ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α11 ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΚΩΜΩΔΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η κωμωδία αποτελεί είδος δραματικής ποίησης που αναπτύχθηκε κυρίως στην Αττική. Τρεις φάσεις στην εξέλιξή της: Αρχαία, Μέση και Νέα. Η Αρχαία και η Μέση έχουν ιδιοτυπίες (αισχρολογία, τολμηρή σάτιρα πολιτικών και διανοουμένων, χορούς αποτελούμενους από ζώα ), οι οποίες δεν έχουν επιβιώσει στο νεώτερο θέατρο. Πολλά από αυτά τα στοιχεία εξηγούνται από την καταγωγή της κωμωδίας από λαϊκές θρησκευτικές τελετές. 1
This document is posted to help you gain knowledge. Please leave a comment to let me know what you think about it! Share it to your friends and learn new things together.
Transcript
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α11
ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΚΩΜΩΔΙΑ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η κωμωδία αποτελεί είδος δραματικής ποίησης που αναπτύχθηκε
κυρίως στην Αττική.
Τρεις φάσεις στην εξέλιξή της: Αρχαία, Μέση και Νέα.
Η Αρχαία και η Μέση έχουν ιδιοτυπίες (αισχρολογία, τολμηρή σάτιρα
πολιτικών και διανοουμένων, χορούς αποτελούμενους από ζώα ), οι
οποίες δεν έχουν επιβιώσει στο νεώτερο θέατρο.
Πολλά από αυτά τα στοιχεία εξηγούνται από την καταγωγή της
κωμωδίας από λαϊκές θρησκευτικές τελετές.
1
11.1. Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΚΩΜΩΔΙΑΣ
ΕΡΩΤΗΣΗ Σ. 1η: Αναφέρετε θεωρίες, αρχαίες και σύγχρονες,
σχετικά με την προέλευση της κωμωδίας;
2. Τι γνωρίζετε για την καταγωγή της Αττικής κωμωδίας
11.1.1. Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ
Ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του παραδέχεται άγνοια για την αρχή και
τα πρώτα στάδια της κωμωδίας, λόγω της όψιμης θεσμοθέτησης
επίσημων αγώνων.
Κατά τον Αριστοτέλη η κωμωδία προήλθε από τα φαλλικά άσματα
(εκδηλώσεις λατρείας ενός ομοιώματος φαλλού, ενταγμένες σε
αγροτικές τελετουργίες γονιμότητας) με την εισαγωγή διαλόγου
μεταξύ του Χορού και του εξάρχοντα (κορυφαίου του Χορού) αρχικά
με αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα. Όντως υπήρχαν τέτοιες τελετές,
όπως φαίνεται και από σκηνές σε αρχαίες κωμωδίες.
Η αριστοτελική θεωρία συνδέει τη γένεση της κωμωδίας με τη
διονυσιακή λατρεία (και όντως έχουμε ένταξη της κωμωδίας στο
πρόγραμμα των διονυσιακών εορτών).
Αναφέρει επίσης ότι την πατρότητα της κωμωδίας διεκδικούν οι
Δωριείς αλλά δεν υπάρχει συμφωνία ως προς το από πού ακριβώς
ξεκίνησε. Βασικό επιχείρημά τους η ετυμολογία της λέξης κωμωδία όχι
από το κωμάζειν (=συμμετέχω σε κώμον, δηλαδή σε γιορταστική πομπή
ή αυτοσχέδια πομπή μεθυσμένων) αλλά από τη λέξη κώμη (=χωριό) των
Δωριέων αντί για τη λέξη δήμος.
11.1.2. ΆΛΛΕΣ ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ
2
Αρχαιολογικές:
1. Παραστάσεις ζωόμορφων Χορών σε αττικά αγγεία του 6 ου αι 5 ου αι.
Όντως έχουμε σε αρκετές πρώιμες (και κάποιες μεταγενέστερες)
κωμωδίες χορούς αποτελούμενους από ζώα σαν τους χορούς των
σατύρων που βρίσκονται σε στενή σχέση με την καταγωγή της
τραγωδίας.
2. Παραστάσεις χορευτών με κωμική εμφάνιση (Πελοπόννησος, αρχές
6ου αι.) που θυμίζουν έντονα την εμφάνιση των κωμικών υποκριτών.
Λογοτεχνικές -εσωτερικές ενδείξεις:
1. Το πρότυπο της τραγωδίας με διάλογο Χορού-υποκριτή. Η τραγωδία
προηγείτο χρονολογικά γιατί η θεσμοθέτηση τραγικών αγώνων έγινε 50
χρόνια πριν από τους κωμικούς.
2. Η λογοτεχνική παράδοση του ιάμβου με την ελευθεροστομία και τις
κωμικές προσωπικές επιθυμίες. Κατά τον Αριστοτέλη υπάρχει μια
οργανική εξελικτική σχέση ανάμεσα στον ίαμβο και την κωμωδία, ως
άποψη όμως αμφισβητείται σήμερα.
3. Ύπαρξη διαφορετικών δομικών στοιχείων με σταθερά γνωρίσματα
και σχετική μορφική και εν μέρει λειτουργική αυτοτέλεια. Τα μέρη
αυτά, που συνήθως απαγγέλλονται από τον Χορό (αγώνας, παράβαση),
έχουν αυστηρή δομή, συνδυάζουν αδόμενα και απαγγελόμενα τμήματα
και έχουν εξωτερική συμμετρία. Τα χορικά μέρη θεωρούνται
αρχαιότερα από τα διαλογικά μέρη της κωμωδίας.
11.1.3. ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
3
Διάφορες θεωρίες από τον χώρο της κοινωνικής ανθρωπολογίας και της
θρησκειολογίας ερμηνεύουν καλύτερα τα στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού που
επηρέασαν τη διαμόρφωση της κωμωδίας:
1. Η μίμηση (αλλά και η χρήση προσωπείων) αποτελεί συχνά στοιχείο
λατρείας. Ειδικότερα στην αρχαία Ελλάδα η μεταμφίεση κυριαρχεί στη
λατρεία του Διονύσου.
2. Το κωμικό και το άσεμνο έχουν συχνά αποτροπαϊκό χαρακτήρα στο
πλαίσιο αγροτικών εορτών π.χ. στη λατρεία της Δήμητρας και σε
ορισμένες διονυσιακές γιορτές.
3. Ο εξορκισμός του πνεύματος του κακού αναπαριστάνεται και στο
έθιμο της εκδίωξης του αποδιοπομπαίου τράγου ή του φαρμακού
(ζώου ή προσώπου που συμβολίζει ενσάρκωση του κακού) κι έτσι
πολλά στοιχεία βωμολοχικά που πέρασαν μέσω του ιάμβου στην
κωμωδία πιθανώς σχετίζονται με αυτή την παράδοση. Επίσης και
θριαμβική αναπαράσταση της τελετουργικής ένωσης ενός ανθρώπου με
μια δαιμονική ή αλληγορική μορφή για να συμβολίσει την επικράτηση
και αναγέννηση των δυνάμεων της γονιμότητας.
Γι' αυτό και ο Cornford στις αρχές του 20ου αι. θεώρησε ότι η κωμωδία
προήλθε από το λατρευτικό-τελετουργικό σχήμα αγώνας-θάνατος-
ανάσταση της θεότητας της ενιαύσιας καρποφορίας.
11.1.4Η ΔΩΡΙΚΗ ΦΑΡΣΑ ΚΑΙ Ο ΕΠΙΧΑΡΜΟΣ
4
3 Τι γνωρίζετε για την κωμική φάρσα και τον Επίχαρμο
Παράλληλα με την αρχή της Αττικής κωμωδίας, ένας τύπος κωμικού
θεάτρου ανθεί και στην κορινθιακή αποικία των Συρακουσών στη
Σικελία.
Στην ακμή του με τον Επίχαρμο (πρώτες δεκαετίες 5ου αι.) από τον
οποίο έχουμε σύντομα αποσπάσματα και τίτλους δραμάτων.
Τα στοιχεία είναι όμως ανεπαρκή για να τεκμηριωθεί μια μεταξύ τους
σχέση.
Βασικά χαρακτηριστικά των δραμάτων του Επίχαρμου:
1. Η δωρική διάλεκτος
2. Η έλλειψη της μετρικής ποικιλίας που χαρακτηρίζει την αττική
κωμωδία
3. Η παρωδία μύθων γνωστών από τη λογοτεχνία και φιλοσοφικών
συζητήσεων
4. Κωμικές καταστάσεις που θυμίζουν το είδος της φάρσας
5. Η αντιπαράθεση δύο αντιδίκων
6. Η ύπαρξη χαρακτηριστικών κωμικών τύπων
11.2 ΑΡΧΑΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ. ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ
5
Κύρια γνωρίσματα Αρχαίας Κωμωδίας: θέματα και δομή κωμωδίας
5ου αι. π.Χ.
Κύριος εκπρόσωπος: Αριστοφάνης
Σώζονται ολόκληρες: 11 κωμωδίες από τις 40 που είχε γράψει (για 4
έχουμε αμφιβολίες αν γνήσιες).
11.2.1 ΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΚΩΜΩΔΙΑΣ
4. Τι γνωρίζετε για την εξέλιξη της Αττικής κωμωδίας έως τον
Αριστοφάνη (βασικά ονόματα και 2-3 στοιχεία για τον καθένα)
Το 468 π.Χ. ο διαγωνισμός κωμικών ποιητών εντάχθηκε στο
πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων, οπότε κάθε χρόνο (άγνωστο από
πότε) διαγωνίζονταν 5 ποιητές με ένα έργο ο καθένας.
Από το 442 μαρτυρείται αντίστοιχος αγώνας κωμικών ποιητών και στα
Λήναια.
Αρχικά η έκταση των κωμωδιών ήταν λίγες εκατοντάδες στίχων, τα
χορικά μέρη καταλάμβαναν μεγαλύτερη έκταση από τα διαλογικά.
Μεταξύ των πρώτων κωμικών ποιητών ξεχωρίζουν ο Χιωνίδης, ο
Μάγνης, ο Κράτης (επιμελήθηκε περισσότερο τον κωμικό μύθο
περιορίζοντας την ευκαιριακή σάτιρα).
Πολλά πρώιμα έργα της Αρχαίας Κωμωδίας παίρνουν τον τίτλο τους
από Χορό ζώων, όπως βλέπουμε μετά και στον Αριστοφάνη (π.χ.
Βάτραχοι, Σφήκες) και συνεχίζουν να υπάρχουν ως τα μέσα του 4ου αι.
Η ακμή της Αρχαίας Κωμωδίας με τον Κρατίνο
Κρατίνος : μέσα 5ου αι., εισάγει το προσωπικό πολιτικό σκώμμα, ένα
από τα προσφιλέστερα μέσα για να προκληθεί γέλιο, αφορμή όμως
6
ενίοτε και για αντιδράσεις, γι’ αυτό και μαρτυρίες για 3 απόπειρες
περιορισμού ελευθερίας προσωπικού ψόγου
σημαντικότερο έργο του η Πυτίνη όπου ο ποιητής παρουσιάζει
τον εαυτό του ως σύζυγο της Κωμωδίας που παραπονιέται για
τις απιστίες του ποιητή με την Πυτίνη
Με την Πυτίνη απαντά στον Αριστοφάνη που ένα χρόνο πριν
στους Ιππής είχε ισχυριστεί πως ο Κρατίνος είχε ξοφλήσει ως
ποιητής.
Εύπολης : α’ μισό 5ου αι., διάσημος για τη φαντασία και τη χάρη του
λόγου του, διάσημα χαμένα σήμερα έργα του οι Κόλακες και οι Δήμοι.
Αριστοφάνης : γεννήθηκε το 450-445 π.Χ.
Τα 9 από τα 11 σωζόμενα έργα του προέρχονται από τα χρόνια
του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404) και τα κρίσιμα χρόνια
μετά το θάνατο του Περικλή (429), ενώ τα 2 τελευταία απέχουν
χρονικά και έχουν χαρακτηριστικά της Μέσης Κωμωδίας.
Συχνά τη διδασκαλία των έργων του την αναλάμβανε άλλος.
Η γλώσσα του θεωρήθηκε δείγμα καθημερινού προφορικού
αττικού λόγου της κλασικής εποχής, γι’ αυτό και διασώθηκαν
πολλά έργα του ακόμη και στο Βυζάντιο.
Μεγάλη δημοτικότητα, ιδίως για τη γνωστή βυζαντινή τριάδα:
Πλούτος, Νεφέλες, Βάτραχοι, που διδασκόταν στα σχολεία.
Αντιγράφονταν συχνά.
Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι συνέταξαν υποθέσεις των έργων του
και μας διασώζουν πολλά στοιχεία
Τα 11 σωζόμενα έργα του: Αχαρνής, Ιππής, Νεφέλες, Σφήκες,