համահայկական հանդես Թ (ԺԵ) տարի 2017, · 2017-09-27 · ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ 1917 ԹՎԱԿԱՆ ՈՒՐՎԱԿԱՆԻ 3 Ը ՀԻՄՆԱՔԱՐԵՐ

«Վէմ»-ի ղեկավար սկզբունքն

է լինելու գիտական

ա ռար կա յակ ա ն ութի ւն ն

ու ճշմարտութիւնր,

միայն ճշմարտութիւնր,

ամբողֆ ճշմարտութիւնր

համոզւած, որ անգամ ամենադառն

ճշմարտութիւնր աւելի օգտակար է,

քան ոսկեզօծ ու շաքարապատ

սուտր»:

Սիմոն Վրացեան

Խմբագիր՝ ԴԵՎՈՐԳ ԽՈԻԴԻՆՅԱՆ

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ԽՈՐՀՈԻՐԴ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Վլադիմիր Բստխուդստյ ան

Սերգեյ Սարինյան Աշոտ Մելքոնյան Ռուբեն Սաֆրասայան Ալբերտ Ստեփանյան Սուրեն Դանիելյան Հսւմլետ Պետրոսյան Սամվել Մուրադյան Լեւոն Մկրաչյան

«Վէմ» համահայկական հանդես Հրատարակիչ՝ «Վէմ հանդէս» ՍՊԸ

0010 Երեսւն, Մհեր Մկրտչյան փ. 12/1 հեռախոս՝ 52 18 76, 093 83 93 24

էլ. փոստ՝ [email protected]

Ինտերնետային կայք՝ vemjournal.org

ISSN 1829 - 1864

ՍՓՅՈԻՌՔ

Երվանդ Փամբուկյան ֊ Լիբանան Մկրտիչ Մկրտչյսւն - Լիբանան Հարություն Քյուրքչյան ֊ Հունաստան Կարո Արմենյան ֊ ԱՄՆ Ռուբինա Փիրումյան - ԱՄՆ Վաչե Րրուտյան ֊ ԱՄՆ

հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս Թ (ԺԵ) տարի, 2017, թիվ 1 (57), հաևվար-մարտ

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ 1917 ԹՎԱԿԱՆԻ ՈՒՐՎԱԿԱՆԸ 3

ՀԻՄՆԱՔԱՐԵՐ

Սերգեյ Ն. Սարինյան ԳՐԱԿԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐ 9

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Ռաբեն Լ Ման ասեր յան ԱՐՏԱՇԵՍ 1 ֊ Ը ԵՎ ՀՌՈՄԻ ՔԱՂԱԲԱԿՍՆՈԻԹՅՈԻՆԸ ՓՈՔՐ ԱՍԻԱՅՈԻՄ (Մ. Թ. Ա. 189-179 ԹԹ.) 28

Սմբատ Խ. Հովհաննիսյան ՀԱ3 ԱՌԵՎՏՐԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼՆ ԻՐՐԵՎ «ԱՇԽԱՐՀ֊ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ» Եվ արդյունաբերական դարաշրջանի մարտահրավերներր 49

ԳՐԱԿԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Թոմաս Ա էլիոթ ՊՈՅԻՑ ՎԱԼԵՐԻ Թարգմանությունը U առաջաբանը՝ Գևորգ Ա. ձաղսւրյանի 77

Արա Հ. Երնջակ յան ՇԵՔՍՊԻՐԻ ՀՈՐԱՑԻՈՅԻ ԵՎ ՀՌՈՄԵԱՑԻ ՊՈԵՏ ՀՈՐԱՑԻՈՒՍԻ ԿԵՆՍԱԳՐԱԿԱՆ ՈԻ ՐՆՈՒԹԱԳՐԱԿԱՆ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 99

Ռռւզաննա Ռ. Ոսկանյան ՊԱՏԻ ՍԻՍՎՈԼԻ ԷԿԶԻՍՏԵՆՑԻԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ՄԵԿՆՈԻԹՅՈԻՆՆԵՐ Ը Ժ.-Պ. Սարարի, Կ. Արեի, Լ. Խեչոյսւնի ե Գ. Խանջյւսնի ստեղծագործություններում 106

ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Վարդան Զ. Պետրոսյան ՀԻՆ ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԵԱՅ ԵՎ ԵԱԻ ԵՌԱՐԱՐՐԱՌԱԿԵՐՊԵՐԻ ԾԱԳՈԻՄԸ Տարաժամանակյա քննության փորձ 115

Յուրի Ս. Ավետիսյան ՏԵՂԱՇԱՐԺԵՐ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԱՐԵՎԵԼԱՀԱՅԵՐԵՆԻ ՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽՎԱԾ ԵՎ ԱՆՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽ ՐԱՎԱԳՐԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐՈՒՄ 125

ՄՇԱԿՈՒՅԹ Սլավի-Սվիկ Մ. Հարությունյան (Մոսկվա) ԺԱՆՐ Տստընթեցումն ու սահմանման րարդությունր 147

ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆ Սրտավազդ Գ. Դարբինյան «ՓԻՐՄԱԼԱՔԻ ԳՈՐԾԸ» (1941-1942 ԹԹ.) Մի դրվագ սաալինյան րռնաճնշումներից 183

ԳԻՏԱԳՈՐԾՆԱԿԱՆ Վարդան Ա. Գաթտյան ԹՅՈՒՐՔԱԽՈՍՆԵՐԻ ԷԹՆԻԿ ԻՆՔՆԱԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՎԱՂ ԳՐՍԵՎՈՐՈՒՄՆԵՐԸ 19-րդ դարավերջի Արևելյան Այսրկովկասի թյուրքալեզու ե ռուսալեզու մամուլում 193

ԼՐԱՏՈՒ Սիրանաշ Գ. Հովհաննիսյան ՀՅ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԱՐԽԻՎՆԵՐԻ ՀԱՐԱԶԱՏ ՀԱՅԵԼԻՆ «Նիւթեր Հ. 3. Դաշնակցութեան պաամութեան համար» արխիվային փաստաթղթերի բազմահատոր ժողովածուի շնորհանդեսր 207

ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Ս. Հ. ֊ Գևորգ Ս. Սաեփանյան, Համագասպ Սրվսւնձւոյանց 213

ԱՐԽԻՎ

Երուանդ Գ. Փամպաքեան (Պէյրութ) ԱՎ. ԻՍԱՀԱԿԵԱՆԻ «ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ՏԱՍՆԱՄԵԱԿԻՆ» ՊՈԼՄԻՆ ՇՈՒՐՋ 220

Սրարատ Մ. Հակոբյան ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՔԱԶԱԶՆՈՒՆՈՒ ՄԵԾ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆԸ Մաս երկրորդ: Սաալինյան րռնաճնշումներից մինչե արդարացում (փաստաթղթեր) 230

ՀԱՎԵԼՎԱԾ Սիրարվւի Մ. Տեր-Ներսեսյան ԱՐՎԵՍՏԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՄԻՐՈՒԹՅԱՆ ՈՒՂՂԱԿԻ ՄՈՏԵՑՈՒՄ I (283)

Սիրանաշ Ա. Րեգլարյան ՍԻՐԱՐՓԻ ՏԵՐ֊ՆԵՐՍԵՍՅԱՆԻ ԱՐՎԵՍՏԱԲԱՆԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴԸ IX (291)

CONTENT 302

СОДЕРЖАНИЕ 303

ԲՈՎԱՆԴՍԿՈԻԹՅՈՒՆ

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ 1917 ԹՎԱԿԱՆԻ ՈՒՐՎԱԿԱՆԸ 3

ՀԻՄՆԱՔԱՐԵՐ Սերգեյ Ն. ՍաբիԱյան ԳՐԱԿԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴՆԵՐ 9

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Ռաբեն Լ ՄաԱասերյան ԱՐՏԱՇԵԱ 1-Ը ԵՎ ՀՌՈՄԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՓՈՔՐ ԱՍԻԱՅՈԻՄ (Մ. Թ. Ա. 189-179 ԹԹ.) 28

Սմբատ Խ. Հովհաննիսյան ՀԱ3 ԱՌԵՎՏՐԱԿԱՆ ԿԱՊԻՏԱԼՆ ԻՐՐԵՎ «ԱՇԽԱՐՀ֊ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ» Եվ արդյունաբերական դարաշրջանի մարաահրավերներր 49

ԳՐԱԿԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ Թոմաս Ա էլիոթ ՊՈՅԻՑ ՎԱԼԵՐԻ Թարգմանությունր U առաջարանը՝ Գևորգ Ա. ձաղսւրյանի 77

Աբա Հ. Եբնջակյան ՇԵՔՍՊԻՐԻ ՀՈՐԱՑԻՈՅԻ ԵՎ ՀՌՈՄԵԱՑԻ ՊՈԵՏ ՀՈՐԱՑԻՈՒՍԻ ԿԵՆՍԱԳՐԱԿԱՆ ՈԻ ՐՆՈՒԹԱԳՐԱԿԱՆ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 99

Ռռւզաննա Ռ. Ոսկանյան ՊԱՏԻ ՍԻՍՎՈԼԻ ԷՔԶԻՍՏԵՆՑԻԱԼԻՍՏԱԿԱՆ ՄԵԿՆՈԻԹՅՈԻՆՆԵՐ Ը Ժ.-Պ. Սարարի, Կ. Արեի, Լ. Խեչոյւսնի ե Գ. Խանջյանի ստեղծագործություններում 106

ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ Վաբդան Զ. Պետբոսյան ՀԻՆ ՀԱՅԵՐԵՆԻ ԵՍՅ ԵՎ ԵԱԻ ԵՌԱՐԱՐՐԱՌԱԿԵՐՊԵՐԻ ԾԱԳՈԻՄԸ Տարաժամանակյա քննության փորձ 115

Յուրի Ս. Ավետիսյան ՏԵՂԱՇԱՐԺԵՐ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԱՐԵՎԵԼԱՀԱՅԵՐԵՆԻ ՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽՎԱԾ ԵՎ ԱՆՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽ ԲԱՂԱԴՐԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐՈՒՄ 125

ՄՇԱԿՈՒՅԹ

Սչավի֊Սվիկ Մ. Հարությունյան (Մոսկվա) ԺԱՆՐ Տստընթեցումն ու սահմանման րարդությունր 147

ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆ Սրտավազդ Գ. Դարբինյան «ՓԻՐՄԱԼԱՔԻ ԳՈՐԾԸ» (1941-1942 ԹԹ.) Մի դրվագ սաալինյան րռնսւճնշումներից 183

ԳԻՏԱԳՈՐԾՆԱԿԱՆ Վաբդան Ս. Գարւտյան ԹՅՈՒՐՔԱԽՈՍՆԵՐԻ ԷԹՆԻԿ ԻՆՔՆԱԳԻՏԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՎԱՂ ԳՐՍԵՎՈՐՈՒՄՆԵՐԸ 1 9 ֊ ր դ դարավերջի Արևելյան Այսրկովկասի թյուրքալեզու ե ռուսալեզու մամուլում 193

ԼՐԱՏՈՒ Սիբանաշ Գ. Հովհաննիսյան ՀՅ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԱՐԽԻՎՆԵՐԻ ՀԱՐԱԶԱՏ ՀԱՅԵԼԻՆ «Նիւթեր Հ. 3. Դաշնակցութեան պսււոմութեան համար» արխիվային փաստաթղթերի բազմահատոր ժողովածուի շնորհանդեսր 207

ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Ս. Հ. ֊ Գևորգ Ս. Ստեփանյան, Համագասպ Սրվանձտյանց 213

ԱՐԽԻՎ

Եբուանդ Գ. Փամպաքեան (Պէյբութ) ԱՎ. ԻՍԱՀԱԿԵԱՆԻ «ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ՏԱՍՆԱՄԵԱԿԻՆ» ՊՈԷՄԻՆ ՇՈՒՐՋ 220

Սբաբատ Մ. Հակոբյան ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՔԱՋԱԶՆՈՒՆՈՒ ՄԵԾ ՈՂԲԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆԸ Մաս երկրորդ: Սւոալինյան բռնաճնշումներից մինչև արդարացում (փաստաթղթեր) 230

ՀԱՎԵԼՎԱԾ Սիբաբփի Մ. Տեր֊Նեբսեսյան ԱՐՎԵՍՏԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅԱՆ ՈՒՂՂԱԿԻ ՄՈՏԵՑՈՒՄ I (283)

Սիբանաշ Ա. Բեգլաբյան ՍԻՐԱՐՓԻ ՏԵՐ֊ՆԵՐՍԵՍՅԱՆԻ ԱՐՎԵՍՏԱԲԱՆԱԿԱՆ ՄԵԹՈԴԸ IX (291)

CONTENT 302

СОДЕРЖАНИЕ 303

Յուրի Ս. Ավեաիսյսւն Բանաս, գիտ. դոկտ.

с со ձ յԼ С £ СԼ Հձ Հք ՕԼ Ց

ՏԵՂԱՇԱՐԺԵՐ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԱՐԵՎԵԼԱՀԱՅԵՐԵՆԻ ՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽՎԱԾ ԵՎ

ԱՆՀՆՉՅՈԻՆԱՓՈԽ ԲԱՂԱԴՐԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐՈՒՄ"

8սւնսւլի բառեր - բառակազմական ե ձևակազմական հիմքեր, հոլովակազմռւթյռւն, հոզնակիի կազմություն, տար-բերակային ձևեր, նախընտրություն, զարգացում, հնչյունա-փոխություն, բարեհնչունություն, արտասանական էներ-գիայի տնտեսում, «Արևակ», վիճակագրություն:

Մուտք Գրական լեզվի զարգացումը բարդ ու հակասական գործընթաց է: Կսւ-

յրվող փոփոխությունների ու տեղաշարժերի մի մասը, որպես կանոն, մթարկվում է լեզվական օրինաչափություններին և լեզվի զարգացման ո ՚ամաբանությանը: Օրինակ՝ գրական հայերենում ձայնեղ բաղաձայնների

յ՛ար սովորական է դառնում գրային արտասանությունը: Կամ4 գոյականի •ոովումը ակնհայտորեն միտում է ֊ի հոլովումի առավել ընդհանրական

ոնսւլուն. այլ հոլովումների ենթարկվող գոյականների մի զգալի մասը ի-ով զուգաձևեր՝ օրվսւ//օրի, կսւյսեր//կսւյսրի, շարժման//շարժու֊

գինու//գինիի, սգո//սգի, ձյան//ձյունի և այլն: Տեղաշարժերի արդ-ում բոլոր բայերի արգելականը կազմվում է դրականի ձևերից4 մի իկի միջոցով (կարդա֊ մի կարդա, մտիր ֊ մ ի մախր, մոտեցիր ֊ մի ցիր և այլն): Անկանոն բայերի մի շարք շեղումներ միտում են կանո-սան: Օրինակ՝ բերել բայի անցյալ կատարյալի անկանոն ձևերը իրենց

զիջում են կանոնավորներին (բերի<բերեցի, բերինք<բերեցինք և բառնալ-ը և բանալ՜ը ձեռք են բերում կանոնավոր բայի հատկսւ-

(բսւռնալ>բսւրձել-բարձեցի, բարձեցինք, բանալ>բացել ֊բացեցի, ինք և այլն), ասել բայը անցյալ կատարյալում ստանում է կանոնավոր

որում (ասացի//ասեցի և այլն), չ ներածանց ունեցող սահմանափակ բայերից մի քանիսը աստիճանաբար ձեռք են բերում ե լծորդության

ընդունվել է տպագրության 15.10.2016:

§ տ-

I I I J3

£ t f տ-|

£ ՏՒ J3 տ

2 2

г 1 3 •տ -я £

125

պսւ|ս| բայերի նորմատիվ հատկանիշներ (կսաչեի մարտնչել, երկնչկ ւսյ|ն, նան՝ սառչել// սսւոել, ուռչել//ուռել և այխ): Օրինակներ կսսրևփ բևրել նան. հնչյունական, բառային և շարահյուսական մակարդակներ!» կատարված այլ տեղաշարժերից, որոնք միտում են օրինաչափությունն!» հաստատման:

Բայց կա նաե հակառակ երեույթր. փոփոխությունների ու տեղաշար ժերի մյուս մասի վարքսւգիծր միշտ չէ, որ ունի սպառիչ բսւցատրությունն1ւ|| ու հիմնավորում: Օրինակ՝ խոսակցական լեզվում լայնորեն տսւրածւ|ոււ1 է խոսել բայի հարակատարի անկանոն կսւզմությունր՝ խոսացած, փւփ| խոսած: Կամ՝ գրական լեզվում սովորական է դառնում ե գործածական մեծ հաճախականություն է ձեռք բերում դիմավոր բայ + անորոշ դևրրա) կառույցում վերջինիս ուղիղ ձեր, որր տարբեր է գոյականով արտահսւյա ված անդամի թեքված կանոնական ձեերից (ձգաում է հանդիպման ձգտում է հանդիպել, փոխ. ձգտում է հանդիպելու) Եվ կամ՝ խոսսւկ ցականում լայնորեն տարածվում են պատճառական բայերի՝ րեակսւն ւ ցոյական հիմքերով կազմություններր՝ խոսեցր + fcgr-ի, մոսւեցր + եց ի 1ւ այլն: Կարելի է բերել նան. այլ օրինակներ:

Հաճախ դժվար է լինում որոշակի կանոններ ու օրինաչափություններ սահմանել հատկապես հնչյունափոխական իրողությունների վերսւբերյտ| Ավելին: Թե ինչու է առհասարակ լեզվի մեջ հնչյունափոխություն կատար վում, ինչ գործոններով ու հանգամանքներով է այն պայմանավորի unV լեզվաբանության մեջ սպառիչ մեկնաբանություն կարծես թե չկա: «Ոմանբ սշսւդրություն են հրավիրում արտասանական էներգիայի տնտեսման «նվազագույն ճիգերի») սկզբունքի վրա,- կարդում ենք «Հայերենս^ ի ոակսւն բառարանում»,- որ խոսողր միտում ունի դեպի հեշտ, սահուն ւրտասանությունր 1ւ հակում է ցուցաբերում գեղեցիկ ու հաճելի արսսս անության նկատմամբ (գեղագիտական միտում): Ոմանք էլ րնդգծում հն երունդների փոփոխության խնդիրր, երբ, ասենք, գոյանում են արտսւ սնական տարրնթացություններր՝ սերունդների հաջորդականությ ա11 ր այմանավորված: Երբեմն մեջ են բերում այլ գործոններ, ինչպես՝ հնչսւր չբերության բնակլիմայական հանգամանքներր, տնտեսական֊քատս ւկան, նույնիսկ աշխարհագրական (տարածական) պայմաններր 1ւ լն»1: Այլ հետազոտողներ առաջնությունր տալիս են սերնդափոխությանդ դ գործրնթացում ամենից առաջ կարեոր դեր է խաղում սերունդների [յանց հաջորդելու հանգամանքր,- գրում է U. Մարգարյանր:- Լեզւ|ի .հանուր զարգացմամբ պայմանավորված՝ հնչյուններն իրենց արսսս ւությամբ, անշուշտ, սերնդից սերունդ ճիշտ նույնր չեն մնում ե, խիստ սծ, մեկի հնչարտաբերությունր ինչ-որ չափով տարբերվում է մյուսի Արտաբերությունից: Ընդ որում՝ ժամանակով Լւ հաջորդումներով ինչ

մոտ են նրանք իրար, այնքան էլ այդ տարբերությունր չնչին I, ու շան, 1ւ, րնդհակառակր, ինչքան հեռու են իրարից, այնքան դա մեծ I, իստ զգալի: Այդ է հաստատում մեր հին գրական լեզուն՝ գրաբսւրր,

րոս)սւն C, Հայերենագիտական բառարան, bp , 11Ж7, I,у» №1

I ւ!1ւնթ այսօր կարդում ենք աշխարհաբարյան արտասանությամբ»՛՛: U |Խւ|ւգստյսւնը առանձնացնում է նաե այլ գործոններ արտասնական րւս

հնչյունների ե հնչյունակապակցությունների բնույթր, դրանց ւդխppl1

tumiLlI, ձայնի էւ աղմուկի հարաբերակցությունր, շեշտր, բառի ձևսւրսւ ական 1ւ բառակազմական աճումներն ու փոփոխություններր, բնսւկ|խ1սւ

ւական, տնտեսական, աշխարհագրական U մի շարք այլ հանգամանբն1ւր'

1. Հարցի պատմության համառոտ ակնարկ Հնչյունափոխությունը հայոց լեզվի ուսումնասիրված բնագավառնհ|փ|1

I արցին անդրադարձել են Մ. Աբեղյանը, Գ. Ղափանցյանը, С Աճաոյտնր, ՚1 Աւսսքելյսւնր, Ա. Մարգարյանր U ուրիշներ: Սակայն, դրանով huAii]lip<Y հ\ւ .|ունափոխական շատ իրողություններ բավարար չափով չեն ու սու մնա էփ|Ա|ևլ ե ըստ անհրաժեշտության չեն լուսաբանվել, իսկ առանձին խնդիր

որոնք ծագել են լեզվի զարգացման ընթացքում, րնդհանրտպ1ւււ Լ (Ոաարկումների առարկա չեն դարձել: Հարցի վերաբերյալ Ա. Մստգարյսւնի * »տրջ երկու տասնամյակ առաջ կատարած դիտարկումից հետո հարցի ու սաւ1նասիրության բնագավառում շատ բան չի փոխվել: «Իր զարղսսրհ^1

«ւտնապարհին,֊ գրում Է նա, ֊ հայ լեզվաբանական միտքը զգալի նվաճում \ւ!.ր I, ձեռք բերել հայոց լեզվի հնչյունափոխության ուսումնասիրության |Օւա(յավառում Ա նշանավորվել ինչպես տեսական, այնպես Էլ գործնական шщЦф ունեցող մի շարք դրույթներով: Buijg սա, իհարկե, չի նշանակում.|«vui \\ րո|որ կողմերով կամ ամբողջապես սպառիչ լուծում Է ստացե| հ նոր րւաաթյան կամ նկարագրության կարիք չի զգում, ամենևին»4:

Ամենահանգամանալից ուսումնասիրությունը, որում փորձ Է արվում հրհույթի մեջ հնարավոր օրինաչափություններ ու օրենքներ հաստատկա, • յ|ս|(ւլ Է շուրջ կես դար առաջ, ապա՝ փոփոխություններով վերահրտտա (սսկվել երեք տասնամյակ անց5: «Մեր ուսումնասիրության նպատակն I. »||աւմ Է ուսումնասիրության հեղինակ Վ. Առաքելյանը,- դուրս բեր1ւ| ր\ււ) հանուր կանոններ ե այդ ընդհանուր կանոնից տարամիտող րացտոու 1 ր|ու\ւների բոլոր հնարավոր պատճառները»6: ժամանակակից հսւյ1ւրհնի հնչյունափոխության օրենքների ուսումնասիրության հաջող փորձերիդ 1»ն II 11սւրգարյանի ե Ա. Սուքիասյանի բուհական ձեռնարկները, որո\ւ{|ոո1 նույնպես շեշտի ազդեցությամբ կատարվող (դիրքային, ավանդական, <1ա տսն(|որդսւկան) հնչյունափոխության վերաբերյալ արվում են ընդհսւնրսւ ԱՈւմներ, սահմանվում են ինչ-ինչ օրինաչափություններ7:

I } A I. W ա

I է

} ՚ 11Աւ|1(|սւր)ան Ա., ժամանակակից հայոց լեզու, Եր., 1997, Էջ 86: \ NlJu նույն տեղում, Էջ 83: I հայն տեղում: » l"nupp Վ. 11ոաբե|յանի «Աշխարհաբարի հնչյունափոխության օրինաչւսփություննհրր» niunnt

նասիրության մասին Է, որր սկզբնապես հրատարակվել Է 1951-ին «Լեղվաբանական Ա Ьш)Ш ւիտական հետազոտություններ» ժողովածուում (խմբ.՝ Գր. Ղափւսնցյսւն, հատ. 1, եր., 1951), ապա Ժամանակակից հայոց լեղու» եոահատոր աշխատության առաջին հատորում (ИптрЬцшЬ

1՝4ււ>սւտր|սւն U., կ պ ա ն II., Եր., 1979), իսկ հհտո՝ որոշ փոփոխություններով՝ «Հայոց |էպու» ղրրի աոաջին հատորում (ձէահուկ|սւն Գ „ Ադայսւն I:., Աոսւրկ |ան Վ. և uij|p, I մաս, U պրակ. Ьр., РЖИ) ե Uiitiipli||tirtj Վ., Աշխարհարարի հնչ յունափոխական օյփնաչափություններր, «Աւտխւրանական (ւ հայացիտւսկան հետազոտություններ», հատ I, 1/ր , IM'il, l,p 86;

Stai Սա|փւււււ|սւն II.. ժամանակակից հւպոց |1պա I <ր ЧИЖ ԱԱւ|սււսւաււ\ւ 11. *|-»и»1».л —

5

_ . 1 — Г М , Г սսրր, ui)\iu|liu I,J հնչյունափոխական իրա|ու|.i|niններուil <Miuit| ռններն ու օրինւսչափու|ծյուննևրր: 'նդունված տեսսւկետնէտից մեկն սւյն է, որ արդի հայերենի »է ական հն>յունափոխությունր հիմնականում պայմանավորված I, ւ ավանդույթով: «Շեշտի հետեանթով կատարված փոփոխությք յր նոր գրական լեզվի համար գործող օրինաչափություն >1ւն, ենբ ուսումնասիրություններից մեկում,- դա հատուկ է եւ](ւ| <11| մեր հին խոսվածքներին ու բարբառներին, որոնցից նոր (цц ե ոչ միայն փոփոխված ձեեր է ժառանգել, այլև հոլովման, հւս|Ա ության, բառակազմության պատրաստի կաղապարներ I, վեր ) հնչյունափոխական այլևայլ միտումներով մշակված ձեեր I # | i \ h իքր հաստատելու համար բերվում են լեզվական հետևյւպ վսւատ ւառից ունենք գիսավոր-ը, որ գալիս է հնից. փոփոխությունդ ել է հնում, մինչդեռ այսօր բառր հոլովվում է անհնչյունավտխ լեսի և ոչ թե գիսի, որը գրաբարում պարտադիր էր: Կամ՝ րխ1 յ՛ լանը արդի հայերենում թիմի է, մինչդեռ գրաբարի դիրքային իոխության համաձայն՝ պետք է լիներ թմի: Եվ կամ՝ եթե шн եինք արդի հայերենի հնչյունափոխության/անհնչյունափո|սու|ււ| ւներով, ապա սեր բառը կունենար սերի և ոչ թե սիրո տարրերա ատրաստի փոխառված ձև է գրաբարից: «Այս նշանակում I,, <|ր ւսզոտողը,֊ որ գրաբարի դիրքային հնչյունափոխությունը uijdil ւ 1բ դարձել է պատմական»8: ւյն միտքը զարգացվում է մեկ այլ աշխատության մեջ. «Սովորսւր ւված է ասել, որ հնչյունափոխական երևույթները կապված են tA\ ո, բայց այս օրենքը ճիշտ է այնքանով, որքանով հնչյունափոխի անցել են մեր լեզվին գրաբարից և բարբառներից, այսինքն՝ հի՜)) i ներհատուկ է եղել նրանց, իսկ գրական լեզվին այդ օրենքր Imi

եթե գրական լեզվում հնչյունափոխված են որոշ բառեր, որ <|րսւ t կամ բարբառներում հնչյունափոխված չեն, ապա այդ կատսւրւ|!ւ| շեշտի օրենքով, այլ անալոգիայով»9: դիտարկումները ի վերջո հանգում են մի եզրակացության, րսս||

սմանակակից հայերենի դիրքային հնչյունափոխությունը ավանդ լրաբարից և եթե ոչ ամբողջապես, ապա գերազանցապես ունի յկան բնույթ: տարում շեշտը ավելի ուժեղ է եղել: Բառի աճման կամ փոփոխու ւպքում նույնիսկ փոխառություններում ձայնավորները հիմնակտ թարկվել են փոփոխության: Որ գրաբարի հնչյունափոխական այւ) տյունները իրենց ուժեղ ազդեցությամբ փոխանցվել են արդի հայերենին, հաստատվում է նաև այլ փաստերով, հնից ավանդված

1997: Տես նաե Ջահուկյան Գ., ժամանակակից հայոց լեզվի աեսության հիմունքներդ ւհւրադյսւն C, Հայոց լեզվի պաամական քերականություն, Եր., 1982: Թոխմախյան lb., ոկից հայերենի շեշաարանությունը, Եր., 1983 ե այլն: սն Վ., Խաչատրյան Ա., էլոյան Ս., ժամանակակից հայոց լեզու, հատ. 1, Եր., 1979, էջ 128: ոնական 1ւ հայագիտական հետազոտություններ» (խմր.՝ Գբ. Ղափանցյան), հատ. 1, Եր.,

I#l«|ttnil iiiji) ազդեցության >սսիր ակնհայտորեն մարում է: Սակայն I mi (111, այնուամենայնիվ, >ի սպառում հնչյունափոխական մի շարք

m իրողությունների նկարագրությունը: Նախ՝ նոր գրական հայե-ւո!րւսյու|«>յունր այս գեպրում պիտի գործածել միայն արԱելահա-|յհրսւր1ւրմամբ, քանի որ գրական արեմաահայերենի հնչյունսւփո-

# ւ * է» ենթակա Է որոշակիորեն աարբեր օրինաչափությունների՝ պայ֊ |»»|ւփււծ արեմտահայ բարբառների ե միջին հայերենի ազդեցություն֊ երկրորդ4 դիրքային հնչյունափոխությունը ժամանակակից արԼւելա-«|I հնչյունական համակարգի հիմնական օրինաչափություններից Է՝

ւփւ ւպն հանգամանքից՝ այդ օրինաչափությունը պատմական բովան֊ • 1чиГи ունի, թէւ միաժամանակ նան. արեելահայ բարբառների սւզդե-

ն տրգսւսիք Է: Այդ մասին Է վկայում նաե այն փաստը, որ դիրքային • հւոփոխության հիմնական սկզբունքները գործում են նաե նոր բսւ-|ս»ւոտկագմակսւն հիմքակազմության մեջ՝ համաբանությամբ կամ այլ

4ւրա| Ինչպես՝ ձախավորների հնչյունափոխություն՝ ի1 - սւնիվ ֊անվ/աշղթա, տնւ|/ասայլակ, դեղին-դեղն/օրոր, խնդիր - խնդր/ահարույց, մոխիր

մոխր/աթէւ, ի-^ը - գիծ ֊գծ/ատեր, խիա-խտ/ասալիկ, կիրթ ֊ կրթ/ սւվարձ, միս-մս/աաեսակ, միա ֊մտ/ավարժանք, ա֊^ը - անուրջ֊ ւսէւրջ/ատենդ, խում ֊խմ/ություն, ե-^ի - դեմ-դիմ/ահայելի, դիմ/ ապակի, դիմ/ափայլ, զեն-զին/հաշմանդամ, ծես ֊ծիս/ագործում, 1|1ւս կիս/ալքված, հանդես ֊հանդիս/ավար, մեջ ֊միջ/բուհական, ու >բ - խունկ-խնկ/ագուրկ, քուրդ ֊քրդ/ախոս, քուն-քն/ակսւրոտ, երկհնչյունների հնչյունափոխություն՝ ա/->ո# կամ mi - բույժ-րուժ/հաստատություն, բույս-բուս/աթեյ, թույն ֊թուն/աբսւժին, լույս ֊ |ու ս/ագույն, կաոույց-կառուց/աշար, ցույց ֊ցուց/անակսւկիր, ruji

կապույտ-կապւո/սւթե, կապտ/ակոդ, յա->ը - ձյուն-ձն/սւմած ե այ|ն10:

արցի ուսումնասիրությամբ զբաղվողներից Ա. Մարգարյանը նույնպես ււկփսծ Է չպաշտպանելու Գ. Սևակի ե հետագայում Վ. Առաքելյանի կող-

Ill»՚ ւ «յտրգացվող տեսակետը, թե «հնչյունափոխության բոլոր այս դեպքերը ((աւրարից են փոխանցվել արդի լեզվին ե այսօր ժառանգորդական ուժ էւէնհն, կենդանի ու գործուն չեն» (Գ. Սեակ), կամ՝ «Դրանք մնում են գոր-ծածության սովորությամբ ե ոչ թե բխում են մեր լեզվի գործող օրինա-չափություններից» (Վ. Առաքելյան): «Ամենեին Էլ ոչ,- գրում Է U. Մարգար-||ււնր հայ նոր գրական լեզուն ես ունի իր շեշտափոխական հնչյունափո-խականները, որոնք կենդանի են ու գործուն ե հիմնականում Էլ բխում Mi նրա գործող օրինաչափություններից»11:

10 Ատաբսւնություններր ներկայացված են ըսւո «Նոր բառեր, Ա պրակ» բառարանի, Եր., 2015: 11 Աևտզարյւսն Ա., նշվ., աշխ., Էջ 89:

™ м , . . . . . . . . . . . I f „օենսդիոնեոո. ,™..|.l."И»1 ' . ^ ձ ս ՞ ս ե ւ ն ա յ ս կարգի р ш Տ

* է " H S b P h ( V m r l * -

( J .̂ [O օ ր ի ն ա չ ա փ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր •

Արդի հայերենի շեշտափոխական հնչյունափոխության օրինաչ» փությունները ընդունված է սահմանել որոշակի կանոններով: Դրանց մեկն այն է, որ բառի աճման կամ զարգացման (բառափոխության) ժամւ նակ թույլ դիրքում գտնվող ձայնավորը ենթարկվում է փոփոխությսյ Այդպիսի սահմանումներից մեկում, օրինակ, կարդում ենք. «ժամանակս կից լեզվաբանությունը հնչյունափոխությունը բնութագրում է որպես հս րացուցային հարաբերություն լեզվի միատեսակ (միևնույն մակարդակ| միավորների միջԼւ, որոնք ընդունակ են փոխարինելու մեկը մյուսին աոս վել խոշոր միավորների կազմում» (նկատի ունի բառի աճումը ֊ ընդպ Յու. Ա.)12: Սա համընդհանուր կանոն է U, իբրե. այդպիսին, սկգբունքորէ ունի գոյության իրավունք: Սակայն դրա այսպես կոչված մասնավոր իրս ցումներում դրսևորվում են զգալի շեղումներ, որոնք երբեմն դժվար լինում բացատրել սահմանվող ընդհանուր կարգով: I

Նախ՝ շեշտով կամ արտասանական ուժգնության չափով պայմանս! վորվսւծ՝ ձայնավորները ենթարկվում են հնչյունափոխության ինչպես բսս ռափոխության ժամանակ, այնպես էլ դրանից անկախ, պարզապես շսս գործածական որոշ բառերի ուղիղ ձևերում թույլ դիրքում գտնվող ձսւլ նավորը կրում է փոփոխություն, ինչպես՝ գտանել ֊ գտնել, ելանել - ելնե սպանանել - սպանել (արևել.) - սպաննել (արևմտ.), մոռանալ - մոռնսւ (արևմտ.) և այլն: Ապա՝ երկու դեպքում էլ՝ U բառի ուղիղ ձևերում, բառափոխության ժամանակ, ավելի հաճախ այդ փոփոխությունր տեղի ունենում, օրինակ, ասենք՝ ելանել, մւոսւնել, գտանել, հասսւնել, հատա նել, մոռանալ, գիտենալ և էլի բազմաթիվ այլ բառեր պատմական գար՛ գացման ընթացքում հնչյունափոխվել են (ելնել, մտնել, գտնել, հասնեի հատնել, արևմտ.՝ մոոնալ, գիտնալ), իսկ, օրինակ, ասենք՝ րսւրձրսւնաի խոստանալ, մոտենալ և բազմաթիվ այլ բառեր չեն ենթարկվել հնչյունսւ փոխության: Կամ՝ որդեգրված սկզբունքով գիտական սպառիչ բացատրու թյուն չունի այն իրողությունը, որ ի ձայնավորը մի քանի միավանկ֊վեր^ ջափակ բառերում (իղձ, ինչք) կամ մի շարք միավանկ-երկփակ (սիրտ, գիծ, գիր) և կամ երկվանկ֊բազմավանկ բառերում (արճիճ, նարինջ) հնչյունսւ փոխվում է (ինչպես՝ րղձալի, սրտի, գծի, գրի, նարնջի), իսկ նույն հնչյու նադիրքերում այլ բառերի մեջ չի ենթարկվում հնչյունափոխության] (իր>իրեր, իրական, կիրճ>կիրճի, դիրք>դիրքային, մատիտ>մատիտի 1ւ այլն): Նույնը կարելի է ասել ու ձայնավորի մասին, հնչյունափոխվում I, մուր (մրից, մրոտ), կատու (կատվի, կատվաձագ), մեղու (մեղվի, մեղվսւ«| ճանճ), կամուրջ (կամրջի), բազուկ (բազկի, բազկերակ) սերող հիմքերում, բայց չի հնչյունափոխվում նույն կազմության լուր (լուրի, լուրեր), արու (արուի, արուէգ, արուէգություն), դասատու (դասատուի, դասատուական),I բուհ (բուհի, բուհական), ռուս (ռուսի, ռուսամետ), հուն (հունի), անուրջ (անուրջի), թզուկ (թզուկի, թզուկանման) բառահիմքերում: Անհնչյունափոխ 1 հիմքեր հանդիպում են նույն կազմության շատ քիչ բառերում՝ աճուրդ 1

12 Տես Խլղաթյան Ֆ., ժամանակակից հայոց լեզու, մաս Ա, Եր., 2009, l,p 37: •

Z С

<Х ? Oi A

ւփա

<>|U.iiui)|i[uiu|.|., I * ՛՛ • ՚ I , ,

ւոսւջադրված սկդրունթնելփք): Ինչպես՝ խոսելով այս կարգի րա |փ հոգնակիի անհնչյունափոխ հիմքերով կազմությունների (բինտ րին 1<ր գինդ գինդևր, ծիլ ծիլեր, հիմ հիմեր, տիկ ֊ սփկեր և այլն) նախրնտ !1թ)ան մասին՝ բերում են նաև չիր բառր՝ իր ձևակազմական զուգաձևու-աններով՝ չիրեր//չրեր, որոնցից իբրև թե առաջնությունը տրվում է տխված՝ չիրեր ձեին: Մինչդեռ մեր ուսումնասիրությունները, որոնք

ււփսծ են կենդանի գրական լեզվի փաստերի 1ւ հայտնի Արևակ համա-կային ծրագրի նյութերի վրա, վկայում են հնչյունափոխված հիմքով րրերսւկի գերազանցության մասին: Այսպես՝ համացանցային ծրագրի ւպներով՝ այդ բառաձեի 11 գործածություններից 4 ֊ ր չհնչյունափոխված, 7 ր փոխված տարբերակով են: Սա ցույց է տալիս, որ արդի արեելա ւրենում գերիշխում են այդ բառաձԼւի հնչյունափոխված տարբերակ

(hpp: § Սհւսնագիտական գրականության մեջ փորձ է արվել նան. գտնելու ՝ • ււււսւ|որների հնչյունափոխության որոշակի օրինաչափություններ՝ պայ

(տնավորված բառի կազմության կամ բառի վերջամասնիկների ինչ ֊ինչ J հատկանիշներով: Նշվում են ածանցներ Լւ տառակապակցություններ, с '»|Hiii(յով վերջավորվող բառերը ենթարկվում են այս կամ այն կանոնին: «| 1 иn|liu, օրինակ՝ ասվում է, որ չեն հնչյունափոխվում իլ, ֊ ի ք , ֊ ի դ , ֊ ի ն չ ք , 1 !»1| իթ, ֊ ի ռ ե նման այլ տառակապակցություններով վերջավորվող ^

(MiintipQ (կարծիք, քղամիդ, փանդիռ, նախատինք, տորմիդ, խորտիկ, ! հատիկ և այլն), կամ՝ հնչյունափոխվում են ֊ ի ճ , ֊ ի ֆ , ֊ ի շ , ֊ ի մ , ֊ ի ս ֊ ո վ < փւր^ացող բառերը (ճահիճ, մտերիմ, թավիշ, ամիս Լւ այլն): Կամ՝ իլ, |ф. իկ, ֊ ի դ , ֊ ի ջ , ֊ ի ռ ե այլ նման տառակապակցություններով վերջա

փւրէխղ բառերի մասին ասվում Է, որ սրանք հոլովվելիս չեն հնչյունա (ախվում: Եվ միանգամայն համոզիչ օրինակների կողքին (բաղնիք, նա խւաոինք, սանիկ ե այլն) բերվում են նաե շատ վիճելի օրինակներ (տա ւ|խ|, շառավիղ, անգամ՝ բջիջ): Առաջին երկուսը, ըստ հետազոտություն Կհրի, ունեն զուգաձևեր՝ տավիղի//տսւվդի, շառավիղի//շսւռսւվղի, իսկ է»,փտ> ի փոխված հիմքով հոլովաձեերը (բջջի, բջջով U այլն) շատ ավեփ գործածական են, քան չփոխվածը (բջիջի, բջիջով ե այլն):

ւ»այն մոտեցումը հետագոտողը փորձում Է կիրառել նան. բառակազմու թ)ան մեջ՝ առանձնացնելով որոշակի բառապատկերային կամ որոշակի *1տսնիկներով կազմված բառեր, այսպես՝ չհնչյունափոխվող բառեր՝ կա |փ|> աւ|որ, ալիք-ավոր, թափսւնցիկ-ություն, գերազանցիկ ություն, կո |ւխ| ւսւ|որ, կնճիթ ավոր, սերկԱիլ-ենի, ապրիլ-յան U այլն: Այս մոտեց ihnilp 1ւն տարբերակվում նան. ու ձայնավորի ե երկհնչյունների բաղադրա

11111*ււ հիմքերով կազմությունները: Րտռապատկերի կամ բառի կազմության հիմունքով բառերի այսպիսի

ւ|ասսւկարգումը, սակայն, հարցը ընդամենը մասամբ Է լուծում: Նախ՝ »»|ւա|հետև գործնականում անհնար Է լեզվի բառապաշարի համար այդպի ւփ կայուն խմբեր առանձնացնելը, ն. երկրորդ՝ նույն բառապատկերն ունև i|hi| միավորները դրսևորում են տարբեր յուրահատկություններ, ինչպես՝ 131

, , , „ . , ^..ми.цш փսւսորոր, ւ|սսնւ)խ)տ|ի\ւ, piujfl՝ ւ |ճիո փ<ււի ւ|4 բեկ, տորմ/ք// տորմիղի տորմիտսյին, րսւյց՝ տտւ|/ւ// տսս|դի տտփյ հար, բագին - բագինի, բայց՝ մարմին մարմնի ե այլն:

Եվ վերջապես, հնչյունափոխված ու անհնչյունափոխ խմրերր i|ti4 կարգելիս ուսումնսւսիրողներր հաճախ դիմում են ընդհանուր ու ձևակերպումների՝ «Կան բառեր....», «Կան մի շարք բառեր....», «|1| կան, որոնցում....», «Այդ կանոնը ես բացարձակ բնույթ չի կրում...,»

Այդպիսով, հիմք ընդունելով այս կամ այն հատկանիշը, փորձեր 1ւ\»1

վել հնչյունափոխության ընդհանուր գործընթացում որոշակի կանոն) կամ գործոններով առանձնացնելու բառախմբեր, որոնք բնութւսգրփս հնչյունափոխական նման կամ նույն բնավորություններով: Սահմսւնվ1է| օրինաչափություններ, որոնք թեն. աչքի են ընկնում շեղումների կամ <|ti աուդի ձեերի առատությամբ, բայց երևույթի մեկնաբանություններում mfj վել կամ պակաս չափով ունեն իրենց դերակատարությունր:

3. Տեղաշարժերը պայմանավորող հնչյունափոխ ական օրինաչափությ ուններ

Տարբերակային ձևերի առաջացման և դրանցում նկատվող տևդսու ժերի հետ կապված՝ մեր տպավորությամբ առանձնանում են մի pu հիմնական օրինաչափություններ, որոնք կարելի է սահմանել hliinli|y կետերով.

1. Սովորաբար հնչյունափոխվում U տարբերակային ձևեր են կւ մ ում այն բառերի բաղադրական հիմքերր, որոնք ունեն գործածակււ 1եծ հաճախականություն13:

Դրանք առօրյա խոսքում, ամենօրյա հարաբերությունների ժաման ц|| գործածվող բառեր են: Ի տարբերություն դրանց՝ գրական ֊գրքային րւ >երը կամ գրական ճանապարհով փոխառվածները քիչ գործածական ւելու պատճառով ձևակազմությանը մասնակցում են առավելապես սւ\ւ ւնչյունափոխ հիմքերով: Հարցի ուսումնասիրողներից վ. Առաքելյւսն ւնում է ուշագրավ մի դիտարկում, ճիշտ է, նա խնդիրը փոքր-ինչ մսւսնււ որեցնում է՝ նկատի ունենալով միայն ի և ու ներփակ ձայնավորներ!1

իավանկ բառերի հոգնակիների կազմությունը, սակայն, մեր կարծիքովս նորոշումը կարող է վերաբերել առհասարակ գրական կամ փոխսւոյւա առերի հիմքակազմությանը. «Ի և ու ձայնավորները հոգնակի կազմելիս ւսւկ միավանկում չեն հնչյունափոխվում, ֊ գրում է նա,- եթե բանավոր

Վւսրագ Առւսքելյանի՝ շուրջ վեց ւոասնամյակ առաջ կատարած ուսումնասիրություններ ում I ւա ու շաա ճշգրիտ դիտարկումների և համոզիչ օրինակների կողքին տեղ են գտել ժամանակի լվագործածությամր կամ երկճյուղ աշխարհաբարի ենթաշրջանի գրականությամբ ե կամ ին) ՝>_ այլ հանգամանքներով թելադրված օրինակներ, որոնք ոչ միայն չեն համրնկնում արդի ւվւսգործածությանր, այլև սկզբունքորեն խորթ են արդի գրական հայերենի ոգուն, ինչպես՝ >տ համարվող կամ հեղինակի դիտարկումներով՝ ճիշտ ենթադրվող հետևյալ բառերն ու բա ձևերր՝ դահլիճ-դսւհլճի, անիծ-սւնծի, դպիր ֊ դպրի, պարսիկ ֊պսւրսկի), աղջիկ ֊սււլջկի, կարկին րկնի, դ ի ր ք ֊ դ ր ք ե ր և այլն, կամ իբրև թե կավճի բառաձևր բարբառային է, երկրներ p՝ սալ արտասնությամբ» տարածում գտած ձև և այլն: Տես «Լեզվաբանական և հայագիտական ոազոտություններ» (խմբ.՝ Գր. Ղափանցյան), հ. 1, Եր., 1951, էջ 65-72:

սկան |1ւ(|ւ|ին: Այստեղ պետք I, հաջկի սանկ մի բսւնի հսւնզամսձփ цриЛф ujlunp I, |ինեն նոր փոխսաուլցուններ, ր) հայնակին ujbuip

si»h|imS փԱի է|րականության մեշ, անալգիայի >պետբ I, ենթարկված Ա|սպնս4 րառակսւղմական նույն պատկերր ունեցող երկու խումբ

»խւ որոնր բերկում են ստորև, աոաջինները (ա) ձևակազմության, «|ւ \iiuli բառակազմության մեջ բաղադրվում են փոխկած ձեու|, իսկ

4H|ii|\ili|ip (ր)՝ անփոփոխ, ինչպես՝ ձտ|նտւ|որով՝

ւ) ւսւգի այ գա, գրիչ-գբչխ եբգիչ-եբգչի, նկարիչ֊նկաբչի, կավիճ

արՓի աբփիի, աբփիացնցաղ, ա\ւդր\ւ֊անդբիի, հուր-հաբևբ, գուո ւքոտևր, հարիչ֊ հաբիչի/հաբիչևեբ, բբիչ-բրիչի, հբիչ֊ծբիչի, փս

փսրխի վարիչներ, վաարա\ւդի-վտաբանդիի, բ ա գ ի ն ֊ բ ա գ ի ն ի / բ ա ( ք ի ն ւ|ււ|իր դպիբի/դպիբնեբ, վ\ոի\ո-վտիտի/վկւիտնեբ, հսւպիսւ-հտպիտի

կիւրնևբ, հտպիւբաթյան, ամիճ֊ամիձի: ձայնավորով՝

ա) р ш р ^բի/ջբեբ, Նո\ո-նռան/նռնեբ, ղոա-դռան/դռնեբ, թթու թթվի, րւսևբ/բվեբ,

|i) i| ու ր-դաբի/դաբեբ, ՈՆրոՆ-աբաի/աբանեբ, գոա-գառի/գառեբ, կուդր ml՝ կաղբեբ:

1/րկ հնչյուններ՝ ա) ա\ւկ)ուԿ-անկյան//անկյանի, ս յ ո ւ \ ւ - ս յ ա ն / / ս յ ա ն ի , հանգու յց ֊հանգա Ա

Փխ I») մ ր ջ յ ո ւ Կ - մ բ ջ յ ա ն ի / մ բ ջ յ ա ն ն ե բ , աՎ)ահ֊ավյանի/ավյաննեբ, կորյուն

ւրրսնի/կոբյանանման, պաւորու յգ-պատրայգավոր, խոՆ)բ-խայբաձև: 11ւ|1ւ|ին: Միենույն բառի համանունը կամ տարբեր իմաստները կարող

Mi յարահատկություններ դրսևորել՝ պայմանավորված գործածականու թյտմր: Օրինակ՝ բութ բառի՝ գործածական հաճախականություն ունեցա] խհսսւոները (1. ոչ սուր, 2. ոչ սրամիտ լինելը, 3. անընդունակ) բսւռակսպ »1ական հիմքերում սովորաբար իրացվում են հնչյունափոխված տարրե |ւակով (բթություն, բթանալ, բթամիտ, բթադեմ, բթակտուց, բթահայսւց), իսկ բիչ գործածականները (որպես տերմին՝ եռանկյան բութ անկյունը)՝ անհնչյունափոխ (բութանկյուն եռանկյունի), ձևակազմության մեջ նաե |inip ր կետադրական նշանի մաստով՝ բութի, բութով, բութեր ե այխ:

Ըստ որում, գործածական հաճախականություն ունեցող բառերը հնչյու նսւփոխական ակտիվություն են դրսեորում ոչ միայն բառակազմության, 11111Ա ձևակազմության մեջ, թեև, բոլոր դեպքերում, առավել ակտիվ են րսւ ււսւկազմական տարբերակները:

Ձևակազմության մեջ տարբերակային ձևեր են ունենում հիմնականում հետևյալ բառերն ու բառախմբերը:

՝w

ւ 1 I i

1

14 Stiu «Լեզվաբանական U հայագիտական հետազոտություններ» (խմբ. Գր. Ղափանցյան), հատ I, bp., 1951, Էջ 66: Г) Առաջին շարքում (ա) տրվում են համեմատաբար գործածական բառերը, երկրորդում (բ)՝ թի> «յոբծածական կամ գրական֊գրքային տարբերակները:

5 133

• . / "Ч"Ր/ ո 4 ս տ!1ս "<: ՝ւրտկտն Imiit.pMimit ակնհայտորեն ակււi|ii| Տա թյուն ունեն աուսյիններր՝ սւնհ\ւ>յւսնսււ|սւխ տսւրբ1ւ|սսկնէտր. dm ակի<յ (|րականաթյան մեյ> ե պսւրրհրակտն ւհսմա|ում սեռական ւնի գոպաձևերի 1174 կիրառություններիդ ձեու| հւսնդիպե| I, կ ի?ի ձևով4 329 օրինակ17: ՚ ՈՎ վերջացող մի շարք բազմավանկ բառեր: ՛Իրանց թեքված ձևե ական լեզուն նախապատվությունը տալիս է ի/ու հերթագայու [գարի//գարու, շոգի//շոգու, ոսկի//ոսկու, ուղի//ուղու, փոշի//փո* յի//քամու, քենի//քենու, ե այլն) կամ ի-ի անկումով կազմվածներին ււղով, գարի//գարով, քամի//քամով, ոսկի//ոսկով, փոշի//փոշոււ1, լղզում, որդի//որդով, գինի//գինով, հոգի//հոգով, տարի//տա րթի//մորթով, քենի//քենով, շոգի//շոգով, քեռի//քեռով և. այլն): )սւնիսի (որդի, մորթի, քենի, շոգի ե գինի) հնչյունափոխված հիմ րծիականները ունեն գործածության որոշ յուրահատկություններ, չորսը՝ որդով, մորթով, քենով, շոգով, համանունություն են կագ -

գ (ճիճու), մորթ (մորթելը), քեն (ոխ), շոգ (տապ) բառերի գործիա ի հետ Ա հետնաբար որոշ գործածություններում անհարկի շփոթու

խուսափելու համար նախընտրելի են անհնչյունափոխ հիմքու) տյունները: Վերջինը՝ գինով-ը, ձեռք է բերել նաև նոր իմաստ՝ գի , գինով արբած, Ա ուստի ըստ անհրաժեշտության՝ հաճախ իր ւջում է անհնչյունափոխ գինիով կազմությանը: ւսւնուր առմամբ, սակայն, նկատելի է, որ այս բառերի գործիականի ւերից ակտիվանալու միտում են դրսևորում ի-ով կազմությունները, գյումրեցիով, լոռեցիով, բանալիով, էրեբունիով և այլն: ՚երփսւկ ի ֊ ո վ բազմավանկ բառերի մի մասը (հոլովաձևերում)՝ անվի, բջիջի//բջջի, գործիչի//գործչի, կավիճի//կավճի, ճահի-ճի, նարինջի/Հնարնջի, շառավիղի// շառավղի, չամիչի//չամչի, ւ//աավղի, փրկիչի//փրկչի և այլն: Կարծիք կա, որ նշվածներից արճիճ, կավիճ բառերի հնչյունափոխված ձևակազմական հիմ րծչ-ի, արճճ ֊ի , կավճ ֊ի) արդեն խորթ են, բջիջ, նարինջ բառերինը i տալիս չհնչյունափոխվածներին (բջիջ-ի, նարինջ ֊ի), մարգիչ-ը ած հիմքով բառակազմության մեջ այլևս չի կարող մտնել և այլն: դահլիճ բառը հոլովակազմության մեջ ներկայացվում է հնչյունսւ-բառերի շարքում18: Այս կարծիքը մեր ուսումնասիրությամբ այսօր ատվում: Ընդհակառակը: Վերը նշված բառերի մի զգալի մասի իոխված հիմքերը տակավին կենսունակ են և ունեն կիրառական ւլի մեծ հաճախականություն: Այսպես՝ գործիչ բառի սեռականի սռություններից գործիչի ձևով է 6 7 ֊ ը , իսկ գործչի՝ 1423-ը: Մար-i սեռականի 616 կիրառություններից մարզիչի տարբերակը ունի արգչի ձևը՝ 6 անգամ ավելի՝ 525 կիրառություն: Այդպես նաև՝

Լւ օրինակներից կարվեն միայն սեռական֊արականի ձեերր, եթե մյուս հոլովաձևերը ւթյուններ չեն դրսևորում: կ. էլ. հասցե՝ www.eanc.net/EANC/search/?interface_language=am: արանական ե հայագիտական հետազոտություններ» , խմբ. Գր. Ղափանցյան, Եր., 1951, ւլյան Վ., Խաչատրյան Ա., էլոյան Ս., ժամանակակից հայոց լեզու, Եր., 1979, էջ 134:

Աոանձին բառերի դեպթամ illn1» si, տարբերության գործակիցը, ինչպես՝

ԱՆՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽ ՏԱՐԲԵՐԱԿ ԳՈՐԾ. ՀԱՃԱԽ. ՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽ

ՏԱՐԲԵՐԱԿ Գ Ո Ր Ա Ծ . ՀԱՃԱԽ.

բացահայտիչի 2 բացահայաչի 1

լնդի 8 լնդի 6

խարիսխի 30 խարսխի 59

շավիղի 34 շավղի 44

շապիկի 325 շապկի 347

ոսկերիչի 48 ոսկերչի 57

ցուցիչի 49 ցուցչի 34

a ИЗ Հք ot JD

ւյԱւսնագիւոական գրականության մեջ զուգաձևեր են նշվում նաե ի-ով ներփակ մի շարք միավանկ գոյականների համար՝ բինաեր-բնւոեր, զիս-տևր-զստեր, ծիլեր-ծլեր, հիմեր ֊հմեր, հինգեր ֊հնգեր, ճիտքեր ֊ճւոքեր, պ ինչեր-պնչեր, չիթեր-չթեր, աիկեր ֊ւոկեր, ք ի վ ե ր ֊ ք վ ե ր Լւ այլն: Առա-ջարկվում Է դրանցից նախապատվությունր տալ հնչյունափոխված ձևերին: 1)ա այնքան Էլ րնդունելի չէ արդի հայերենի նորմի տեսակետից: Դրանցից ւ1ևկ֊եըկուսը ժամանակակից հայերենում առհասարակ խիստ հազվադեպ (յործածություն ունեն, այսպես՝ ծիլեր 159 // ծլեր՝ 16, շիվեր 115 // շվեր՝ 6, բինտեր 10 // բնւոեր՝ 1. երկրորդների գործածությունր գրական լեզվում հազիվ թե սովորական եղած լինի նաև վեց տասնամյակ առաջ: Դրանք, մեր դիտարկումներով, այսօր անգործածական են և հնացած: Այս շարքում նշվող միայն ճտքեր, չրեր և չթեր ձևերն են, որ րստ գործածության հաճա-խականության որոշ գերազանցություն ունեն անհնչյունափոխ տարբե-րակների նկատմամբ, այսպես՝ ճիւոքեր՝ 1, ճտքեր՝ 2, չիրեր՝ 4, չրեր՝ 7, չիթեր՝ 4, չթեր՝ 12: Դրանք էլ, ինչպես տեսնում ենք, այսօր գործածական հաճախականություն չունեն և թերևս գործածական են եղել անցյալում կամ խոսակցական լեզվում և այսօր պահպանում են իրենց ավանդական կիրա-ռությունները: Սյուսնեըում առավել կամ պակաս չափով ավելի գործածա-կան են անհնչյունափոխ հիմքերով կազմությունները: Ըստ Արևակի տվյալ-ների՝ այդ բառերի տարբերակային ձևերի գործածության վիճակագրու-թյունը այսպիսին է. զիստեր՝ 3 // զստեր՝ 1, հինգեր՝ 38 // հնգեր՝ 35, ճիվեր՝ 3 // ճվեր՝ 2, պինչեր՝ 15 // պնչեր՝ 4, տիկեր՝ 14 // ակեր՝ 0, թիմեր՝ 498 // թմերՕ (նաև՝ թմային՝ 0) և այլն:

Առանձին հետազոտություններում ներկայացվող որոշ զուգաձևություն-ներում թեև չեն առանձնացվում նախընտրելի կամ հանձնարարելի տար-բերակներ, սակայն դրանցում տարբերակներից մեկը, սովորաբար հնչյու-նափոխվածը, ակնհայտորեն հնացած կամ անգործածական կազմություն է (դրանք ընդգծված են), ինչպես՝ ճիչ - ճչի//ճիչի. ճչեր//ճիչեր, նիշ ֊ նշեր//

§ { t

N4

% ! 5-

I

л &

2 J3 S

I՝

1 з •а -я 9

135

. I—Ml-» l l " " l |U<»|t ւի^ ՚ ւի. 1նգ1ւր//|խւ«|1ւ|1 I» *

||1.|)1.(|ԻԿ գԱւ)1ւցկի//q 1ււ|1ւ{|իկի, խորտիկ |սււ|ւտկ|ւ//խորտիկի li | և) (к ներփակ ձայնավոր ունեցա] ւ!ի риЛф միավանկ րաոէւր

|սւկան ձևերում ե հոգնսւկիակւսզմուրյւսն ilhy՝ |սունկ խնկի |ии« սնկեր//խունկնր. հունձ հնձի//հունձի. 1աւնձԱր//հնձևր, pnipil цг >ուրմի, թուրմեր/թրմեր:

Մասնագիտական գրականության մեջ առանձնացվող բաաս|տ1|է|| :<կան բառեր Էլ» արտահայտությամբ) հնչյունափոխված հիմբւս) հ? իի և անհնչյունափոխ հիմքով հոլովաձևերի կազմություններում ԱՈ|£ ան և անսովոր ձևերի առանձնացումը այնքան Էլ համոզիչ >1, При [փնսւկ, նշվում Է, որ « թ ո ւ ք ֊ թ ք ի (լավ Է՝ թուքի), բայց՝ թուքեր, |iii|i յ ւսյց անպայման լուրեր, խունկ-խնկի-խունկեր, հունձ-հնձի հա՝ ուրմ-քրմի-քուրմեր, քուն-քնի, բայց՝ քուններս, ք ո ւ ղ ֊ թ ղ ի յա՛ ււրձ-քրձի ֊քուրձեր» 2 1 : Ակնհայտ է, որ բերված օրինակները անհւտհւ ւ և շարքում դժվար են դասակարգվում, թուք բառի համար արւփ տ|| ւհայերենում սովորական է ոչ թե թքի, այլ թուքի ձևը, լուր-ի սԱտսկ** ւփոխված տարբերակով խիստ հազվադեպ կիրառություն ունի (րնւսկ

կանոնական է լուրի ձ1ւը (լրի՝ 378/12 հարաբերությամբ)), իւա ւնձի, քուրմի, քուղի, քուրձի ձևերը սովորական են: Եվ ապա՝ шин ւսիրողի այն եզրակացությունը, թե «Հոլովման ժամանակ ևս սա ւթյունը պետք է տալ հնչյունափոխված ձևերին»22, անհասկանսւ|(| ւրձնում առնվազն լուր և քուղ բառերի հոլովական ձևերի (լրի Ц ւվ-լրում, քղի-քղից-քղով և այլն) գործածության արդարացումն 1ւրր Եվ կամ՝ ու ձայնավորով բառերի մասին ասվում է, որ փոփոխվածն^ սցած են՝ գործածությունից դուրս եկած, և փախուստ բառի հնչյուն խված փախսւոի կողքին որպես քիչ գործածական տարբերակ ում են նաև բառաձևեր (սննդի, բլրի, կորստի, մածնի, կրնկի), որոԿյւ են գործածական մեծ հաճախականություն և այլն, ծննդի, սննդի, րսպ բլրի, մածնի, կորստի փոփոխված ձևերը համարվում են «հնացած».j|

Փակ վանկի ե ունեցող բառերից մեջ բառի սեռականի միջի ձևի հա ւ իբրև զուգաձևություն է նշվում անհնչյունափոխ հիմքով մեջի տսւր ւսկը24, որը, սակայն, մեր ուսումնասիրություններով և վիճակագրա մբ չի հաստատվում: ւ) յու երկհնչյունով սյուն, ձյուն, արյուն, անկյուն բառերը: Սեռական ւկանում սովորաբար հանդես են գալիս հնչյունափոխված տարրե սերով՝ արյուն//արյան, անկյուն//անկյան, սյուն//սյան, ձյուն/ ւ: Առաջին երկուսի համար սովորական են նաև գործիականի՝ հնչյտ ոխված հիմքով կազմությունները՝ արյամբ, անկյամր: Մինչդեռ նույն նչյունը ունեցող ավյուն, կնյուն, հերյուն, բախյուն քիչ գործածական ւրը հակված են նույն ձևերր կազմելու միայն անհնչյունափոխ հիմ

Սսւրգարյսւն Ա., նշվ. աշխ., էջ 95 նույն տեղում, էջ 98: ուկյսւն Դ., Աղա յան է., Առաքել] սւն Վ. ե այլք, նշվ. աշխ., ն աեղում: ն տեղում, էջ 143: նույն տեղում, էջ 133:

էջ 142:

— il«|i րւսխ|ունու| U այլն: |liili\inip առմսւմբ, (ւործածականությամր պայմանավորված՝ հնչյու

i"«|i,|in li զուգաձևեր կսւ(|մկու, ինչպես նաև հնչյունափոխված տստ-|կ1ւ|ւոո1 ւսկտիկություն արձանագրելու միտումը նկատվում Է նաև

(պատասխան դիրքերում ի և ու ձայնավոր ունեցող մի շարք այլ բա-(Առակագրության մեջ: Ըստ որում, պակաս համոզիչ օրինակների till պետք է, նկատի ունենալ, որ դրանց մի մասի գործածական հսւ-էժանությունը գերազանցապես ունի պատմական բնույթ, օրինակ,

>Փ «ւործածական Է եղել անցյալում և նույն հաճականությունը չի պահ այսօր, սակայն ավանդաբար շարունակում Է հանդես գւպ աոա

Ս|1ա հնչյունափոխված տարբերակով: Այսպես՝ հնչյունափոխված տար Hip սաւսվել գործածական Է հետևյալ բառաձևերում4

Հք ОС

ԱՆՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽ ՏԱՐԲԵՐԱԿ ԳՈՐԾ. ՀԱՃԱԽ.

ՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽՎԱԾ ՏԱՐ£ԵՐԱԿ

ԳՈՐԾ.

ՀԱՃԱԽ. ածուխի

283 ածխի 714 արծիվի 13 արծվի 1016 բաժինի 26 բաժնի 9592

երգիչի 29 երգչի 927 լուսավորիչի

50 լուսավորչի 878 խնդիրի 32 խնդրի 8356

խորհուրդի 725 խորհրդի 20529 ծաղիկի 160 ծաղկի 1636

ծուխի 71 ծխի ] 6 3 5 կամուրջի

922 կամրջի 1533 կացնի 4 կացնի 360

կերակուրի 140 կերակրի 570 կշիռի

13 կշռի 611 հավիվի 37 հովվի 718

հովիտի 81 հովաի 714 հունձի 36 հնձի 537 մարմինի 54 մարմնի 12982 մոխիրի 53 մոխրի 457 մուրի 76 մրի 128 նկարիչի 55 նկարչի 1871 շառավիղի 30 շառավղի 133 պռունկի 3 պռնկի 22 ատուղի 72 պաղի 804

վճիռի 12 վճռի 1247

137

9

ոսակցական 1ւրան(|ւս| են: է ու| սկ(|ր\ւսւէխ|ս|ու) 1,7 րաոի դեպքում ինչպես ձ1ւտկա<||1ա|4|

նպևս Էլ բառակազմական հիմքերում գործածական ե\ւ ա\ւհ\|)|քէէ սրբերակներր՝ Լշատևրիշատեր, 1,շսւրար//իշարսւ|1, l.;tU|'»| ծյսւմ, է,շություն//իշու թյուն (բացառությամբ Էշուկ//իշուկ տտ|ւ՛ ււկ՝ 1 // իշուկ՝ 23): Դրանք առավելապես հատուկ են գրսւկսւն | Ի-ով վերջավորվող բազմավանկ մի քանի բառերից (խնամի 1

ւթի, վաղեմի, կատարելի, կղզի, ոսկի ե այլն) բադադ րփււհ 1յ ւններում, որպես կանոն, գրական լեզվում գործածական lib յունափոխված տարբերակները՝ բստություն//բարիու թյուն, ւշւո//մորթիապաշտ, վսւղեմություն//վաղեմիություն, ւակհփ յփայլ: Առանձին կազմությունների համար սովորական են ւսԱ' իոխ ձեերը. հնչյունափոխվածը խոսակցական է կամ հնացա՛», ի լիաբնակ//կղզեբնակ, խնամիություե//խնամություն, խնսււ1|ւ ււմանալ, խելացիություն//խելսւցություն, վանեցիություն փւձ ն: 1ւյ երկհնչյուն ունեցող մի շարք բազմավանկ բառերում գրական (| երը բառակազմության մեջ իրացվում են հիմնականում սծա ւոխ հիմքով, ինչպես՝ առույգ-առույգանալ, ստույր-արույրե. րանման, ծխնելույզ ֊ծխնելույզային, հատույթ ֊հատույ թային, հ որված, ձ1տւյթ-ձԱույթսւյին, մակույկ ֊մակույկավոր, մակույկսււ\1կ լ-ողկույզարեր, պարբերույթ ֊պարբերույթսւյին, տիրույթ աի|ւ«ււ քույր ֊քույրական, իսկ համեմատաբար հաճախական գործւսծա յողները՝ երկու տարբերակով, որոնցից անհնչյունափոխ A րե բերվածներում՝ առաջինները), այնուամենայնիվ, ունեն (|րսյ ւգսւվորվսւծություն, ինչպես՝ բարդույթավորված-բարդութսււ|հ| առույթային-գործառութային, եր1աւյթական ֊երեութական, րնկ իչ ֊ընկուզկոտրիչ, մշակույթսւյին-մշակութային, մրցույթային մլ ւ, ողկույզանման-ողկուզանման, սովորույթային-սովորութայխւ ւանձնակի հետարքրություն է ներկայացնում մշակույթ հիմթու| ված բառերի պարագան: Հարցին նվիրված մեզ հայտնի ոււտւ թյան մեջ, որը շարադրված է նախորդ դարի կեսերին, մշակութ վերաբերյալ ասվում է, որ «այդ նոր կազմությունը բացարձակ \ սկան է. պետք է լիներ մշակույթային»26: Այլ կազմություն ւ չի խոսվում: Այդ «արհեստական» նորակազմությունը (մշակու ւտագայում ներառվեց բացատրական բառարաններ՝ որպես մի արարելի տարբերակ27, գործածական համարված անհնչյունս^ ւրակը արձանագրված չէ նշված բառարաններում: Դրանցում հ у է մեկական բառահոդված՝ մշակութապես28 և. մշսւկութությու կյւսն Գ., Աղայսւն է., Առաքել]ան Վ. ե այլք, նշվ. աշխ., էջ 147: ղայան է., Արդի հայերենի բացատրական բառարան, Եր., 1976: «ժամանակակից հ ցատրական բառարան», հատ. 3, Եր., 1974: լայան է., նշվ. աշխ., 1976: ժամանակակից հայոց լեզվի բացատրական բառարան», հատ. 3, Եր., 1974:

ստեղծվել 1ւն երկու տասնյակից աւ|եփ նոր բառեր, ե ու?ա Լ որ դրսւնբ րո|որն կ puir|uir|pi|iuh Լն հնչյունափոխված (է

11111и էհւսկա րսւրան, մշսւկաթարանություն, մշակութաբսւ- £ է1՚«ւկւււթւււրսւնորեն, մ?ակոէթա|ուսավորչսւկսւն, մշակութակսւ- ^ »ւ ՚սւկու|.>սւԱտածոոություն, մշակութսւնւցասսւ, մշակութսւոճ,

«pH*tHi|iiAini թյուն, մշակութսւսով, մշսւկութացում, մշակութսւ- t/ «կան հ այ|ն 30, ինչպես նաե՝ մշակութսւկերտ, մշակութսւկիր, §

|ք»ահ1«էւու թյուն, մշակութսւնվեր, մշակութապսւհպսւն, մշակու- ^ էհակութսւստեղծ, մշակութաստեղծում, մշակութսւսփպաբա-!!խսյն մեկ բառ (մշակույթազվստճային) բերված Է անհնչյունա-

|||»,,ւ՛»•՛|. որր առավելաբար դիպվածային կազմություն Է, ինչպես ИМ) ՛այտում բերվածներից մեկ-երկուսր32: աւււկ«ս(|մությունների այդ քանակը վկայում Է, որ գործ ունենք կեն-||1յ հ|ււ1|փ հետ, ե որ մշակույթ բառն ինքր նոր ժամանակներում ունի ^

и մեծ հաճախականություն: Մեր ներկայացրած սկզբունքի ^ •Лини երե ույ թր բնավ Էլ պատահական չէ. որպես գրական֊գրքային 5Է

#н|«ււոն՝ սկզբնապես գործածական է եղել բառի անհնչյունափոխ Jj ւէէ|ւակր, ապա, ձեռք բերելով գործածական հաճախականություն, են- հ,

•11• 11 -1 Հ հնչյունափոխության՝ գործող ույ>ու հնչյունափոխական օրինա֊ H^iiuiip, ինչպես նաե արտասանական էներգիայի տնտեսման օրեն- g հհ ւտնափոխված տարբերակր ժամանակի րնթացքում դուրս է մղել ^

|||հէնսւփոխ տարբերակին: հնչյունափոխված հիմքով մյուս կազմու-ւրր \ւորակազմ բառերր, բաղադրվելիս ի սկզբանե հիմք են ունեցել ^

}Mi |»Ա)ն ((ործածության մեջ եղած բառը, ստեղծվել են մշակութային-ի ||ււ|>ւււնաթյամբ: 7 lit** <՚|փնւսչափությունը հաստատում են նաե մեծ գործածականություն "քէ

HyiMi այլ բառեր: Խոսելով, օրինակ, հանգույց U զրույց բաղադրական f'lll ' i'l1 մասին՝ Վ. Առաքելյանը հակված է պաշտպանելու բառակազմու- շտ

ft,"՛* ill к) դրանց անհնչյունափոխ տարբերակների կենսունակությունը: ^ • m i կարծիքով, օրինակ, վերջիվերջո հաղթելու են հանզույցսւյին, հան- ^ • ) *HJ " " l n P ձևերը: «Արդյոք նախընտրելի չեն4 զրույցսւսեր, զրույցարսւն, f | | t ՛ ոխւկևր ձեերը»,- գրում է լեզվաբանը33: ժամանակը, սակայն, աշ-

Н||н|1м| հնչյունափոխված տարբերակների օգտին. նշված ձեերը ոչ միայն Л tfH i ւյտսւն հետագայում հրատարակված հայտնի բացատրական բառա

•սուհ1ւրում, այլն, դրանցում, ինչպես նաե նոր բառարաններում արձանա- «3 В|н|1н11ւ*ււ միայն հնչյունափոխված հիմքերով տասնյակ նորակազմու- ջ •քաններ՝

դրւպց բառահիմքով՝ զրուցաբան, զրուցաբսւնել, զրուցաբանություն,

J3 3

|Ա,|,,Ա11|(1հՐՔ՛ զրուցընկեր, զրուցակից, զրուցակցել, զրուցակցություն, | էյ|է1ււ1|սւմոլություն, զրուցապատում, զրուցասեր, զրուցասիրություն, ^

2 I *1<н կ պ ա ն Ս., Արդի հայերենի նորաբանությունների բառարան, Եր., 2002: И '»1и| «Նոր բառեր, Ա պրակ», Եր., 2015: ՝0 H iliu կպան Մ., նշվ. աշխ.: II iliu < Լեզվաբանական U հայագիտական հեաազոաություններ» (խմբ.4 Գր. Ղափանցյան), հաա. I 1՚|ւ . 1951, Էջ 83:

141

(յաւ|ևպ, qpnicjiuimup, (|րուցսւտեւի q րու f|Ulinlir| ի, <|րու (յարան, ցարսւր, զրուցել, զրուցրնկևր, զրուցկան, զրուցամ, նոր բառերից՝ ցատադավար, զրուցւսփն, զրուցաբան, անգայց բառահիմքով՝ հանգուցալուծում, հանգուցակայան, հան սւկայարան, հանգուցակար, հանգուցակետ, հանգուցահարուստ, |ուցսւձև, հանգուցային, հանգուցանման, հանգուցաշատ, հսւն-ւսշատություն, հանգուցավոր, հանգուցել, հանգուցիչ, հսւնգուցում ն: յյրծում ենք՝ բառակազմության մեջ հնչյունափոխված մի շարք բա-ւական հիմքերի սւկսփվությունր դարձյալ հիմնականում պայմանա-ւսծ է դրանց գործածության հաճախականությամբ, մասամբ նաե յդույթով, ինչպես՝

ԱՆՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽ ՏԱՐԲԵՐԱԿ

ԳՈՐԾԱԾ. ՀԱՃԱԽ. ՀՆՉՅՈՒՆԱՓՈԽՎԱԾ ՏԱՐԲԵՐԱԿ

ԳՈՐԾԱԾ. ՀԱՃԱԽ. ալյուրաղաց 3 ալրաղաց 146

ալյուրաթաթախ 1 ալրաթաթախ 24 արյունաթոր 1 արնսւթոր 9 արյունահամ 2 արնսւհամ 13 ժանյակազարդ

11 ժանեկազարդ 38 եղջյուրավոր 43 եղ ջերավոր 1083 երկճյուղանի 4 երկճղանի 29 ձյունագնդի 4 ձնագնդի 125

վայրկյանական 22 վայրկենական 363 վայրկյանապես 41 վայրկենապես 637

[ հակառակը, համեմատաբար քիչ գործածականները կամ գրական֊ )ին ծագումով բառերը ավելի հաճախ անհնչյունափոխ տարբերակ֊ [ են հանդես գալիս, ինչպես՝ արյունախառն4 31 // արնախառն՝ 9, ւրակիր՝ 11 // եղջերակիր՝ 2, կապուտաչյա՝ 252 // կապտաչյա" ւունաթսւթախ՝ 24 // ձնաթսւթախ՝ 0, մակույկաձև4 8 // մակու ֊

1 ԷԼ այլն: անձին դեպքերում այդ տարբերությունը մեծ չէ, քանի որ գգալի չէ ձեերի գրական֊գրքային 1ւ խոսակցական տարբերակվածությունը, ե

բառի գործածության հաճախականությունը համեմատաբար մեծ չէ, ս՝ արյունահոտ՝ 4 // արնահոտ՝ 5, արյունաշաղախ՝ 133 // ար դախ՝ 177, րնկույգկոտրիչ՝ 7 // րնկուգկոտրիչ՝ 6, ժանյակահյուս՛ Ւանեկահյուս՝ 4, ժանյակաձև՝ 2 // ժանեկաձև՝ 1, ժանյակավոր' ժանեկավոր՝ 39, ձյունակոլոլ՝ 13 // ձնակոլոլ՝ 13, ձյունակույտ՝ 8 յկույտ՝ 2, վայրկյանաչափ՝ 6 // վայրկենաչափ՝ 15, ողկույզազսւրդ՝ ղկուգազարդ՝ 1 1ւ այլն: ւն բառեր, որոնց փոփոխված ե անփոփոխ հիմքերով բառակագմա ասրբերակները երևան են հանում իմաստային տարբերություններ: ւկ՝ ուղիղություն-ոսլիղ լինելր / ուղղություն ֊այն կողմը, դեպի ուր ււմ է գործողությունը, վարչություն-հիմնսւրկի՝ տնտեսության ղեկա 1արմինր/ւ|արիչություն-վարիչ լինելը, վարիչի պաշտոնը, դասա

JL с

ՈՈ1Ո1թ)Ո|ն դասատու ||)Ы||р 1|է1111111տ||աթ|Ո|ն դաս ШШ|П, հուշագիր £ il«|i հուշագրությունների 111«• |ինակ հուշագրեր դիվանագիտական փաս ոաթոթեր նոթեր, ւ1ււււււ1ւ\ււււ(|իրն1ւ|1 մատյան qpnq հեղինակ / մատն ֊ ապրևր մատենա(|րի <|pi|ui6pp, գիրք, կատարելություն ֊կատարյալ, ան-1111ի |ինե|ր, զարգացման րարձր աստիճանի վրա գտնվելը / կսւտարե- ^

իություն-կատարեփ լինելը, հղսւնալ-որե.է միտք ծագել / հղիանալ ֊ հղի ^ րսռնալ և այլն: Հք

Այս դեպքում իմաստային շփոթից խուսափելու համար միտում կա ըստ % |ործառմսւն պահպանելու երկու տարբերակներն էլ, օրինակ՝ «գրողների ^ ւիաթյան վարչություն» ֊ «նրա վարիչության օրոք», «ներկայացվել են նոր տւշսւգրեր» ֊ «հուշագիրներից ոմանք» U այլն:

Իմաստային տարբերակներ են առաջացել հատկապես ա ձայնավորի իոփոխության հետևանքով: Դրանք բարբառներից Լւ խոսակցականից փո-տսնցվսւծ իրողություններ են, որոնք գրական լեզվում արդեն օրինակա֊ ւացել են, ինչպես4 բանավոր (բերանացի, ոչ գրավոր), բանվոր (գործավոր), ււ;ւսկերտ (սան, ուսանող), աշկերա (արհեստավորի աշակերտ, օգնական ^ սւրեմտ.)), համարիչ (մաթ. տերմին՝ կոտորակային թվականի բաղադրիչ |է հսսը), համրիչ (հաշվիչ), դադարած (ավարտված), դադրած (հոգնած, ը ն ֊ Ц |սւրմացած), անցավոր (անցողիկ), անցվոր (ճամփորդ) ե այլն: Հասկանալի i, ., որ երկու տարբերակներն էլ ունեն գոյության իրավունք Լւ օբյեկտիվորեն Ք աւրստացնուէՐեն մեր լեզվի բառապաշարը: ջ

fԲառակազմության մեջ բաղադրական հիմքերում հնչյունափոխված ^ ոտրբերակների ակտիվությունը, ավանդույթով թե այլ հանգամանքներով ^ պայմանավորված, գործում է նան. արդի հայերենում: Դրա հիմնական պատճառներից մեկը թերես արտասանական էներգիայի տնտեսումն է յւսմ բարեհնչունությունը, որի մասին կխոսվի ստորն.: ^

3. Տարբերակների ընտրության U գործածականության մեջ էական էէ flap են կատարում արտասանական էներգիայի տնտեսումը, սահուն, ւևշտ և գեղեցիկ արտասանելու հանգամանքը: Օրինակ՝ սրիչ, ծրիչ, 3s

|րւ]իչ, հարիչ, ամբարձիչ, հղի, եզրափակիչ, փանդիռ, բամբիռ, ամբա ֊ փշտ բառերի ձեւակազմական, մասամբ նաե բառակազմական հնչյունսւ իոխված բաղադրական հիմքերը ակնհայտորն անբարեհունչ են Լւ դժվար ւն արտասանվում բաղաձայնների կուտակման պատճառով, հմմտ. սրչի// WM1» վարչի//վարիչի,փոխարկչի//փոիւսւրկիչի, փոխարկչային//փո ^ ււսւրկիչային, ամբարձչի// ամբարձիչի, ամբարձչային//ամբսւրձիչսւյին, ո կ ի տ ի կ ի , հղու//հղիի, եզրափսւկչում//եզրափակիչում, կեղԱջարդչի// -с |1.ւ|ե^արդիչի, բամբռի//բամբիռի, բամբռահար// բամբիռահար, ամ | աւրշտություն//սւմբարիշտություն U այլն: Իրենց հնչյունափոխված տար If •կսսկների համեմատությամբ ակնհայտորեն ավելի բարեհունչ են, օրի "j" աւկ, գործիական հոլովի4 անհնչյունափոխ հիմքով հետևյալ կազմություն -i ւհրր՝ գսւրիով, մատանիով, գոտիով, խնամիով, քեռիով, գոլորշիով, ^ յսւմ՝ կարիճով, արճիճով, անիվով, դահլիճով, նորոգիչով, տորմիղով, է1|սւնակիտոփ հոգնակիով, որոշիչով, բացահայտիչով, հատկացացիչով ւ այ|ն:

Դրական լեզվից աստիճանաբար դուրս են մղվում և սովորական >ևն

Տ

? 1-й

Iiw4KU|i|I ււս>յուստփոխփսհ հխ1ր1ւրր որպ1ա 1ւտւ1հւ1տտտրսւր ա բարեհունչ կազմություններ, ին>պես՝ T|ttatat«etitt||« դասատուի, I « | I I | » | * H

նսւ| երկու ւսնւսի կւսցնաւ|որ>կսւ()ինսււ|ււր, |էւնտմսւնւււ| խնամխււնէա խնամություն խնամիություն, ոխերմություն ոխերիմություն: Ակնհւս|էՈ նաե, որ բերված օրինակներում անհնչյունափոխ ձևերը ավեփ մաքուր պէ պահում բառի պատկերը, բառի իմաստային ե կառուցվածքային րնկտ|ոոՏ դառնում Է ավելի մատչելի 1ւ դյուրին:

Ի ֊ ո վ վերջացող մի քանի բազմավանկ բառերի գործիական ե ներէ|ա յական հոլովաձևերից հնչյունափոխված տարբերակները գրական |1к|фн|| աստիճանաբար իրենց տեղը զիջում են անհնչյունափոխներին՝ որս|1ա առավել բարեհունչ տարբերակների (գարիով//գարով, քամիով// punln^J քենիով//քենով, քեռիով//քեռով ե այլն):

Ի-ով վերջավորվող մի շարք բազմավանկ բառեր գործիական hn|M .]աձ1ւում սովորաբար չեն հնչյունափոխվում, ինչպես՝ առածանի иЦЛ սզատսւնի-ով, բարդի-ով, մորի ով, թեղի-ով, բորենի ով, նախնի | ւվ, անդրի՜ով, գոտի-ով, սպի-ով, ա մ ո ւ ր ի ֊ ո վ , պատանի-ով, հղի ոփ (ատանի-ով, արփի ով, վայրենի ով, մայրենի ով, նարդի ով U тц\| յրանց մի մասը բացառականում ունի զուգաձևեր (բարդիից//բարւ)ւս0| |.ոտիից//գոտուց, պատանիից//պատանուց 1ւ այլն), որոնցից աոափւյ գործածական են ի-ի անկումով ձևերը: Ակնհայտ Է, որ այստեղ գործուա

ոչ միայն գրական-գրքային բառերին բնորոշ անհնչյունափոխուրյսւա լարագան (առածանի-ով, ազատանի ֊ով , բարդի-ով, մորի-ով, թեւյի j վ, բորենի-ով, ա ն դ ր ի ֊ ո վ , ամուրի՜ով, արփի՜ով, վայրենի՜ով ե այ|ն)1 ւյլև արտասանական բարեհնչության սկզբունքը, հմմտ. առածանի ով տածան-ով, ազատանի-ով/ազատան-ով, թեղի֊ով/թեղ֊ով, անդրի /п/ ւնդր-ով, գոտի-ով/գոտ֊ով, սպի-ով/սպ-ով, հղի-ով/հղ-ով, նարդի ուի ւսրդ-ով U այլն:

Նմանապես ավելի բարեհունչ են որոշ բառերի անհնչյունափոխ բացա սկանները, հմմտ. առածանի֊ից/առածան֊աց, անդրի-ից/անդր-ուց, հդի //հղ-ուց, նարդի-ից/նարդ-ւսց34 ե այլն:

3. Որպես կանոն4 1ւ ձևակազմության, 1ւ բառակազմության մև? ւչյունափոխության չեն ենթարկվում օտար բաոերր U աերմիններր, չպես՝ ալյումին, անալգին, անարխիստ, ասպիրին, գիպս, դելֆին, ւմ, կարկին, կոմունիստ, մանդարին, մարգարին, մարքսիստ, միֆ, Ի դեպ, արտասանական Էներգիայի անտեսում ասելով՝ չպետք Է հասկանալ անպայման կար<1 ւերի կամ ձեերի նախընտրությունր: Խոսքը ավելի շատ վերաբերում Է թեթե ու սահուն, առանց էղորդ ճիգի ու լարման արտասանելու հնարավորությանը: Հետաքրքիր Է հետևյալ իրոդությունր.

խոսել սովորող երախան սւատի բառը մամա ե պապա բառերի համաբանությամբ ար տա ւում Է տատա, որը չնայած սխալ կազմություն Է, բայց ավելի հեշտ Է արտաբերվում, քանի ձևավորվում Է նույն հնչյունների կրկնությամբ: Կամ՝ ձեռնպահ բառը խոսակցականում արտա ւվում Է ձեռն[ը]պահ, բոն[ը]կվել, փոխ. ձեռ[ը]նպահ ֊ ի , բռ[ը]նկվել-ի, քանի որ ն ֊ ի ց հետո արտասանությունը ավելի քիչ լարում և Էներգիա Է պահանջում: Հոդակապով համադրական դությունները բառապաշարում անհամեմատ գերակշռում են. դրանք ավելի սահուն են ար յանվում: Ավելին: Առանձին քերականական երկար ձևեր նվազ ճիգով են արտասանվում, քան ւնց հոմանշային տարբերակները, խոսած ճիշտ ձևը, ի տարբերություն խոսացած սխւպւս մությսւն, դժվար Է արտաբերվում անսովոր լինելու և մտքի լարումով ձևավորվելու պսւտճսաու|: ւայտորեն քիչ լարում և հետևաբար նաև քիչ Էներգիա Է պահանջվում արտասանելու համար, ւակ, եզրափակիչում, ամբարձիչով, փոխարկիչով ձևերը, քան ամբարձչով, եզրափակչում, ւարկչով. երկրորդ դեպքում բաղաձայնների կուտակումը դժվարացնում I, արտասսւնությունր:

փււնեխին, տերմին, տիֆ, ցինկ հ U1JI^1: Պաւոճսար հավանաբար ոտ i\u նոր գրական հայերենի pViqհսւ1ւրակա\ւ միտումն I, ւ|եպի անհն>յու |н.|и րարադրսւկան հիմթերր, այ|ե |bqi|h հակումը արտասանսւ

սասոյել սահուն ու ներդաշնակ տարրերակներր: Որոշակի դեր I, կսւ IMMI նաև օտար րաոի պատկԼրր չաղճատելու հոգերանսւկան գործոնր: t|t|U|pviiՄ, որպես կանոն, բաղադրական հիմքի տարբերակային ձևեր ւ»1|1ւՆսնագրվում: է Կարելի է որոշակի բառերի ու բառախմբերի համար մատնանշհ|

1|»ոսւաիոխական վարքագծի նաև այլ կանոններ. MI) նայերը, որպես կանոն, բաղադրվում են հնչյունափոխված հիմրիքյ, ս|!(ս ւսնեծ(բ) -անիծել, ապավեն - ապավինել, գեր գիրանաի սեր

и|»(|1||, սար - սրել, կերակուր - կերակրել, վրեպ - վրիպել, գեն(բ) tl«|, հրավեր - հրավիրել, Էգ - իգանալ, Էջ - իջնել, հանգես հան

տււնւսի ապավեն ֊ ապավինել, օրեն(ք) ֊ յօրէն(ք) ֊ հորեն հորինեի *Ц սիգալ, բույր բուրել, գույժ - գուժել, սույր - սուրալ, վարագոււր

փււրագուրել, պարույր - պարուրել և այլն: 1>) ւ>որ բառեր կազմելիս չեն հնչյունափոխվում այն բառերր, որոնյւ

)|ա\ւափոխված հիմքը խորթ է կամ չի գործել գրաբարում ե ականդւս |ւ տի վտխանցվել մեզ, ինչպես՝ քարտեզ ֊ քարտեզագրություն, <fui

աւ|1ւն ժապավենանման, օդահեն - օդահենություն ե այլն: <|) ՚յ1ւ!±յւնչյունափոխվում ֊ ե ղ ե ն ե ֊ վ ե տ ածանցները՝ հոտսւվևտներր,

Iւէււ|ււա|ետներր (ծաղիկներից), ամանեղեններ, ոսկեղեններ ե այ|ն ՝ Ա|ս կետում նշված բառերի բաղադրական հիմքերը տարբերակային I

AM<|i >են ունենում:

Ամփոփում Արւ)ի գրական հայերենում հնչյունափոխվող ե անհնչյունափոխ բա

»|աւ|րական հիմքերում կատարվող տեղաշարժերը և տարբերակային Alt Արի առաջացումը որոշակիորեն կապվում են հնչյունափոխական որի 1ւտ;.սւփությունների հետ կամ պայմանավորված են դրանցով: (Чшршцим կան հիմքերի տարբերակներով են հանդես գալիս հիմնականում գործտ հական հաճախականություն ունեցող բառերը: Եվ, ինչպես ենթադրվում I, |)Ш առավելապես դրսևորվում Է բառակազմական հիմքերում: Տարբերա էյսւյին դրսևորումներ սովորաբար չեն ունենում օտար բառերր ե տերմին նհրր, որոնք, ինչպես տեսանք, U ձևակազմության, Լւ բառակազմության tllip սովորաբար չեն ենթարկվում հնչյունափոխության:

Յուրի Ս. Ավետիսյան ֊ ԵՊՀ դասախոս, գիտական հետսւքրքրա թյունների շրջանակը ներառում Է արդի գրական հայերենի նոր մավորման հիմնախնդիրները, արևմտահայերենր, խոսքի մշսւ կույթի հարցերր: Հեղինակ Է այդ հարցերին նվիրված մեկ տասն յակից ավելի մենագրությունների, բուհական դասագրքերի, համա

11 Slin նտե «Լեզվաբանական U հայագիտական հետազոտություններ», խմբ՝ Գր. Ղսւփսւնց|սւն), հատ 1. bp., 1951, tp79 80:

հեղինակ է նույնքան ձեռնարկների ե շուրջ հիսուն գիաակա

հոդվածների: էլ. հասցե՝ yuriavetisyan@ys

Summary

SHIFTS IN DERIVATIVE BASES WITH OR WITHOUT SOUND IM CHANGE IN MODERN EASTERN ARMENIAN

Yuri S.

Key words - Formative structures, Singular plurai Variation in structure, Preference Development, Lex ciation, Exact pronunciation, Economy of energy in sion, Statistic.

In modern literary Armenian, the shifts in derivational bases with or out sound interchanges and the emergence of these forms are definitely nected with sound interchange regularities and are conditioned by them, of frequent usage have the variations of derivational bases. And, as supp is mostly manifested in the word-building bases. Generally, variational tations do not have foreign words and terms, which, as we saw, undergo interchanges in form-building nor in word-building.

Резюме

СДВИГИ В ФОНЕТИЧЕСКИ ИЗМЕНЕННЫХ И НЕИЗМЕНЕН! СОСТАВЛЯЮЩИХ ОСНОВАХ СОВРЕМЕННОГО

ВОСТОЧНОАРМЯНСКОГО ЯЗЫКА

Юрий С. Аве

Ключевые слова - Словообразовательные и фо] зовательные основы, образование падежей, образов, жественного числа, вариативные формы, предпочте] ковое изменение, экономия артикуляционной энер] тистика.

В современном армянском языке сдвиги, происходящие в фоне изменяющихся и неизменяющихся составляющих основах, и возник вариативных форм определенным образом связаны со звукоизменител закономерностями или обусловлены ими. В различных вариантах ляющие основы выступают в основном в словах, имеющих больш\> тотность употребления. И как и предполагается, это проявляется чатью в словообразовательных основах. Обычно вариативных имеют заимствованные слова и термины, которые, как мы виде՜ правило, не подвергаются звуковым изменениям ни при формообраз ни при словообразовании.

146