی کێوی جەمسەری، نەوتی قەراغەکانی نەتەوەیی ن��ەوت��ی دەری��ا، لەئاراستەی ئ��ەوەت��ا ی��ان پ��ێ��چ��ەوان��ەدا ی��ەک��ج��ار بۆ هەمیشە ئەمریکا سەوزبکەن. لەبەرامبەری مێژوودا ئەنجامی لەمدوانە جگە هەرکارێکیتر

خۆهەڵخڵەتاندنە" بەاڵم هادلی ئەم بارودوخە الراست دووهەڵبژاردنییەی بەڵێ، فلشێردەڵێت" بە نییەو تۆ ئەم دورێگەیە لەبەرامبەری لێگەڕێ دادەنیت، یەکترییدا تاوەکو لەوەزیری وزە بپرسین دژبەیەکن، ئەمدوانە بزانیین ی��ان دەت��وان��ن ت��ەواوک��ەری

یەکتریبن؟"کڕینی باتری

جان هافمایستر، سەرۆکی نەوتی کۆمپانیای پێشووی شێل کە رۆڵی وەزیری وزەی بەوەکرد ئ��ام��اژەی دەگ��ێ��ڕا،

تێکۆشان بۆ سیاسەتێکی وزەی قەیرانێکی لەگەڵ درێژخایەن، ": هەیە ج��ی��اوازی کاتییدا کورتخایەن پێوستی ئێمە هەیە مامناوەندخایەنمان و بەسووتەمەنی ت��ەن��ه��ا ک��ە چارەسەر ه��ای��درۆک��ارب��ۆن ناچێت کەس ب��ەاڵم دەبێت، چونکه ب��ک��رێ��ت ب��ات��ری باتری بۆ گونجاو ئۆتۆمبێلی ئێمە دەبێت هەم نییە، بوونی س��ەرچ��اوەی پ��ێ��وی��س��ت بۆ تا ١٥ ساڵی داهاتوو لە ١٠هایدرۆکاربۆن فەراهەم بکەین چوون بۆ رێگەیەک ه��ەم و بەرەو ئابوری سەوز بدۆزینەوە بە ک��ەم��ت��ری پێوویستی ک��ە

نەوت و گاز هەبێت".سنورداربوونی ب��ەه��ۆی کورتخایەنەکان، هەڵبژاردنە گریمانەییەکە ح��ک��وم��ەت��ە بەودەرئەنجامەی گەیشت پشتگیری )SAFE( ک��ە لێدەکات:"بەکارهێنانی زیاتری نەوتی بەرهەمهاتوو لەئەمریکا کاتی و چارەسەرێکی وەک��و ئۆتۆمبێلی بەرهەمهێنانی کەمکردنەوەی بۆ کارەبایی

بەستراوەیی بە نەوت" ج��اس��ت��ی��ن ک��ی��چ، پێش )SAFE( وت��ەب��ێ��ژی لە ل��ەه��اوش��ێ��وەس��ازی��ی��ەک��ە چ��اوپ��ێ��ک��ەوت��ن��ێ��ک��دا وت��ی:" ئاسایشی بۆ رێگە باشترین لەئاستی هەڵبژاردن ئابوری و پەیوەندی بچرانی نەتەوەییدا،

گواستنەوەونەوتە. ن��ێ��وان ئێمە دەڵ��ێ��ن خەڵک کاتێک خۆرو وزەی بە پێویستیمان باو خەڵوزی بەردینی زیاترە بۆ بەستراوەیمان کەمکردنەوەی هۆکارەیە ب��ەو ن��ەوت��ەوە ب��ە بەکار گواستنەوە بۆ ن��ەوت بەرهەمهێنانی بۆ دەهێنرێت. س��ەرچ��اوەی ئێمە ک��ارەب��ا تەنها ب��ەک��اردەه��ێ��ن��ی��ی��ن، ت��ر بەستنەوەی گونجاو رێگەی گ��واس��ت��ن��ەوەی��ە ب��ە ت��ۆڕی

کارەباوە". بەرەو چوون لەراستییدا چەندین کارەبایی ئۆتۆمبێلی ساڵی پێویستە، ئەمە چارەسەر دابەزیینی بەهۆی قەیران بۆ خێرایی بەرهەمهێنانی نەوتەوە هادڵی ه��ەروەک ب��ەاڵم نییە، هاوشێوەسازییەکەدا لەکۆتایی بیرکردنەوەی ت��ەن��ه��ا وت��ی دەتوانێت ک��ە درێ��ژخ��ای��ەن��ە رێ��گ��ەچ��ارەی زی��ات��ر لە وزە قەیرانی بۆ کورتخایەندا

بدۆزێتەوە. " سەرۆک کۆماری ئەمریکا جەسورانە کارێکی دەب��ێ��ت کێشەیەکی ئ��ەم��ە ب��ک��ات؛ بۆ حوکمرانییەکەیەتی، گەورە ئێمە ب��ۆئ��ەو ه��ەل��ەو ئ��ەم��ە گەورەتریین بە ببین دەبێت سەرچاوەی وزە، وەکو بەشێک لەمدەستپێشخەرییە ئێمە دەبێت نەخشەیەکی شموولی بۆ وزە

دابنێین". National geographic :سەرچاوە

تیرۆریستەکان وایدابنێ ک��ردوەت��ە سەر ه��ێ��رش��ی��ان گەورەترین سەرچاوەی نەوتی جیهان لەباشوری عەرەبستان و نەوت ن��رخ��ی ئ��ەوە دوای بەشێوەی سەرسوڕهێنەر فڕیوە، واڵتانیتر س��ەرۆک��ی دەب��ێ��ت

دوای ئەو روداوە چیبکەن؟ل��ەم��ان��گ��ی راب��ردوودا لەکاربەدەستانی گ��روپ��ێ��ک پ��ێ��ش��ووی وی��ای��ەت��ە ئەمریکاو یەکگرتووەکانی ئ��ەف��س��ەران��ی پ��ل��ەب��ەرزی پسپۆڕانی ع��ەس��ک��ەری و سێ لەدانیشتنێکی ئ��اب��وری،

لیکۆڵینەوەیان کاتژمێریدا ل��ەس��ەررێ��گ��ەک��ان��ی ب��ەردەم ئەگەرگریمانەیەکی ئەمریکا، لەنێو ک��رد. رووب��دات وا ژورێکی هوتێلێکدا لەواشنتۆن ئەم کۆبونەوەیە کە بەشاشەی گەمارۆدرابوو گ��ەورە گ��ەورە ئەنجامدرا، ئەندامانی گروپەکە زۆر بەئانجامێکی گەیشتن له ماوه یه كی نائۆم�ێدکەر: چارەیەکی رێگە هیچ كه مدا، بەرەنگاربوونەوەی بۆ گرنگ قەیرانی لەو شێوەیە لە وزەدا

بوونی نییە. ستیفن هدلی، راوێژکاری

نەتەوەیی ئاسایشی پێشووی ج��ۆرج دەب��ل��ی��و ب��ۆش ئێمە چ��ۆن دەپ��رس��ێ��ت:" ب��ارۆدۆخ��ە ئ��ەم هێشتمان سەرۆککۆمار ئ��اراوە؟ بێتە پرسیارە ئ��ەم واڵم��ی چ��ۆن لەبیست ئێمە ک��ە دەدات��ەوە ئاگامان راب��ردوودا س��اڵ��ی نەوتەوە بە لەبەستراوەیمان هەموومان لەکاتێکدا نەبووە، لەوزەدا باسی سەربەخۆییمان بەم گەشتین چ��ۆن دەک��رد،

بارودۆخە؟"ئ��ام��ان��ج��ی س��ەرەک��ی گ��روپ��ێ��ک��ی راوێ��ژک��اری

بەناوی" ق��ازان��ج��ن��ەوی��س��ت داهاتووی وزەی ئاسایشی کە )SAFE( ئ��ەم��ری��ک��ا" ئەفسەری ل��ەک��ۆم��ەڵ��ێ��ک بەڕێوەبەرانی خانەنشین و ب��ازەرگ��ان��ی دروس��ت��ب��ووە پرسیارەیە، ئەم هێنانەگۆڕی ببەنە وزە کێشەی ت��اوەک��و نەتەوەیی ئاسایشی ئاستی

واڵتەوە. )SAFE( گ��روپ��ی ئەندامە ئ��ەزم��وون��ی ل��ەس��ەر لەیاری ع��ەس��ک��ەری��ی��ەک��ان��ی جەنگدا، لەکاتی دروستبوونی ئەم گروپەوە لەساڵی ٢٠٠٥ دا

دانیشتنی ئێستا چەندینجار تا هاوشێوەسازی ق��س��ەک��ردن و نەوتیان ل��ێ��دان��ی ش��ەپ��ۆل��ی دروس��ت��ک��ردووە، ب��ەاڵم وەک سەرۆکی دی��ام��ون��د راب��ی ئامادەبووانی ب��ە گ��روپ��ەک��ە نرخی ئ��ەوک��ات��ە وت��ب��وو، ٦٠ تەنها ن��ەوت بەرمێلێک ئێستا ب��ەاڵم ب��وو، دۆالر دۆالرە. ) ١٠٠( نزییکەی بەداخەوە، " : ئەو بەوتەی زۆرئاسانترلەساڵی ئێستا لەسەر قسە دەکرێت ٢٠٠٥

قەیرانەکە بکەیین".ئاسایشی ل��ەت��ۆڕی درز

ئابووری 39ئابووری38

پیسبوونی ژینگه به هۆی گازه كان و كاریگه رییان له سه ر ته ندروستی مرۆڤ

یان گركانه كان و ئاوه گه راوه كان و مادده ئه ندامییه شیكراوه كان.

مرۆییه كان سه رچاوه -2كه به هۆی سووتانی سوته مه نی توانه وه ی مادده ئه ندامیه كان و

گانزاكان..هتد.سه ر بۆ كاریگه رییه كانی

مرۆڤ:سه ر ك��ارده ك��ات��ه -1

كۆئه ندامی هه ناسه به گشتی.2- ده ماره ڕه قی .

3- مردن.4- چوزانه وه ی چاو.

دوانه ئۆكسیدی گازی -5 :)NO2( نایترۆجین

تری گازه كانی گازه و ئه م له ئه نجامی پێكدێت نایترۆجین ئه ندامیه كان م��ادده سووتانی ئۆتۆمبێل و ل��ه گ��ازی وه هه ندێک ب��اره��ه ڵ��گ��ره ك��ان و له گه ڵ پیشه سازی . كارگه ی ترش ل��ه ه��ه وادا ئ��او هه ڵمی پ��ێ��ك��دێ��ت )ت��رش��ی ن��ه ت��ری��ك(وه پێكدێت، ت��رش��ه ب��اران و

كارده كاته سه رچینی ئۆزۆن. ئ��ه م گ��ازه ده ب��ێ��ت��ه هۆی چوزانه وه ی كۆئه ندامی هه ناسه و

چاو.6� كاریگه ری ترشه باران: ئه م بارانه به هۆی كرداری ئه م گازانه وه كه له ئاوی باراندا ترشه په یداده بێت. شیده بنه وه هه یه خراپی كاریگه ری ب��اران

له سه ر ژینگه وه ك:ترشیه تی پ��ل��ه ی -1ده ریاچه كان ك��ان��ی��او ئ��اوی

به رزده كاته وه .و ب��ه خ��اك زی��ان -2دارستانه كان و رووه ك ژیانی

ده گه یه نێت.3- كار له تێكدانی مادده ی

بیناو شوێنه دێرینه كان ده كات.بۆسه ر هه یه مه ترسی -4له ناوچوونی سامانی زینده وه ران

له ناو ئاوی ده ریاو زه ریاكاندا.5- ده بێته هۆی پیسبوونی مادده ژه ه��راوی��ب��وون��ی خ��اك و

ئه ندامییه كانی خاك.:)Pb( 7- قوڕقوشم

ق��ورس و ل��ه ك��ان��زا زۆرباڵوه كان ژه هراوییه كان و ئ��ه ژم��ێ��ردرێ��ت.ل��ه ه��ه وادا

سروشتیه كان و ل��ه س��ه رچ��اوه دروستده بێت م��رۆی��ی��ه ك��ان��ه وه ئه و )%20( ل��ه ه��ه رچ��ه ن��ده له هه وادا ك��ه ق��ورق��وش��م��ه ی دووكه ڵی بۆ ئه گه ڕێته وه هه یه هۆكاره كانی ئ��ۆت��ۆم��ۆب��ێ��ل و قوڕقوشم گواستنه وه . ت��ری ده خ��رێ��ت��ه س��ه ر ب��ه ن��زی��ن بۆ ته قه ته قی له رزین و نه هێشتنی چواره م به شێوه ی ئۆتۆمۆبێل ،)C2H5Pb4( ئه پیلی قوڕقوشمپاش سووتانی به نزین قوڕقوشم ده چێته هه واوه و پیسبوونی هه وا شارانه ی ئه و به تایبه ت ده كات

دانیشتوانی چڕن.سه ر بۆ كاریگه رییه كانی

مرۆڤ: 1- ده بێته هۆی سه رئێشه و جاریش ه��ه ن��دێ��ک الوازی و

له خۆچون و مردن.دروستبوونی ڕێ��ژه ی -2هیمۆگلۆبینی خوێن كه مده كات ده گرێته وه ك��ال��س��ی��ۆم ج��ێ��ی

له ئێسكدا.شپرزه ی هۆی ده بێته -3

ده روونی و نه خه وتن.4- ده بێته هۆی دواكه وتنی شێواندنی م��ن��داڵ و مێشكی

منداڵ و له باربردن.دوانه ئۆكسیدی گازی -8

ئازۆت:گ��ازێ��ك��ی ژه ه��راوی��ی و دووكه ڵی ل��ه ك��ه پ��ی��س��ك��ه ره پیشه سازی هه ندێك ئۆتۆمبیل و

كیمیاوی پێكدێت. سه ر بۆ كاریگه رییه كانی

مرۆڤ:هه ڵئاوسانی تێكدان و -1

سییه كان.2- كاریگه ریی هه یه له سه ر

بینین و قوڕقوڕاگه .بۆری س��ووت��ان��ه وه ی -3

هه ناسه .ئ��ۆزۆن گ��ازی -9

:)Ozone-O3(ه��ه رچ��ه ن��ده ئ��ه م گ��ازه له به رگی ك��ه م ب��ه رێ��ژه ی��ه ك��ی رێژه كه ی هه یه ، بوونی گازیدا له نێوان )صفر +_ 0.07 به ش

له ملیۆن(له چینی گ��ازه ئ��ه م كه ه��ه ی��ه دا س��ت��رات��وس��ف��ی��ر

ب��ه دووه م ب��ه رگ��ی گ��ازی دێته له ئاستی ب��ه رزی ئه ژماركردن )80-100(كم. ده ری��ا رووی له چینی هه وای خواره وه ئۆزۆن پیساییانه ی له و دروستده بێت له ه�ۆیه كانی ده رده پ��ه ڕێ��ت كه تر ئامێره كانی گ�واستنه وه و هایدرۆكاربۆنیان هه یه . )فریۆن هه یه و له ساركه ره وه كاندا كه له زۆربه ی پیشه سازیه كانی تر(.

سه ر بۆ كاریگه رییه كانی مرۆڤ:

ك��ارده ك��ات��ه س��ه ر -1به هه ناسه مرۆڤ. ته ندروستی كه م ب��ڕێ��ك��ی وه رگ��رت��ن��ی چوزانه وه ی كۆئه ندامی هه ناسه

ده كات له وانه یه مردنیش.زه وی گ��ازه ئ��ه م -2له تیشكه ده پ��ارێ��زێ��ت زی��ان��ب��ه خ��ش��ه ك��ان��ی گ��ه ردوون

ژێر تیشكی به تایبه تی سه روی س��وورو

وه نه وشه یی . -3تنی كه و به رت��ی��ش��ك��ی س��ه رووی

وه ن��ه وش��ه ی��ی ده ب��ێ��ت��ه ه��ۆی

سووتانه وه ی ب��ووران��ه وه و خوران و تووڕه بوون و پێست و

سه ره تانی بێست.ترشی ل��ه ن��اوب��ردن��ی -4كه به رپرسه )DNA( ناوكی

له سیفاتی بۆماوه یی .ئاوی دروس��ت��ك��ردن��ی -5

سپی له چاو یان كوێركردن.كۆئه ندامی تێكچونی -6

به رگری له ش.7- پیربوونی پێش وه خت.ك��ه م��ك��ردن��ه وه ی -8

به روبومی كشتوكاڵی .9- زیانگه یاندن به ئاژه ڵ .

10- زیانگه یاندن به ماسی و به روبوومه كانی .

پله ی به رزبوونه وه ی -11زه وی و س��ه رڕووی گ��ه رم��ی ڕووی ئاستی ب��ه رزب��وون��ه وه ی

ده ریا.میسان گ��ازی -10

:)CH4(له گازی م��ی��س��ان گ��ازی

كانزاكان گ��ازی س��روش��ت��ی و خه ڵووزدا ده رهێنانی له كاتی بوونی هه یه و به رهه مێكی الوه كی كارگه كانی پااڵوتنه . له ئه نجامی (ی decomposition( گه نین له زۆنگاوه كاندا ته نه ئه ندامیه كان دروس��ت��ده ب��ێ��ت، ه��ه روه ه��ا به رهه مهێنانی ل��ه ك��ێ��ڵ��گ��ه ی دروستده بێت. چه ڵتوكیش چه ندجۆر ل��ه الی��ه ن ه��ه روه ه��ا ل��ه ئ��اژه ڵ ب��ه ت��ای��ب��ه ت��ی )گ��او به رهه مێكی وه ك مه ڕ( مانگاو كاوێژكردن و پڕۆسه ی الوه كی هه رسكردن به رهه مده هێندرێت و گازیه وه به رگی نێو ده رژێ��ت��ه به رهه مهێنان و ب��ه رێ��گ��ه ی گازی خه ڵووزو گواستنه وه ی

سروشتی و نه وت.سه ر بۆ كاریگه رییه كانی

مرۆڤ:ك��اری��گ��ه ری -1ه��ه ی��ه ل��ه س��ه ر به رزبوونه وه ی گه رمی پله ی زه وی . گۆی )20( ك��ه ج��ار زی��ات��ره له كاریگه ریه تی گازی دوانه ئۆكسیدی

كاربۆن.11- سه رچاوه كانی ووزه :س��ه رچ��اوه ك��ان��ی س��وود له سه رچاوه كانی لێوه رگرتن له خه ڵووزی بریتیه سووته مه نی نه وتی به نزین، گ��از، ب��ه ردی��ن، له سووتانی ره ش..ه��ت��د؛ ه��ه ری��ه ك ل��ه م س��ه رچ��اوان��ه ده ب��ێ��ت��ه ه��ۆی ده رچ��وون��ی وه ك ره گ��ه زی ه��ه ن��دێ��ك له ئه نجامی یۆرانیۆم ( )رادیۆم و به ردین خ��ه ڵ��ووزی سووتانی كبریت و م��وادی )5-0.3( له خۆڵه میشی )%50( وه رێ��ژه ی

لێده كه وێته وه .سه ر بۆ كاریگه رییه كانی

مرۆڤ:ده ب��ێ��ت��ه ه��ۆی -1

ته نگه نه فه سی و رشانه وه .بۆری س��ووت��ان��ه وه ی -2

هه ناسه دان.تووڕه بوون و شڵه ژان و -3

سه رگێژ خواردن.

گازانه ی ئ��ه و گرنگترین ده رده چێت له ئۆتۆمبێل ك��ه ل��ه ئ��ه ن��ج��ام��ی ن��ات��ه واوی سووته مه نی و كاریگه رییان هه یه

له سه ر پیسبوونی هه وا:پ��ێ��ك��ه��ات��ووی -1نه سووتاو ه��ای��درۆك��ارب��ۆن��ی

)بارفینیات و ئۆرفینیات(.پ��اش��م��اوه ی -2

هایدرۆكاربۆنیك )ئه ستیلین(.پ��ێ��ك��ه��ات��ووی -3كه مسووتاو هایدرۆكاربۆنی

)ترشیاتی كاربۆن(.پ��ێ��ك��ه��ات��ووی -4)یه كه م كاربۆن كه مسووتاوی ئۆكسیدی دووه م ئۆكسیدو

كاربۆن(.5- ئۆكسیدی كبریت.6- ئۆكسیدی ئۆزۆن.

7- ئۆكسیدی ره ساس.

سه رچاوه كان:kurdchemists.org -1

usgs.gov -2محمد ئ��ه ن��دازی��ار. -3ژینگه و گ��ۆڤ��اری م��ه ح��وی ، گشتی به ڕێوه به رایه تی ژی��ان، ه��ۆش��ی��اری و راگ��ه ی��ان��دن ده ریده كات، ژینگه له وه زاره تی ،2007 ئ��اداری ،)1( ژم��اره

ال11.ئ��ازاد محمد 4- پ. د. جوگرافیای نه قشبه ندی ، امین به رگی ه��ه وا، ئ��اوو ك��ه ش��وو .2007 یه كه م، چاپی یه كه م،

ال17-12.ژینگه پارێزیی و -5دی��اده ی ژی��ن��گ��ه و پیسبوونی قه تیسبوونی گه رما، و. پرشنگ

حمه امین، ال23-21.رافت، ری��اض هیكل -6االنسان والتلوث البیئی ، بغداد،

.2006ئ��ازاد محمد 7- پ. د. گۆی گه رمبوونی نقشبه ندی ، له سه ر ك��اری��گ��ه ری زه وی و عێراق، كوردستانی هه رێمی

هه ولێر، 2008، ال40-38.

م. سه ردار عه بدولڕه حمانله زانستی به كالیۆریۆس

جوگرافیا

سووتاندنی زی��ن��دووه ك��ان و په یداده بێت، ئه ندامییه كان ته نه بایه خێكی گرنگی بۆ رووه ك هه یه كه متر نییه له بایه خی ئۆكسجین مادده كانی ئ��اژه ڵ م��رۆڤ و بۆ له به رگی گازه ئه م رێژه ی تر. گ��ازی��دا )0.03%(.ڕێ��ژه ی له ئاوی ل��ه ه��ه وادا زی��ادب��ك��ات ده توێته وه و زه ریاكاندا ده ری��او ترشێكی الواز پێكدێت )ترشی هه ندێ ل��ه گ��ه ڵ كاربۆنیك(. كارلێكده كات له نیشتوه كاندا بیكاربۆناتی ك��ارب��ۆن��ات و كالسیۆم دروستده بێت. ڕووه ك كاربۆن دوانه ئۆكسیدی گازی تیشكه پێكهاتندا ل��ه ك��رداری به كارده هێنێت. زیاد به كارهێنانی داری بڕینه وه ی سوته مه نی و كه مكردنه وه ی دارستانه كان و ن��اوچ��ه س��ه وزه ك��ان ڕێ��ژه ی بووه ته زی��ادك��ردوه و )CO2(پله ی ب��ه رزب��وون��ه وه ی ه��ۆی پێیده وترێت كه زه وی گه رمی

)قه تیس بووونی گه رمی (.بۆسه ر كاریگه رییه كانی

مرۆڤ :ڕێ��ژه ی زی��ادب��وون��ی -1ده بێته هۆی له هه وادا گازه ئه م

ته نگه نه فه سی .2- دڵ هه ڵچون.

3- چوزانه وه ی ئه ندامه كانی كۆئه ندامی هه ناسه .

دوانۆكسیدی گ��ازی -4:SO2 گۆگرد

ترشه ڵۆكه و گ��ازێ��ك��ی هه یه . ن��اخ��ۆش��ی ب��ۆن��ێ��ك��ی به تایبه ت ترشه باران ده بێته هۆی گ��ه وره ك��ان��دا، كه ل��ه ش��اره خاك و پیسبوونی هۆی ده بێته ده ریاچه كان و ڕوبارو ڕووه ك و ته می ئ��اوه ڕۆك��ان. ل��ه گ��ه ڵ دووكه اڵویدا تێكه ڵ ده بێت زیانی گه وره دروستده کات. ئه م گازه

سه رچاوه كه ی ده گه ڕێته وه بۆ:1- سه رچاوه ی بوركانه كان

ژه هراوی ده بێت. ده بێته زۆربێت ڕاده ی -2

هۆی له خۆچوون و مردن.گۆگردیدی گ��ازی -2

:)H2S( هایدرۆجینله ئه نجامی گ��ازه ئ��ه م س��ووت��ان��ی ئ��ه و م��ادان��ه وه گۆگردیان ك��ه وا په یداده بێت هێلكه ی وه ك بۆنی تێدایه . له شیبوونه وه ی ب��ووه ، پیس مادده ئه ندامیه كان دروستده بێت گازێكی له زێرابه كاندا. وه ك CO،( ژه هراوی كوشنده یه وه ك

.)HCNبۆسه ر كاریگه رییه كانی

مرۆڤ :هیمۆگلۆبینی له گه ڵ -1ڕێژه ی ده گرێت ی��ه ك خوێندا

هه‌وا‌له‌ژینگه‌دا‌ئه‌مانه‌ن:1- گازی یه كه م ئۆكسیدی

:)CO( كاربۆنسه رچاوه ی په یدابوونی ئه م سووتانی بۆ ده گه ڕێته وه گازه سوته مه نیه كان. ن��ات��ه واوی به ژه هراویترین گاز داده ندرێت و بۆ پیسبوونه مه ترسیدارترین بۆ زیانبه خشه زۆر و ه��ه وا نزیكه ی زینده وه ران. مرۆڤ و )60%( ئه م گازه سه رچاوه كه ی هۆكاره كانی ب��ۆ ده گ��ه ڕێ��ت��ه وه

هاتوچۆ.بۆسه ر كاریگه رییه كانی

مرۆڤ :ت��وان��ای خ��وێ��ن -1ئۆكسجینی گ��واس��ت��ن��ه وه ی نامێنێت بۆ خانه كانی له ش، واته

ل��ه گ��ه ڵ پ��ه ره س��ه ن��دن��ی شۆڕشی پیشه سازیی له به ریتانیادا ژینگه ی )1868( له سااڵكانی س��روش��ت��ی��ش )ئ��اوو ه��ه واو به رپه الماره ك��ه وت��ه خ��اك( بێشوماره كانی مرۆڤ، بۆ به ره و مرۆڤایه تی ژیانی باشتركردنی ئه مه له الیه ك؛ له الیه كی تره وه ئه و به ر كوشنده ش گورزێكی پشتگوێخراوه ی گرنگه ب��واره باجه كه ی ئه مڕۆ نه وه كانی كه ده ده ن که وت. پیسبوون به هۆی به كارهاتووه پاشه ڕۆ مانه وه ی تری الیه نێكی پیشه سازییه كان ئه مڕۆی ك��ێ��ش��ه ی م��ه ت��رس��ی

كۆمه ڵگای مرۆڤایه تیه .بێگومان به هۆی زیادبوونی هه ساره ی دانیشتوانی ژم��اره ی خواست زۆرب��وون��ی زه وی و له سه ر كااڵو شتومه ك؛ پاشه ڕۆ زیانبه خشه كانیش شانبه شانی ئه م

زیادبوونه زۆر ده بێت. له ژی��ن��گ��ه پ��ی��س��ب��وون��ی رۆژگ��اری ئ��ه م��ڕۆم��ان��دا بۆ حاشاهه ڵنه گره؛ به ڵگه یه كی كێشه یه ش ئه م چاره سه ركردنی به بیركردنه وه و پێویستمان پ��ان��دان��ان و ت��وێ��ژی��ن��ه وه ی هه یه . م��ه ی��دان��ی زان��س��ت��ی و پێشئه وه ی دۆخه كه بچێته باری دانیشتوان و چری مه ترسیدار. له ناوچه یه كی ك��ۆب��وون��ه وه ی��ان دی��اری��ك��راودا ه��ۆك��ارێ��ك��ه بۆ ده رمانپرژێنه ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی

جۆراوجۆره مێروكوژه كان.پاشه ڕۆیانه ئ��ه م زۆرج��ار له گه ڵ ئاودا تێكه اڵوده بن و ده بنه مه ترسی باڵوبوونه وه ی چه ندین م��ه ت��رس��ی ك��ه ل��ه پ��اش��ه ڕۆژدا ك��ارده ك��ه ن��ه س��ه ر ده رام��ه ت��ه سه ره نجام س��روش��ت��ی��ی��ه ك��ان و ئاسایشی ل��ه س��ه ر م��ه ت��رس��ی

نه ته وه یی دروستده كات.هۆی‌‌ ده‌بنه‌‌ گازانه‌ی‌‌ ئه‌و‌پیسبوونی‌‌ ب��وون‌و‌ ژه‌ه��راوی‌‌

له شدا ل��ه ن��او ئ��وك��س��ج��ی��ن كه مده كاته وه .

ل��ه س��ه ر ك��ارل��ێ��ك -2سه نته ری كۆئه ندامه كانی ده مار.ده شێوێنی گازگۆڕكێ -3

كه ده بێته هۆی ته نگه نه فه سی .4- داهێژان و له بیركردنه وه .5- چوزانه وه ی كۆئه ندامی

هه ناسه و چاو.له شی ن��او ده چ��ێ��ت��ه -6م��رۆڤ ل��ه رێ��گ��ه ی ك��رداری

هه ناسه دانه وه .دوانۆكسیدی گ��ازی -3

:)CO2( كاربۆنله ئه نجامی گ��ازه ئ��ه م سووتانی مادده سووته مه نیه كان و گركانه كان و ت��ه ق��ی��ن��ه وه ی ه��ه ن��اس��ه دان��ی ب��وون��ه وه ره

ژینگه‌ 41ژینگه‌40

فیزیا 42

لەوانەیە ئەمە جێگەی سەرسوڕمان بێت چۆن دەکرێت لەیەککاتدا لەدووشوێنی جیاوازدا بین؟ بۆ نموونە لەمالەوەو لە فەرمانگەش، یان لەسەر مانگ، رەنگە ئەمە زۆرتر خەیاڵێکی منداڵی بێت، بەاڵم بە پێی زانستی نوێ ئەم شتە رێگەپێدراوە، واتە دەکرێت

لەیەککاتدا لەدووشوێنی جیاوازدا بین و دووری ئەم دوو شوێنەش لەیەکتری دەکرێت هەر دوورییەک بێت، واتە دەکرێت لەیەککاتدا لەدوو شوێنی زۆر دوورلەیەکتری لەیەککاتدا ئامادەببین، تاقیکردنەوەکان ئەمەیان بۆ فۆتۆنەکان )ئەو تەنۆلکانەی رووناکی

لێدروستکراوە (و ئەلکترۆنەکان )یەکێک لەپێکهاتەکانی مادە( سەلماندووە، ئێستا زانایان لەهەوڵدان بۆ تەنۆلکەی زۆر گەورەتر ئەمە تاقیبکەنەوە. ئەمە ئێوەو راپۆڕتی گۆڤاری نیوساینتیست لەم بارەوە.

جیهانی ل��ە ل��ەوان��ەی��ە راس��ت��ی��ی��دا، ئ��ام��ادەب��وون لە لەیەککاتدا ش��ووێ��ن دوو بێت، رێ��گ��ەپ��ێ��ن��ەدراو یاساکانی ب��ەپ��ێ��ی ب��ەاڵم لەوجۆرە ش��ت��ی ک��وان��ت��ەم لەئێستادا پ��ێ��دراوە، رێ��گ��ە تاقیکردنەوەیەکیان زان��ای��ان تاوەکو دروس��ت��ک��ردووە بابەتە ئەم لەسەر لێکۆڵینەوە تاقیکردنەوەیەکی ب��ک��ەن. بڕیارە ک��ە س��ەرس��وڕه��ێ��ن��ەر هەبێت ش��وێ��ن دوو ل��ەودا لەهەستیارترین ی��ەک��ێ��ک��ە ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەک��ان دەب��ارەی تیوری کوانتەمییەوە. بەوتەی توێژەران گۆیەک کە چەندین دەخنە تێدایە ئەتۆمی میلیۆن سەریەکكەوتن دۆخ��ی تاوەکو )Superposition(جۆربەجۆرەکاندا شوێنە لە

جێگیر ببێت.ئەروین ل��ەوک��ات��ەوەی تاقیکردنەوە ش��رۆدی��ن��گ��ێ��ر راگەیاند خۆی ناسراوەکەی دەتوانێت پ��ش��ی��ل��ەی��ەک ک��ە ه��اوک��ات ل��ەدۆخ��ی م��ردو و فیزیاییەکان زی��ن��دوداب��ێ��ت، ئایا دەپ��رس��ن ب��ەردەوام دەتوانن تەنەگەورەکانیش کوانتەم فیزیای لەیاساکانی

پەیرەوی بکەن یان نا؟تاقیکردنەوەکە ئایدیای ئەوەیە کە گۆیه کی شوشەیی بە تیرەی ٤٠ نانۆمیتەر لەناو دابنرێت بچووک قوتوێکی بۆردومان ب��ەل��ەی��زەر ل��ەپ��ڕ دەبێت ک��ارە ئ��ەم بکرێت.

بەهۆی ئەوەی گۆکە لەالیەکی قوتوەکەوە بۆ الیەکی تر فڕێ بدرێت، بەاڵم بەهۆی ئەوەی سروشتی رووناکی کوانتەمییە دۆخێکی دەچێتە گ��ۆک��ەش دەبێت ئەمە کوانتەمییەوە. بەهۆی ئەوەی گۆکە یاسای کوانتەمی سەریەککەوتنی

بۆی بەکار بهێنرێت.ئیزارت روم��ر ئ��ۆری��ل )Oriol Romero-Isart(ئۆپتیکی ئ��ەن��س��ت��ی��ت��ۆی ل��ە پالنکی م��اک��س ک��وان��ت��ەم��ی بڕیاروایە دەڵێت ئەڵمانیا لەبۆشایی تاقیکردنەوەیە ئەم ب��ەرزو پ��ل��ەی گ��ەرم��ی زۆر نزم ئەنجام بدرێت، تاوەکو

گ��ەرم��او ه��ەوا ک��ێ��ش��ە بۆ گۆیەکە دروستنەکەن.

چەشنە ه��ی��چ ب��ێ )no overlap( داپۆشێنێک

ئاروون راب��ردوو ساڵی هاوکارەکانی ئ��وک��ان��ل و لە سانتاباربارا ل��ەزان��ک��ۆی کە پیشانیاندا کالیفۆرنیا، سەریەککەوتن دروستکردنی لە )Superposition(بەدرێژی کانزایی شریتێکی دەکرێت مایکرۆمیتردا ٦٠لەگەڵ ئ��ەن��ج��ام��ب��درێ��ت. جیابوونەوەی ئ��ەوەش��دا، دۆخی دو بەهۆی فیزیکی تەنها شریتەکەوە جیاوازی یەک فمتومیترە )هەر فمتوێک

یەکسانە بە ١٠ توانی ناقس جیاوازییەک وات��ە ،) ١٥

هاوتای ناوکێکی ئەتۆم. لەبەرامبەردا، تاقیکردنەوە شوشەکە گ��ۆ ن��وێ��ک��ان شوێنی ل��ەدو ل��ەی��ەک��ک��ات��دا جیاوازو بێ کەمترین داپۆشین رومروئیزارت دادەن��ێ��ت. لەتاقیکردنەوە " دەڵ��ێ��ت: ئێمەدا، پێشنیارکراوەکەی بەشێوەی بارستایی چەقی شوێنەکان سەریەککەوتنی دەب��ێ��ت ک��ە ج��ی��اوازی��ان لەیەکترییەوە زیاترە لەقەبارەی

خودی تەنەکە".ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەک��ان��ی ئەتۆمی ب��ەی��ەک��داچ��وون��ی

فلورینەکان ک��ەل��ەودا )ک��الس��ێ��ک��ی ت��ای��ب��ەت��ی کاربۆن لەمولکیولەکانی ک��ە ب��ە ش��ێ��وەی گ��ۆن ( و سەدان کە مولکیولەکانیتر ئ��ەت��ۆم��ی��ان ل��ەب��ارودۆخ��ی سەریەککەوتن ج��ی��اوازی هەڵگرتووە خۆیاندا لەناو پێشتر ئەنجامی باشی هەبوو. بەاڵم ئەم تاقیکردنەوە تازەیە بەکار ماکرۆسکۆپ تەنگەلی

دەهێنێت.ب��ەوت��ەی ت��وێ��ژەران، توێژینەوە ئ��ەن��ج��ام��دان��ی مکانیزمەکانی دەرب��ارەی سوودمەندە. زۆر کوانتەمی ب��ی��ن��ی��ن��ی رەف��ت��اری وەه��ا یاساکانی کەلە تەنگەلێک دەکەن، پ��ەی��رەوی ک��وان��ت��ەم باشتریین رێگە بۆ دۆزینەوەی کەلەوانەیە رێ��گ��ەگ��ەل��ێ��ک��ە شکستی کوانتەمی ت��ی��وری

پێبێت. لگات ئانتونی بەوتەی نویز، ئ��ی��ل ل��ەزان��ک��ۆی ئیزارت رومر تاقیکردنەوەی تێگەیشتنمان دەت��وان��ێ��ت دی��ووی پشتەوەی دەرب��ارەی ئەو بەرزبکاتەوە. کوانتەم دەڵێت : " نە تاقیکردنەوەکانی نەتاقیکردنەوەی و فلورینی تیورییە کە ناتوانن ئوکانل، بەهێزەکانی رکەبەری کوانتەم ئەوە ئ��ەم��ە " تاقیبکەنەوە کوانتەمی تیوری دەگەێنێت بەهێزو ت��ی��ورێ��ک��ی چ��ەن��د

زانستییە. Newscientist :سەرچاوە

چۆن‌لەیەککاتدا‌لەدوو‌شوێندا‌هه‌بین؟

ئاژه‌ڵدۆستیئایا ئێمه ی مرۆڤ له هه موو شتێک بااڵترین؟ ئایا هه موو بوونه وه ره کانی تر بۆ خۆشی و خزمه تی ئێمه دروستکراون؟ دیاره وه اڵمی ئه م پرسیارانه له ئایا به اڵم ئه رێیه. به ئێمه دا ئاینی ئاگایی گشتی و ئه م بااڵده ستییه ئێمه ئه کاته که سێکی بااڵتر له ئاژه ڵ فه لسه فییه. پرسیارێکی ئه مه پێچه وانه وه؟ به یان زانستییانه بیربکه ینه وه مرۆڤ ئاژ ڵێکی تره، به بوونی ئاگاییه کی جودا. ره نگه مرۆڤ تاکه ئاژ ه ڵ بێت، له نێو هه موو ئاژه اڵندا، که خواستی به مرۆڤ بوونی هه بێت. ئه م خواسته به و مانایه دێت که مرۆڤ به سروشت مرۆڤ نییه، به ڵکو بۆئه وه ی بگاته ئاستی ئاگابێت، به فێربێت، تێبکۆشێ، ده بێ مرۆڤبوون بیربکاته وه، رامێنێ، داهێنێ، ژیاری خۆی بگۆرێت، ئه نجامدا له بۆیه په یوه ندیبکات. دام��ه زرێ��ن��ی، مرۆڤ ئه و بوونه وه ره یه له ناوه ندایه. ئه م پرۆسه ی گواستنه وه یه، وه ک له زمانی ئینگلیزیدا باشتر روونه نه گه تفی رۆڵێکی زانست هیومه ن، بۆ مان-ه وه له خزمه تکاری بووه ته کاتێک تایبه ت به بینیوه تیا بیره ره گه زپه رستییه کانی نێو دونیای رۆژئاوا. بیری بیرکردنه وه راستیدا له تر، مرۆڤێکی به رهه مهێنانی که مرۆڤێک به رهه مهێنانی توانای هه بوونی له له هه تا بگونجێت، ئایدۆلۆژیه کاندا خه ونه له گه ڵ رێگایه وه کۆمه ڵگایه ك بێته ئاراوه، که هاوشیوه بێت له گه ڵ یۆتۆپیای بیری ره گه زپه رستی، برێکی زۆر ره گی له بیری زانستیا هه یه. که واته بیری زانستی

مرۆڤی دژه زۆر مێژویه کی مرۆڤا ناسینی له هه یه. با ساتێک له مه رامێنێن! کاتێک ئێمه له

پێویسته که بوونه وه رێک وه ک راده مێنین مرۆڤ رابهێنرێت، خۆشه بکرێت، ببرێته کامپه تایبه ته کانه وه

مانای س��زاب��درێ��ت؛ فێربکرێت، پۆلێنکردوه ه��ه ت��ا مرۆڤمان ئێمه که مرۆڤ. مرۆڤ نیه، وه مرۆڤێک که له نیوان مرۆڤێک که هێشتا وه هایه بکرێته ده بێته ده كرێت مرۆڤ رێگایه وه مه به ست. له م ن��ه ک بگه رێینه وه بابه تێک بۆ مه به ستێک. ب��اب��ه ت، ئایا ب��ۆ پ��رس��ی��اره ئ��ه گ��ه ر کاتێک م��رۆڤ ل��ه ئ��اژه ڵ سه ره کیه که مان؛ ئێمه وه اڵمی بااڵتره. ئ��ه رێ پرسیاره ب��ه ئ��ه ده ی��ن��ه وه ئ��ه م

به که ئه ده ینێ مافی بااڵده ست، ده که ینه مرۆڤ مامه ڵه بکات. ئاژ ه ڵه کاندا گه ڵ له خۆی خواستی له وه ک کاتێک، ترسناکتر ه��ه م��ووی ل��ه ب��ه اڵم به نه بووه هێشتا مرۆڤ که راڤه مانکرد س��ه ره وه که کاتێک ئاژه ڵه وه. خانه ی د ه چێته ئه وا مرۆڤ ده بێ وه دروستکراوه مرۆڤدا پێناوی له ئ��اژه ڵ که مرۆڤانه ی ئه و ئ��ه وا، مرۆڤدابێت له خزمه تی ئاژ ه ڵ مامه ڵه یان له گه اڵ ده كرێت. ده چنه خانه ی ئاژه ڵه وه، له الیه ن مرۆڤه کانه وه وه ک

بووم بێژ وانه دوکتۆرامدا دووه می ساڵی له له کۆلێژی خۆمان ئه م گفتوگۆیانه م هه میشه ده بوو راشکاوانه به خوێندکارێکی گه ڵ له ریشه وه به له سلۆڤاکیابوو خه ڵكی ره چه ڵه ک به که نازی، گواستنه وه وه زی��ری مامی ده وڵه مه ند، خیزانێکی بوو، له و وواڵته. ده یڤد که ناوی ئه و بوو، خۆی له لۆس ئه نجلس ئه ژیا به اڵم بۆ خوێندن هاتبووه کۆلێژه که ی ئێمه. الی ئه و مرۆڤ بوونه وه رێکی پۆلێنکراوبوو. ئه وانه ی له ره گه زی باش نین ده بێ کاربکرێت بۆ له ناوبردنیان بۆئه وه ی ده رفه تی باشتر بۆ بااڵکان بر ه خسێت هه تا زیاتر گه شه بکه ن. ده یڤد له ئه ندام م که مرۆڤی ده ب��وو وه هابوو ب��اوه ری ناوببرێن، ر ه شه کان له رووی جیناته وه الوازن بۆیه چاوشینه کاندا و زه رد قژ له گه ڵ نه هێڵرێت ده بێ عه قڵیه وه توانای رووی له جوه كان بن، تێکه ڵ الوازن، بۆیه ده بێ قڕ بکرێن. به بڕوای ئه و ده بوو به زانسیته وه، رووی له که دی بێته ده وڵه تیک هه تا رێکخات مرۆڤه کان جینات، به به ستن پشی پاکترین وباشترین کۆمه ڵگا بێته دی. کاتێک ئێمه بنه مایه ک هیچ ئه وا هاوتاکرد ئاژه ڵمان و مرۆڤ ئێمه دا دونیای له ئه گه ر نامێنێت. قاتوقریه بۆئه م سیاسه ت به اڵم زان��س��ت بااڵیی دان��ارێ��ژێ��ت دۆخێکی ب��ڕوای دڵره قانه ی م��رۆڤ هێناوه ته ئاراوه. ب��ه رام��ب��ه ر ئ��اژه ڵ ت��راژی��دی

با به تێکه ؛ زنجیره هه موو ژماره یه ک

سه ردار عه زیز ده ینوسێت

ئاسياسَيَل ثيرؤزبايى مانطى ِرةمةزانتان لَى دةكات و جوانترين ئؤفةرى رةمةزانتان ثَيشكةش دةكات، لةكاتى كِرينى هَيَلَيكى نوَى يان بة ِراكَيشانى

بةشداربوويةكى نوَى بؤ ئاسياسَيَل، بةم شَيوةي الى خوارةوة:بؤ بةشداربووى نوَى: هَيَلى ئاسياسَيَل بكِرةو مانطانة ٣٠ دةقيقة بةخؤِرايى وةربطرة

بؤ ماوةى ٦ مانط.بؤ بةشداربووانى ئَيستا: هانى يةك كةس يان دووكةس يان سَى كةس بدة بؤ كِرينى هَيَلَيكى

ئاسياسَيَل و بؤ هةر يةكَيكيان ٣٠دةقيقة بة خؤِرايى وةربطرة.. مةرجةكانى ئةم ئؤفةرة: كورتة نامةيةك بنَيرة بؤ ٢٥٢٥ و ذمارةى ئةو بةشداربووة بنووسة كة

هانيداوى بؤ كِرينى هَيَلى ئاسياسَيَل بؤ ئةوةى هةردووكتان دةقيقةى بَيبةرامبةر وةربطرن.. دةقيقةى بَيبةرامبةر كاراية بؤ ماوةى سى ِرؤذ.

. ئةم ئَوفةرة هَيَلى ثريثةيدء طةنجان و هَيَلى ئةَلماس دةطرَيتةوةء بَو ماوةيةكى دياريكراوة.

لڤینی زانستی ژمارە ٨

Documents