ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΣΤΗΝ ΠΤΩΣΗ

Από το μεγαλείο στην πτώση

Η Δυναστεία των Κομνηνών

1. Το Βυζάντιο περιορίζεται θανάσιμα

Στη Δύση, οι Νορμανδοί κατέλαβαν το 1071 τον τελευταίο προμαχώνα της βυζαντινής Ιταλίας, το Μπάρι. Τον ίδιο καιρό ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ρωμανός Δ' ο Διογένης αιχμαλωτίστηκε από τους σελτζουκίδες Τούρκους στο Μαντζικέρτ (Βαν) όπου είχε χαθεί «το άνθος της νεότητος της Ρωμανίας». Λίγα χρόνια αργότερα, η Ελλάδα και οι αλβανικές ακτές κατακλύζονταν από τους Νορμανδούς, ενώ στη Μικρά Ασία εγκαθίστανται οι Τούρκοι που δέκα μόλις χρόνια μετά τη μάχη του Μαντζικέρτ, είχαν δημιουργήσει στο ίδιο το έδαφος της βυζαντινής Μ. Ασίας το κράτος τους, το σουλτανάτο του Ικονίου, εισέβαλαν σ' ολόκληρη τη χώρα και στρατοπέδευαν απέναντι στην Κωνσταντινούπολη... Πριν τελειώσει ακόμα ο αιώνας του μεγαλείου του, το Βυζάντιο έβλεπε τα σύνορα του να περιορίζονται ως το σημείο να φθάνουν, όπως έγραψε με κάποια υπερβολή ο Ιωάννης ο Αντιοχεύς «έως τα τείχη της πρωτεύουσας του».

Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, σ. 66

πολιτική αριστοκρατία στρατιωτική αριστοκρατία της πρωτεύουσας των επαρχιών

11ος αιώνας: από το μεγαλείο στην παρακμή

Α. Η εσωτερική κρίση υπονομεύει τη στρατιωτική ισχύ του κράτους:

1025: πεθαίνει ο Βασίλειος Β' Βουλγαροκτόνος. → Στο θρόνο ανέρχονται ασήμαντοι αυτοκράτορες.

Αυτοί οι αυτοκράτορες υποστηρίζονταν από την πολιτική αριστοκρατία της πρωτεύουσας.

Επιδίωκαν: να περιορίσουν την ισχύ της στρατιωτικής αριστοκρατίας των επαρχιών.

vs

Οι αυτοκράτορες αυτοί ακολούθησαν αντιστρατιωτική πολιτική:

1. βαθμιαία εγκαταλείπεται ο εθνικός στρατός 2. αυξάνονται τα μισθοφορικά στρατεύματα, αντικαθίστανται οι

ντόπιοι στρατιώτες με ξένους μισθοφόρους. 3. στα θέματα, τα οποία εξασφάλιζαν τη στρατιωτική ισχύ του

Βυζαντίου, τοποθετήθηκαν πολιτικοί αξιωματούχοι, έμπιστοι του αυτοκράτορα, με αυξημένες αρμοδιότητες, για να υπάρχει άμεσος έλεγχος του στρατού.

4. καθιερώθηκε ο θεσμός του εξαργυρισμού, η δυνατότητα δηλαδή εξαγοράς της στρατιωτικής θητείας με την καταβολή ορισμένου χρηματικού ποσού.

Αποτέλεσμα της αντιστρατιωτικής πολιτική1. αποσύνθεση του συστήματος των θεμάτων 2. αποδυνάμωση έως οριστική διάλυση των θεματικών στρατών

εξασθένησε επικίνδυνα η άμυνα της χώρας

2. Μισθοφόροι αντικαθιστούν τον εθνικό στρατό

Η διαρκής μείωση των αυτοχθόνων στρατιωτικών μονάδων είχε ως αποτέλεσμα να προβληθεί η σπουδαιότητα του μισθοφορικού στρατού. Έτσι επαναφέρεται το σύστημα της εποχής πριν από τον Ηράκλειο και, όπως τότε οι Γότθοι, έτσι τώρα οι Νορμανδοί αποτελούν το σπουδαιότερο τμήμα του βυζαντινού στρατού. Κάτω από τη σημαία του Γεωργίου Μανιακή πολέμησαν στη Σικελία οι Βαράγγοι και οι Ρώσοι, όπως και ο σκανδιναβός ήρωας πολεμιστής, ο επικός Ηarold. Την αυτοκρατορική φρουρά αποτελούν τώρα οι Βαράγγοι.

G Ostrogorsky, H Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, Β', σ. 219

Β.Κοινωνική πολιτική των αυτοκρατόρων

1. εγκαταλείφθηκε η ευνοϊκή υπέρ των οικονομικά αδυνάτων νομοθεσία των Μακεδόνων

2. ενισχύθηκαν οι δυνατοί 3. το αλληλέγγυο καταργήθηκε, 4. ενώ δημιουργήθηκε ο θεσμός της πρόνοιας, με τον οποίο το

κράτος παραχωρούσε σε ανώτερους λειτουργούς του, πολιτικούς και στρατιωτικούς, κρατικά εισοδήματα επαρχιών ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες που πρόσφεραν σ' αυτές τις επαρχίες.

Αποτελέσματα της κοινωνικής πολιτικής1) η μικρή αγροτική ιδιοκτησία άρχισε σιγά-σιγά να εξαφανίζεται2) η αγροτική παραγωγή παρουσίασε πτώση 3) μειώθηκαν δραστικά τα δημόσια έσοδα.

Συμπέρασμα:

Με την πολιτική που ακολούθησαν οι διάδοχοι των Μακεδόνων αυτοκρα-τόρων εξασθένησε οικονομικά και στρατιωτικά το κράτος και δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει αργότερα κρίσιμες καταστάσεις, που υπήρξαν μοιραίες για το μέλλον της αυτο-κρατορίας

Το Σχίσμα των δύο εκκλησιών, Ανατολικής και Δυτικής, 1054 Αιτία του σχίσματος: - Οι αμοιβαίες διεκδικήσεις Πάπα – Πατριάρχη για την

ηγεσία της Χριστιανοσύνης.

Πώς εκδηλώθηκε το Σχίσμα; - Ως δογματικές αντιθέσεις ανάμεσα στην ανατολική

και στη δυτική Εκκλησία. Συνέπειες του Σχίσματος: 1) διχάστηκε βαθιά ο χριστιανικός κόσμος, 2) αποκλείστηκε κάθε δυνατότητα κατανόησης και

αλληλεγγύης ανάμεσα στα δύο μέρη 3) υπήρξε μοιραίο για την πολιτική ζωή της

αυτοκρατορίας.

Οι πρωταγωνιστές του Σχίσματος

Ο πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος(μικρογραφία από χειρόγραφο, Μαδρίτη, Εθνική Βιβλιοθήκη).

Ο Μιχαήλ Κηρουλάριος εικονίζεται αριστερά, καθισμένος σε θρόνο με δύο μορφές, που συμβολίζουν

τον κλήρο, και δεξιά σε οίκημα, πιθανώς το πατριαρχείο.

Ο Πάπας Ουρβανός Β’Σκηνές από την επίσκεψη του Ουρβανού

Β' στη Γαλλία. Μικρογραφία. Χειρόγραφο του 12ου αι..

(Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη)

3.Το οριστικό Σχίσμα των Εκκλησιών ανοίγει χάσμα στους κόλπους της χριστιανοσύνης

Το σχίσμα είναι το πιο σημαντικό γεγονός στις εξωτερικές θρησκευτικές σχέσεις του Βυζαντίου. Από την εποχή των σταυροφοριών έχει επηρεάσει και ακόμα επηρεάζει βαθιά τις σχέσεις μεταξύ Ανατολής και Δύσεως: έχει συμβάλει και ακόμα συμβάλλει στη διαμόρφωση των ουσιαστικών ιδεών της «Ανατολής» και της «Δύσεως» -των εννοιών του «ανατολικού» Χριστιανού και του Χριστιανού της Δύσεως, του «Ρωμαιοκαθολικού» από τη μια πλευρά και του «Ορθοδόξου» ή «Σχισματικού» από την άλλη. Το αμοιβαίο μίσος, που αναπτύχθηκε απ' αυτή τη διαμάχη, δημιούργησε κατά το δέκατο έκτο και δέκατο έβδομο αιώνα τις τοιχογραφίες της Μολδαβίας, όπου οι Λατίνοι εικονίζονται μεταξύ των καταδικασμένων, ενώ για τον μέσο Καθολικό η υποδούλωση των Ελλήνων στον οθωμανικό ζυγό θεωρήθηκε ως θεία τιμωρία, που απόλυτα τους άξιζε.

Ν. Βaynes & Η. Μοss, Βυζάντιο. Εισαγωγή στο Βυζαντινό πολιτισμό, σ. 189-190

12ος αιώνας: από την παρακμή στην πτώση

Νέοι εξωτερικοί εχθροί:

Νορμανδοί στη Δύση και Σελτζούκοι στην Ανατολή:

διπλή επίθεση από ανατολή

και δύση κατά της

αυτοκρατορίας το 12ο αι.

Τουρκομάνος ιππέας (μικρογραφία από τουρκικό χειρόγραφο, Κωνσταντινούπολη, Βιβλιοθήκη Τοπ Καπί)

Η Δυναστεία των Κομνηνών (1081-1185)

Ενέργειες των Κομνηνών

1) Αναδιοργάνωσαν τον στρατό → αποκατέστησαν αμυντική ικανότητα του κράτους

2) Με συχνούς και σκληρούς πολέμους αντιμετώπισαν εχθρικές επιθέσεις, που εκδηλώνονταν σε όλη την έκταση των συνόρων.

3) Απέκρουσαν τις αλλεπάλληλες επιδρομές των Νορμανδών, οι οποίοι λυμαίνονταν την ηπειρωτική Ελλάδα.

4) Προσπάθησαν να ανακτήσουν τη Μικρά Ασία από τους Σελτζούκους και προσωρινά το κατόρθωσαν.

Με την πανωλεθρία όμως του βυζαντινού στρατού στο Μυριοκέφαλο (1176) χάθηκε οριστικά για το Βυζάντιο

η Μ. Ασία, όπου οιΣελτζούκοι στερέωσαν την κυριαρχία τους.

Οι Σταυροφορίες

Αιτία των Σταυροφοριών: - Η δυτική Ευρώπη εκδήλωσε τάσεις επέκτασης στην πλούσια

Ανατολή.

Πώς θα γινόταν αυτό πραγματικότητα; - Μια καινούρια ιδεολογία διαμορφώθηκε και κατέκτησε όλα

σχεδόν τα κοινωνικά στρώματα της Δύσης: η ιδέα της Σταυροφορίας, του ιερού δηλαδή πολέμου των ενωμένων, υπό την αιγίδα του Πάπα, χριστιανικών δυνάμεων εναντίον του Ισλάμ, με σκοπό την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων.

Η θέση του Βυζαντίου: - Το πραγματικό νόημα της ιδεολογίας αυτής που ήταν η

κατάκτηση της Ανατολής, έκανε αναπόφευκτη τη σύγκρουση με το Βυζάντιο, την κύρια πολιτική δύναμη του ανατολικού κόσμου.

Πώς χειρίστηκε ο Αλέξιος Α’ Κομνηνός την Α’ σταυροφορία

Ο Αλέξιος κατόρθωσε να επωφεληθεί από τις στρατιωτικές επιτυχίες των Σταυροφόρων και με συμφωνίες που έκανε μαζί τους ανέκτησε ένα μέρος από τα χαμένα εδάφη της Μ. Ασίας.

Ο Αλέξιος Α' Κομνηνός ευλογείται από τον Χριστό (μικρογραφία από χειρόγραφο, Ρώμη, Βατικανή Βιβλιοθήκη).

Λίγα λόγια για τον ιδρυτή της δυναστείας των Κομηνών, Αλέξιο Ο Αλέξιος Α' Κομνηνός (1081-1118) ανέλαβε την εξουσία με

την υποστήριξη της στρατιωτικής αριστοκρατίας σε_ηλικία 24 ετών και θεμελίωσε μια δυναστεία που κυβέρνησε την Αυτοκρατορία για_ περισσότερα από 100 χρόνια. Κληρονόμησε πολλά δυσεπίλυτα προβλήματα, αλλά αποδείχτηκε αντάξιος των περιστάσεων. Χάρη στα στρατιωτικά προσόντα του, τα πολιτικά χαρίσματα, και τις διπλωματικές τον ικανότητες, έσωσε την Αυτοκρατορία από τους κινδύνους που την απειλούσαν και την οδήγησε σε μια νέα περίοδο ακμής. Στο εσωτερικό αντιμετώπισε με επιτυχία τη διάβρωση του κρατικού μηχανισμού και αποκατέστησε τη συνοχή τον κράτους. Με την εξωτερική τον πολιτική κατόρθωσε να προστατεύσει τις δυτικές περιοχές της Αυτοκρατορίας από τους Νορμανδούς και να περισώσει τις μικρασιατικές από τους Σελτζούκους, χειριζόμενος με επιδεξιότητα το δύσκολο πρόβλημα της Α' Σταυροφοοίας. Όταν πέθανε, έπειτα από βασιλεία περίπου 40 ετών, άφησε στο γιο τον Ιωάννη Β' μια αυτοκρατορία ασύγκριτα ισχυρότερη και καλύτερα οργανωμένη από ό,τι ήταν κατά τον προηγούμενο αιώνα.

4.Οι στρατιώτες της Α ' Σταυροφορίας και οι Βυζαντινοί: δύο κόσμοι αντίθετοι συναντιούνται σε κλίμα αμοιβαίας δυσπιστίας

Για ένα Γάλλο χωρικό ή για τον κάτοικο μιας μικρής μεσαιωνικής πόλης της Γερμανίας, η πρώτη επαφή με την πλουσιότερη και πιο πολυτελή πόλη του κόσμου - με τους ντυμένους με πολύ ακριβά ρούχα ευγενείς της, που συνοδεύονταν από δούλους και ευνούχους, και με τις σπουδαίες κυρίες που μεταφέρονταν σε χρυσοποίκιλτα φορεία και τα πρόσωπα τους άστραφταν σαν να ήταν από σμάλτο - πρέπει να τους κατέπληξε και να τους εντυπωσίασε βαθιά. Οι θρησκευτικές λειτουργίες που παρακολούθησαν πρέπει να τους φάνηκαν ασυνήθιστες, ακατανόητες και επιπλέον βαθιά αιρετικές. Αλλά και οι Βυζαντινοί δεν ήταν ευνοϊκά διακείμενοι απέναντι στους σταυροφόρους. Τα ξένα στρατεύματα δεν είναι ποτέ καλοδεχούμενα. Κι αυτοί οι δίχως τρόπους βάρβαροι ήταν σίγουρα οι χειρότεροι. Είχαν ρημάξει τα εδάφη τους, βιάσει τις γυναίκες τους, λεηλατήσει τις πόλεις και τα χωριά τους.

J.J. Norwich, Σύντομη Ιστορία του Βυζαντίου, σ. 403

Οι επιτυχίες όμως των Κομνηνών ήταν πρόσκαιρες.

Γιατί; ήταν βαθιά η κοινωνική κρίση που είχε

εκδηλωθεί κατά τον 11° αιώνα, με αποτέλεσμα οι πληθυσμοί να είναι όλο και περισσότερο απρόθυμοι να αντισταθούν στους εχθρούς που απειλούσαν το βυζαντινό κράτος.

5.Το κράτος του Βυζαντίου: συμπτώματα παρακμής

Κράτος ξένων ή ντόπιων μισθοφόρων στην υπηρεσία εκείνου που πρόσφερε περισσότερα, στο έλεος των ξένων εμπορικών αποικιών. Κράτος αιχμάλωτο μιας κάστας νεόπλουτων, που μοιράζονται μεταξύ τους ευεργετήματα και προνόμια, παρά τη δυστυχία που βασιλεύει παράλληλα με την ανασφάλεια στις επαρχίες. Λεία τέλος των εσωτερικών αγώνων που συγκλονίζουν το παλάτι χωρίς να συγκλονίζουν καθόλου τις συνειδήσεις των κυβερνητών και των διανοουμένων, το βυζαντινό κράτος στην αυγή του δέκατου τρίτου αιώνα βάδιζε αδυσώπητα προς το χαμό και το διαμελισμό του, ανεξάρτητα από όποια ενέργεια έκανε εναντίον του ο εξωτερικός εχθρός.

Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, σ. 108-9

Συνέπειες της απροθυμίας των Βυζαντινών να υπερασπιστούν το Βυζάντιο

1) οι Βούλγαροι ανασυγκρότησαν το κράτος τους, που είχε καταλύσει ο Βασίλειος Β',

2) οι Νορμανδοί άλωσαν τη Θεσσαλονίκη και απείλησαν την ίδια την Κωνσταντινούπολη,

3) οι Σταυροφόροι της Γ' σταυροφορίας κατέλαβαν την Κύπρο

4) οι Σελτζούκοι επέκτειναν την κυριαρχία τους στη Μ. Ασία

Η ιταλική οικονομική διείσδυση:Βενετία Στην πόλη των δόγηδων ήδη από τον 11°

αιώνα είχαν παραχωρηθεί εμπορικά και φορολογικά προνόμια στα λιμάνια της βυζαντινής επικράτειας, ως αντάλλαγμα για τη ναυτική βοήθεια που πρόσφερε στο Βυζάντιο για την αντιμετώπιση των Νορμανδών. Οι Βενετοί με τον τρόπο αυτό αναπτύχθηκαν εμπορικά και ναυτικά σε βάρος του Βυζαντίου.

Γένοβα, Πίζα Το Βυζάντιο για να αντισταθμίσει τα

προνόμια των Βενετών παραχώρησε τα ίδια προνόμια και σε άλλες ιταλικές πόλεις

Βενετοί έμποροι συναλλάσσονται στον Γαλατά (μικρογραφία από χειρόγραφο, Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη).

Συνέπειες της παραχώρησης προνομίων στις ιταλικές πόλεις

Σταδιακά η οικονομική ζωή του Βυζαντίου τέθηκε υπό τον έλεγχο των Ιταλών εμπόρων, οι οποίοι όχι μόνο κυριάρχησαν στην αγορά, αλλά επενέβαιναν συχνά και στην εσωτερική πολιτική της Αυτοκρατορίας.

Αποκορύφωμα της οικονομικής και σταρτιωτικής εξασθένησης υπήρξε η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους της Δ' σταυροφορίας το 1204.

6.Τα αντιλατινικά αισθήματα των Βυζαντινών

Ο σημαντικότερος, ίσως, παράγοντας για την τύχη της Αυτοκρατορίας είναι η οικονομική διείσδυση των ιταλικών πόλεων, που παίρνουν οριστικά πλέον στα χέρια τους το εξωτερικό εμπόριο και τον έλεγχο της Ανατολικής Μεσογείου... Η δυσαρέσκεια των μαζών εκτείνεται από την ολοένα και βαθύτερη διείσδυση των Λατίνων και επεκτείνεται στους πληθυσμούς των αστικών κέντρων, που αισθάνονται άμεσα τον οικονομικό συναγωνισμό των ξένων εμπόρων, και σε μια μερίδα της αριστοκρατίας που ανέχεται όλο και πιο δύσκολα την επικράτηση των Λατίνων στο στρατό και στην πολιτική ζωή. Το μίσος εναντίον των Λατίνων, που θεωρούνται σαν οι κύριοι αίτιοι της κακοδαιμονίας της Αυτοκρατορίας, γίνεται κοινή ψυχολογία όλων των δυσαρεστημένων κοινωνικών στρωμάτων.

Ν. Σβορώνος, Ανάλεκτα νεοελληνικής Ιστορίας και Ιστοριογραφίας, σ.

127-128