Արևելագիտության ինստիտուտ - Sciserials.flib.sci.am/openreader/turq_osm_het_3/book/... · 2012. 11. 6. · ինչ դեռ պետք է նվաճվեր՝ Դա ր

Հ Հ Գիտո ւթ յ ո ւ նների Ա զ գ ա յ ի ն Ա կ ա դ ե մ ի ա Արևե լագ իտո ւ թ յա ն ի ն ս տ ի տ ո ւ տ

Թուրքագիտական եվ օսմանագիտական հեաազոտությ ուններ

Ռուբէն Սաֆրաստյ անի ընդհանուր խմբագրությամբ

III

JN-^ .

Ե բ ե ա ն 2005

Национальная Академия Наук Респувлики Армения

Институт востоковедения

Туркологические и османистические исследования

Под общей редакцией Рубена Сафрастяна

III

Ереван 2005

Armenian National Academy of Sciences Republic of Armenia

Institute of Oriental Studies

Turkish and Ottoman Studies

Editor Ruben Safrastyan

III

1น* սրկէ

Yerevan 2005

ՀՏԴ 93/99 ԳՄԴ63 Թ. 988

Տպագրվում է ՀՀ Գ Ա Ս Արևելագիտության ինստիտուտի գիտա-կան խորհուրդի որոշմսւմբ

Խմբագրական խորհուրդ. պ.գ7թ. Ռուբնն Սաֆրաստյան (նախագահ), պ.գ.թ. Սոտսն Բաղ-

դասարյան, պ.գ.դ. Ալբերտ ւսսաատյան, պ.գ.դ. Պավել Չոբանյան, Արտակ Շաբարյան (պատասխանատու քարտուղար)

Մեկենասությամբ Նորիկ Խաչիկյսւնցի (Բըրբլի, ԱՄՆ)

Թուրքագիտական և օսմանագիտական հետագոտութ-Թ 988 յուններ.-Եր.: «Լուսաբաց հրատարակչատուն»,

2005-112էջ

"Թուրքագիտական tit] օսմանագիտական հետազոտություններ" մա-տենաշարի III հատորում ընդգրկված հոդվածներում ւասաբանվամ նն Օս-մանյան կայսրության ՛միջնադարյան ու նոր պատմության, Հայկական հարցի, ցճ|սապանագի[ոաթյան, ինչպես նաև ներկայիս տարածաշրջանա-յին հարաբերա թյունների հնտ սանչվող հարցեր:

Նախատեսնվում Է հասարակագետների, դիվանագնտների, ուսանող-ների համար: Օգւոակար կլինի նաև Թուրքիայի, Հայկական հարցի, ցեղաս-պանության պատմությամբ և միջազգային հարաբնրությու ններով հե-տաքրքրվող ընթերցողների յայն շրջանակների համար:

^ 0503000000 „лл1. „ Թ 0147(01)-2005 2 0 0 5 Գ Մ Դ 6 3

ISBN 99941-37-42-5

© Հեղինակային խումբ

4

Բովանդակությու О

Պատմության 6 Ա ր տ ա կ Շաքս ւր յան Մ ա ր դ կ ա յ ի ն ռեսուրսների կա ռավար ո ւ մ ը մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն

ա շխարհա ւ ք մինչե օ ս մ ա ն յ ա ն պ ե տ ո ւ թ յ ա ն կազ մավ ո ր ո ւ մ ը Ա ր տ ա շ ե ս Շ ա հ ն ա զ ա ր յ ա ն Իրադրութ յո ւնն Անդ ր կ ո վ կասո ւ մ Զալալ ս ւդ -Դինի ա ր շ ա -

վան ք ն ե ր ի ն ա խ օ ր յ ա կ ի ն 1...... 16 Ռո ւ բ ե ն Ս ա ֆ ր ա ս տ յ ա ն Ն ա խ ա ց ե զ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն (proto-genocide). տեսություն և

պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն խնդիրն ե ր (Օ ս ման յա ն կա յ սրո ւթ յան օ ր ինակով ) . . . . . . . " . . . . . . . . : . . 2 6

Рем Казанджян, Смбат Азнаурян, Диана Григорян Некоторые аспекты рассмотрения армянского вопроса на

переговорах в Брест-Литовске (1918 г.) 48.

Տաբածաշրջանային խնդիբնեբ 73 Nikolay Hovhannisyan ТЪе NATO-Armenian Relations in the Context of the NATO

Enlargement 73 Ա ր ա մ Հարո ւ թ յ ո ւ ն յան Ռ ա զ մ ա ք ա ղ ա ք ա կ ա ն հ ա վ ա ս ա ր ա կ շ ռ ո ւ թ յ ա ն խ ա թ ա ր մ ա ն

գործոնները տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ ! 1! . 80 Ruben Safrastyan The Genocide Issue as a Factor of Armenia's Foreign Policy ..7.. 95

•Համառոտ տեղեկություններ հեղինակների մասին 95

5

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Ա Ր Տ Ա Կ ՇԱՔԱՐՅԱՆ

Մ Ա Ր Դ Կ Ա Յ Ի Ն Ռ Ե Ս Ո Ւ Ր Ս Ն Ե Ր Ի ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄԸ Մ Ա Հ Մ Ե -ԴԱԿԱՆ Ա Շ Խ Ա Ր Հ Ո Ւ Մ Մ Ի Ն Չ Ե Վ ՕԱՄԱՆՅԱՆ Պ Ե Տ Ո Ւ Թ -

ՅԱՆ Կ Ա Զ Մ Ա Վ Ո Ր Ո Ւ Մ Ը

Դ ե ռ Մ ա ք ի ա վ ե լ լ ի ն , որը Օ ս մ ա ն յ ա ն կայսրութ յո ւնը հ ա մ ա -րո ւմ էր « թ ա գ ա վ ո ր ի ու իր ծ ա ռ ա ն ե ր ի կողմից» կ ա ռ ա վ ա ր վ ա ծ բ յ ո ւ ր ո կ ր ա տ ա կ ա ն պ ե տ ո ւ թ յ ա ն լավագո ւ յ ն օ ր ի նակ ՝ ի տ ա ր բ ե -րություն իր օրերի Ֆրանսիա յի , ո րն ա վ ա տ ա տ ի ր ա կ ա ն պե -տություն Էր ղ ե կ ա վ ա ր վ ա ծ « թ ա գ ա վ ո ր ի ու բ ա ր ո ն ն ե ր ի կող-մ ի ց» : Ե վ ր ո պ ա ց ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն մ ե կ ն ա բ ա ն ն ե ր ը հույժ հե-տ ա ք ր ք ր վ ա ծ են եղել Օ ս ման յա ն կա յ ս ր ո ւ թ յան կառո ւ ցվածքով , որն ա յ դ ք ա ն տարբ ե ր վ ո ւ մ Էր իրենց ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ա վան դ ո ւ յ թ -ներից. Մաք իավ ե լ լ ի ի ՝ Օ ս մ ա ն յ ա ն կա յ ս ր ո ւ թ յան կառո ւ ց ված ք ի մ ե կ ն ա բ ա ն ո ւ թ յ ա ն մեջ չ կա ոչ գ ո վ ա բ ա ն ո ւ մ , ոչ ք ն ն ա դ ա տ ո ւ թ -յուն. ն ա պ ա ր զ ա պ ե ս ցանկութ յո ւն ունի տ ա ր բ ե ր ա կ ե լ ե հ ա մ ե -մ ա տ ե լ պ ե տ ո ւ թ յ ա ն երկու տ ի պ ու ցույց տա լ , որ ա ռ ա ջ ի ն դ եպ -ք ո ւ մ դ ժ վ ա ր կլինի գրավել , ս ա կ ա յ ն դ յուրին պ ա հ ե լ գ ր ա վ ա ծ ը , իսկ ա վ ա տ ա տ ի ր ա կ ա ն պ ե տ ո ւ թ յ ա ն դ եպ ք ո ւ մ , ը ն դ հակառակ ը , դյուրին Կւինի գրավել , ս ա կ ա յ ն դ ժ վ ա ր պահե լ : Հ ա մ ա ձ ա յ ն Մաք իավե լ լ ի ի ՝ հան գ ո ւ ցա յ ի ն տարբերո ւթ յ ո ւ նը պ ե տ ո ւ թ յ ա ն ա ն ձ ն ա կ ա զ մ ի մեջ Է. Օ ս մ ա ն յ ա ն կայսրութ յո ւնո ւմ պ ա շ տ ո ն յ ա -ները «բոլորը ստրո ւկներ ե ն ու կախ յա լ» սո ւ լթանից , իսկ Ֆրանսիա յ ի թ ա գ ա վ ո ր ը « շ ր ջ ա պ ա տ վ ա ծ Է բ ա զ մ ա թ ի վ ա զ ն վ ա -կաններով»2 :

Մ ի ք ա ն ի սերո ւնդ հ ե տ ո Օգիեր դ ե Բուսբեքը, որը երկու ա ն -գ ա մ եղել Է կ ա ռ լ V-ի դ ե ս պ ա ն ը บทւլեյման I I Քանունիի (Փա-ռահեղի) արքունիքում 3 , ա ռ ա ջ ի ն ն Էր, ո ր ն ա ն ձ ա մ բ ո ւսո ւմնա-սիրել Էր Օ ս մ ա ն յ ա ն պետութ յո ւնը : Ն ա կ ա տ ա ր ե լ Է ն մ ա ն տ ա ր -բերակո ւմ , ս ա կ ա յ ն այլ հ ա մ ա տ ե ք ս տ ո ւ մ : Ն ս ւ տ ա ր բ ե ր ա կ ե լ Է ե վ ր ո պ ա ց ի ղ ե կավար ն ե ր ի ն , ո ր ո ն ք կ ա խ վ ա ծ են իրենց ա զ ն վ ա -կանութ յո ւնից , ու օ ս մ ա ն յ ա ն սո ւ լթանին , որը տ ե ր ն Է իր հ ա ս ա -

6

ր ա կ ա կ ա ն կառու յցներում ա շ խ ա տ ո ղ ստրուկների : Բուսբեքը մ ե կ ն ա բ ա ն ե լ է, թ ե հ ա մ ա կ ա ր գ ո ւ մ ա զ ն ի վ ա ր յ ա ն պ ա կ ա ս ը թա յ լ էր տ ա լ ի ս ս ո ւ լ թանին ընտրել իր ստրո ւկներին ու ա ռ ա ջ քաշե լ հ ա մ ա ձ ա յ ն իրենց կարողութ յունների4 : Թերևս ա ռ ա ջ ի ն հ ա յ ա ց ք ի ց մ ե ր իտո կ րա ւ ո իա թ վ ա ց ո ղ հ ա մ ա կ ա ր գ ը հ ի ա ց ն ո ւ մ էր ե վ ր ո պ ա ց ի դ իտոր դ ն ե ր ի ն : վ ե ր ա ծ ն ն դ ի ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց ն ե -րը հ ի ա ն ո ւ մ էին հ ե ք ի ա թ ա յ ի ն ս ց ենարով , երբ հովիվը տ ե ս ա կ ա -նորեն կ ա ր ո ղ էր դ ա ռ ն ա լ վ եհաշո ւ ք ւ!եծ վեզիր:

Այն , ինչ Օ ս մ ա ն յ ա ն կայսրութ յո ւնո ւմ զ ա ր մ ա ց ն ո ւ մ էր ն ր ա ն ց , վաղուց հ ա ս տ ա տ վ ա ծ հ ա մ ա կ ա ր գ էր մ ե ր ձավորարևե լ -յ ա ն մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն պետութ յ ո ւններո ւմ : Ա յ ս տ ե ղ լա յն տ ա ր ա -ծո ւ մ ուներ մ ա մ լ ո ւ ք երևույթը, երբ ա ն տ ո հ մ ստրուկը կ ա ր ո ղ էր հասն ե լ ղ ե կ ա վ ա ր պ ա շ տ ո ն ն ե ր ի :

Մամ լ ո ւ ք ն ե ր է * ռ ա զ մ ա - ս տ բ կ ա կ ա ն ի ն ս տ ի տ ո ւ տ ը բ ա ց ա ռ ա -պ ե ս մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն երևույթ է: Ա մ ե ն դ ե պ ք ո ւ մ ա յ ն մ ա հ մ ե դ ա -կ ա ն ա շ խ ա ր հ ի ց դուրս չունի հիշատւսկելու ա ր ժ ա ն ի զուգահեռ :

Մ ա մ լ ո ւ ք յ ա ն երևույթի հ ի մ ն ա կ ա ն պ ա տ ճ ա ռ ը փ ն տ ր ո ւ մ ե ն հենց մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն բնու յթի ու ն ր ա ն վ ա ճ ո ւ մ ն ե ր ի մեջ. մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն կ ր ոնի ն պ ա տ ա կ ն է ողջ ա շ խ ա ր հ ի մ ա հ մ ե դ ա -կ ա ն ա ց ո ւ մ ը գ լ խ ա վ ո ր միջոց ընդունելով զ ե ն ք ի ուժը: Հ ե տ և ա -պես , ա յ ն , ինչ ա ր դ ե ն ն վաճ վ ե լ էր մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ն ե ր ի կողմից , ա ն վ ա ն վ ո ւ մ էր Դ ա ր ա լ - Ւ ս լ ա մ ( ի ս լամի ա շ խ ա ր հ ) , ի սկ ա յն , ինչ դեռ պ ե տ ք է ն վա ճ վ ե ր ՝ Դ ա ր ա լ - Հ ա ր բ ( պ ա տ ե ր ա զ մ ի ա շ -խարհ ) : Մ ի կողմից ի ս լ ա մ ի գո յ ո ւ թ յան վ ա ղ տ ա ր ի ն ե ր ի ն ն ր ա լայն տ ա ր ա ծ ո ւ մ ը , մ յուս կ ո ղ մից ն վ ա ճ ո ղ ա կ ա ն հ ի մ ն ա կ ա ն գ ա -ղ ա փ ա ր ի ն մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ն ե ր ի նվիրո ւմը ա ն մ ի ջ ա պ ե ս ստեղ ծ ե -ցին մ ի շ ա տ լայն ա ն դ ո ւ ն դ գ րավ յա լ տ ա ր ա ծ ք ն ե ր ո ւ մ կ ա յ ա զ ո -րելու ու հ ե տ ա գ ա գործողո ւթ յո ւնների հ ա մ ա ր ա ն հ ր ա ժ ե շ տ ռազ մ ո ւ ժ ի ա ճ ո ղ կ ա ր ի ք ի և Ա ր ա բ ա կ ա ն թ ե ր ա կ ղ զ ո ւ մ ա ռ կ ա բ ա վ ա կ ա ն ի ն ս ա հ մ ա ն ա փ ա կ մ ա ր դ կ ա յ ի ն ռեսուրսների միջև:

Ա ն հ ր ա ժ ե շ տ ռազ մ ո ւ ժ ի ս ա կ ա վ ո ւ թ յ ա ն խ ն դ ի ր ը սուր դ ա ր -ձ ա վ ա ր դ ե ն խ ա լ ի ֆ Օ մ ա ր ի օրոք : Լո ւծո ւմը բ ա ղ կ ա ց ա ծ էր ի ր ա ր ա մ բ ո ղ ջ ա ց ն ո ղ երկու տ ա ր ր ի ց : Խա լ իֆ օ մ ա ր ը հ ր ա մ ա յ ե ց ա մ ե -ն ա գ ր ա վ ի չ պ ա յ մ ա ն ն ե ր ո վ ո ր պ ե ս մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ռազ մ ո ւ ժ հ ա -վ ա ք ա գ ր ե լ պ ա ր տ վ ա ծ թ շ ն ա մ ա կ ա ն մ ի ա վ ո ր ն ե ր ի ն , ի ն չպ ե ս ն ա և մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ն վ ա ճ ո ղ ն ե ր ի մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ա ց վ ա ծ ու ա -զ ա տ ա ր ձ ա կ վ ա ծ ն ա խ կ ի ն ստրո ւկներին : Ը ն դ որո ւ մ վերջին-

7

ներս հ ա վ ա ս ա ր էին հ ա մ ա ր վ ո ւ մ իրենց ն ա խ կ ի ն տերերի հետ5 : Այս ա մ է ն ը ցույց է տ ա լ ի ս թ ե ինչ ծ ա յ ր ա ս տ ի ճ ա ն կւսրիբի

մեջ էին մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ն ե ր ը Ա ր ա բ ա կ ա ն թ երակդզո ւ ց իրենց տ ա ր ա ծ մ ա ն ս կ զ բ ն ա կ ա ն փուլում, ք ա ն զ ի իրենց շա ր ք ե ր ը հա -մա լ ր ո ւ մ էին ո չ -արաբ ռազմուժով : Ն մ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ -նը մ ա տ ն ա ն շ ո ւ մ է նւսե ա յ ն ուդդությունը, ո րտեդից ի ս լա մ ը հե-տա յսո ւ սկսեց հ ա վ ա ք ա գ ր ե լ իր գ լ խավ ո ր ռազմուժը ՝ ի ր ա ն ա -խ ո ր ա ս ա ն յ ա ն շ ր ջ ա ն ե դ ր ա ն ի ց ա յ ն կ ո ղմ ը ն կած թ յ ո ւ ր ք ա կ ա ն տարած ք ն ե ր ը 6 :

Փաստորեն , ք ա ն ի որ մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն պ ե տ ո ւ թ յ ա ն ոչ-մահ-մ ե դ ա կ ա ն բնակիչները ունեին զ ի մ իի կ ա ր գ ա վ ի ճ ա կ ու չէին կ ա ր ո ղ ստրկացվե լ , մամ լո ւ ք յ ա ն հ ա մ ա կ ա ր գ ո ւ մ ստրո ւկների ա վ ա ն դ ա կ ա ն աղբյուրը ա ր տ ա ք ի ն ա շ խ ա ր հ ն էր. ռ ա զ մ ա գ ե ր ի -ներ ո չ - մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն թ շ նամ ի ն ե ր ի ց , ստրուկներ ՝ գ ն վ ա ծ շու-կանե ր ի ց կ ա մ ո րպ ե ս նվերներ ս տ ա ց վ ա ծ բ ա ր ի դ ր ա ց ի ե կ ա մ վ ա ս ս ա լ կառավարի չ ն ե ր ի ց :

Մ ա մ լ ո ւ ք յ ա ն երևույթի հ զորո ւթ յան ու ա ն ը ն դ հ ա տ զար -գ ա ց մ ա ն հ ա մ ա ր ա ն հ ր ա ժ ե շ տ էր մ ե կ պ ա յ մ ա ն ? մամ լ ո ւ ք ն ե ր ի ա ն ը ն դ հ ա տ մ ա տ ա կ ա ր ա ր ո ւ մ : Ա յ դ պ ա յ մ ա ն ի ի ր ա կ ա ն ց ո ւ մ ը հ ի մ ն վ ա ծ էր մ ա ր դ կ ա ն ց (էլ չենք խո ս ո ւ մ ց ե ղապետեր ի ) ՝ իրենց ազ գակի ց ն ե ր ի ն , ց ե ղակիցներին վաճառե լո ւ պ ա տ ր ա ս տ ա կ ա -մ ո ւ թ յա ն վ ր ա : Ս ա էր ողջ հ ա մ ա կ ա ր գ ի հիմքը : Ա ս պ ա տ ա կ ո ւ մ -ն ե ր ն ու առևանգո ւ մները ա յ դ ք ա ն էլ է ա կ ա ն գ ո ր ծ ո ն չէին, որ-ք ա ն ա յ ս վերոհիշ յալ պ ա տ ր ա ս տ ա կ ա մ ո ւ թ ի ւ ն ը .

Մ ի ք ա ն ի դ ա ր հետո Փոքր Ասիա յո ւ մ Ռո ւ մ ի Մելջուկյանները բախվեցին ն մ ա ն շ ա տ խնդիրների ու մ ի ջավա յ ր ի գործոնների, ո-րոնք ա ռ կ ա էին նաև մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն Մ ե ր ձ ա վ ո ր Արևելքի այլ հիմ-ն ա կ ա ն հարստությունների՝ Աբբաս յանների , Ղազնևիների , մամլուքների և այլոց մոտ: Ն ր ա ն ք կառավարո ւ մ էին բազ մակ -րոն, բազմալեզու ու բ ա զ մ ա զ գ զանգվածներ , որոնք հ ա ճ ա խ նու յնքան օ տ ա ր կ ա մ նորեկ էին, ինչպես և իրենք սելջուկները: Այս բ ա զ մ ա զ ա ն մ ի ջավա յ ր ն ու խնդիրները որոշակիորեն ա ր տ ա -ցոլվում էին կ ա ռ ա վ ա ր մ ա ն համակարգ ո ւ մ , որի յ ո ւրահատկութ-յուններից ա մ ե ն ա ա կ ն ա ռ ո ւ ն թերևս կ ա ռ ա վ ա ր մ ա ն ու զինվորա-կ ա ն կառույցում ստրուկների, ինչպես նաև տ ա ր բ ե ր ա զ գա յ ի ն ռ ա զ մ ա կ ա ն խմբ ե ր ի օ գտագոր ծ ո ւ մ էր:

Սելջուկյան ռ ա զ մ ա կ ա ն կառույցում իրենց ուրույն տե ղ ն ու-

8

նեին խառ նած ի ն մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն իդդիշները {ikdish / iğdiş), որոնբ, սակայն , ունեին qnun տ ե ղ ա կ ա ն միլիցիայի գործառույթներ և դուրս էին բանակա յ ի ն կառույցներից: Սելջուկնամեներում խոս-վում է իղդիշների հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ն ս ր ի մաս ի ն (iğdiş başı / EmiriilegâdişeJ: վ ե ս ա ֆ ի պ ա տ մ ա կ ա ն բառարանո ւ մ իղդիշ Է ան-վանվում նա , ով միա յն մի կողմից Է թյուրք: ի բ ն ի Մյուհեննայի բառարանո ւ մ արաբերեն "սղ֊մԵվւյուդ բառը թ ա ր գ մ ա ն վ ա ծ Է իղդիշ: Մեվլ յադ ըստ Ահթերիի ն շանակո ւ մ Է արաբների մէջ ծ ն ված - մ էծացած , սակա յ ն ոչ արաբ : Դ րան ի ց հասկանո ւ մ ենբ, որ իղդիշն էլ ն շանակո ւ մ է ոչ հարյուր տոկոսանոց թյուրբ10:

Քլոդ Քայենը ոչ մ ի հիմբ չի տեսնում ա լ ջ ո ւ կ յ անների մ ո տ կի-րառվող այս պ ր ա կ տ ի կ ա ն զուգահեռելու դեվշիրմեի* հ ետ " ՝ որ-պես պարբերականորե ն անցկացվող հարկատեսակի : Սակա յ ն , չ նա յած չի կարելի նույնացնել դեվշիրմեն Սելջուկյանների հա-մակարգո ւ մ լայկա տարրերի հետ, բայցևայնպես օսմանցիները չեն, որ ծանոթացրե լ են Փոբր Ա ս ի ա ն ս տ ր կ ա կ ա ն հ ա մ ա կ ա ր գ ի հետ: Այսպես, օ ր ինակ դեռ 1085թ.' Անտիոբի գ ր ա վ մ ա ն ժ ա մ ա -նակ , թյուրբերը մարդկա յ ին ռեսուրսների պ ա կ ա ս ո ր դ ունեին և ա ս տ ի բռնի մահ մ ե դականաց ր ե ց ի ն հա յ ու հղւյն ե րիտասարդնե -րի՝ հ ետագա յո ւ մ գործածելով ըստ պահանջի1 2 :

Փոբր Ա ս ի ա յ ի Սե լ ջ ո ւ կ ա ն ն ե ր ի մ ո տ առավե լ տ ա ր ա ծ վ ա ծ էր ղո ւ լամների հ ա մ ա կ ա ր գ ը : Ղա լամ ն ե ր ը * ս ո վ ո ր ա բ ա ր հ ա վ ա -բագրվո ւ մ էին օ տ ա ր մ շակ ո ւ թա յ ի ն կ ենտրոնից կ ա մ հեռավոր ա շ խ ա ր հ ա գ ր ա կ ա ն տ ա ր ա ծ ք ի ց ե ր ի տ ա ս ա ր դ հասակո ւ մ , երբ ն ր ա ն բ բերվում էին արբո ւնիբ հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն կրթութ յուն ու պ ա տ ր ա ս տ վ ա ծ ո ւ թ յ ո ւ ն ստանա լ ո ւ : Արդ յո ւն քո ւմ ղուլամը, ท-րին պ ա տ վ ա ս տ վ ե լ էր ոչ հ ա ր ա զ ա տ մշակու յթ , դա ռ ն ո ւ մ էր տե -ս ա կ ա ն ո ր ե ն ավե լի հ ա վ ա տ ա ր ի մ իր տիրոջը, բ ա ն տ ե ղ ա ց ի մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն հ պ ա տ ա կ ն ե ր ը : Բ ա ց ի ա յ դ ն րան բ , շնորհիվ ի-րենց հոգևոր ու խ ի ս տ ուսուցման, դառ ն ո ւ մ էին ավե լի լավ զին-վորներ ու կառավարիչներ1 3 :

Ղ ե կ ա վ ա ր վ ո ղ տ ա ր ա ծ ք ն ե ր ո ւ մ ա զ գ ա յ ն ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն և ընդ-հ ա ն ր ա պ ե ս լեզվական , ա զ գ ա յ ի ն ու կ ր ո ն ա կ ա ն մ ի ո ւ թ յան բա -ցակա յ ո ւ թ յան պ ա յ մ ա ն ն ե ր ո ւ մ ղ ո ւ լ ա մ ա կ ա ն հ ա մ ա կ ա ր գ ը հա -ս ա վ ն շ ա ն ա կ ա լ ի նվաճումների , գ ոնե մինչև XIII դարը : Ա յ ն ժ ա մ մ ո ն ղ ո լական փոթորկ ի առջև ա յ ս օ ր ի նակ հ ա մ ա կ ա ր գ ի վ ր ա հ ի մ ն վ ա ծ գրեթե հարստությունները բանդվեցին ՝ ին չպես խ ա -

9

ղւսթղթերից պ ա տ ր ա ս տ վ ա ծ տնակնե ր : Մյուս կողմից ճ շ մ ա ր ի տ Է, որ ղ ա լ ա մ ն ե ր ի նվիրվածությունը այլ էր ու որոշ դ եպք ե ր ո ւ մ ա յն հանգեցնո ւ մ էր հարստութ յո ւնների ա ն կ մ ա ն և նույնիսկ բե-րում «ստրկական» հարստութ յո ւնների վերելքի՝ ինչպես օրի-ն ա կ ԹուլունյաննէՅրը, իխշիղ յանները , մամ լո ւ ք ները և այլն ՛4: Թերևս ե ր կար ժ ա մ ա ն ա կ մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ա շ խ ա ր հ ի հյուսիս-արևել յան ս ա հ մ ա ն ո ւ մ բ նակվո ղ թո ւր քմեններն Էին հ ա մ ա ր վ ո ւ մ լավագու յն ղա լամն ե ր ՝ մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս շնորհիվ իրենց ռազ-մաշունչ ունակությունների: Ս ա կ ա յ ն ղ ա լ ա մ ն ե ր ի աղբյուր Էին ն ա ն ւսյլ ազգություններ, հնդիկներ , դա յ լամ իտնե ր , տաջիկներ , վրացիներ , հայեր, հույներ, ռուսներ, լատիններ : Շ ա տ հ ա ճ ա խ ն ր ա ն ք ձեռք Էին բերվում ւսորասանի կ ո վ կաս ի , Փոքր Ա ս ի ա յ ի ս տ ր կ ա կ ա ն շուկաներում, ստացվ ո ւ մ ո րպես նվերներ15 իշխո-ղին՝ այլ ա զ ն վականն ե ր ի ց , գերվում ն վաճո ւ մ ների น ռա զ մար -շավների ժ ա մ ա ն ա կ , ստացվ ո ւ մ ո րպես հարկ :

Ռ ո ւ մ ի Սե լջո ւկ յանները Ա ն ա տ ո լ ի ա ն գրավելուց ու ա յ ն տ ե ղ հաստատվե լ ո ւ ց հ ետո բ ա ր դ ի ր ա վ ի ճ ա կ ո ւ մ հա յտնվեցին . XII, XII I ու XIV դսւրէՅրի Ա ն ա տ ո լ ի ա ն դեռ մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ա ց վ ա ծ ու թ յ ո ւ ր ք ա ց վ ա ծ չէր: Քրիստոն յա հույների, հայերի , վ րացի ն ե ր ի և ս ի ր իացիների ներկայութ յո ւնը վ կա յ ո ւ մ էր, որ կ ո ն ի ա յ ի Սել-ջուկ յանները ես լոկ մեկ մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն հարստո ւթ յ ո ւ ն էր, ո րն ի շխո ւ մ էր ա յ դ բ ա զ մ ա կ ր ո ն , բազմա լ ե զ ո ւ պ ե տ ո ւ թ յ ա ն վրա16: Բ ա ց ի ա յ դ ա ն ի շ խ ա ն թ ո ւ ր ք մ ե ն ա կ ա ն ցեղերը, ո ր ո ն ք շ ա տ կւսրեոր դ ե ր էին խ ա ղ ո ւ մ Ա ն ա տ ո լ ի ա յ ի գ ր ա վ մ ա ն ու բ նակեց -մ ա ն գործում , պ ա տ ր ա ս տ ա կ ա մ ո ր ե ն չէին ծառա յ ո ւ մ կարգու -կ ա ն ո ն ի ն և իշխանութ յանը 1 7 : Ա յս պ ա յ ւ ա գ ա յ ո ւ մ և ելնելով ա յ դ ժ ա մ ա ն ա կ վ ա մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն կ ա ռ ա վ ա ր մ ա ն հ ա մ ա կ ա ր գ ի օրի-նակ ն ե ր ի ց զ ա ր մ ա ն ա լ ի չէ, որ ի ք թ ա յ ի հ ա մ ա կ ա ր գ ի վ ր ա հ ի մ ն վ ա ծ սելջուկյան ուժերի կ ող քին ծնվեց ղ ա լ ա մ ն ե ր ի ռազ-մ ա կ ա ն ու վ ա ր չ ա կ ա ն հ ա մ ա կ ա ր գ ը : կ ա ս կ ա ծ ի ե ն թ ա կ ա չէ, որ ղ ա լ ա մ ն ե ր ը լա յնորեն օ գ տ ա գ ո ր ծ վ ո ւ մ էին սելջուկների ռազ-մ ա կ ա ն ու վ ա ր չ ա կ ա ն հ ա մ ա կ ա ր գ ո ւ մ ՝ դ ա ռ ն ա լ ո վ Օ ս մ ա ն յ ա ն մա ն կ է ս լա վ ի կաե ն ի չ ե ր իական հ ա մ ա կ ա ր գ ի ա ն մ ի ջ ա կ ա ն նախնիները 1 8 :

Ե ր ի տ ա ս ա ր դ ղ ա լ ա մ ն ե ր ի հ ի մ ն ա կ ա ն աղբյուրը «պատե -ր ա զ մ ի ա շխար հ ն» էր19՝ ք ա ն ի որ սելջուկները պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր էին մղո ւմ Տրապիզոնի ու Ն ի կ եա յ ի հույների դ ե մ հյուսիսում ու

10

արևմուտքում20 , կ ի փ կ ի ա յ ի հա յերի դեմ ՝ հարավում2 1 , ի ն չպես ն ա և կ ո վ կաս յան ՛ տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ի ժողովո ւրդներէ 2 և Ղ ր ի մ ի բնակիչների2 դեմ : Սո ւ լ թանները ա կ ն հա յտ ո ր ե ն կիրառում էին ւսվարի մեկ հինգերորդը պահանջե լ ո ւ իրենց իրավո ւնքը հ ա մ ա -ձ ա յ ն գ ա ն ի մ ա թ ի օրենքի : Ս ա կ ա յ ն ին չպես ա ր դ ե ն նշել ենք , ղ ա լ ա մ ն ե ր ը ձեռք էին բերվում ն ա և այլ ուղիներով: Օրինակ, հ ն ա ր ա վ ո ր է, որ ղ ա լ ա մ ն ե ր ի մ ի որոշ մ ա ս ժ ա մ ա ն ա կ առ ժա -մ ա ն ա կ հարկվո ւ մ էր սեւջուկյան տ ա ր ա ծ ք ն ե ր ի հ պ ա տ ա կ ն ե ր ի ց , ինչպես հ ե տ ա գ ա յ ո ւ մ օ ս մ ա ն յ ա ն դեվշիրմսնեբը25 :

Քրիստոն յա հույների բազմո ւթ յ ո ւնը ղ ա լ ա մ ն ե ր ի շա ր ք ե ր ո ւ մ թերևս բ ա ց ա տ ր վ ո ւ մ է Բ յ ո ւ զան դ իա յ ի հ ա ր և ա ն ո ւ թ յ ա մ բ ու ա -ն ընդհ ւ ստ ա ր շ ա վ ա ն ք ն ե ր ո վ , ո ր ո ն ք թույլ էին տ ա լ ի ս գերել ա ն -թ ի վ բնակչութ յուն : Բ ա զ մ ա թ ի վ են եղել ն ա և հ ա յ ղ ա լ ա մ ն ե ր ը , ք ա ն ի որ հա յերը եղել են թ ե սելջուկների հ պ ա տ ա կ ն ե ր , թ ե բ ա զ մ ի ց ս գերեվարվե լ են կ ի լ ի կ իա յ ի դ ե մ ա ր շ ա վ ա ն ք ն ե ր ի ց :

Ղ ա լ ա մ ն ե ր ը Սե լ ջո ւ կ յանների մ ո տ գ ր ա վ ո ւ մ էին կարևոր պ ա շ տ ո ն ն ե ր ու մ եծ դ ե ր ունեին ք ա ղ ա ք ա կ ա ն կ յանքում՜7 : Ղ ա -լամ ն ե ր ը լա յնորեն օ գ տ ա գ ո ր ծ վ ո ւ մ էին ս ո ւ լ թանների ու էմիր-ների կ ողմից նւսև XI I I դ ա ր ի Ա ն ա տ ո լ ի ա յ ո ւ մ : Ա յ սպես , մ ե ն ք տ ե ղ ե կ ա ն ո ւ մ ենք , որ ւսլաթ ք ա ղ ա ք ի ն վա ճ ո ւ մ ի ց հ ե տ ո 1000 ար ք ո ւ ն ի ղ ա լ ա մ ն ե ր ի ց բ ա ղ կ ա ց ա ծ մ ի զ ո ր ա մ ի ա վ ո ր ո ւ մ թ ողն -վում է ք ա ղ ա ք ո ւ մ ' գ ործերը հ ա մ ա կ ա ր գ ե լ ո ւ համար 2 8 : Բ ա ց ի աղբ յո ւրների ո ւսո ւմնասիրութ յո ւնից պ ա ր զ վ ո ւ մ է, որ ղ ա լ ա մ -ն ե րի ս տ վ ա ր զ ա ն գ վ ա ծ ն ե ր ո ւնեին ն ա և առավ ե լ խ ո շ ո ր էմիրնե-րը, ո ր ո ն ք ընդվզո ւմների ժ ա մ ա ն ա կ օ գ տ ա գ ո ր ծ ո ւ մ էին իրենց ղ ո ւ լ ա մ ա կ ա ն բանակները 2 9 :

Թեև XI I I դ ա ր ի աղբ յո ւրներո ւմ բ ա ց ա կ ա յ ո ւ մ է կ ո ն ի ա յ ի պ ա լ ա տ ա կ ա ն ա ն ց ո ւ դ ա ր ձ ի հ ա մ ա կ ա ր գ վ ա ծ ն կարագրո ւ թ յ ո ւ -նը, ս ա կ ա յ ն ա ռ կ ա ե ն բ ա վ ա կ ա ն ի ն տեղեկութ յո ւններ , ո ր պ ե ս զ ի պ ա ր զ լինի, որ պ ա լ ա տ ա կ ա ն տ ա ր բ ե ր ծառա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ներ ղե-կ ա վ ա ր վ ե լ ե ն ու ի ր ա կ ա ն ա ց վ ե լ ղ ա լ ա մ ն ե ր ի կողմից : Գո յո ւթ-յուն է ունեցել պ ա լ ա տ ա կ ա ն դպր ո ց ՝ ղ ո ւ լ ա մ խ ա ն ե , վեզիրի պ ա լ ա տ ի ն կից , ո ր տ ե ղ ե ր ի տ ա ս ա ր դ ղ ա լ ա մ ն ե ր ի ն կ րթո ւ մ էին բաբաները 3 1 : Ո ր ո շ ա կ ի փուլում ե ր ի տ ա ս ա ր դ ն ե ր ը ն շ ա ն ա կ վ ո ւ մ էին պ ա շ տ ո ն ն ե ր ի , ո րտե ղ ն ր ա ն ց ղ ե կ ա վ ա ր ո ւ մ էին ավե լ ի հ ա -սուն ստրուկներ :

Բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր բ ա ց ի պ ա լ ա տ ա կ ա ն ծառա յո ւթ յ ո ւ ներից

11

Սելջուկ յան սո ւ լթաններն ունեին ն շ ա ն ա կ ա լ ի թ վ ո վ ս տ ր կ ա -կ ա ն զ ո ր բ ե ր հ ա մ ա ձ ա յ ն ա յ դ ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ի ի ս լ ա մ ա -կ ա ն ա շ խ ա ր հ ի ավանդ ո ւ յ թ ի :

Իրն Բիբիի մ ո տ ես պարզ ո ր ո շ երեում է, որ Սե լջո ւկ յաննե-րի մ ո տ ղ ա լ ա մ ն ե ր ը կարևոր դ ե ր ա կ ա տ ա ր ո ւ մ ունեին: XII I դ ա -րի Ա ն ա տ ո լ ի ա յ ո ւ մ գործող ղ ո ւ լ ա մ ա կ ա ն հ ա մ ա կ ա ր գ ը ակն -հա յտո ր ե ն հ ա ջ ո ղ վ ա ծ էր մ ի յշւսնի տեսանկ յո ւնից : Ա յն պ ա տ -ր ա ս տ ե ց մ ե ծ ա թ ի վ ո ւ նակ ու շ նորհալի գ ե ն ե րա լ ն ե ր น ա դ մ ի -ն ի ստրատո ր ն ե ր , ին չպես ն ա և մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն մ շակո ւ յ թ ի գոր-ծիչների, որոնցից ւսմեն մեկը իր ուրույն ն երդրո ւ մն ո ւ ն ե ցավ սելջուկյան հասարակո ւթ յ ո ւ նո ւ մ : Հ ա մ ա կ ա ր գ ի վ ր ա էր դ ր վ ա ծ ա յ ս ե ր ի տ ա ս ա ր դ ստրուկներին լավ պ ա տ ր ա ս տ վ ա ծ ո ւ թ յ ա մ բ ապահով ե լ ո ւ պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ վ ո ւ թ յ ո ւ ն ը :

ժ ա մ ա ն ա կ ի ը նթաց ք ո ւ մ ղա լամ ն ե ր ը և ն ր ա ն ց սերունդները ձուլվեցին Ա ն ա տ ո լ ի ա յ ի մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն հ ա ս ա ր ա կ ո ւ թ յ ա ն մեջ:

XII I դ ա ր ի վերջին ու XIV դ ա ր ի սկզբին ՝ Սե լջո ւկ յան պե-տ ո ւ թ յա ն ա ն կ մ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ , ղ ա լ ա մ ն ե ր ի օ գ տ ա -գործո ւմն ա յ դ ք ա ն էլ լավ փ ա ս տ ա գ ր վ ա ծ չէ: Ս ա կ ա յ ն ա ն կ ա ս -կ ա ծ դ ր ա պ ա տ ճ ա ռ ը բ ա վ ա ր ա ր աղբ յ ո ւ րա յին ն յո ւթերի պ ա -կ ա ս ն է, ոչ թ ե ա յ դ երևույթի ի ր ա կ ա ն ա ն հ ե տ ա ց ո ւ մ ը : ի ր ա ր ի ց ա ն կ ա խ աղբյուրները, ո ր ո ն ք վ ե րաբերվ ո ւ մ են XIV դ ա ր ի Փոքր Ասիա յ ի ն , վկա յո ւ մ են, որ ք ր ի ս տ ո ն յ ա ստրո ւկները ն ո ւ յ ն քան բ ա զ մ ա ք ա ն ա կ էին, ո ր ք ա ն նախկ ի ն ո ւ մ , և որ թ յո ւրք էմիրները շ ա հ ա գ ո ր ծ ո ւ մ էին ղ ա լ ա մ ն ե ր ի ն իրենց կ ա ռ ա վ ա ր չ ա կ ա ն ու ռ ա զ մ ա կ ա ն վար չակար գ ո ւ մ :

XIV դ ա ր ի ա ռ ա ջ ի ն կեսին, երբ Մ ա տ թ ե ո ս Ե փ ե ս ա ց ի ն ա -ռաջին ա ն գ ա մ գ րավ ո ւ մ է Եփե ս ո ս ի մ ե տ ր ո պ ո լ ի տ ի աթոռը , ն ա ս ա ր ս ա փ ո ւ մ է շ ր ջանո ւ մ հույն ստրո ւկների բ ա զ մ ո ւ թ յ ա մ բ : Մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն հ ե ղ ի նակներ ը ևս նշո ւմ են, որ ա ր և մ տ յ ա ն Փոքր Ա ս ի ա յ ի թ ո ւ ր ք մ ե ն ա կ ա ն ցեղերը շ ա ր ո ւ ն ա կ ա բ ա ր ա ր շ ա վ ո ւ մ էին հ ո ւ ն ա կ ա ն հողեր ու բ ա զ մ ա թ ի վ գ ե րիներ բերում, ը նդ որո ւմ ն ր ա ն ք հ ա տ կ ա պ ե ս ա ռ ա ն ձ ն ա ց ն ո ւ մ էին հույն ե ր ե խ ա ն ե ր ի ն :

Ս վ ա ղ ն ա յ դ ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ հ ա ն դ ի ս ա ն ո ւ մ էր ստրո ւկների կարևոր շուկա, ո րտե ղ մ ի շ տ կարե լ ի էր ե ր ի տ ա -ս ա ր դ ստրո ւկներ գնել34: Ա յ սպես , ի բ ն Բ ա տ ո ս ո ա ն Փոքր Ա -սիւսյի ա ր և մ տ յ ա ն մ ա ս ո ւ մ իր ճ ա ն ա պ ա ր հ ո ր դ ո ւ թ յ ա ն ժ ա մ ա -

12

նսւկ հա վա ք ե լ էր որոշ ք ա ն ա կ ո ւ թ յ ա մ բ ե ր ի տ ա ս ա ր դ ստրուկ-ներ, որոնցից ո մ ա ն ց ն ա գնել էր, ո մ ա ն ց ' ստացե լ ո րպես նվեր35:

Ւ ն կ ա տ ի ունենալով, որ ք ր ի ստո ն յա ստրուկները ա յ դ ք ա ն մ ե ծ թ ի վ էին կա զ մ ո ւ մ XIV ու XV դարերո ւմ , պ ե տ ք է ա կ ն ա կ ա -լեւ, որ ի շխանութ յո ւնների վ ա ր չ ա կ ա ն ու ռ ա զ մ ա կ ա ն հ ա մ ա -կարգո ւ մ իր շարունակութ յո ւնն ուներ ղ ա լ ա մ ն ե ր պահելո ւ սկզբունքը:

Ա յսպիսով , երբ օ ս մանց ի ն ե ր ը գ րավեցին XV դ ա ր ո ւ մ Ա -նատո լ իա յ ի մ ե ծ մասը , ա ն ա տ ո լ ի ա կ ա ն տ ա ր ա ծ ք ն ե ր ի քրիս-տ ո ն յ ա ե ր ի տ ա ս ա ր դ ն ե ր ի օ գտագո ր ծ ո ւ մ ը պ ե տ ա կ ա ն ծա ռա -յ ո ւթ յան մեջ ա ր դ ե ն ուներ գ ր եթե ե ր ե ք դ ա ր յ ա պատմո ւ թ յ ո ւ ն : Օսմանցիները չէին, որ պ ե տ ք է ծ ա ն ո թ ա ց ն ե ի ն Փոքր Անփայի ք ր ի ստո ն յա բնակչո ւթ յանը ստրկո ւթ յան հետ, ս ա կ ա յ ն ն ր ա ն ք էին, որ անտեսե լ ո վ բոլոր գ ր վ ա ծ ու չ գ րված օրենքները ՝ իրենց հ ա մ ա ր ստրուկ էին հ ա վ ա ք ո ւ մ ոչ թ ե ռազմագեր ի ն ե ր ի ց և կ ա մ ա ս պ ա տ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ , այլ իրենց ս ե փ ա կ ա ն հ պ ա տ ա կ ն ե ր ի ց դարձնե լ ո վ ա յ դ պ ր ա կ տ ի կ ա ն պ ա ր բ ե ր ա կ ա ն ու մտցնե լ ով ա յ ն հա ր կա յ ի ն հ ա մ ա կ ա ր գ :

ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1. н. Макиавелли, Государь: Сочинения. — M., 1999г., с. 656. 2. н. Макиавелли, с. 656. 3. Տես՝ The Turkish letters of Ogier Ghiselin de Busbeq, imperial

ambassador at Constantinople, 1554-1562, translated from Latin of the Elzevior edition of 1633 by Forster, Edward Seymour, Oxford, 1968.

4. M. I. Kunt, The sultan's secants, the transformation of Ottoman provincial government, 1550-1650, New York, 1983, p.32.

Մամլուք՝ ստրուկ, որն արաբական Արևելքում օգտագործվում էր պա լատական ծառայությունների համար ու բանակում:

5. D: Ayalon, Preliminary remarks on the Mamlük Military Institution in Islam, War, Technology and Society in the Middle East, Ed. Parry V J. and Yapp M.E., London, 1975, pp. 44-45.

7. M. I. Kunt, The sultan's servants, p.32. 8 c. Cahen, Pre-Ottoman Turkey, London, 1968, p. 7. 9. D. Ayalon, pp. 56.

13

10. /. H. Uzunçarşıh, Osmanlı devleti teşkilatına medlıal, istanbul, 1941 (այսուհնա Medhal), ร. 115:

* Դեվշիրմե՝ տդայահավաք, «արյան հարկ», հարկատեսակ, համաձայն որի Օսմանյան կայսրությունում պարբրականորեն հա-վաքագրում էր իր քրիստոնյա հպատակների որդիներին՝ օգտագոր-ծելով հօաագւսում ըստ իր կարիքների:

11. C. Cohen, Pre-Ottoman Turkey, p. 231. 12. V. Speros, Jr., The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor

and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, Berkley, Los Angeles, London, 1986, p.240.

Ղուլւսմ' ստրուկ, որը մասնավորապես Սելջուկյանների մուո օգ-տագործվում էր պալատական ծառայությունների համար ու բանա-կում:

13. V. Speros, Jr., Seljuk Gulams and Ottoman Devshirmes, Der Islam, Band 41, 1964, p 225

14. V. Speros, Jr., Seljuk Gulams and..., p.226 15. H. พ. Duda, Die Seltschukengeschichte des Ibn Bibi,

Kopenhagen, 1959, pp.114,121, 320 (այսուհետ՝ Duda). 16. իբն Բւստուտան նշել է 13-14-րդ դարերի Անատոլիայում բազ-

մաքանակ քրիստոնյաների մասին (տես Ibn Batoutah, Voyages, trad, par G. DefrĞmery et в. R. Sanguinetti, Paris, T. I-IV, 1893-1922):

17. V. Speros, Jr., Seljuk Gulams and..., p.226 * իքթայի համակարգ՝ ոազմաավատական համկարգ, երբ իք-

թա-հայակտորի դիմաց ավատատերը պարտավոր էր պատերազմի դեպքում ներկայացնել հա մապատասխան թվով զինված մարդիկ:

18. Մահմեդական Մերձավոր Արևելքում դուլամների ավանդույ-թը ռազմական ու վարչական համակարգում նկարագրված է հետևյալ գրքում. Uzunçarşılı I.H., Osmanlı devleti teşkilatına medhal, İstanbul, 1941: Սելջուկյան ժամանակաշրջանում դուլամների գո-յության ու գործունեության հիմնական աղբյուրն է իբն Բիբիի «Սել-ջուկնամնն», որը գրի առնվել 13-րդ դարում՝ ibn Bibi (el-Huseyin b. Muhammed b. Alı el-Caferi er-Rugadi), el-Evamirü'l Ala'iye fı'I-Umuri'I-AIa'iye (Selçukname), hazırlayan M. öztürk, 2 cilt, Ankara, 1996:

19. Duda, p.60. 20. Duda, p.63. 21. ibn Bibi, С.2, s.85-86; Duda, p.238. 22. ibn Bibi, c.l, ร. 421-423; Duda, p.176-178. 23. ibn Bibi, c.l, ร.324; Duda, p.139. 24. ibn Bibi, c.l, ร. 166; համաձայն այդ օրենքի սուլթանին էր

պատկանում ավարի մեկ հինգերորդ մասը: 14

25. /. H. Uzunçarşılı, Medhal, p. 115-116. 26. Duda, p.238. 27. Duda, pp.52, 54, 59, 128, 197, 210, 254, 330, 341 ևն ; Ibn Bibi,

28. Խո՜ Bibi. с. 1, ร. 425-428. 29 Duda, pp. 117-122,330. 30 Duda, p' 242 31 Duda, p. 330 32. V. Speros, Jr., Seljuk Gulams and..., p.231 33 V. Speros, Jr., Seljuk Gulams and.., p.240. 34 /. H. Uzunçarşılı, Medhal, p. 442. 35 Ibn Batoutah, т. II, 1914, pp. 307, 309, 310-311, 317.

15

աա i Ա Ր Տ Ա Շ Ե Ս Շ Ա Հ Ն Ա Զ Ա Ր Յ Ա Ն

ԻՐԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆՆ Ա Ն Դ Ր Կ Ո Վ Կ Ա Ս Ո Ւ Մ Ջ Ա Լ Ա Լ ԱԴ -ԴԻՆԻ

ԱՐՇԱՎԱՆՔՆԵՐԻ Ն Ա Խ Օ Ր Յ Ա Կ Ի Ն

1220-1222 թթ . դԾււյի Անդրկովկաս կ ա տ ա ր ա ծ հետախո ւզա-կսւն ա ր շ ա վ ա ն յ փ ընթացքո ւմ մ ոնղո լական 20 հ ա զ ա ր ա ն ո ց բա-նակը ԶեբԾ Նո յինի և Ս ո ւ բադա յ Բահատո ւ ր ի գիսավորո ւթ յամբ ե րկրամասո ւ մ բ ա զ մ ա թ ի վ ավերածութ յուններ գործելուց և երեք ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ե ր ո ւ մ հա յ - վ բացական զորքերին հաղթելուց հե-տ ո հեռացավ Հյուսիսային կ ո վկաս ' : Մոնղոլների հաջողություն-ները պ ա յ մ ա ն ա վ ո ր վ ա ծ Էին ոչ մ իա յ ն տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ հզո-րագույններից մեկը հ ա մ ա ր վ ո ղ վ ր ա ց ա կ ա ն թագավորութ յո ւնում ա վ ա տ ա տ ի ր ա կ ա ն ներհակություններով, այլն նրանով , որ վրաց թ ա գ ա վ ո ր Գեորգի Լ ա շ ա ն (1207-1222), Գ ա ն ձ ա կ ի Էլտկուզ յան ա թ ա բ ե կ Ուզբեկը (1210-1225) ե Շիրվանի տ ի ր ա կ ա լ Գո ւ շտաբս I-ը (1203-1225) չ կարո ղացան իրենց հակասությունները մ ի կողմ դ ն ե լ ո վ մոնղոլների դ ե մ մ ի ա ս ն ա կ ա ն ճ ա կ ա տ կազմել :

Երբ մոնղոլները ՛ մ տ ա ն Հյուսիսային կ ո վ կաս , ն րա ն ց ճ ն շ մ ա ն տ ա կ թ յ ո ւ ր քական ցեղերից մեկի՝ ղփչաղների մ ի ս տ վ ա ր հատ -ված , որի կռվող ուժը ร. Բունի յաթովն ա ռ ա ն ց աղբյուրը նշելու 50 հ ա զ ա ր է հա շ վ ո ւ մ , 1222 թ. ներխուժեց Շիրվան: Մ ո տ ե ն ա լ ո վ Դերբենտին , ն ր ա ն ք վերջինիս տ ի ր ա կ ա լ էմիր Ռաշիդից ՜ Գուշ-տ ա բ ս 1-ի եղբորից, հ ա վ ա տ ա ր ի մ ծառայո ւթ յան դ ի մ ա ց բնակութ-յ ա ն տ ե ղ խնդրեցին : Ս ա կ ա յ ն զգուշավոր Ո ա շ ի դ ը ոչ մ իա յ ն մեր-ժեց, այլն ն րան ց իր տիրույթներից վտարելու ա ն հաջ ո ղ վարձ կատարե ց : Դ ր ա ն հետևեց ղփչաղների կողմից Դե ր բ ե նտի նենգո-րեն գրավո ւմն ու կողոպուտը . Ղփ չաղ ն ե ր ն այնուհետև, Դերբեն-տից հեռանալով, պ ա շ ա ր ե ց ի ն կ ա պ ա ղ ս ւ կ (կս ւբալա) քաղաք ը , որն իր գա վառ ո վ մտնո ւ մ էր վ ր ա ց ա կ ա ն թագավ ո ր ո ւ թ յա ն կ ա զ մ ի մեջ: Իբն ալ-Ասիրի անուղղակի , իսկ կ ի ր ա կ ո ս Գանձակե ց ո ւ ուղ-ղակի վկայություններից հետևում է, որ ն ր ա ն ք կ ա պ ա ղ ա կ ի տի-րոջ միջոցով Գեորգի Լա շա յ ի ց և վ ր ա ց ա կ ա ն թագավո ր ո ւ թ յա ն ա թ ա բ ե կ ի վ ա ն ե Զա քար յան ի ց բնակո ւթ յան տ ե ղ խնդրեցին խոս-տ ա ն ա լ ո վ հ ա վ ա տ ա ր ի մ ծառայություն: Մ ի ք ա ն ի օր ա ն ց մեր-

16

ժում ստանալով՜ ղփչաղները կողոպտում են կ ա պ ս ւ ղ ա կ գ ա վ ս ա ն ու շարժվո ւմ դ նպի Գ ա ն ձ ա կ : Դերբենտո ւ մ ղփչաղների դրսևո-ր ա ծ նենգո ւթ յանը ք ա ջ ա տ ե ղ յ ա կ էմիր Քուշխարան Գ ա ն ձ ա կ ո ւ մ հ ւգթեկի տ ե ղ ա պ ա հ ը , զորքով ն րա ն ց ը նդառաջ է դուրս գալիս: Ղփչաղները , մ ա ր տ ի ց խուսափելով և վ ստահո ւ թ յան պ ա տ ա ն դ -ներ ուղարկելով, Քուշխարային հ ա վ ա տ ա ց ն ո ւ մ են, որ իրենք եկել № Ուզբեկին ծառայելու, իսկ Դերբ ե նտը գրավել են, ք ա ն զ ի Շիր-վ ա ն ի տերն իրենց արգելել էր դ ա անել: Ղփ չաղ ն ե ր ի փ ա ս տ ա ր -կին հավատալով ՝ Քուշխարան ն րա ն ց թույլ է տա լ ի ս տեղավորվել Գ ա ն ձ ա կ ի շրջակայ քո ւմ և ա յ դ մ ա ս ի ն իրազեկ պ ա հ ո ւ մ ա թ ա բ ե կ Ուզբեկին: վ ե ր ջ ի ն ս հ րամա յ ո ւ մ է ղփչաղներին բնակեցնել Քիլ-քուն լ եռան մ ո տ : Ինչպես նշում է կ ի բ ա կ ո ս Գ ա ն ձ ա կ ե ց ի ն , Գ ա ն -ձ ա կ ի բնակիչները ղփչաղներին «յոժարութեամբ ը ն կ ա լ ս ճ , ք ա ն -զի էին ի մեծ նեղո ւթեան ի զօրսւցն վրսւց, ո ր ք աւերէին զաշ-խ ա ր հ ս ն ո ց ա և գերէին զ մ ա ր դ ե զանասո ւն : Ետո ւն ն ո ց ա տեղի բ նակո ւ թ եան ի ս ա հ մ ա ն ս ք ա ղ ա ք ի ն , օգնէին և այլ կ ե րակր օ ք և ըմպելօք , զի ն ո ք օ ք կայցեն ընդդէմ թագա ւ ո ր ո ւ թ եան ն վրսւց»6: Այսպիսով, իր տիրու յթներում ղփչաղներին բնակեցնելով՝ Ուզբե-կը ն պ ա տ ա կ ուներ ն րա ն ց օ գնո ւթ յամբ հ ե տ մղել Գ ա ն ձ ա կ ի ա -թաբեկո ւ թ յան վ ր ա հ ա յ - վ բ ա ց ա կ ա ն զորքերի շ ա ր ո ւ ն ա կ ա կ ա ն հարձակումները : Դ ր ա ն ք ընղհւտովել էին 1217 թ , երբ Ուզբեկը ճ ա ր ա հ ա տ յ ա լ ընդունել էր խ ո ր ե զ մ շահ Մ ո ւ հ ա մ մ ա դ ի (1200-1220) գերիշխանությունը7 : Ա յ ժ մ արդեն , երբ մոնղոլների կողմից 1218-1220 թթ . խորեզմ շահերի պ ե տ ո ւ թ յ ա ն ջախջախո ւ մ ի ց ու փ ա ս տ ա կ ա ն վերացումից և Մ ո ւ հ ա մ մ ա դ ի ա ն փ ա ռ ո ւ ն ա կ վ ա խ -ճան ի ց հ ետո Ուզբեկը զրկվել էր հզոր հովանավորությունից, հայ-վ րացս ւ կան ս պ ա ս ե փ ոտնձգութ յուններին վարձո ւ մ էր դ ի մ ա գ -րավել ղփչաղների օգնո ւթ յամբ :

կ ա պ ս պ ա կ ի պ ա շ ա ր ո ւ մ ն ու գ ա վ ա ռ ի կողոպուտը և Գ ա ն ձ ա -կի է լտկո ւց յան աթաբեկութ յո ւնո ւմ ղփչաղների հ ա ս տ ա տ վ ե լ ը վրսւց արքո ւնիքին ստիպո ւ մ է հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն քա յ լի դիմել. ի վ ա ն ե աթաբեկը , զորք հավաքե լով , վարձո ւ մ է ղփչաղներին հանկարծս ւ կիի բերելով կոտորեի իսկ Գան ձակ ը ՝ գրավել ու ավե -բել: Ս ա կ ա յ ն իրադարձութ յո ւններն այլ ը ն թ ա ց ք են ստանո ւ մ , ք ա ն ի որ Քուշխարային հ ա յ - վ բ ա ց ա կ ա ն կողմի մտադրո ւթ յ ո ւնը հ ա յ տ ն ի է դառնո ւ մ և ն ա ղփչաղներին հ րամա յ ո ւ մ է վ ե րադառ -նա լ ու բանակ ե լ Գ ա ն ձ ա կ ի մ ոտ : Քուշխաբայի կարգադրո ւթ յո ւնը

17 ք թ Л ր \\ ՜՜ Л

կատարելուց հետո ղփչաղների մ ի զորախումբ շարժվո ւմ է հայ-վ ր ա ց ա կ ս ւ ն զորբերին ընդառաջ ե պ ա ր տ ո ւ թ յ ա ն մատնում* : ի բ ն ալ-Ասիրը դվւչաղների հ ա ղ թ ա ն ա կ ը բ ա ց ա տ ր ո ւ մ է հակառակոր -դին հանկւսրծակիի բերելով, իսկ կ ի րակ ո ս Գ ա ն ձ ա կ ե ց ի ն ու վ ա ր դ ա ն վ ա ր դ ա պ ե տ ը հայ -վբսւցական զորքի հոգնածո ւթ յամբ , ինչպես նաև ի վ ա ն ե ա թ ա բ ե կ ի ի ն ք նավ ստահո ւ թ յա մ բ ու անզգու-շությամբ. nPD բխում էր ն ր ա բ ա ն ա կ ի մեծաքանակութ յո ւնից9 : Ակներև է, որ Ի վան ե ա թ ա բ ե կ ի զորքի երթուղուն իրազեկ ղփչաղ-ները, ն ա խ օ ր ո ք հ ա ր մ ա ր տեղ ընտրելով, ռազմերթից հ ո գ նած հա-կառակորդին մ ա ր տ էին պ ա ր տ ա գ ր ե լ ու հաղթել : Այս ճ ա կ ա տ ա -մ ա ր տ ի ն կարագրո ւ թ յան ժ ա մ ա ն ա կ կ ի րակ ո ս Գանձակեցո ւ օգ-տ ա գ ո ր ծ ա ծ «լքեալ զօրն վրսւց»10 արտահայտո ւթ յ ո ւ նը ենթադրե լ է տալիս , որ ա յս ա ն գ ա մ ևս ի վ ա ն ե ա թ ա բ ե կ ն իբրև զ ո ր ա հ ր ա մ ա -ն ա տ ա ր պ ա տ շ ա ճ բարձրո ւթ յան վ ր ա չի գտնվել: Հա յ - վրացա-կ ա ն զորքը, մ եծ կորուստներ տալով , փ ա խ ո ւ ս տ ի է դիմում, իսկ շ ա տ հա յտն ի ի շխաններ ու ա զ ա տ ն ե ր գերվում են: Գերվածների մեջ էր ն շ ա ն ա վ ո ր ի շ խ ա ն Խ ա ղ բ ա կ ի որդի Պապաք ը , իսկ զոհ-վածների մեջ՝ թոռը՝ վ ա ս ա կ ի որդի Գրիգորը ' «արք ք ա ջ ք և անո -ւանիք, որ յահէ ն ո ց ա դողայր ա մ ե ն ա յ ն զօրն տ ա ճ կ ա ց » " : Գրի-գորին Գ ա ն ձ ա կ ո ւ մ բանտարկելով ՝ կ տ տ ա ն ք ն ե ր ի միջոցով վար-ձում են մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն դարձնել , ս ա կ ա յ ն ն ա հ րաժարվո ւ մ է և տ ա ն ջ ա մ ա հ ստվում12: Մյուս գերյալներին ղփչաղները ս ն ն դի կ ա մ հագո ւստի դ ի մ ա ց Գ ա ն ձ ա կ ո ւ մ վաճառո ւ մ են. «և պ ա ր ս ի ց ն գնեալ նոսա,- գրում է կ ի բ ա կ ո ս Գանձակեցին , - ա ն հ ն ա ր ի ն նե-ղո ւթեամբ կեղէին զ կ եանս նոցա, և ա յ ն բ ա ն պսւհանջէին ի նոցա-նէ կշիռս ոսկտյ և արծաթո յ , մինչև ա ն հ ն ա ր ի ն լիներ հատո ւ ցա -նել. և բազումբ մ ե ռան ի բ ա ն տ ի անդ»13: կ ի ր ա կ ո ս Գան ձակ ե ց ո ւ վկայո ւթ յամբ Գ ա ն ձ ա կ ի բրիստոնյաները, այսինբն՝ հայերը, UI-նում էին հնարավորը ՝ ն րան ց փրկագնելու կ ա մ գոնե վիճակները թեթևացնելու համար՛ '1 :

Երբ ղփչաղները վ երադառնո ւ մ են Քիլքուն լեռան մերձակա յ -քո ւմ գտնվող իրենց բ նակատեղի ն , ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ն չ մասնակ -ց ա ծ դ փ չ ա ղ ա կ ա ն մ ի այլ զ ո ր ա մ ա ս որոշում է կրկնել ն րա ն ց հա -ջողությունը: Քուշխստպն ն րա ն ց հորդորում է չշտապել , մինչև ինբը չպաբզի հակ ստակո ր դ ի դրությունը: Մակա յ ն , ըստ երևույ-թին , ղփչաղները, ն ա խ ո ր դ հ ե շտ հ ա ղ թ ա ն ա կ ո վ ոգևորված, ն ր ա ն չեն լսում և վ ր ա ց ա կ ա ն թագավորո ւթ յո ւն ներխուժելով ի վ ա ն ե ա -

18

թաբ ե կ ի ն պ ա տ կ ա ն ո ղ վ ա ր դ ա ն ա շ ա տ գավառո ւ մ կողոպուտ ու ավերածութ յո ւններ կատարե լ ո վ น գերիներ վերցնելով հ ե տ են դաոնում15: Ա յս ա ն գ ա մ արդեն , ն ա խ ո ր դ անհաջողությունից հա -մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն հետևություններ ա ր ա ծ ի վ ա ն ե աթաբեկը , ն ր ա ն ց հանկս ւրծակիի բերելով, վ ա ր դ ա ն ա շ ա տ ի շրջանո ւմ գւխովին ջ ա խ ջ ա խ ո ւ մ է, շատեր ի ն գերում, իսկ ա վ ա ր ն ու գերինե-րին հ ետ խլում16:

Եթե կ ի րակ ո ս Գ ա ն ձ ա կ ե ց ի ն պն դ ո ւ մ է, որ ա յ ս ճ ա կ ա տ ա -մ ա ր տ ո ւ մ Ի վան ե ա թ ա բ ե կ ը կոտորել է ղփչաղների ամբողջ զոր-քը, ա պ ա վ ա ր դ ա ն վ ա ր դ ա պ ե տ ը հա յտնո ւ մ է, որ կոտորվել է «զաւելի մ ա ս ն ւսւչաղին»17, ինչը համահո ւն չ է ի բ ն ալ-Ասիրի վկայութ յանը և հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւ մ է իրականո ւթ յանը : Ինչ վերաբերում է ա յ ս ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի թվագրո ւթ յանը , ս ա լ ա իրա-պ ա տ ո ւ մ է կ ի րակ ո ս Գ ա ն ձ ա կ ե ց ի ն և ոչ թ ե վ ա ր դ ա ն վ ա ր դ ա պ ե -տը: Ն ր ա ն ց ի ց աոաջինն ա յս ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ը թ վագ ր ո ւ մ է նա -խորդից «յետ աւուրց ինչ անցանելոյ», իսկ երկրորդը «ի գա լ ա -մին», այսինքն՜ 1223 թ ՛ ะ կ ի ր ա կ ո ս Գան ձակ ե ց ո ւ իրավացիո ւթ -յունը երևում է Իբն ալ-Ասիրի ա յ ն հաղորդումից, ը ստ որի հայ-վ ր ա ց ա կ ա ն զորքերն ա յ ս իրադարձութ յո ւնից հ ետո 1222 թ. աշ-ն ա ն ը (9 հոկտեմբեր - 8 նոյեմբեր) գրավել են Բա յ լականը 1 : Հ ետևաբար , Հ. Մ ա ն ա ն ղ յ ա ն ը և ն ր ա հետևութ յամբ Լ. Բս ւբա յա-նը սխալվել են, երբ վ ա ր դ ա ն վ ա ր դ ա պ ե տ ի վկայությունը հ ի մբ ընդունելով, ա յ ս ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ը թվագրե լ են 1223-ով :

Ա յս ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ց հ ե ստ ղփչաղների մ նացորդ ն ե ր ը շարժվո ւ մ են Պ ա բ տ ա վ և Քուշխարային խնդրո ւ մ զորբով մ իս ւ նսղ իրենց պ ա ր տ ո ւ թ յ ա ն վրեժը լուծելու հ ա մ ա ր : Ս ա կ ա յ ն Քուշխա-րան , ղփչաղների ինբնագլխությունից դժգոհելով և հա յ - վ բացա-կ ա ն բ ա ն ա կ ի հ ե տ բախո ւմից զգուշանալով, հ րաժար վ ո ւ մ է դ ա անել , ինչը հանգեցնո ւ մ է ն ր ա ն ց հարաբերութ յո ւնների ս րմանը : Ղփ չաղ ն ե ր ը հ ե տ են պ ա հ ա ն ջ ո ւ մ իրենց տ վ ա ծ վ ստահո ւ թ յա ն պ ա տ ա ն դ ն ե ր ի ն ե, մերժո ւմ ստանա լ ո վ , փ ո խ ա ր ե ն ը գերում Ուզ-բեկի բ ա զ մ ա թ ի վ հ պ ա տ ա կ ն ե ր ի , ին չպես ն ա և դ իմո ւ մ զ ա ն ա զ ա ն խժդժությունների: Ս ա , բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր , հարուցում է տ ե ղ ի բ նակ -չության սուր դժգոհությունը, որն ը մ բ ո ստանո ւ մ է ղփ չաղներ ի դեմ . Դ ր ա հ ետևանբով բ ա զ մ ա թ ի վ ղփչաղներ ս պ ա ն վ ո ւ մ են: 1սիստ թ շ ն ա մ ա կ ա ն մ ի ջավա յ ր ը ղփչաղներին հար կադ ր ո ւ մ է հե-ռ ա ն ա լ Շիրվան, իսկ ա յ նտեղից լաբզերի երկիրը: ճ ա ն ա պ ա ր հ ի ն

19

ն րան բ ենթարկվո ւմ են -տեղի մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն բնակիչների, հայ-վ բ ա ց ա կ ա ն զոյւբերի ե ւաբզերի հարձակո ւ մներին տ ս ղ ո վ մ ե ծ կորուստներ21:

Ա յս իրադարձութ յուններից որոշ ժ ա մ ա ն ա կ անց ' 1222 թ. աշ-ն ա ն ը (9 հոկտեմբեր - 8 նոյեմբեր) հայ -վբացւսկան զորքերը, վ ե ր ս կ ս ե լ ո վ Գ ա ն ձ ա կ ի էլտկուզյսւն աթաբե կ ո ւ թ յա ն վ ր ա 1217 թ. ը ն դ հ ա տ վ ա ծ արշավանբնեբը , ինչպես նշվեց, պ ա շ ա ր ո ւ մ են Բայ-լականը: Ա յ դ ք ա ղ ա ք ը նոր էր սկսել ա պ ա ք ի ն ե լ մոնղոլների պ ա տ ճ ս ւ ռ ա ծ վերքերը ե կ ե ն դանի մ ն ա ց ա ծ բնակիչները հ նարա -վորինս ամրացրե լ էին Բա յ լականի ՝ մոնղոլների կողմից ա յ ր -վ ա ծ պարիսպները : Ուզբեկը, որը գտնվո ւ մ էր 19ไนվրիզում ու տրվել էր ա նառակո ւ թ յա ն ն ու հարբեցողությանը, բա յ լականցի -նեբին չի օգնում, և հա յ - վ րացական զորբերին հաջողվում է Բսւյ-լականը գրավելով կողոպտել ու ավերել, իսկ բնակչությանը՝ սրի բսւշել . Ա յս ի րադարձո ւ թ յան մ ա ս ի ն պ ա տ մ ե լ ի ս ի բ ն ալ-Ասիրը հա յ - վ րացական զորբերին ա ն վ ա ն ո ւ մ է «լավագույն թ շ նամի -ներ», դ ա պ ա տ ճ ա ռ ա բ ա ն ե լ ո վ նրանով , որ ն ա խ բ ա ն այդ, նրանբ , իբրև կանոն , որևէ բսւղաբ գրավելուց հ ետո ա յ ն չէին ա վ ե ր ո ւ մ բավարարվե լ ով բադաբացի ն ե ր ի տ վ ա ծ որոշակի գումարով: Պատմիչի վկայութ յամբ, բայ լականցիները , կարծելով, թ ե ա յ ս ա ն գ ա մ ևս հսւ յ -վրացական զորքերից կարոդ ե ն հ ա մ ա պ ա տ ա ս -խ ա ն գո ւմարով փրկագնվել , ն րա ն ց ա ն հ ր ա ժ ե շ տ դիմադրութ յո ւն չէին ցույց տվել կ ա մ էլ փ ա խ ե լ : Տվյալ դ եպքո ւ մ բա յ լականցինե -բի ն կ ա տ մ ա մ բ հա յ - վ րացական զորբերի դրսևորած դաժան ո ւ թ -յունը թերևս բացատրվ ո ւ մ է ն րա ն ց մ ե ծ տհաճութ յո ւններ պ ա տ -ճ ա ռ ա ծ ղփչաղների հարցո ւմ Ուզբեկի վեբաբերմունբով: Դ ե պ ի Բ ա յ լ ա կ ա ն հայ -վրացակսւն զորբերի ա ր շ ա վ ա ն բ ի մ ս ո փ ն հայ-վ բ ա ց ա կ ա ն աղբյուրները լռում են:

1223՛ թ . սեպտեմբերին , երբ Աուրմարիի (Սուրբ Մսւբի) տերը գտնվո ւ մ էր սյլաթում, ն ր ա տ ե ղ ա պ ա հ էմիրը, որի անո ւ ն ն ի բ ն ալ-Ասիրը չի հի շատակո ւմ , զորք հավաքե լ ո վ ներխուժում է Ձա-ք ա բ յ ա ն Հ ա յ ա ս տ ա ն և ա վ ա ր ա ռ ո ւ ա կ ա ն գործողություններ իրա-կ ա ն ա ց ն ո ւ մ շ ր ջ ա կ ա տարածքներո ւ մ ՝ կողոպտելով բ ա զ մ ա թ ի վ գյուղեր24: Ը ս տ ի բ ն ալ-Ասիրի, ի պ ա տ ա ս խ ա ն , «Դուինի (Դվին -บ.. Շա տերը, որի անո ւ նն էր Շսղուա և վրսւց (բուրջ) մ ե ծ ա մ ե ծ իշ-խան ն ե ր ի ց էր, զոբբ հավաբեց , շարժվեց Սո ւբմարի , ա յ ն օրերով պաշաբեց ՜ կ ողոպտեց ք ա ղ ա ք ը ն ր ա շրջակա յ քը ե վ ե բադար -

20

ձավ»2<': Դ նպբնր ի հ ն տ ա գ ա ը նթաց քին ա ն դ բ ա դ ս տ ն ա լ ի ս պ ա տ -միչը ես նրկու ա ն գ ա մ Շալուային հ ի շատակո ւ մ Է իբրն Դ՛վինի ասր (ամի րա ) ե սուրմարնցիննրի դ ն մ ստշս ւփսծ հ ւս յ - վբացական զորբի հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր : Սակա յ ն , ի րականո ւմ , Դվի ն ը պ ա տ կ ա -նում Էր Ի վ ա ն ն ա թ ա բ ն կ ի ն և ն ր ա երկու ն ստավա յ րերից մէկն էր (մյուսը Բջնին էր): Պնդել, որ Ւբն ալ-Ասիրն ի վ ա ն ն ա թ ա բ ն կ ի ն ու Շալուային նույնացրնլ է, 'ճիշտ չի լինի, բ ա ն ի որ ն ր ա ն ց ք ա ջ գ իտի น հ ս տ ա կ տարբնրո ւմ է՜ մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս իվւսննին բա -նիցս տար բ ն ր ստիթննրով հիշւստակնլով26: Հ ետևաբար , իրոբ, սուրմարնցիննրի վ ր ա հ ա ր ձ ա կ վ ա ծ հս ւ յ - վրացական զորբի հրա-մ ա ն ա տ ա ր ը նղնլ է Շալուան: Քանի որ սո ւրմարեցիննրն ա ր շա -վնւ էին Դվին ի շ ր ջա կա գյուղերի վրա, իսկ ն րա ն ց դ ն մ ի պ ա տ ա ս -խ ա ն հ ա ր ձ ա կ վ ա ծ զորբը նկել էր Դվինից , պ ա տ մ ի չ ը կսւրծնլ է, թ ն Շսւ լուան ԾւղԾլ է Դվին ի տերը: Շսղուայի ով լինելը պարզ վ ո ւ մ է ի բ ն ալ-Ասիրի հ ն տ ա գ ա շ ւսրադրանբից : Բ ա ն ն ա յ ն է, որ Ւ բ ն սղ-Ասիրը, իբրն կանոն , ա յս կ ա մ ա յ ն հ ա յ տ ն ի ա ն ձ նավ ո ր ո ւ թ յա ն մա ս ի ն խոսնլիս ն ր ա ն հ նաբավո ր ի ն ս սպառիչ է ներկա յացնո ւմ ՛ հ ետագա յ ո ւ մ բավարարվե լ ո վ ա ն վ ա ն ս ո ս կ ա կ ա ն հ ի շ ա տ ա կ -մւսմբ: Ն ա իր սկզբունբից չի շեղվել նաև Շալուայի հարցո ւ մ և ն ր ա ն վնրջին ա ն գ ա մ հի շատակե լիս բավարարվ ե լ է մ իա յ ն UI-նունը նշելով: Եվ {յանի որ ն ա վնրջին՝ չորրորդ ( հանվանե ՝ նր-րորդ) ա ն գ ա մ Շալուային հ ի շատակո ւ մ է Դ ս ա ն ի ի 1225 թ. ճ ա կ ա -տ ա մ ա ր տ ո ւ մ գնրվնլու աոթիվ. «շատնբը գնրի ընկան, որոնց մնջ էր Շ ա լ ո ս ս ն » , ա պ ւ ս պարզ վ ո ւ մ է, որ ն ա վ րաց հ ա յ տ ն ի ի շ խ ա ն Շալվա Ախալցիխն լին է նույն մ ա ր տ ո ւ մ զ ո հ ված Ւ վ ա ն ե Ա խ ա լ -ցիխնլու նզբայրը :

Երբ Շալվա Ախալցիխնլո ւ գ լ խ ա վ ո ր ա ծ հ ա յ - վ ր ա ց ա կ ա ն զոր-բը հնւո էր դաոնում , ն ր ա վ ն ր ջ ա պ ա հ ի ն հասնո ւ մ է Ս ո ւ ր մար ի ի տիրոջ բ ա ն ա կ ը ն ա վ ա ր ը հ ե տ խլում29: Քիչ ա ն ց հ ա յ - վ ր ա ց ա կ ա ն զոբբերը Շալվա Ախալցիխնլո ւ հ ր ւտ1աեատարո ւ թ յամբ կրկին շարժվո ւ մ նն դ ն պ ի Սո ւրմարի , սակա յ ն , Դվինից บท ւրմստի տ ա -նող ճ ա ն ա պ ա ր հ ի ն ա յ դ ա բ շ ա վ ա ն բ ի մ ա ս ի ն տեղնկացվս ւծ սուր-մարնցիննրի կողմից շրջապսւտվնլով պ ա ր տ վ ո ւ մ նն՝ ս ա ղ ո վ մն-ծ ւ ս բանակ զոհնր ու գնրյալննր: վ ե ր ջ ի ն ն ե ր ի ս թվո ւ մ էին Շալվա Ախալցիխն լ ին ու մ ի խո ւ մբ մ ն ծատոհ մ ի կ ն ն ր : ի ր ա դ ա ր ձ ո ւ թ -յունների ն մ ա ն ընթացբը վ րաց արքո ւնիքին ս տ ի պ ո ւ մ է բ ա ց ա տ -րություն պ ա հ ա ն ջ ն լ է յո ւբ յան տ ի ր ա կ ա լ ալ-Աշրաֆից, որի նղ-

21

բայր ու ե ն թ ա կ ա Շխւաբ ալ-Դին Ղ ա զ ի ի վասա լ ն էր Սո ւրմարիի տ է ր ը : Ալ-Աշրսւֆին վրսւց արբունիբի Խ լած ն ա մ ա կ ո ւ մ ասվո ւմ էր. «Եթե հաշտո ւթ յան մեջ Kıp, ցանկանո ւ մ Kıp, որ գերությունից ա ր ձ ա կ ե ք մեր մար դ կանց : Իսկ եթե խաղաղութ յո ւնը մեր մնջ ար-դեն խ ա խ տ վ ա ծ է, ւ սպա հա յտնեցե ք մեղ, որպեսզի մ ե ն ք միջոց-ներ ձեռք առնենք»31: Այս ն ա մ ա կ ի ն ի պ ա տ ա ս խ ա ն ալ-Աշրաֆը Սո ւրմարիի տիրոջը հ րամա յ ո ւ մ է ազս ւտ արձակե լ գնրիներին և վերանորոգել հաշտությունը, ինչը ե արվում է32: է յուբյան տիրա -կալի ա յս քայլը բացատրվ ո ւ մ է իկոնիայի ՝ վերստին հզորացող սու լթանութ յան վ տ ա ն գ ա վ ո ր հարևանո ւթ յան և տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա -նի անկայո ւն իրադրո ւթ յան պա յ ման ն ե ր ո ւ մ ի դ ե մ ս վ ր ա ց ա կ ա ն թագավոր ո ւ թ յան ոչ պ ա կ ա ս ուժեղ թ շ ն ա մ ի չստեղծելու մտահո -գութ յամբ: Այս իրադարձութ յո ւնների մ ա ս ի ն ևս հսւ յ -վրացական աղբյուրները լռում են: Օգտվելով է յուբ յանների թուլացումից, մ ո ն ղո լական ն վ ա ճ մ ա ն նախօր յակին ՝ 1235 թ , Զաքար յանն ե ր ը (Շահնշահ ա մ ի ր ս պ ա ս ա լ ա ր ) իրագործելով իրննց վաղեմի ն պ ա -տակը , տ ի ր ա ց ա ն Սուրմարիին33 : Ինչպես ճ ի շտ ն կատե լ է Հ. Մարգւսր յանը , հենվելով Ս տ ե փ ա ն ո ս Օրբելյանի և վրսւց ա ն ա -նուն ժ ա մ ա ն ա կ ա գ ր ի տեղեկությունների վ ր ա , ն ր ա ն ք հ ա վ ա -ն ա բ ա ր ա յ դ ժ ա մ ա ն ա կ են գրավել նաև կ ա ղ զ վ ա ն ն ու վ ա ղ ա ր -շակերտը :

1225 թ. հա յ - վ րացական զորքերը վերսկսեցին Գ ա ն ձ ա կ ի էլտ-կուզյան աթաբե կ ո ւ թ յան դ ե մ հարձակո ւմները և պ ա շ ա ր ե ց ի ն Գ ա ն ձ ա կ ը : Ս ա կ ա յ ն պա շար ո ւ մ ը ոչ մ իա յ ն ա ն հ ա ջ ո ղ ա ն ցավ , այլև պաշար յա լ ն ե ր ը ք ա ղ ա ք ի ց դուրս գալով մ ա ր տ ի մեջ մ տ ա ն հս ւ յ -վրացական զորքերի հ ետ և ն րա ն ց պ ա ր տ ո ւ թ յ ա ն մատնե լ ո վ ստիպեցին ձեռնունայն հեռսւնսղ3 : Ա յ դ նույն թ վ ա կ ա ն ի ն իր որ-դու Ֆարիբուրզի կողմից գահընկեց ա ր վ ա ծ շ ի ր վան շահ Գուշ-տ ա բ ս 1-ը իր իշխանությունը վերականգնելո ւ ն պ ա տ ա կ ո վ դիմեց վ ր ա ց ա կ ա ն արքունիքին , հաջողո ւթ յան դ եպքո ւ մ խ ո ս տ ա ն ա լ ո վ իր տիրու յթների կեսը: Շիրվսւնշահին վերստին գ ա հ բարձրացնե -լու հ ա մ ա ր վ բաց արբունիբն ուղարկում է երեբ հ ա զ ա ր ա ն ո ց բա-նակ : Գ ո ւ շտաբս 1-ի որդին ն ր ա դ ե մ է դուրս գալիս հ ա զ ա ր հեծ-յալից բ ա ղ կ ա ց ա ծ զ ո ր ա մ ա ս ո վ և ծ ա ն ր պ ա ր տ ո ւ թ յ ա ն մատնո ւ մ : Հ ա յ - վ ր ա ց ա կ ա ն բ ա ն ա կ ը տ ա փ ս է բ ա զ մ ա թ ի վ ս պ ա ն վ ա ծ ն ե ր ու գերյալներ և հեռանում Շիբվանից: Դ ր ա ն ի ց հ ետո վ բաց արքու-ն ի ք ն այլևս չի մ ի ջ ա մ տ ո ւ մ Շիբվանի ներբին գործերին37:

22

Այս իրադարձութ յունից հետո, դարձ յա ւ 1225 թ , հա յ - վրացա-կ ա ն լքի զ ո րամաս , Տփխիսից դուրս գալով, ար շավո ւ մ է դ ե պ ի Ա տ ր պ ա տ ա կ ա ն : Սակա յ ն , ճ ա ն ա պ ա ր հ ի ն մի կիրճում այն, դ ա -ր ա ն ա կ ա լ հ ա ր ձ ա կ մ ա ն ննթարկվնլով, ջ ա խ ջ ա խ վ ո ւ մ է՝ տա լ ո վ բ ա զ մ ա թ ի վ ս պ ա ն վ ա ծ ն ե ր ու գերյալներ38: Այս խ ա յ տ ա ռ ա կ պ ա ր -տո ւ թ յան վրեժն առնելու ն պ ա տ ա կ ո վ վ րաց արքունիքը ձեռնա-մո ւխ նղւսվ դ ե պ ի Ա տ ր պ ա տ ա կ ա ն նոր ա ր շ ա վ ա ն ք ի ն ա խ ա -պ ա տ ր ա ս տ մ ա ն ը : Սակա յ ն , ա յ դ ը նթացքո ւ մ լուր ստանալով , որ խո ր ե զ մ շահ Ս ո ւ հ ա մ մ ե ղ ի որդի Ձալալ ադ -Դինը մտել է Մարս ւ -ղա , վ րաց արքունիքն ա յ դ մ տ ք ի ց ոչ մ իա յ ն հ րաժարվեց , այլն ա -թ ա բ ե կ Ուզբեկին առաջարկե ց հ ա մ ա տ ե ղ ուժերով հ ետ մղել Զա-ւալ ադ-Դինին : վ ր ա ց արքո ւնիքն իր առաջարկութ յո ւնը հ ի մ նա -վորում էր նրանով , որ հ ա մ ա տ ե ղ չգործելու դ եպ ք ո ւ մ Ձալալ ադ -Դի ն ը ն ւսխ Գ ա ն ձ ա կ ի է լ տ կ ա զ յ ա ն աթաբեկութ յո ւնը կգրավի , UI-պա ՜ վ ր ա ց ա կ ա ն թագավորությունը3 ะ บ՝ինչ ն ր ա ն ք հ ա մ ա ձ ա յ -նո ւթ յան կգային, Ձալալ ադ -Դինը ն ր ա ն ց կ ա ն խ ե ց ն, ի ս կապես , հե շտո ւթ յամբ գրավեց ն ա խ Գ ա ն ձ ա կ ի էլւռկուգյան աթաբեկո ւ թ -յունը, ա պ ա նաև վ ր ա ց ա կ ա ն թագավորությունը :

Այսպիսով, մոնղոլների 1220-1222 թթ . հ ե տ ա խ ո ւ զ ա կ ա ն ար-շավան ք ն ե ր ի ց մինչն 1225 թ. ս կ սված Ձալալ ա դ - Դ ի ն ի նվաճո ւմ -ների ա ր ա ն ք ո ւ մ ը ն կած ժ ա մ ա ն ա կ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ Անդրկովկասո ւ մ չէին դ ա դ ա ր ո ւ մ ե ր կ րամաս ի և շ ր ջ ա կ ա ք ա ղ ա ք ա կ ա ն կ ա զ մ ա վ ո -րումների զ ի ն ա կ ա ն բախումները , որոնք ավելի էին թու լացնում ն ր ա ն ց ա ռ ա ն ց ա յ դ էլ մոնղոլների ա ր շ ա վ ա ն ք ի հ ետևան ք ո վ ն վա -զ ա ծ ուժերը և պ ա ր ա ր տ հող պ ա տ ր ա ս տ ո ւ մ մ ի նոր, հզոր թ շ նա -մու՝ խորեզմցիների կողմից ե ր կ ր ա մ ա ս ի ญուբին ն վ ա ճ մ ա ն հա -մար : Անդրկովկասո ւ մ հզորագույն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն կազմավո ր ո ւ մ ը հ ա մ ա ր վ ո ղ վ ր ա ց ա կ ա ն թագավորո ւթ յ ո ւ նն ա յ դ ը նթաց ք ո ւ մ իրե-նից ա ն հ ա մ ե մ ա տ թույլ հակառակորդների հ ե տ բախվելիս , ինչ-պ ե ս տ ե սան ք , շարո ւ նակ անհաջողութ յո ւններ էր կրում, ինչը հղի էր լուրջ վտանգներով , ինչպես ա յ դ պետո ւթ յան , ա յ ն պ ե ս էլ ա վ ա -տ ա կ ա ն ե ն թակար գ ո ւ թ յա ն սկզբունքով ն ր ա կ ա զ մ ի մեջ մ տ ն ո ղ Զ ա ք ա ր յ ա ն Հ ա յ ա ս տ ա ն ի հ ա մ ա ր :

23

M I

ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1. Մանրամասն տեն น. Շահնազարյան, Մոնդոլների հետա-խուզական արշավանքն Անդրկովկաս («Պատմա-բանասիրական հանդես», 2000, N շ, Էջ 85-107):

շ. 3. M. Буниятов, Государство атабеков Азербайджана (1136-1225 годы), Баку, 1978, с. 118.

3. Օտար աղբյուրները Հայաստանի ն հայերի մասին (այսու-հետև Իբն ա՛լ-Ասիր), հ. 11, Երևան, 1981, Էջ 308-309, Հաւաքումն պատմութեան վւսրդանայ վարդապետի լուսաբանեալ, վենետիկ, 1862, Էջ 142, կիրակոս Գանձակեցի, Պատմություն Հայոց, Երևան, 1961, Էջ 204:

4. Իբն ւպ-Ասիր, Էջ 309-310, կիրակոս Գանձակեցի, Էջ 204: 5. իբն ալ-Ասիր, Էջ 310: Ա. Տեր-Ղևոնղյանը հակված Է եղել

Քիլքունը, համահնչյունությունից ելնելով, նույնացնել Գեղարքունիքի հետ (Իբն ալ-Ասիր, Էջ 404, ծան. 330): Դ ա անընդունելի Է թեկուզ այն պատճառով, որ Գեդարքունիքը գտնվում Էր վրացական թագա-վորության տարածքում՝ իվանե աթաբեկի տիրույթների մեջ: Հսւյ-վրացական զորքերի և ղփչաղների միջև կայացած երկրորդ ճակա-տամարտից հետո վերջիններիս մնացորդների Պարտավ դիմելը (իբն ալ-Ասիր, Էջ 311) ենթադրել Է տալիս, որ Քիլքունը պետք Է փնտրել այդ տարածքում:

6. կիրակոս Գանձակեցի, Էջ 204: 7. น/นхаб ад-Дин Мухаммад ан-Насави, Жизнеописание

султана Джалал ад-Дин Манкбурны, Баку, 1973, с. 61. 8. Իբն աւ-Սսիր, Էջ 310: 9. Նույն տեղում, կիրակոս Գանձակեցի, Էջ 204-205, վարդան

վարդապետ, Էջ 142-143: Մ խ ի թ ա ր Այրիվանեցին, այս իրադարձութ-յանն անդրադառնալով, բավարարվել Է «դփչադն եհար գԼաշայն ի Գանձակ» («Մխիթաբայ Այրիւանեցւո Պատմութիւն Հայոց», บทนิ կ-վա, 1860, Էջ 81) Արտահայտությամբ՝ հայ-վրացական զորքի հրա-մանատարությունը սխալմամբ վերագրելով Գեորգի Լաշսւյին:

พ. կիբակոս Գանձակեցի, Էջ 205: 11. Նույն տեղում: Հմմտ վ ա ր դ ա ն վարդապետ, Էջ 142-143,

Մխիթար Այրիվանեցի, Էջ 80: 12. կիրակոս ԳանձակԾցի, Էջ 205-206: 13. Նույն տեղում, Էջ 205՛ 14. Նույն տեղում, Էջ 206: 15. իբն ա[-Ասիր Էջ 310-311 ะ 16. Նույն տեղում, Էջ 311, կիրակոս Գանձակեցի, Էջ 205, վար-

դան վարդապետ, Էջ 143:

24

17. կիրակոս Գանձակեցի, էջ 206-207, վարդան վարդապետ, էջ 143;

18. կիրակոս Գանձակեցի, էջ 206, 207, վարդան վարդապետ.,

19. Իրն աւ-Ասիր, էշ 311: 20. Հ Մանանդյան, Քննական տնսություն հայ ժոդովրդի պատ-

մության, հ. գ, Երևան, 1952, էջ 186, Լ. Հ Բաբայան, Հա յաստանի սոցիաւ֊տնտնսական և րաղաբական պատմությունը XIII-XIV դա-րնրում, Երևան, 1964, էջ 189:

21. Իրն աւ-Ասիր, էջ 311: 22. Նայն տեդում էջ 311 -312: 23. Նույն անդում: 24. Նույն անդում, էջ 312: 25. Նույն տայում: 26. Նույն անդում, էջ 314, 321, 325, 328: 27. Նույն անդում, էջ 321: 28. «վրաց ժամանակագրություն (1207-1318)», Երևան, 1971,

էջ 61, ан-Насиви, с. 159. 29. իբն աւ-Ասիր, էջ 312: 30. Նույն անդում, էջ 313: 31. Նույն անդում: 32. Նույն անդում: 33. «Մանր ժամանակագրություններ, XIII-XVIII դդ.», հ. I,

Երևան, 1951, էջ 41, կիրակոս Գանձակնցի, էջ 260: 34. «Պատմութիւն նահանգին Սիսական արարեաւ Ստեփաննո-

սի արքեպիսկոպոսի Ախնեաց», Թիֆլիս, 1910, էջ 391-392, «վրաց ժամանակագրություն (1207-1318)», էջ 91:

35. Հ. գ. Մարգարյան, Զալսդ ադ-Դինի Հա յաստան և վ րաս -տան կատարած արշավանբննրի պատմութ յան շուրջ («Պատմա-բանասիրական հանդես», 1981, N4, էջ 137, ծան. 71):

36. Իրն աւ-Ասիր, էջ 317: 37. Նույն անդում, էջ 318-319: Հմմտ. Сара Ашурбейли,

Государство Ширваншахов (VI-XVI вв.), Баку, 1983, с. 151-152. 38. Նույն տեդում, էջ 319: 39. Նույն անդում:

25

ՌՈՒԲԵՆ ՍԱՖՐԱՍՏՅԱՆ

ՆԱԽԱՏԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅՈՒՆ (PROTO-GENOCIDE). ՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԵՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ Խ Ն Դ Ի Ր Ն Ե Ր

( Օ ս մ ա ն յ ա ն կ ա յ ս ր ո ւ թ յ ա ն օ ր ի ն ա կ ո վ )

ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց հ ա մ ե մ ա տ ա կ ա ն ց ե ղ ա ս պ ա ն ա գ ի տ ո ւ թ -յւսն կարևոր խնդիրներից է ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն երևույթի ծա -գ ո ւ մ նաբան ո ւ թ յա ն ընդունելի հ ա յ ե ց ա կ ա ր գ ի ստեղծումը : Ան դ -ր ա դ ա ր ձ ը կոնկրետ պ ա տ մ ա կ ա ն ի ր ա կ ա ն ա ն ո ւ ց յ ա ն ը ցույց է տալիս ՜ որ որոշ դեպքերո ւմ , գոյություն է ունեցել ց ե ղ ա ս պ ա -նո ւ թ յան ի րականացնե լ ո ւ պ ե տ ա կ ա ն ծրագիր , ս ա կ ա յ ն և ա յ դ ծ րագիրը չի ի րականացվ ե լ կ ա մ էլ ի րականաց վ ե լ է մ ա ս ա մ բ : Ա յ դ եբևութը մ ե ն ք ա ռաջարկ ո ւ մ ենբ բնո ւթագրե լ ո րպես ն ա -խա - ց ե ղասպանո ւ թ յ ո ւ ն (proto-genocıde): Սու յն հ ո դ վածո ւ մ ա -ռաջին ա ն գ ա մ ց ե ղ ա ս պ ա ն ա գ ի տ ա կ ա ն գ ր ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն մեջ փ ո ր ձ է արվում ՝ հենվելով Օս ման յան կայսրությունում 1876 թ վ ա կ ա ն ի ն ս տ ե ղ ծ վ ա ծ ի ր ա վ ի ճ ա կ ի մ ա ն ր ա կ ր կ ի տ հ ետազոտ -մ ա ն վ ր ա տ ա լ ա յ դ երևութին հ ա յ ե ց ա կ ա բ գ ա յ ի ն ձևակերպում :

ใ. Ցեցասաանոաաւն. կոտորած m նախա-ցեցասաանութտւն. տեսության որոշ խնդիրներ

Ինչպես հ ա յ տ ն ի է, «գենոցիդ» ( ցեղասպանութ յո ւն ) տերմի -նը ստեղծել ու գ ի տ ա կ ա ն շ ր ջանառո ւ թ յան մեջ է մտցրե լ ծա -գումով հ ր ե ա լեհ ի ր ա վ ա գ ե տ Ռ ա ֆ ա ե լ Լեմկինը : 1944 թ . Ա Մ Ն - ո ւ մ լույս տ ե ս ա վ ն ր ա «Առանցբի իշխանութ յո ւնը զ ա վ թ -վ ա ծ Եվրոպայո ւմ» գիրքը, ո րտեղ ա ռ ա ջ ի ն ա ն գ ա մ օ գտագ ո ր ծ -վում էր ա յ դ բսաը ' : Մ ե կ տ ա ր ի ա ն ց ա յ ն ա ռ ա ջ ի ն ա ն գ ա մ տ ե ղ գ տ ա վ պ ա շ տ ո ն ա կ ա ն փ ա ս տ ա թ ղ թ ո ւ մ ՝ գ լ խավո ր գ ե ր մ ա ն ա -կ ա ն ռ ա զ մ ա կ ա ն հ ա ն ց ա գ ո ր ծ ն ե ր ի ն դատե լո ւ ն պ ա տ ա կ ո վ ս տ ե ղ ծ վ ա ծ Նյուրենբերզյ ա ն ռ ա զ մ ա կ ա ն ա տ յ ա ն ի մ ե ղ ա դ ր ա -կ ա ն ակտում2 : Հ ե տ ա ք ր ք ի ր է նշել, որ մ ե ղ ա դ ր ա կ ա ն ա կ տ ի ռու-սերեն տ ա ր բ ե ր ա կ ո ւ մ ց եղասպանո ւթ յ ո ւ ն (գենոցիդ) բսաը վւո-խս ւ բ ի ն ված էր «ժողովուբդների կ ա ն խ ա մ տ ա ծ վ ա ծ ու սիստե-մ ա տ ի կ բնաջնջո ւմ» ա ր տ ա հ ա յ տ ո ւ թ յ ա մ բ , որը, ը ստ էության, պ ա ր զ ա պ ե ս նբսւ ռուսերեն բացատրո ւթ յ ո ւ ն ն էր : Հ ե տ ա գ ա յ ո ւ ն

26

այն այլեւս Ն յո ւրենբերգ յան գ լխավոր դ ա տ ա վ ա ր ո ւ թ յ ա ն ոչ մ ի պ ա շ տ ո ն ա կ ա ն փ ա ս տ ա թ ղ թ ո ւ մ չ օ գտագործվեց : Ա յս ա մ ե ն ը վկայում է ա յն մասին , թ ե ինչ դ ժ վ ա ր ո ւ թ յ ա մ բ էր շրջանառո ւթ -յ ա ն մեջ մտն ո ւ մ ա յ դ տերմինը :

1946 թ. «գենոցիդ» տերմ ի ն ը սկսում է օ գտագոր ծ վ ե լ Մ Ա կ -ի պ ա շ տ ո ն ա կ ա ն փ ա ս տ ա թ ղ թ ե ր ո ւ մ եւ հ ետզհ ետե թ ա փ ա ն ց ո ւ մ է նաե ւ ա շ խ ա ր հ ի հ ի մ ն ա կ ա ն լեզուների բ ա ռ ա պ ա շ ա ր ի մեջ: Ա յդ գ ո ր ծ ը նթացը ը ն թան ո ւ մ էր բ ա վ ա կ ա ն դ ա ն դ ա ղ , օ ր ինակ , անգ լերենի հ ա ն ր ա ծ ա ն ո թ «վեբսթըր» բ ա ց ա տ ր ա կ ա ն բառա -րան ի մեջ ա յ ն տ ե ղ գ տ ա վ մ ի ա յ ն 1961 թ.4: Ո ր ո շ լեզուներում, օ ր ի նակ , հա յերենո ւմ կ ա մ գ երմաներենո ւ մ , ո րպես հ ո մանի շ -ներ օ գտագ ո ր ծ վ ո ւ մ են նաե ւ ն ր ա բ ա ռ ա ց ի թարգմանո ւ թ յ ո ւ ն -ները:

ր . Լեմկինը, իր իսկ վկա յո ւթ յամբ , «գենոցիդ» տ ե ր մ ի ն ը ստեղծել է ա յ ն ժ ա մ ա ն ա կ ա ր դ ե ն օ գ տ ա գ ո ր ծ վ ո ղ «տիրանի-ցիղ» (բռնակալի սպանութ յո ւն) , «հոմիցիդ» ( մ ա ր դ ա ս պ ա ն ո ւ թ -յուն), «ինֆանտիցհդ» ( մանո ւկների սպանո ւթ յ ո ւ ն ) բառերի հա -մ ա ն մանո ւ թ յ ա մ բ ะ կ ա ր ե լ ի է ե նթադրե լ , որ ն ր ա ն ծ ա ն ո թ է ե-ղել նաե ւ 19-րդ դ ա ր ի վերջի - 20-րդ դ ա ր ի սկզբի գ ե ր մ ա ն ա ց ի ա կ ա ն ա վ ո ր հ ո գ ե ւ ո րական ու հ ա ս ա ր ա կ ա կ ա ն գործիչ, գ ե ր մ ա -ն ա կ ա ն ՛ ծ ա վ ա լ ա պ ա շ տ ո ւ թ յ ա ն գ ա ղ ա փ ա ր ա խ ո ս ն ե ր ի ց Ֆբիդ-ր ի խ Նաո ւ մ ս ւ ն ի կողմից դեռեւս դարասկզբ ի ն ՝ 1890-ականների կեսի հ ա յ կ ա կ ա ն կ ոտո րած ն ե ր ի կ ա պ ա կ ց ո ւ թ յ ա մ բ ա ռ ա ջ ի ն ա ն գ ա մ օ գ տ ա գ ո ր ծ ա ծ «աբմենոցիդ» ( հա յասպանո ւթ յ ո ւ ն ) բ ա -ռը6, որը հ ե տ ա գ ա յ ո ւ մ ո րո շակի տ ա ր ա ծ ո ւ մ գ տ ա վ գ ե ր մանա լ ե -զու հ րատարակո ւթ յ ո ւ ն ներո ւ մ :

Ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն երևույթի կ ո ն ց եպտո ւա լ ձ ե ւակերպո ւ մ ը նո ւ յ նպես ա ռ ա ջ ի ն ա ն գ ա մ տրվել է Րսւֆաել Լ ե մ կ ի ն ի կողմից : Ն ա գրում է. " Ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն տ ա կ մ ե ն ք հ ա ս կ ա ն ո ւ մ ե ն ք ա զ գ ի կ ա մ է թ ն ի կ ա կ ա ն խ մ բ ի ոչնչացում (destruction)"7: Հ ի մ ք վերցնելով ց ե ղասպանո ւ թ յ ո ւ ն ի ր ա կ ա ն ա ց ն ո ղ ի մտսւդրվա-ծռւթյան (intent) հ ա ն գ ա մ ա ն ք ը , ն ա բնո ւթագրե լ է ա յ ն ո ր պ ե ս ո րո շակի ա զ գա յ ի ն , կ ր ո ն ա կ ա ն կ ա մ ռ ա ս ա յ ա կ ա ն խ մ բ ի դ ե մ " հ ա լ ա ծ ա ն ք ի կ ա մ ո չ ն չ ա ց մ ա ն ն պ ա տ ա կ ո վ ի ր ա կ ա ն ա ց վ ո ղ տ ա ր ա բ ն ո ւ յ թ գործողութ յունների ընդհանրո ւթ յո ւն (composite) : Ն ր ա ը ն կա լ մամ բ , բ ա ց ի ֆ ի զ ի կ ա կ ա ն բ նաջն ջ -մ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց ց ե ղասպանո ւ թ յ ո ւ ն պ ի տ ի ճ ա ն ա -

27

չէղ ա յն հ ա լ ա ծ ա ն բ ն ե բ ը տվ յալ խ մ բ ի հ ա ս ա ր ա կ ա կ ա ն , հոգեւոր կ ա մ տ հ տ ե ս ա կ ա ն հաստատութ յ ո ւ նների , մշակու յթի , լեզվի, ա զ գ ա յ ի ն զգսւցմունբների, կրոնի դեմ , որոնբ վ տ ա ն գ ո ւ մ են Ս րա հ ե տ ա գ ա գոյությունը ո րպես ա ռ ա ն ձ ի ն խումբ :

1946 թ. սկսեց ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն կոնցեպցիա յի գործնսւ-կ ա ն - ի բ ա վ ա գ ի տ ա կ ա ն ձ ե ւ ա կ ե ր պ մ ա ն գործընթացը : Մ Ա կ - ի Գ լ խ ա վ ո ր ասամբ լ եա յ ի ա ռաջի ն ն ի ստո ւ մ ընդո ւ նված 96 (I) Բ ա ն ա ձ ե ւ ի ն ա խ ա բ ա ն ո ւ մ նշվում Էր, որ " ցեղասպանո ւթ յ ո ւ նը ԼգԾնոցիւՀ) ն շ ա ն ա կ ո ւ մ Է մ ա ր դ կ ա յ ի ն խ մ բ ե ր ի գո յո ւթ յան իրա-վունբի մերժում, ա յ նպես , ինչպես որ մ ա ր դ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը Լհոմիցիդ) ն շ ա ն ա կ ո ւ մ Է ա ռ ա ն ձ ի ն մ ա ր դ կ ա յ ի ն Էակի կ յանբի իրավունբի մերժում"9 : Բ ա ն ա ձ ե ւ ը հ ա ս տ ա տ ո ւ մ Էր, որ ցեղաս-պանո ւթ յ ո ւնը ոճրագործութ յուն Է մ ի ջազգա յ ի ն իրավունբի տե-սանկյունից եւ ն ր ա կ ա տ ա ր ո ղ ն ե ր ը ու մեղսակիցները , ա ն կ ա խ ա յ ն հ ա ն գ ա մ ա ն բ ի ց ն ր ա ն բ մ ա ս ն ա վ ո ր կ ա մ պ ա շ տ ո ն ա վ ա ր ո ղ սւնձինբ են թ ե պ ե տ ա կ ա ն գործիչներ, ե նթակս ւ են պ ա տ ժ ի : Բ ա ն ա ձ ե ւ ի կաբեւորությունը մ ի ջ ա զ գ ա յ ի ն իրավունբի տ ե սա -կետից առաջի ն հերթին կ ա յ ա ն ո ւ մ Էր ն րանո ւ մ , որ ց ե ղ ա ս պ ա -նությունը տ ա ր բ ե ր ա զ ա տ վ ո ւ մ Էր պ ա տ ե ր ա զ մ ա կ ա ն կ ա մ խ ա -ղաղո ւ թ յան դ ե մ կ ա տ ա ր վ ո ղ հանցագործո ւթ յ ո ւ ններից ու դի-տարկ վ ո ւ մ Էր ո րպես ա ռ ա ն ձ ի ն հանցագործո ւթ յո ւն : Ա յ սպիսով տ ե ս ա կ ա ն հնարավորո ւթ յո ւն եր ստեղծվո ւ մ ց ե ղասպանո ւ թ -յ ա ն հ ա ն ց ա կ ա զ մ հաստատե լ ո ւ ոչ մ ի ա յ ն պ ա տ ե ր ա զ մ ա կ ա ն պա յ ման ն ե ր ո ւ մ , այլ նաե ւ խ ա ղ ա ղ ժ ա մ ա ն ա կ ն ե ր ո ւ մ եւ ոչ մ ի ա յ ն օ տ ա ր պետութ յո ւնների ներկայացուցիչների դեմ , այլ նաե ւ ա յ ն պ ե տ ո ւ թ յ ա ն պ ա շ տ ո ն ա կ ա ն ա ն ձ ա ն ց դեմ , ո րտեղ բ նակվ ո ւ մ Է ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն ե ն թ ա ր կ վ ա ծ մ ա ր դ կ ա յ ի ն խում-բը ะ Նու յն տ ա բ ո ւ մ Գ լ խ ա վ ո ր Ա ս ա մ բ լ ե ա ն ա ռ ա ջ ա ր կ ե ց Մ Ա կ -ի Տ ն տ ե ս ա կ ա ն ու Ս ո ց ի ա լ ա կ ա ն ւսորհրդին հետազոտություն-ն եր ձեռնարկել՝ ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն վերաբեր յալ հատո ւ կ կոն-վեցիայի ն ա խ ն ա կ ա ն տ ե բ ս տ ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ ե լ ո ւ ն պ ա տ ա -կով ฉ: 1947 թ . ը նդո ւ նված Մ Ա կ - ի Գ լ խ ա վ ո ր ա ս ա մ բ լ ե ա յ ի 180 (II ) Բ ա ն ա ձ ե տ ւ մ վերելում ն շ վ ա ծ մ իտո ւ մները ս տ ա ց ա ն հ ս տ ա կ ձե ւակերպում , " ցեղասպանո ւթ յ ո ւ նը մ ի ջ ա զ գ ա յ ի ն ոճ-րագործութ յո ւն Է, ոբը հանգե ց ն ո ւ մ Է ա ռ ա ն ձ ի ն ա ն հ ա տ ն ե ր ի եւ պետութ յո ւնների ա զ գ ա յ ի ն եւ մ ի ջ ա զ գ ա յ ի ն պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ -վո ւթ յան Ա յ ս ձե ւակերպումը կարեւոր Է նաե ւ ն րանով , որ

28

այստեղ առաջի ն ա ն գ ա մ ուղղակիորեն դրվո ւմ է ց ե ղ ա ս պ ա -նո ւ թ յան ո ճ րագործ ո ւ թ յան հ ա մ ա ր պ ե տ ո ւ թ յ ա ն պ ա տ ա ս խ ա -ն ա տ վ ո ւ թ յ ա ն խնդիրը :

Ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն ի ր ա վ ա գ ի տ ա կ ա ն հ ա յ ե ց ա կ ա ր գ ի ս տ ե ղ ծ մ ա ն գ ո ր ծ ը նթացը ավարտվեց '1948թ. Մ Ա կ - ի Գ լ խ ա վ ո ր ա ս ա մ բ լ ե ա յ ի կողմից ընդո ւ նված " Ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն հ ա ն ց ա -գործո ւթ յան կ ա ն խ ա ր գ ե լ մ ա ն եւ դ ր ա հ ա մ ա ր պ ա տ ժ ի մ ա ս ի ն " կ ո ն վ ե ն ց իա յ ի ընդո ւնմամբ ՛ 2 : Ա յ ստեղ տե ղ գ տ ա ծ ց ե ղ ա ս պ ա -նո ւ թ յան բնորոշումը հ ի մ ն ա կ ա ն ո ւ մ կրկնում է ր . Լ ե մ կ ի ն ի բնո-րոշումը մեկ կարեւոր տարբերո ւ թ յամբ , ց ե ղասպանո ւ թ յ ո ւ ն են հ ա մ ա ր վ ո ւ մ ոչ մ ի ա յ ն որեւիցե "ազ գա յ ի ն , է թ ն ի կական , ռա սա -յ ա կ ա ն կ ա մ կ ր ո ն ա կ ա ն խ մ բ ի " լրիվ ո չ ն չացմանը ն պ ս ւ տ ա -կաո ւ ղ ղ ված գործողություններ, այլ նաեւ՝ մ ա ս ն ա կ ի ոչնչաց-մանը : Այս կատեգ ո ր իա յ ի ն երգրավո ւ մը ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն բ ն ո ր ո շ ման մեջ ա ր դ ա ր ա ց վ ա ծ է հ ո ւ մ ա ն ի ս տ ա կ ա ն տե սակ ե -տից , ս ա կ ա յ ն եւ հան գ ե ց ն ո ւ մ է որոշ գ ո ր ծ ն ա կ ա ն բնու յթի դժվարութ յո ւնների , բ ա ն ի որ հար ց է ա ռաջան ո ւ մ , թ ե ՛ խ մ բ ի որ մ ա ս ի ոչնչացումն է հ ա մ ա ր վ ո ւ մ ց եղասպանո ւթ յ ո ւ ն : Ա յ դ դժվարութ յո ւնը կարե լի է հ ա ղ թ ա հ ա ր ե լ , ի ն չպես նշվում էր կ ո ն վ ե ն ց իա յ ի ա ռ ա ջ ի ն մեկնաբանո ւթ յ ո ւ ննեբից ' մեկում , ա ն դ -ր ա դ ա ռ ն ա լ ո վ դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն հ ա ն գ ա մ ա ն ք ի ն 1 3 :

Ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն կաբե ւորագո ւ յ ն բնորոշիչներից մեկը՝ դիտավորո ւթ յ ո ւնը ոչնչացնելու որևիցե ռ ա ս ա յ ա կ ա ն , ա զ գ ա յ ի ն կւսմ կ ր ո ն ա կ ա ն խումբը, ին չպես ա ր դ ե ն նշել էինբ նո ւ յ նպես ա -ռաջինը մտցրե լ գ ի տ ա կ ա ն ն ի ր ա վ ա գ ի տ ա կ ա ն շ րջանառո ւթ -յ ա ն մեջ Ր ա ֆ ա ե լ Լեմկինը : Ա յ դպի ս ո վ ն ր ա ն հաջողվել էր բսւ-ցա հա յտե լ ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն կարե ւորագո ւ յ ն բնորոշիչներից մեկը՝ մտադրւ[ածռւթյռւնը ոչնչացնելու ողջ ռ ա ս ա յ ա կ ա ն , ազ -գ ա յ ի ն կ ա մ կ ր ո ն ա կ ա ն խումբը: Դ ր ա ն ո վ հնարավորո ւթ յ ո ւ ն էր ստեղծվո ւ մ տ ա ր բ ե ր ա զ ա տ ե լ ո ւ կոտորածը, ո րի դ ե պ ք ո ւ մ ն մ ա ն մտադ ր ված ո ւ թ յ ո ւ ն չկա, ց եղասպանո ւթ յ ո ւ նից , ինչից հետեւո ւմ է, որ ա յ դ երկու երևույթների միջել, հ ա ս ա ր ա կ ա գ ի տ ա կ ա ն կ ա մ ի ր ա վ ա գ ի տ ա կ ա ն տեսանկ յ ո ւ նից (բայց, իհարկե , ոչ բա -ր ո յա - է թ ի կ ա կ ա ն ) դատե լով , գոյություն ունի ո ր ա կ ա կ ա ն տարբերութ յո ւն , այլ ոչ միա յն ՝ զո ւտ ք ա ն ա կ ա կ ա ն 1 4 :

Ի ր ա վ ա գ ի տ ա կ ա ն գործառու յթներո ւմ դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն հ ա ն գ ա մ ա ն բ ը ունի որոշիչ ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յ ա ն : Մ Ա կ - ի ն ա խ բ ի ն

29

Գ լ խ ա վ ո ր քա րտո ւ ղար ն ե ր ի ց Բո ւթրոս Բո ւ թ րոս -Ղալին բնու-թ ա գ ր ո ւ մ է ա յ ն նու յնիսկ ո րպե ս ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն մ ա ս ի ն Մ Ա կ - ի կ ո ն վ ե ն ց ի ա յ ի " հ ի մ ն ա ր ա ր տարր"1 5 : Ե թ ե չի հաջող -վում ա յ ն բ ա ց ա հ ա յ տ ե լ ե ապացո ւ ց ե լ , ա պ ա հնարավորո ւ թ յ ո ւ ն է ստեղծ վ ո ւ մ ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս խ ո ւ սափե լ ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն հ ա մ ա ր պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ վ ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց , ի ն չպես կ ո ն կ ր ետ օրի-ն ա կ ն ե ր ի վերլուծութ յան հ ի մ ա ն վ ր ա ե զ ր ա կ ա ց ն ո ւ մ է ցեղաս -պ ա ն ա գ ի տ ա կ ա ն հ ետազոտո ւթ յ ո ւ ն ն երի ա ռ ա ջ ն ե կ Լ ե ո Քափե-րը16: Ա յ սպես , օ ր ի նակ , բ բ ա զ ի լ ա կ ա ն կառավարո ւ թ յ ո ւ ն ը ժա -մ ա ն ա կ ի ն խ ո ւ սափե ց տ ե ղ ա բ ն ի կ ա ռ ա ն ձ ի ն ցեղերի դ ե մ ցե-ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն մեջ մեղադրվե լո ւց բ ա ն ի որ ն ր ա ն հաջողվեց ցույց տա լ , որ բ նակ չ ո ւ թ յան սւյդ խ մ բ ե ր ի ա ն հ ա յ տ ա ց ո ւ մ ը ա ր դ -յո ւնբ էր սովի, որը չէր ծրագրվե լ կ ա ռ ա վ ա ր ո ւ թ յ ա ն կողմից17:

Ա յ ս տ ե ս ա կ ե տ ի կ ո ղ մ ն ա կ ի ց որոշ ի ր ա վ ա գ ե տ ն ե ր խ ս տ ա -գույնս բ ն ն ա դ ա տ ո ւ մ են Մ Ա կ - ի Բ ա ն ա ձ և ը , գտնե լ ո վ որ դ ի տ ա -վորո ւ թ յան հ ս ւ ն գ ա մ ա ն բ ի առկայութ յո ւնը զ գա լ ի ո ր ե ն ս ա հ մ ա -ն ա փ ա կ ո ւ մ է ն ր ա ի ր ա կ ա ն կիրառե լիո ւթ յան շ ր ջանակնե ր ը , բ ա ն ի որ չ ա փ ա զ ա ն ց դ ժ վ ա ր է հ ա ս տ ա տ ե լ ե վա վ ե րագ ր ե լ UIJ-պ ի ս ի դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն գոյությունը, մ ա ն ա վ ա ն դ սւյն դ եպբե -րում, երբ ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն հ ե ղ ի նակը պետո ւթ յ ո ւ ն ն է: Մ Ա կ -ի փ ա ս տ ա թ ղ թ ե ր ի ց մեկո ւ մ նու յնիսկ ն շվո ւմ էր, որ ա ր դ ե ն ձևա-վորվել ե ն երկու ի ր ա վ ա գ ի տ ա կ ա ն դ պ ր ո ց ա յ ս խնդրո ւ մ , ա ռ ա -ջինը գ տ ն ո ւ մ է, որ դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն բ ա ց ա հ ա յ տ ո ւ մ ն ու ա պ ա -ցուցումը բ ա ց ա ր ձ ա կ ան հ րաժե շտո ւ թ յ ո ւ ն է, իսկ եկրորդի կողմ-նակ ի ց ն ե ր ը ը ն դգծո ւ մ են, որ դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն հ ա ն գ ա մ ա ն բ ը ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն դ ե պ բ ո ւ մ հ ա տ ո ւ կ ապացո ւ ցե լ ո ւ ա ն հ ր ա -ժեշտութ յո ւն չկա, բ ա ն ի որ ա յ ն օ բ յ եկտիվորեն բխ ո ւ մ է բուն ցե-ղ ա ս պ ա ն ա կ ա ն գործողություններից1 8 : վ ե ր ջ ի ն տ ա ր ի ն ե ր ի ն մ ի ջ ա զ գ ա յ ի ն ի ր ա վ ա գ ե տ ն ե ր ի շ ր ջան ո ւ մ տ ա բ ա ծ ո ւ մ է ս տ ա ց ե լ տ ե ս ա կ ե տ ը , թ ե դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն հ ս ւ ն գ ա մ ա ն բ ի բ ո վ ա ն դ ա կ ա -յ ի ն ն շ ն ա կ ա ո ւ թ յ ա ն բ ա ց ա հ ա յ տ ո ւ մ ը ե ա մ ր ա գ ր ո ւ մ ը ա յ ն ի րա -վ ա գ ի տ ա կ ա ն խ ն դ ի ր ն ե ր ի ց է, ո ր ո ն ք կ ա ր ո տ ե ն հ ե տ ա գ ա ավե լ ի խ ո ր ա ց վ ա ծ հ ետազոտո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի :

Ի ր ա վ ա գ ե տ ն ե ր ի շ ր ջան ո ւ մ գոյություն ո ւնեցող մ ոտեցո ւ մ -ն ե ր ի տարբերո ւթ յ ո ւ նները և բ ա ն ա վ ե ճ ե ր ը չ ն ա յ ա ծ ե տ ե ղ գ տ ա ն Մ Ա կ - ի ա յ ն պ ի ս ի մ ա ս ն ա գ ի տ ա ց վ ա ծ ա տ յ ա ն ն ե ր ի ք ն նար կ ո ւ մ -ներում , ի ն չպիսիբ ե ն Մ ա ր դ ո ւ ի րավո ւ ն բների ե ւ դ ջ ա զ գ ա յ ի ն

30

իրավո ւ նբի հա ն ձ նաժ ո ղ ո վ ն ե ր ը , ս ա կ ա յ ն ա յ դ պ ե ս էլ չ ս տ ա ց ա ն ի ր ա վ ա գ ի տ ա կ ա ն ձևակերպո ւ մ : Մ Ա կ - ի 1948թ. կ ո ն վ ե ն ց ի ա ն մ ն ո ւ մ է ա ն փ ո փ ո խ : Ա յս փ ա ս տ ը մեկ ա ն գ ա մ ևս հ ա ս տ ա տ վ ե ց Մ Ա կ - ի Ա ն վ տ ա ն գ ո ւ թ յ ա ն խ ո ր հ ր դ ի կ ողմից 1994թ. ն ո յ ե մբերին ը ն դ ո ւ ն ված բանաձևո վ , որը պ ա ր ո ւ ն ա կ ո ւ մ էր որոշում ստեղծե լ Ռ ա ա ն դ ա յ ո ւ մ և հ ա ր և ա ն երկրներո ւմ ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն և մի-ջ ա զ գ ա յ ի ն մ ա ր դ ա ս ի ր ա կ ա ն օ ր ե նբների այլ բնո ւ յթի լուրջ խ ա խ տ ո ւ մ ն ե ր ի հ ա մ ա ր պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ ո ւ ա ն հ ա տ ն ե ր ի պ ա -տ ի ժ ը ի ր ա կ ա ն ա ց ն ո ղ մ ի ջ ա զ գ ա յ ի ն դ ա տ ա ր ա ն : Ա յ ս փ ա ս տ ա -թո ւղթը նո ւ յ ն ո ւթ յամբ կրկնո ւմ է 1948թ. կ ո ն վ ե ն ց ի ա յ ո ւ մ տ ե ղ գ տ ա ծ ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն բնորոշումը :

Ի ն չպես ցույց է տ ա լ ի ս ա ն դ ր ա դ ա ր ձ ը ի ր ա վ ա գ ի տ ա կ ա ն ի-րականո ւթ յ ս ւ նը , ա զ գ ա յ ի ն ի ր ա վ ա գ ի տ ա կ ա ն դ պ ր ո ց ն ե ր ը ն ա -խընտրո ւթ յ ո ւնը նո ւ յ նպես տ ա լ ի ս են ա ո ա ջ ի ն մ ո տ ե ց մ ա ն ը , մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ փորձե լ ով դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն հ ա ն գ ա մ ս ւ ն բ ի ն տ ա լ ավե լի ճ շ գ ր տ վ ա ծ բնորոշում : Ա յ սպես , օ ր ի ն ա կ , ե ր կա -ր ա տ և բ ա ն ա վ ե ճ ե ր ի ց հ ե տ ո 1988թ. Ա Ս Ղ յ - ի կ ո ն գ ր ե ս ը , որոշո ւմ ընդունելով երկրռւմ կ ի րառո ւ թ յան մեջ մտ ց ն ե լ 1948թ. Մ Ա կ - ի Գ լ խ ա վ ո ր ա ս ա մ բ լ ե ա յ ի կ ո ղ մից ը ն դ ո ւ ն ված " Ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ -յ ա ն հ ա ն ց ա գ ո ր ծ ո ւ թ յ ա ն կ ա ն խ ա ր գ ե լ մ ա ն մ ա ն եւ դ ր ա հ ա մ ա ր պ ա տ ժ ի մ ա ս ի ն " կ ո ն վ ե ն ց ի ա ն , ա յ դ փ ա ս տ ա թ ղ թ ո ւ մ օ գ տ ա -գ ո ր ծ վ ո ղ ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն բ ն ո ր ո շ մ ա ն մեջ տ ե ղ գ տ ա ծ "դի-տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա մ բ " տ ե ր մ ի ն ը փ ո խ ա ր ի ն ե ց " ո ր ո շակ ի դ ի տ ա վ ո -ր ո ւ թ յա մ բ " բ ա ռ ա կ ա պ ա կ ց ո ւ թ յ ա մ բ :

Ֆ ր ա ն ս ի ա կ ա ն բ ր ե ա կ ա ն ն ո ր օրենսդրո ւթ յո ւնը գ ն ո ւ մ է ա -վելի հեռուն և սկզբո ւ նբա յին բնու յթի ն որամո ւ ծո ւթ յ ո ւ ն է կ ա -տ ա ր ո ւ մ : Ա յ ս տ ե ղ դ իտավորո ւ թ յ ո ւ ն տ ե ր մ ի ն ը վ ւ ո խ ա ր ի ն վ ա ծ է " հ ա մ ա կ ա ր գ վ ա ծ ծ ր ա գ ր ի ի ր ա գ ո ր ծ ո ւ մ " ա ր տ ա հ ա յ տ ո ւ թ -յամբ2 2 : Ի ր ա վ ա գ ի տ ա կ ա ն առո ւ մ ով ա յ դ ա ր տ ա հ ա յ տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը կ ո ն կ ր ե տ ա ց ն ո ւ մ է դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն հ ա ն գ ա մ ա ն բ ը : Ս ա կ ա յ ն ե -թ ե վեբլուծենբ ա յ դ փ ա ս տ ա թ ո ւ ղ թ ո ը պ ա տ մ ա կ ա ն բ ս ւ ղա բա -կ ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն տեսանկ յ ո ւ ն ից , ա պ ա կաբ ե լ ի է ե զ ր ա կ ա ց ն ե լ ո բ ա յ սպիս ո վ , ը ս տ էո ւթ յան , հ ս տ ա կ ե ց վ ո ւ մ է դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն հ ա ն գ ա մ ա ն բ ի բ յ ո ւ ր ե ղ ա ց մ ա ն գ ո ր ծ ը ն թ ա ց ի պ ա ր ա գ ա ն , բ ա ն ի որ " հ ա մ ա կ ա ր գ վ ա ծ ծ րագ ի ր ը " հ ա ն դ ե ս է գ ա լ ի ս ո ր պ ե ս ա յ դ գ ո ր ծ ը ն թ ա ց ի վ ե ր ջ ն ա կ ա ն հ ա ն գ ր վ ա ն :

Այլ պ ա տ կ ե ր է ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն ՝ ո ր պ ե ս հ ա ս ա բ ա կ ա գ ի -

31

ս ո ս կ ա ն երևույթի ո ւ ս ո ւ մ նաս ի ր ման բ ն ա գ ա վ ա ռ ո ւ մ : Ա ն ց ա ծ տ ա ս ն ա մ յ ա կ ն ե ր ի ը ն թաց ք ո ւ մ ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն հ ա յ ե ց ա կ ա ր -գը բ ա զ մ ի ց ս վ երանա յվե լ ու լրացվել է մ ա ս ն ա գ ե տ ն ե ր ի կող-մից, ս ա կ ա յ ն , ի ն չպես ի ր ա վ ա ց ի ո ր ե ն նշո ւմ է ճ ա ն ա չ վ ա ծ կսւ-ն ա դ ա ց ի ց ե ղ ա ս պ ա ն ա զ ե տ Քուրթ Յոնասոնը, դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն հ ա ն գ ա մ ն ք ը պ ա հ պ ա ն ե լ է իր կ ե ն տ ր ո ն ա կ ա ն ն շանակո ւ թ յ ո ւ ն ը ո ր պ ե ս ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն " հ ի մ ն ա կ ա ն չափորոշիչ"23 : Ա յ սպես , օ ր ի նակ , ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն հ ա ս ա ր ա կ ա գ ի տ ա կ ա ն բնորոշ-մ ա ն մեջ, որը տրվել է Ֆրենք Չոքի ն Քուրթ Յոնասոնի կողմից 1990 թ. ե հ ե տ ա գ ա յ ո ւ մ լայն տ ա ր ա ծ ո ւ մ է ստացե լ , մ տ ա դ ր վ ա -ծությունը պ ա հ պ ա ն ո ւ մ է իր կ ե ն տ ր ո ն ա կ ա ն ն շանակո ւթ յ ո ւ նը . "Ցե ղասպանո ւ թ յ ո ւ ն ը մ ի ա կ ո ղ մ ա ն ի զ ա ն գ վ ա ծ ա յ ի ն ս պ ա ն ո ւ թ -յ ա ն ձ ե է, որով պետութ յ ո ւնը կ ա մ այլ ի շխանո ւթ յ ո ւ ն մ տ ա դ ր -վում է (intends) ոչնչացնել որևիցէ խումբ . . ."24:

կ ա ր և ո ր եզրակացո ւթ յ ո ւ նների է հ ա ն գ ո ւ մ Ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ -յ ա ն ո ա ո ւ մ ն ա ս ի ր ո ւ թ յ ա ն ն յու- յորք յան ի ն ս տ ի տ ո ւ տ ի տ ն օ ր ե ն Հելեն Ֆայնը: Ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն իր վ ա ղ բնորոշո ւմներից մե-կում ն ա էլ ավե լի էր պարզեցրե լ դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն հ ա ն գ ա մ ա ն -ք ի բնո ւթագրո ւմը , ա ռ ա ջ ա ր կ ե լ ո վ ա յ ն պ ա ր զ ա պ ե ս փ ո խ ա ր ի ն ե լ " հ ա շ վ ա ր կ վ ա ծ " բառով ะ Հ ե տ ա գ ա յ ո ւ մ նսւ սկսեց ա յ դ նույն ի-մ ա ս տ ո վ օ գ տ ա գ ո ր ծ ե լ " ն պ ա տ ա կ ս ւ ո ւ ղ ղ վ ա ծ " բ ա ռ ը : վ ե ր ջ ե ր ս ն ա հ ե տ ա գ ա ճ շ գրտո ւ մներ մտց ր ե ց դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն իր բնու-թ ա գ ր մ ա ն մեջ, ա ռ ա ջ ա ր կ ե լ ո վ ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն կարևոր բնո-րոշիչներից հ ա մ ա ր ե լ ա յ ն հ ա ն գ ա մ ա ն ք ը , երբ որևիցէ մ ա ր դ կ ա -յ ի ն խ մ բ ի զ ա ն գ վ ա ծ ա յ ի ն ո չ ն չ ա ց մ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ՝

ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն դ իտավ ո ր ո ւ թ յա մ բ " , ի հ ա յ տ է բերո ւմ վկայութ-յ ո ւ ններ ա ռ ա յն , թ ե ի շխանո ւթ յ ո ւ ն ները " ծ րագրե լ են, կ ա զ մ ա -կերպե լ ե ն կ ա մ էլ գ ի տ ա կ ց ո ւ մ ե ն " իրենց ց ե ղ ա ս պ ա ն ա կ ա ն գործողութ յո ւնները : Փաստորեն , ա յ ս բ ն ո ւ թ ա գ ր մ ա ն մեջ տ ե ղ են գտե լ դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն հ ա ն գ ա մ ա ն ք ի ե րե ք դբսևորումներ-ներ, ո ր ո ն ք հ ա ճ ա խ ա կ ի , ի ն չպես ցույց է տ ա լ ի ս պ ա տ մ ա կ ա ն փորձը , ժ ա մ ա ն ա կ ա յ ի ն առո ւ մ ով հ ա ն դ ե ս ե ն գա լ ի ս մ ի մ յ ա ն ց ի ց ա ն ջ ա տ :

Դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն հ ա ն գ ա մ ա ն ք ի վ ե րաձևակ ե րպո ւ մ ն ե ր ի է-վոլյուցիայի ո ւղղվածութ յո ւնը վերևում հ ի շ ա տ ա կ վ ա ծ հ ե ղ ինա -կի, բ ն ո ւ թ ա գ ր ա կ ա ն է ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց ց ե դ ա ս պ ա ն ա գ ի տ ո ւ թ -յսւն հ ա մ ա ր և վ կա յ ո ւ մ է, որ հ ետազոտո ւթ յ ո ւ ն ն ե րը ա յ դ բ ն ա -

32

գ ա վ ա ռ ո ւ մ ը ն թանո ւ մ են դ իտավո ր ո ւ թ յա ն հ ա ն գ ա մ ա ն ք ի կոնկ-ր ե տ ա ց մ ա ն ուղղութ յամբ ե ի մ ա ս տ ա յ ի ն , ե ժ ա մ ա ն ա կ ա յ ի ն տեսանկ յո ւններից :

Մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս , ինչպես ը ն դ հան րացն ո ւ մ Է իր վերջերս հ ր ա տ ա ր ա կ ա ծ հ ետա ք ր ք ի ր դ իտարկո ւ մ ն ե րո ւ մ Հենրի Հ ա թ ե ն -բախը , ա յս ոլորտում հ ե տ ա գ ա ուսումնասիրությունները տ ա -նում են դ ե պ ի դ իտավո ր ո ւ թ յա ն տ ա ր բ ե ր ա ս տ ի ճ ա ն ն ե ր ի բա -ցահա յտո ւ մ 2 ะ Ա յսպես , օ ր ինակ , վ ա հ ա գ ն Դ ա դ ր ի ա ն ը դեռևս ա ն ց ա ւ դ ա ր ի 90-ականներին ա ռ ա ջ ա ր կ ե ց "ցեդսապսւնո ւթ ՜ յ ա ն պ ա ր ա դ ի գ մ ա յ ի " հա յ ե ցակարգը , ո րտեղ տ ա ր բ ե ր ա զ ա տ ո ւ մ Է դ իտավ ո ր ո ւ թ յա ն երկու փուլեր ն ա խ ն ա կ ա ն և "վերջնա-կան"29 : Դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն հ ա ն գ ա մ ա բ ի կիրառումը պ ա տ մ ա -գ ի տ ա կ ա ն հետազոտութ յ ո ւ ններո ւմ հնարավորո ւթ յ ո ւ ն Է ստեղծվո ւ մ տար բ ե րազատե լ ո ւ կոտորածը, ց եղասպանո ւթ յ ո ւ -նից, ինչից հետեւում Է, որ ա յ դ երկու երեվու յթների միջել, հա -ս ա բ ա կ ա ց լ ի տ ա կ ա ն կ ա մ ի ր ա վ ա գ ի տ ա կ ա ն տեսանկ յ ո ւ նից (բայց, իհարկե , ոչ բ ա ր ո յ ա կ ա ն ) դատե լով , գոյություն ունի ท-ր ա կ ա կ ա ն տարբերութ յուն :

Հ ա մ ա ձ ա յ ն ց ե դ ա ս պ ա ն ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն մեջ տ ա ր ա ծ ո ւ մ ս տ ա -ց ա ծ տ ե սակ ետի , կ ո տ ո ր ա ծ ի պ ա ր ա գ ա յ ո ւ մ դ ի տ ա վ ո ր ո ւ թ յ ա ն հ ս ւ ն գ ա մ ա ն բ ը բ ա ց ա կ ա յ ո ւ մ Է . ժ ա մ ա ն ա կ ի ն Լ ե ո ն Չորբաջ-յ ա ն ը ի րավացի ո ր ե ն նշել Էր, որ կ ո տ ո ր ա ծ ը ա ր տ ա հ ա յ տ վ ո ւ մ Է վա յ ր ի սպանո ւթ յ ո ւ նների " տեսբով ՝ ի տարբերո ւթ յո ւն ցեղաս-

պանո ւ թ յա ն ը , որի դ եպբ ո ւ մ ա ռ կ ա Է ծ ր ա գ ր վ ա ծ " փնելու հա ն -գամանբը 3 1 :

Ի ն չպես հ ա ճ ա խ Է պ ա տ ա հ ո ւ մ ի ր ա կ ա ն կ յանբում , ծ րագրե -րը մ ն ո ւ մ ե ն մ ա ս ն ա կ ի կ ա ն նույնիսկ լիովին չ ի ր ա կ ա ն ա ց վ ա ծ : Ս ա կ ա յ ն ա ր դ ե ն մ ի ա յ ն ծ ր ա գ ր ի գո յո ւթ յան փ ա ս տ ի առկայո ւթ -յունը վկա յո ւմ Է, որ տվ յա լ պ ետական ո ւ թ յ ո ւ ն ը մտե լ Է Էվոլյու-ցիա յի մ ի ն որ փուլ, որը մ ե ն բ ա ռ ա ջ ա ր կ ո ւ մ ե ն բ ա ն վ ա ն ե լ ն ա -խ ա - ց ե ղ ա ս պ ա ն ա կ ա ն

2. Նախացեղասպանական. իրավիճակ 0սման1ան կալսլտւթւ ո ւնում 1876 թ .

1876 թ. մա յ ի ս ի ն Օս ման յա ն կայսրութ յունում տ ե ղ ի ունե-ց ա վ բու լղարների դ ա ժ ա ն կ ոտո րած : Օգտագործե լով ժ ա մ ա -ն ա կ ի դ ի վ ա ն ա գ ի տ ա կ ա ն փ ա ս տ ա թ ղ թ ե ր ը , ա յ դ թ վ ո ւ մ ն ա և

33

դեռևս չ հ ր ա տ ա ր ա կ վ ա ծ նյութեր, մ ենբ եկել ենբ եզրակացո ւթ -յան , որ ա յ ն մ ա ս էր կ ա զ մ ո ւ մ մ ի պ ե տ ա կ ա ն ծ րագր ի որը իր մեջ պարո ւ նակ ո ւ մ Էր ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն մ ի շա ր բ կարևոր բա-ղադրիչներ :

น. Հիմնական զոհի ընտրություն Թ ա ն զ ի մ ա թ ի բարենորոգումների աոաջին փո ւփ ընթաց-

բում օ ս մ ա ն յ ա ն կառավարությունը փորձեց Բալղարիա յո ւմ ի-րականացն ե լ որոշ ս ա հ մ ա ն ա կ փնու յթի բարեփոխումներ և ա յդպիսով կասեցնել բուլղարների ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն շ ա ր ժ մ ա ն վերընթաց զարգացումը : Ս ա կ ա յ ն ա յ դ բաղաբականո ւթ յ ո ւ նը մ ա տ ն վ ե ց անհաջողո ւթ յան , բա ն ի որ 1850 թ. բռնկվեց լայնա-ծավա լ զ ի ն ված ապստամբո ւթ յ ո ւ ն թ ո ւ բ բական բռնապետութ -յ ա ն դեմ: Թեև ա յն հաջողվեց ճնշել մ իա յ ն մեծ ջանբերի շնոր-հիվ, օգտագործե լով น կա ն ո նավ ո ր բ ա ն ա կ ը և բաշիբոզուկներին (զինված ելուզակներին), սակա յ ն իշխանությունները ա մ ե ն ինչ արեցին, որ հեռու պ ա հ ե ն մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ազգաբնակչո ւթ յանը ա պ ս տ ա մ բ ն ե ր ի դ ե մ զ ի նված գործողությունների մեջ ներգրավ-վելուց: վ ի դ ի ն ի վիլայեթի ն ո րան շան ա կ վալի Ալի Ռ ը զ ա փ ա -շային տրվեցին հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն գրավոր ցուցմունբնեբ32:

Թ ա ն զ ի մ ա թ ի երկրորդ փուլի շրջանբւմ սկզբում իշխանութ-յունները փորձ արեցին Բուլղաբիայում կիռաբել ազգա յ ի ն հար-ցում իրենց մ շ ա կ ա ծ նոր՝ «միաձուլման» (թուբբեբեն նրսւնբ օգ-տագործո ւ մ Էին խառնո ւ մ ու մ իացո ւ մ " ['^nezc-ü telifi' ] ա ր տ ա -հայտությունը, իսկ ֆրանսերեն "միաձուլում" ["fusion ] բառը) բաղաբականութ յո ւնը , որի ն պ ա տ ա կ ն Էր Օսման յան կայսրութ-յ ա ն բրիստոն յա հպատակնե ր ի ՝ մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ն ե ր ի հ ետ իրա-վունբների հ ա վ ա ս ա ր ե ց մ ա ն եւ մ ի ա ս ն ա կ ա ն " օ ս մ ա ն յ ա ն ժո-ղովրդի" ս տ ե ղ ծ մ ա ն բողի ներբո ձեռնամո ւխ լինել բրիստոն յա ժողովուրդներէ ո ւ ծ ա ց մ ա ն գ ո ր ծ ը նթածին եւ ա յ դպիսով կասեց-նել ն րան ց ա զ գ ա յ ի ն - ա զ ա տ ա գ բ ա կ ա ն պ ա յ բ ա ր ի ա ճ ը : Ս ա -կա յ ն ա յ դ բաղաբականո ւթ յ ո ւ նը նու յնպես մ ա տ ն վ ե ց անհաջո -ղութ յան և ա զ գ ա յ ի ն - ա զ ա տ ա գ ր ա կ ա ն շարժումը ոչ մ իա յ ն չթու-լացավ, այլ գնալով ձեռբ բերեց ավելի մ ե ծ թ ա փ : Հ ետագա յո ւ մ ՝ 1867 և 1875թթ. ա յ ստեղ տեղ ի ո ւնեցան զ ի ն ված ընդվզումներ թ ո ւ ր բական թ ռ նապետո ւ թ յա ն դեմ , որոնբ դ ա ժ ա ն ո ր ե ն ճնշվե-ցին:

34

Առավել վ տ ա ն գ ա վ ո ր հ ա մ ա ր վ ե ց վերջինը: Ն ր ա ճ ն շ մ ա ն ն պ ա տ ա կ ո վ իշխանութ յո ւնները օ գտագ ո ր ծ ե ց ի ն ոչ մ իա յ ն բա -ն ա կ ա յ ի ն ստորաբաժանո ւ մ ն ե ր ը , այլ ն ա ն ն ե րգրավվեցին մ ա հ -մ ե դ ա կ ա ն ազ գաբնակ չ ո ւ թ յան ը բա ժան ե լ ո վ ն ր ա ն զենբ34: Ա յ ս անո ւ ղ ղակի վկայություն է առ այն, որ ն ր ա ն բ ն ա խ ա պ ա տ -րաստվ ո ւ մ էին ի րա կա նաց ն ե լ շ ա տ ավելի լ ա յ ն ա ծ ա վ ա լ գործո-ղություն, բ ա ն թ ե պ ա հ ա ն ջ վ ո ւ մ էր ա յ դ ս ա հ մ ա ն ա փ ա կ ա պ ս -տամբո ւթ յ ո ւ նը ճնշելու հ ա մ ա ր : Ո ւ շ ա գ ր ա վ է, որ ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ -յունը ճնշելուց հ ետո էլ իշխանութ յո ւնները շարո ւ նակո ւ մ էին ձեռնարկել " ա կ տ ի վ միջոցառումներ" , ին չպես նշվում էր Ա դ -ր իանապո լ ի ս ո ւ մ բ ր ի տ ա ն ա կ ա ն փոխ - հ յ ո ւպատոսի կողմից ս տ ա ց վ ա ծ հաղ ո ր դագ ր ո ւ թ յա ն մեջ. մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս , նրսւնբ սկսեւ էին "զին յալնեբի հավաբագրումը" 3 5 :

Ա յ ս հաղորդագրո ւթ յո ւնը փ ա ս տ ո ւ մ է թ ո ւ ր բ ա կ ա ն ի շխա -նությունների շ րջանո ւ մ լ ա յ ն ա ծ ա վ ա լ բռնությունների բսւղաբ-կւսնություն ի րականացնե լ ո ւ մ տ ա դ բ վ ա ծ ո ւ թ յ ա ն ձ և ա վ ո ր մ ա ն վ ա ղ վւուլը, որը, դեռևս չունենալով " ց ե ղ ա ս պ ա ն ա կ ա ն դ ի տ ա վ ո -րություն , մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ ա զ դ ա ր ա ր ո ւ մ էր " ա վ ա ն դ ա կ ա ն " մ ի ջ ն ա դ ա ր յ ա ն կ ոտո րած ն ե ր ի բ ա ղ ա բ ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն ց ե ղ ա ս պ ա -նո ւթ յան բ ա ղ ա բ ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն վ ե ր ա ճ մ ա ն գ ո ր ծ ը ն թաց ի սկիզբը:

Ը ս տ երևույթին, ա յ դ և ն մ ա ն ա տ ի պ հաղորդագրո ւթ յ ո ւ նների ազ դ ե ց ո ւ թ յան տ ա կ կ . Պոլսում գ տ ն վ ո ղ ա ր տ ա ս ա հ մ ա ն յ ա ն դի-վա նագ ետն ե ր ը , գ լ խ ա վ ո ր ա պ ե ս Մ ե ծ Բ ր խ ո ա ն ի ա յ ի դ ե ս պ ա ն Հ. է լ ի ոթը և Ռ ո ւ ս ա ս տ ա ն ի դ ե ս պ ա ն Ն . Պ. Ւգնսւտևը, կ ա ն խ ա զ գ ա -լով բու լղարներին ս պ ա ռ ն ա ց ո ղ վ տ ա ն գ ի հասո ւնացո ւմը , ձեռ-ն ա ր կ ե ց ի ն որո շակի բայլեր, ն պ ա տ ա կ ո ւնենալով կասեցնե լ ա յ դ գործընթացը : Ն ր ա ն բ գ ո ր ծադր ե ց ի ն ճնշո ւմ ս ո ւ լ թան Աբդու լ Ա -զիզի և մ ե ծ վեզիր Մ ա հ մ ո ւ դ Ն ե դ ի մ փ ա շ ա յ ի վ ր ա և հորդորեցին կա յ սրո ւթ յան բարձրագո ւ յ ն ա տ յ ա ն ն ե ր ի ն ա յ ս ա ն գ ա մ ա պ ա վ ի -նել բարենորոգո ւ մների վ րա , այլ ոչ թ ե կիռարել ֆ ի զ ի կ ա կ ա ն բ ն ա ջ ն ջ մ ա ն բաղաբականութ յո ւն 3 6 : Ս ո ւ լ թան ը հ ր ա պ ա ր ա կ ո ւ մ է հատո ւ կ հ ր ո վ ա ր տ ա կ և ա զ դ ա ր ա ր ո ւ մ է բարենորոգո ւ մները շարունակելու իր կամբը , իսկ մ ե ծ վեզիրը հ եռագիր է ո ւղարկո ւմ վա լիներին (կուսակալներին) ու հ ր ա մ ա յ ո ւ մ է դ ա դ ա ր ե ց ն ե լ բ բ ի ստոն յանե բ ի հ ե տ ա պ ն դ ո ւ մ ն ե ր ը 3 :

Ո ւ շ ա գ ր ա վ է, որ Մ ե ծ վեզիրի ո ր դ ե գ բ ա ծ մ ո տ ե ց մ ա ն հ ե տ ի-րենց ^ հ ա մ ա ձ ա յ ն ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ն հա յտ ն ո ւ մ և հ ր ա ժ ա ր ա կ ա ն ե ն

35

տալիս ա յ դ տարիների ա կ ա ն ա վ ո ր պ ե տ ա կ ա ն գործիչներ Հյոլ-սեյն Ավ ն ի փ ա շ ա ն ե Մ խ փ ա տ փաշան3 8 : Երկուսն էլ կողմնա-կից էին Բւսլկաններում น մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս Բուլղարիայում բիբթ ուժի օ գ տ ա գ ո ր ծ մ ա ն վ րա հ ի մ ն ված ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ -յան3 : Հ ետագայո ւմ , ինչպես ցույց է տրվո ւմ ներքևում, ա յս գոր-ծիչները, նորից հայտնվելով կառավարո ւ թ յան կազմում , մշակե-ցին բուլղարներին ոչնչացնելու ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն ծրագիր:

Ինչպես երեում է Փիլիպոլիսում ռո ւսական փոխ-հ յո ւպատո-սի զեկուցագրից, Հյուսեյն Ավնին ու Մ ի դ հ ա տ ը մ իա յ նակ չէին բուլղարների ն կ ա տ մ ա մ բ ֆիզիկական հա շ վ ե հարդարի ք ա ղ ա -քականութ յո ւն իրականացնելո ւ ցանկո ւթ յան մեջ: Տեղական իշխանությունները և հ ա տ կ ա պ ե ս զապտիը ե ն ե ր ը 0 ոչ մ իա յ ն չէին ենթարկվո ւմ մ ա յ ր ա ք ա ղ ա ք ի ց ս տ ա ց վ ա ծ հ րամանի ն , այլ էլ ավելի էին ուժեղացնում բռնությունները բուլղարների դեմ4 : Ն ա հատուկ ընդգծում է, որ ա ն ն ա խ ա դ ե պ շատացե լ է զ ա պ տ ի -յենեբի կողմից ի րականաց վ ո ղ սպանութ յո ւնների թիվը :

բ. ՑԽյաստաԽէթւան ծրագիրը 1876 թ. մա յ ի ս ի երկրորդ կեսերից Օսման յան կա յսրո ւթ յան

տ ա ր բ ե ր ք ա ղ ա ք ն ե ր ո ւ մ գտնվ ո ղ և բ ր ի տ ա ն ա կ ա ն , և ռո ւսական դ ի վ ա ն ա գ ե տ ն ե ր ը հ ա մ ա ր յ ա մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ յ ա սկսում են ս տ ա ն ա լ տեղեկություններ, որոնք վկա յո ւմ են, որ ա յ դ երկրի բարձրագո ւ յ ն իշխանութ յո ւնները ա ր դ ե ն մշակել էին բուլղար-ների դ ե մ գործելու որոշակի ծ րագի ր և հ ա մ ա պ ա ս խ ա ն ցու-ցումներին էին տվել բ ո ւ լ ղարական ն ա հ ա ն գ ն ե ր ի տ ե ղ ա կ ա ն իշխանութ յո ւններին :

Ադրիանաս ւ ո լ ս ի բ ր ի տ ա ն ա կ ա ն փոխ - հ յ ո ւպատոսի ս տ ա -ց ա ծ տեղեկո ւթ յան հ ա մ ա ձ ա յ ն , կ ա ռ ա վ ա ր ո ւ թ յ ա ն կողմից հ ա ն ձ ն ա ր ա ր ա կ ա ն ն ե ր են ուղարկվել տ ե ղ ա կ ա ն ի շխանո ւթ -յուններին, Սրոնցով ցուցում է տրվել ն ր ա ն ց "ոչնչացնել բուլ-ղարն ե ր ի ն և ս պ ա ն ե լ վեց տ ա ր ե կ ա ն ի ց ց ա ծ ր բոլոր արու մ ա -նուկներին: Ա յ դ միջոցառումներով , ն պ ա տ ա կ է դրվո ւմ "բնաջնջել ցեղը (race) և ստիպե լ մ ն ա ց ա ծ ի ն ա ր տ ա գ ա ղ թ ե լ 43~ Ա յ դ կարևոր տեղեկո ւթ յան աղբյուրն է եղել օ ս մ ա ն յ ա ն բյուրոկ-ր ա տ ի ա յ ի ա զ գ ո ւ թ յա մ բ ալբանւսցի մ ի ներկայացուցիչ :

Փիլիպոլիսի ռո ւ սական վտխ - հ յ ո ւպատոս Ն ա յ դ ե ն Գեռովին, երբ ն ա ժ ա մ ա ն ա կ ա վ ո ր ա պ ե ս գտնվո ւ մ էր մ ա յ ր ա ք ա ղ ա ք ո ւ մ ,

36

օ ց տ ա ց ո ր ծ ե | ո վ իր ա ն ձ ն ա կ ա ն կ ա պ ե ր ը կ ա ռ ա վ ա ր ո ւ թ յ ա ն ան -դ ա մ ն ե ր ի ց մեկի հ ե տ հաջողվել էր ս տ ա ն ա լ կարևոր լ րատվո ւթ -յուն, որը մ ի ա ն շ ա ն ա կ ո ր ե ն հ ա ս տ ա տ ո ւ մ էր բ ր ի տ ա ն ա ց ի ն ե բ ի տնղեկութ յո ւնները բո ւ լղարներին բնաջնջնլու ծ ր ա գ ր ի գոյութ-յուն ունենալու մ ա ս ի ն և լույս էր սփռում ն ր ա որոշ կարևոր մ ա ն ր ա մ ս ն ե ր ի վրա : Ս տ ո ր ե վ ն ե ր կ ա յ ա ց ն ո ւ մ ենբ ա յ դ հաղոր -դագրութ յո ւնը .

" Թ ո ւ ր ք ա կ ա ն կառավարո ւթ յ ո ւ ն ը որոշո ւմ է ընդու-նե | ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յ ա ն ճ ն շ մ ա ն պ ա տ ր վ ա գ ո վ ոչնչաց-նել լիովին բ ո ւ լ ղ ա ր ա կ ա ն այն . . . բ ն ա կ ա վ ա յ ր ե ր ը , ո-րոնց բ նակիչները առավե լ ա ռ ա ջ ը ն թ ա ց են ապրել, իսկ մ ն ա ց յ ս ղ գյուղերը ու բ ա ղ ա բ ն ե ր ը ւսվերել բաշիբոզուկ -ների ա ս պ ա տ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի միջոցով , բ ա ղ ա բ ա յ ի ն բ նակ չ ո ւ թ յան ւա վագո ւ յ ն ն երկա յացո ւ ցի չ ներին ոչն-չացնել ա յ ս կ ա մ ա յ ն ձևով, բ նաջնջե լ ողջ մ տ ա վ ո ր ա -կ ա ն ո ւ թ յ ա ն ը և կ ե ն դ ա ն ի չթողնել Ռ ո ւ ս ա ս տ ա ն ո ւ մ կրթութ յուն ս տ ա ց ա ծ ոչ մի ուսուցչի, փ ա կ ե լ ո ւ սո ւմնա-ր ա ն ն ե ր ը և ա յ ն պ ե ս ճնշել ժողովրդին , որ ն ա հ ն ա ր ա վ ո -րություն չ ո ւ նենա երբևիցե վ ե ր ա կ ա ն գ ն վ ի ու վ ե ր ա դ ա ռ -ն ա ն երկա յ ի ս վ ի ճ ա կ ա ի ն , երբ նսւ վ տ ա ն գ է ն ե ր կ ա յ ա ց -ն ո ւ մ թո ւրբեբի տ ի ր ա պ ե տ ո ւ թ յ ա ն հ ա մ ա ր , և վ երջա-պես , թո ւ րբացնե լ ն ր ա մ ի մ ա ս ի ն , ո ր էլ ավ ե լ ի թո ւ լաց -նել նրան:"4 4

Դժվ ւ ս բ չէ ն կատե լ , որ տ ա ր բ ե ր աղբ յո ւրներից ս տ ա ց վ ա ծ ա յ ս տվ յալները , որոնբ տ ե ղ են գտե լ տ ա ր բ ե ր , ավե լի Ճիշտ, ի-րւսր հ ե տ հ ա կ ա մ ա ր տ ո ղ պետո ւթ յ ո ւ ն ների պ ա շ տ ո ն ա կ ա ն դի-վ ա ն ա գ ի տ ա կ ա ն փ ա ս տ ա թ ղ թ ե ր ո ւ մ , ը ստ էութ յան , ի ր ա ր լրաց-ն ո ւ մ ե ն և հ նարավոր ո ւ թ յ ո ւ ն ե ն տ ա լ ի ս ե զ րակացնե լ ո ւ , որ իս-կ ա պ ե ս թ ո ւ ր բ ա կ ա ն կ ա ռ ա վ ա ր ա կ ա ն շ ր ջ ա ն ա կ ն ե ր ո ւ մ գոյութ-յուն է ունեցել բո ւ լղարներին ՝ ո ր պ ե ս է թ ն ի կ ա կ ա ն խ մ բ ի դ ի տ ա -վ ո ր ո ւ թ յամ բ ոչնչացնելու ծ րագ ի ր : Ա յ դ ծ ր ա գ ր ի ց ե ղ ա ս պ ա ն ա -կ ա ն բնու յթը տ ա ր ա կ ո ւ ս ա ն ք չի հարուցում :

"տետաբրբիր է հա մ ե մատե լ , թ ե ինչպես են վարվել Ռ ւ սաս -տ ա ն ի և Մ ե ծ Բ ր խ ո ա ն ի ա յ ի դ ե սպան ն ե ր ը իրենց ձեռբն ը ն կած տեղեկությունների հետ: Ն . Պ. իգնսւտևը պ ա ր զ ա պ ե ս կցել կ ւ Փի-

37

լիպոփսի փոխ-հ յո ւպատոսից ս տ ա ց վ ա ծ վերընշվսւծ հաղորդագ -րությունը ցարին ուղարկվող իր զեկուցագրին ե ուղարկել ա յ ն Պե-տեբբուրգ, ա յդպիսով հնարավորինս ա ր ա գ տեղեկացնելով իր կառավարո ւթ յանը բուլղարներին սպառ նաց ո ղ վ տ ա ն գ ի մա ս ի ն Տ:

Դ ե ս պ ա ն 4 էւիոթը, որի ա ն ձ ն ա կ ա ն բարեկամութ յունը Միդ -հւտո փ ա շ ա յ ի հետ ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց ն ե ր ի հ ա մ ա ր գ ա ղ տ ն ի ք չէր, ըստ Էության, չէր վստահել ա յ դ տեղեկություններին ե Սալոնիկիի բ ր ի տ ա ն ա կ ա ն հ յո ւպատոսին դիմել էր մեծագու յն զգուշավորութ-յ ա մ բ ձևակերպված "հատուկ խ ն դ րան ք ո վ " (sic!), պարզել , արդ -յ ո ՛ ք մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ն ե ր ի հարձակո ւմները քրիստոն յաների վ ր ա կարող են լինել " ն ա խ ա պ ե ս պ ա տ ր ա ս տ վ ա ծ հ ա ր ձ ա կ մ ա ն " արդ -յունք : Ո ր ք ա ն ո վ կարելի է եզրակացնել հ ր ա պ ա ր ա կ վ ա ծ բրի-տ ա ն ա կ ա ն փաստաթղթ ե ր ի ց , ն ա ՛ա յդպես էլ Լ ոնդոնին տեղ յակ չպահեց իր ս տ ա ց ա ծ կարևոր տեղեկութ յան մասին : Դ ր ա պ ա տ -ճառը, կաբելի է ենթադրել , ա յն էր, որ ն ր ա ն հա յտնի էր, որ ա յ դ հրեշավոր ծ րագրի հեղինակներից էր Միդհ ւ ստ փաշւսն , որը հենց նույն է լիոթի ա ն վ ե ր ա պ ա հ աջակցո ւ թ յամբ ղ եկավարո ւ մ էր սահ-մ ա ն ա դ ր ա կ ա ն շարժումը մա յ րա քաղա ք ո ւ մ :

Մինչդեռ ռ ո ւ սական դ ի վ ա ն ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն ը հաջողվե լ էր պարզե լ , որ բ ա ց ի Մ ի դ հ ա տ ի ց ա յ դ ծ ր ա գ ր ի հեղինակութ յո ւնը պ ա տ կ ա ն ո ւ մ էր ն ա և վերը ն շ վ ա ծ Հ յ ոաե յ ն Ա վ ն ի փ ա շ ա յ ի ն , իսկ վ ե ր ջ ն ա կ ա ն որոշումը ընդունվել էր կ ա ռ ա վ ա ր ո ւ թ յ ա ն նիս-տ ի ընթացքում"7 : Ռո ւ ս դ ի վ ա ն ա գ ե տ ն ե ր ը հ ա յ տ ն ո ւ մ էին, որ կ ա ռ ա վ ա ր ո ւ թ յ ա ն որոշումը վ ե րաբերո ւ մ էր ոչ մ ի ա յ ն բուլղար-ների բ ն ա ջ ն ջ մ ա ն ը , այլ ն ա և Բ ւ ս լ կան յան թերակղզո ւ ողջ սլա-վ ո ն ա կ ա ն ա զ գ ա բ ն ա կ չ ո ւ թ յ ա ն " ս ի ս տ ե մ ա տ ի կ կոտորելո ւն" :

Ա յ դ ա մ ի ս ն ե ր ի ն կ . Պոլսում գ տ ն վ ո ղ ե ր ի տ ա ս ա ր դ ռուս թ ո ւ ր ք ա գ ե տ վ ա ս ի լ ի Սմիռնովը49 , հենվելով ստամբո ւ լ յ ա ն հա -րաբերո ւթ յ ո ւններին լա վ ծ ա ն ո թ մ ա ր դ կ ա ն ց ի ց " ս տ ա ց վ ա ծ տե-ղեկությունների վ րա , տ ա լ ի ս է երեք թ ո ւ ր ք պ ե տ ա կ ա ն գործիչ-ների անունները , ո ր ո ն ք կ ա զ մ ո ւ մ էին, ը ստ իր բ ն ո ւ թ ա գ ր մ ա ն , " բ ո ւ լ ղարական ս ա ր ս ա փ ն ե ր ի դժոխքս ւ յ ի ն եր յակը" , ն ր ա ն ք էին բ ա ց ի Մ ի դ հ ւ ս տ փ ւ ս շաից ա յ դ տ ա ր ի ն ե ր ի խո շ որ պ ե տ ա կ ա ն գործիչ ու ճ ա ն ա չ վ ա ծ բ ա ռ ա ր ա ն ա գ ե տ Ա հ մ ե դ վ ե ֆ ի ք փ ա շ ա ն եւ ն ո ր օ ս մ ա ն ց ի ն ե ր ի շ ա ր ժ մ ա ն ա ռաջ ն ո ր դ ն ե ր ի ց Ալի Ս ո ւա -վին50: Ն ր ա ն ք , ը ստ Սմիռնովի , ն պ ա տ ա կ ա դ ր վ ե լ էին "սիստե-մ ա տ ի կ ո ր ե ն ոչնչացնել իրենց հ ա մ ա ր ա տ ե լ ի բո ւ լ ղարներին և

38

... հա մառ ո ր ն ն հնանո ւմ նն իրննց ծրագրին..."51: Շարունակնլով հնտաբրբրվնլ ա յ դ խ ն դ ր ո վ ռ ո ւ սական դի-

վ ա ն ա գ ն տ ն ն ր ը կ ա ր ո ղ ա ց ա ն բացւսհայտնլ ա յ դ ց ն ղ ա ս պ ա ն ա -կ ա ն ծ րագր ի մի 2արբ այլ մ ա ն ր ա մ ա ս ն ն ր : Հ ա մ ա ձ ա յ ն Ռո ւսն բ ա դ ա բ ա բ ի ռո ւսական գ լխավոր հ յ ո ւպատոս վ . Ֆ. կ ո ժենիկո -վի ս տ ա ց ա ծ տնղնկությունների, կա յսրո ւթ յան մ ա յ բ ա բ ա դ ա -բում Մ ի դ հ ա տ փ ա շ ա յ ի ղ ն կավար ո ւ թ յա մ բ գործում է գ ա ղ տ ն ի կոմիտն ՝ "Սյավւյուբգն ("Ավել") անվանո ւ մ ո վ : Ը ս տ ա յ դ տն-անկության, Սյուփյուրգնի" թ ի ր ա խ ը մ իա յ ն բուլղարննրը չէն, ն ր ա ն պ ա տ ա կ ն է ոչնչացնել երկրի ողջ բ ր ի ստոն յա ա զ գ ա բ -նակչո ւթ յանը :

Ա յդ ո ճ րագո ր ծ խ մ բ ա կ ի գո յութ յան մ ա ս ի ն ռ ո ւ սական դի-վ ա ն ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն ը հ ա յ տ ն ի էր դարձն լ 1876 թ. նո յնմբնրին: Ս ա կ ա յ ն , ըստ նրեույթին, ա յ ն ստեղծվել էր ավելի վաղ , դեռևս ա յ դ նույն տ ա ր վ ա մայիսին , նրբ կառավարո ւթ յ ո ւ նը Մ ի դ հ ա տ ի ե Հյուսեյն Ավն ի ի ճ ն շ մ ա ն ննրբո ընղուննլ էր վնբոհիշյալ որո-շումը բու լղարներին ոչնչացնելու մաս ի ն : հ ե տ ա գ ա յ ո ւ մ , Հյու-սնյն Ավնիի սպանութ յո ւնից հ նտո (նոյն թ վ ա կ ա ն ի հունիսի 15-ին) ա յ ն համալրվն լ էր նոր ա ն դ ա մ ն ե ր ո վ ( հա յտնի նն վ ե ֆ ի բ փ ա շ ա յ ի น Ալի Սո ւավիի անունննրը), սա կա յ ն , ի ն չպնս վ կա-յում է հաղորդագրո ւթ յ ո ւ նը "Սյուփյուրգնի" մ ա ս ի ն , Մ ի դ հ ա տ ը պ ա հ պ ա ն ե լ էր իր ղնկւսվար դիրբը:

Գ. Օսմանյան կայսրության քրիստոնյաների զանգվածային կոտորածի վտանգ

1876 թ. նրկրորդ կնսի ընթսւցբում մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն հոգևորա-կ ա ն ո ւ թ յ ա ն հ ա կ ա ք ր ի ս տ ո ն ե ա կ ա ն բարոգչությունը գ նա լ ո վ ս ա ս տ կ ա ն ո ւ մ է: Ա յ դ փ ա ս տ ը ա ր ձ ա ն ա գ ր ն լ է ժ ա մ ա ն ա կ ի մ ա -մուլը53: Հ նտ զ հ նտն ա յ ն ընդունում է բ ր ստոն յան ն ր ի ն ֆիզիկա-կ ա ն բ ն ա ջ ն ջ մ ա ն կոչերի ձև: Ա յ դ փ ա ս տ ը չէր վրիպել ռուսա-կ ա ն դ ի վ ա ն ա գ ե տ ն ե ր ի ուշադրությունից: Խ ո ջ ա ն ե ր ը , - գրո ւմ էր դ ե ս պ ա ն ի գ ն ա տ ե ը ցարին , -սկսում նն բ ա ց ե ի բ ա ց հ ա ն դ ե ս գա լ "գ յավո ւրներին" ոչնչացնելու կոչերով :

Ն կ ա տ վ ո ւ մ է գործողութ յունների น բարոզ չո ւթ յան ո րո շակի հ ա մ ա կ ա ր գ ո ւ մ բարձրագո ւ յ ն ի շխանո ւթ յ ո ւ նների և մ ա հ մ ե դ ա -կ ա ն հ ո գևորականո ւ թ յան գործողութ յունննրի միջև: Ս ա կ ա յ ն տ ա ր ա կ ո ւ ս ա ն ք չի հարուցում , որ նախաձեռնո ւ թ յ ո ւ ն ը պ ա տ կ ա -

39

ն ա մ էր կ ա ռ ա վ ա ր ո ւ թ յ ա ն ը น պ ա տ ճ ա ռ ը ոչ մ ի ա յ ն น ոչ ա յ ն ք ա ն մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն մո լեռանդութ յո ւնն էր, որը դ ա ր ե ր շ ա ր ո ւ ն ա կ գո-յություն ուներ Օս ման յա ն կա յ սրո ւթ յան մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ազ -գ ա բ ն ա կ չ ո ւ թ յ ա ն մ իջավա յրո ւ մ , այլ երկրի բարձ րագո ւ յ ն իշ-խանո ւթ յ ո ւ նների ն ո ր ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը բոււդարների՜ և այլ ք ր ի ստո ն յան ե ր ի ն կ ա տ մ ա մ բ : Այս կարևոր հ ա ն գ ա մ ա ն ք ը ընդգծել է դեռևս ա յ դ ի րադարձո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի մեգ ա ն հ ա յ տ ժա -մս ւ նակիցը դ ե ս պ ա ն ի գ ն ա տ և ի ա ն ձ ն ա կ ա ն ֆոնդո ւմ այլ ձե-ռ ա գ ր ե ր ի հ ետ պ ա հ վ ո ղ ա ն ս տ ո ր ա գ ի ր վ ե ր լ ո ւ ծական տե ղ ե կագ -րի հեղինակը : Ն ա գրում է. "Առաջն ե ր ո ւ մ ք ր ի ստո ն յա ն ե ր ի ն ճնշո ւմ ու ջար դ ո ւ մ էին մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն ն ե ր ը , ա յ ժ մ նբւսնց ճնշում ու ջար դ ո ւ մ է կառավարությունը"5 5 : Ա յ դ տ ե ս ա կ ե տ ը կի-սում էր նւսև Ւգնատևը : Պետերբուրզ ո ւ ղ ա ր կ ա ծ իր զեկո ւցագ-ր ե ր ի ց մ եկո ւմ ն ա ընդգծո ւմ է, որ ո ւժեդացոդ մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն մո-լ եռանդո ւթ յան պ ա տ ճ ա ռ ը թ ո ւ ր ք ա կ ա ն կ ա ռ ա վ ա ր մ ա ն հ ա մ ա -կար գ ի ներկա յացո ւցիչների մ ե ծ մւսսի գործողութ յո ւններն են՝ ամեն ւսվերևում գտնվողից մինչեւ ամենաստորինը 5 6 :

կ ա ր ե լ ի է ա ր ձ ա ն ա գ ր ե լ , որ ա մ ռ ա ն և ա շ ն ա ն ա մ ի ս ն ե ր ի ը ն թ ա ց ք ո ւ մ ո ճ ր ա գ ո ր ծ խ մ բ ա կ ի ծ րագ ր ե ր ը ընդլայնվել էին և ն ր ա ն ք սկսել էին ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ ե լ կա յ ս ր ո ւ թ յան ողջ քրիս-տ ո ն յ ա ա զ գ ա բ ն ա կ չ ո ւ թ յ ա ն զ ա ն գ վ ա ծ ա յ ի ն կ ո տ ո ր ա ծ . Դ ր ա մ ա ս ի ն է վկա յո ւ մ ոչ մ ի ա յ ն վ . Ֆ. կ ո ժևնիկովի վ ե ր ը ն շ ված հա -ղորդագրութ յո ւնը : Դեռևս հ ո կտեմ բ ե ր ի ն Ռ ո ւ ս ա ս տ ա ն ի ի գ -նւստևը հաղ ո ր դ ո ւ մ էր Ա լ ե ք ս ա ն դ ր Գոր չակովին , "որ լիովին հ ի մ ն ա վ ո ր վ ա ծ է վ ա խ ը ն ե ր ք ի ն կ ո տ ո ր ա ծ ն ե ր ի ց :

Փաստերը վկա յո ւմ են, որ 1876 թ. վերջին ա մ ի ս ն ե ր ի ն թուր-ք ա կ ա ն ի շխանո ւթ յ ո ւ նները պ ա տ ր ա ս տ վ ո ւ մ էին կ ա զ մ ա կ ե ր պ ե լ լ ա յ ն ա ծ ա վ ա լ կ ո տ ո ր ա ծ ն ա և հա յ ժողովրդի դ եմ : Ա ր դ ե ն հոկ-տ ե մ բ ե ր ի սկզբնեբին հ ա յ կ ա կ ա ն մամո ւ լ ը ա ր ձ ա ն ա գ ր ե ց հայե-րի դ ե մ ո ւ ղ ղ ված մ ա հ մ ե դ ա կ ա ն մ ո լ ե ռանդո ւ թ յան ո ւ ժ ե ղ ա ց մ ա ն փ ա ս տ ը , մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ զգուշորեն ե նթադրե լ ո վ , որ ա յ դ տեղ ի է ո ւնենում տ ե ղ ա կ ա ն ի շխանո ւթ յ ո ւ ն ների թ ո ղ տ վ ո ւ թ յ ա ն պ ա յ -մաններում5 8 : Նո ւ յ ն ժ ա մ ա ն ա կ ա հ ա տ վ ա ծ ո ւ մ թ ո ւ ր ք ա կ ա ն մ ա -մուլը, մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս կ ա ռ ա վ ա ր ո ւ թ յ ա ն շ եփորը հ ա ն դ ի ս ա -ցող "Բ ւսսիբեթ" լրագիրը, մ ե ղ ա դ ր ո ւ մ է հա յերին , թ ե իբր ն ր ա ն ք ՝ Պոլսի պ ա տ ր ի ա ր ք ի ղ ե կ ա վ ա ր ո ւ թ յ ա մ բ ն ա խ ա պ ա տ -ր ա ս տ ո ւ մ են զ ի ն վ ա ծ ապստամբո ւ թ յ ո ւ ն 5 ' , ա յ դ պ ի ս ո վ հող ն ա -

40

խ ա պ ա տ ր ա ս տ ե լ ո վ ն ր ա ն ց կ ո տ ո ր ա ծ ի հ ա մ ա ր : Ռ ո ւ ս ա կ ա ն դ ի վ ա ն ա գ ի տ ա կ ա ն աղբ յուրները հ ն ա ր ա վ ո -

րություն են ս ա ղ ի ս պ ա տ կ ե ր ա ց ո ւ մ ս տ ա ն ա լ ա յ դ ծ ր ա գ ր ի որոշ մ ա ն ր ա մ ա ս ն ե ր ի մա ս ի ն : Հ ո կտե մ բ ե ր ի ն Գ ո ր չակ ո վ ի ն հ ղ ա ծ իր գէՅկացագրերից մեկո ւմ Ւգ նատևը , հենվելով Պոլսո հ ա յ պ ա տ -ր իար ք ի կողմից իրեն հ ա յ տ ն ա ծ տեղե կ ո ւ թ յան վ րա , գ րո ւ մ Է, որ Ս ՜ ի դ հատը մ ե ղադրե լ Է հա յերին , թ ե իբր ն ր ա ն ք մ ե ծ ք ա ն ա -կ ո ւ թ յա մ բ զ ե ն ք են գնել ա ր տ ա ս ա հ մ ա ն ո ւ մ น้ ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս -տ ո ւ մ են ա պ ս տ ա մ բ ո ւ թ յ ո ւ ն Ռ ո ւ ս ա ս տ ա ն ի հ ե տ ս ա հ մ ա ն ա մ ե ր ձ շ ր ջաններո ւ մ , ո րպե ս զ ի " ա պ ա հ ո վ ե ն Ռ ո ւ ս ա ս տ ա ն ի մ ի ջ ա մ -տությունը՛^'0:

Այսպիսով , կարելի Է եզրակացնե լ , որ կ ո տ ո ր ա ծ ը ի ր ա կ ա -ն ա ց վ ե ի Էր հննց ա յ դ պ ա տ ր վ ա կ ո վ : Նմանո ւ թ յ ո ւ ն ը " ե ր իտա-ս ա ր դ " կ ա մ "նոր օ ս ման ց ի ն ե ր ի " ա ռաջ ն ո ր դ ի և երիտթո ւրքերի պարագ լ ո ւ խ ն ե ր ի գործելակերսւի միջև ակնառո ւ Է: Հ ե տ ա ք ր ք ի ր Է նշեւ, որ Ռ ո ւ ս ա ս տ ա ն ի գործոնը մ ե ծ դեր Է խ ա ղ ա ց ե լ ն ա և Մ ի ղ հ ա տ ի հ ա կ ա բ ո ւ լ ղ ա ր ա կ ա ն ծրագրերո ւմ : Ւգն ւստևի զեկու-ցագրերից մեկո ւմ բ ե ր ված են Մ ի դ հ ա տ փ ա շ ա յ ի հետևյալ խոս-քերը, ո ւղղված բուլղարների ներկայացուցիչներին . "Դո ւ ք ձեր հույսը դ ն ո ւ մ ե ք Ռ ւ ս ա ս տ ա ն ի վրա , ս ա կ ա յ ն երբ ն ա վերջիվերջո կ գա , ն ա կ գ տ ն ի մ իա յ ն ավերակներ"6 1 :

Նո յ եմբերի վերջերին կ ' Պոլսի ռուս դեսււլւսնը մ ե կ ա ն գ ա մ ևս հա յտն ե ց Պետերբուրգին, թ ե հ յ ո ւպատոսները հաղո ր դ ո ւ մ են, որ Օ ս ման յա ն կա յ սրո ւթ յան ողջ տ ա ր ա ծ ք ի վ ր ա շարո ւ նակվո ւ մ Է ք ր ի ստոն յանե ր ի » ա ղ ա ղ ա կ ո ղ ճն շո ւ մը^ ընդ որում, ոչ մ ի ա յ ն ս լավոնների , այլ նաե ւ ՛Փոքր Ա ս ի ա յ ի ք ր ի ստոն յաների ՛ :

Ա հ ա ա յ ս պ ա յ մ ա ն ն ե ր ո ւ մ Էր, որ տ ե ղ ի ո ւ ն ե ցավ վ ա ն ի դեկ-տ ե մ բ ե ր ի 1-ի հ ա յ տ ն ի հրկիզումը, կ ա զ մ ա կ ե ր պ վ ա ծ տ ե ղ ի թուր-ք ա կ ա ն ի շխանո ւթ յ ո ւ ն ն երի կողմից : Ա յ դ ի ր ա դ ա ր ձ ո ւ թ յ ա ն ը հ ա յ ր ե ն ա կ ա ն պ ա տ մ ա գ ի տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը բ ա զ մ ի ց ս ա ն դ ր ա դ ա ր ձ ե լ Է, ս ա կ ա յ ն դ ի տ ա ր կ ե ւ Է ա յ ն ո րպ ե ս մեկո ւսի երևույթ: Մինչդեռ , ի ն չպես վ կա յ ո ւ մ Է իր կոնֆյիդենցիալ զ ե կ ո ւ ցագրո ւ մ ի գ -ն ա տ և ի ն վերջինիս գ ա ղ տ ն ի գ ո ր ծ ա կ ա լ Պ. Ա ն ի ն ո ն , որը Մ ի դ -հ ա տ ի օ գ ն ա կ ա ն ն Էր և ա ն ձ ն ա կ ա ն թ ա ր գ մ ա ն ի չ ը և ա յ դ պ ի ս ո վ լ ա վ ա տ ե ղ յ ա կ Էր երկրի ան ց ո ւ ցարձ ի ց , ա յ դ թվո ւ մ , ն ա և ա յ ն պ ի -սի ի րադարձո ւ թ յ ո ւ ն ն ե րից , ո ր ո ն ք ի շխանո ւթ յ ո ւ ն ն երը պ ա հ ո ւ մ Էին գ ա ղ տ ն ի , հ ա մ ա ր յ ա մ ի ա ժ ա մ ա ն ա կ թ ո ւ ր ք ա կ ա ն կ ա ն ո ն ա -

41

վոր բ ա ն ա կ ը ի ր ա կ ա ն ա ց ր ե ց " գազանո ւթ յ ո ւ ններ Յոգղատի հ ա յ կ ա կ ա ն գյուղերում"6'1: Անտարակո ւ յ ս , ՜բանակը ստացե լ էր հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն հ ր ա մ ա ն : Այսպիսով, կարելի է ե զ րակաց -նել, որ հայերի դ ե մ ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ վ ո ղ կ ոտո րած ի վ տ ա ն գ ը բ ա վ ա կ ա ն ի ր ա կ ա ն էր:

* * *

Այսպիսով, կարելի եզրակացնել, որ 1876 թ. Օսման յան կայս-րությունը մ ոտ էր կ ա ն գ ն ա ծ ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց հասկացողութ յամբ լա յ նածավալ ցեղասպանություն իրականացնելու գործընթաց սկսելուն: Աոկա էին ոճրագործը՝ ի դեմս պ ե տ ա կ ա ն բարձրաս-տ ի ճան գործիչների բ ա ղ կ ա ց ա ծ մի խ մ բակ ի զոհը՝ բուլղարները, ցեղասպանություն իրականացնելու դիտավորությունը՝ ա ր տ ա -հա յտված այդ ոճրագործ խմբակի կողմից ն ա խ ա պ ա տ ր ա ս տ ա ծ ցեղասպանո ւթ յան ծրագրի տեսքով: Ն ա խ ա տ ե ս ն վ ո ւ մ էր, բա-ր ե ն պ ա ս տ պա յ մանն ե ր ի դեպքում , իրականացնե լ ն մ ա ն ա տ ի պ գործողություններ նաև կայսրության այլ քրիստոն յա ժողովուրդ-ների դեմ, մասնավորապես ՝ հայերի դեմ: Ս ա կ ա յ ն բ ա ր ե ն պ ա ս տ պ ա յ մ ա ն ն ե ր չստեղծվեցին: ի ր էությամբ ց ե ղ ա ս պ ա ն ա կ ա ն ծրա-գիրը ի րականացվեց միայն մ ա ս ա մ բ : Բուլղար ժողովուրդը փրկվեց ՛ զանգվածա յ ին բնաջնջումից: Այլ խոսքերով ասած , նա-խ ա - ց ե ղ ա ս պ ա ն ա կ ա ն իրավիճակը չվերաճեց ցեղասպանութ յան : Այդ տեղի ունեցավ ավելի ուշ՝ սուլթան Աբդուլ Հա մ ի դ ի անմի -ջա կան ղեկավարութ յամբ, երբ 1890-ականների լա յ նածավսղ կոտորածներով սկիզբ ս ա ա վ Հայոց ցեղասպանո ւթ յան շուրջ եր-կու տ ա ս ն ա մ յ ա կ տևած գործընթացը:

ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 1. R. Lemkin. Axis Rule in Occupied Europe. Washington, 1944. 2. รช'น այդ մասին Լ. Kııper. Genocide: Its Political Use in the

Twentieth Century. New Haven and London, 1981, p. 22: Ըստ երեւույ-թի, Քուփըրը օգտվել է մեղադրական ակտի անգլերեն տարբերակից:

3. Տես այդ փաստաթղթի արխիվային բնագրի հրատարակված տեքստում՝ Нюрнбергский процесс: Сборник материалов в 8-ми томах, Москва, 1987, с. 293.

4. ./. N. Porter. Introduction: What is Genocide? Notes Toward a Definition. - In: Genocide and Human Rights: A Global Anthology" Ed.

42

by./. N. Porter. Lanham-New-York-London, 1982, p. 5. 5. Raphael Lemkin on Genocide. - In: Genocide and Human

Rights: A Global Anthology. Ed. by J. N. Porter. Lanham-New-York-London. 1982, p. 317.

6. Տն՚ս այդ մասին V. N. Dadrian. The Convergent Aspects of the Armenian an.1 Jewish Cases of Genocide. A Reinterpretation of the Concept of Holocaust. - Holocaust and Genocide Studies: An International. ournal. 1988, Vol. 3, No. 2, p. 163.

7. Raphael Lemkin on Genocide. - In: Genocide and Human Rights: A Global Antology. Ed. by J. N. Porter. Lanham-New-York-London, 1982, p. 317.

8. Ibid. p. 330. 9. Մեջբերումն ըստ L. Kuper. Genocide: Its Political Use..., p.

23. 10. J. H. Tashjian. Genocide, the United Nations and the

Armenians. - In: Genocide and Human'Rights: A Global Antology. Ed. by J. N. Porter. Lanham-New-York-London, 1982, p. 134.

11. Մեջբերումն ըստ ю. А. Решетов. Борьба с международ-ными преступлениями против мира и безопасности. Москва, 1983, с. 102.

12. Անգւերեն պաշտոնական տեբստը տես. Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide A/RES/260 A (III), 9 December 1948. - In: The United Nations: Blue Books Series, Volume VII: The United Nations and Human Rights, 1945-1995. With an introduction by Boutros Boutros-Ghali, Secretary General of the United Nations. New York: Department of Public Information, United Nations, 1995, p. 151-153.

13 . In favor of the Ratification of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide. Presented to The Subcommittee on the Genocide Convention of the Senate Foreign Relations Committee. - Armenian Affairs: A Journal on Armenian Studies, 1950, Vol. l,No 2, p. 221.

14. Տե՛ս այդ մասին լ. A. Chorbajian. Massacre or Genocide: An Essay in Personal Biography and Objective Experience. - In: Genocide and Human Rights: A Global Anthology. Ed. by J. N. Porter. Lanham-New-York-London, 1982, p. 121.

15. Introduction by Boutros Boutros-Ghali, Secretary General of the United Nations. - In: The United Nations: Blue Books Series, Volume VII: The United Nations and Human Rights, 1945-1995. With an introduction by Boutros Boutros-Ghali, Secretary General of the United Nations. New York: Department of Public Information, United

43

Nations, 1995, p. 21. 16. Leo Kuper1 Genocide: Its Political Use in the Twentieth

Century- New Haven and London, 1981, p. 33-35. 17. Still. Frederick Guillaume Dufour, Toward a Socio-historical

Theory of Persecution and an Analytical Concept of Genocide. - YCISS Occasional Paper. Nr. 67 October 2001, p. 13.

18. Այս խնդիրը մանրամասն ուսումնասիրէի է Յու. ԲարսՕդու|ը. รชน. ю. г. Барсегов, Геноцид армян преступление по международному праву. Москва: Издательский дом "XXI век — Согласие ,2000, с. 93-121. Ինբը Բարսնդովը օրկրորդ դպրոցի ննր-կայացուցիչ Է:

19. รชนิ այդ մասին. Cecile Tournaye, Gcnocida! Intent before the ICTY. - International and Comparative Law Quarterly, April 2003, vol. 52, no. 2, pp. 447-462

20. รชน այդ փաստաթդթի տնթստում. Security Council resolution containing the decision to establish an international tribunal for the prosecution of persons responsible for genocide and other serious violations of international humanitarian law committed in Rwanda or in the territory of neighbouring States S/RES/955 (1994), 8 November 1994. - In: The United Nations: Blue Books Series, Volume VII: The United Nations and Human Rights, 1945-1995. With an introduction by Boutros Boutros-Ghali, Secretary General of the United Nations. New York: Department of Public Information, United Nations, 1995, p.490.

21. รชน այդ փաստաթդթի տնբստում. Franc Chalk and Kurt Jonassohn, The History and Sociology of Genocide: Analyses and Case Studies. New Haven and London, 1990, p. 51.

22. รชน այդ մասին. Uwe Makino, Final Solutions, Crimes Against Mankind: on the Genesis and Criticism of the Concept of Genocide. -Journal of Genocide Research, 2001, 3(1), p. 67.

23. Kurt Jonassohn, Defining the Perpetrator: Seeking Proof of Intent. - MIGS Occasional Paper, March 1993, p. 1.

24. Franc Chalk and Kurt Jonassohn, The History and Sociology of Genocide: Analyses and Case Studies. New Haven and London, 1990, p. 23.

25. Helen Fein, Testing Theories Brutally: Armenia (1915), Bosnia (1992) and Rwanda (1994). - Problems of Genocide: Proceedings of the international Conference on "Problems of Genocide", April 21-23, 1995՜ National Academy of Sciences. Yerevan, Republic of Armenia! Cambridge, MA, 1997, p. 182.

26. Ibid., p. 181. 27. Helen Fein, Denying Genocide: From Armenia to Bosnia: A

44

lecture delivered at the London School of Economics and Political Science on 22 January 2001. - London School of Economics and Political Science: Occasional Papers in Comparative and International Politics 1. London: Department of Government, [2001], p. 4-5.

28. Henry R. Huttenbach, From the Editor: Towards a Conceptual Definition of Genocide. - Journal of Genocide Research, 2002, 4(2), p. 167-176.

29. Vahakn N. Dadrian, Towards a Theory of Genocide: Incorporating the Instance of Holocaust: Comments, Criticisms and Suggestions. - Holocaust and Genocide Studies, 1990, Vol. 5, No. 2, p. 143.

30. Տես, օրինակ. Christian p. Scherrer, Towards a Theory of Modern Genocide. Comparative Genocide Research: Definitions, Criteria, Typologies, Cases, Key Elements, Patterns and Voids. - Journal of Genocide Research, 1999, 1(1), p. 15.

31. L. A. Chorbajian. Massacre or Genocide: An Essay in Personal Biography and Objective Experience. - In: Genocide and Human Rights: A Global Anthology. Edited by J. N. Porter. Lanham-New-York-London, 1982, p. 121.

32. SÜU սուլթանի կողմից Ռըգա փաշային տրված "բարձրա-գույն ցուցմունքները պարունակող փաստաթղթի տեքստում, որը հրապարակել է թուրք ճանաչված միջնադագետ Տալիւ ԻնալջըբլՆ Ferikan-1 kiramdan bu defa memuriyet-I mahsusa ile Vidin canibine izam buyrulacak Rıza Paşa hazretlerine talimat-1 seniyye müsvedesi. -Halil inalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi (Doktora Tezi'nin 50. yılı, 1942-1992). İstanbul 1992, Vesikalar V, ร. 124.

33. Ավելի հանգամանալից այդ քաղաքականութ յան բնու-թագրմանը անդրադարձել ենք հետեւյալ հոդվածում. Ռ. น. Սաֆ-րաստյան, Օսմանացման քաղաքականութ յան պատմությունից. - Ա-րեւելագիտության հարցեր. Գիտական աշխատությունների միջբու-հակսւն ժողովածու, Պրակ 1-2, Երևան, 1983, էջ. 193 ֊ 202:

34. н. Геров — н. П. Игнатьеву, 22 марта 1876 г. Приложение. — Документи за българската история, т. 2 : Архив на Найден Геров. ч. 2, София, 1932, с. 153.

35. Տես այդ մասին. Rev. J. Clarke to British Vice Consul in Adrianople J. H. Dupuis, October 15, 1875. ֊ In ะ The Near and Middle East, 1856-1914 Parti՝. British Documents on Foreign Affairs. Series B: Near and Middle East, Volume 2 ะ The Ottoman Empire: Revolt in the Balkans, 1875-1876. Editor ะ D. Gillard. Bethesda, 1985, p. 137-138.

36. Տես այդ մասին. Roderic Davison, Reform in the Ottoman Empire, 1856-1876. Princenton, 1963, p. 315-317; Записки графа н.

45

п. Игнатьева. - Исторический вестник, 1914, т. 135, с. 454. 37. н. Геров - н. П. Игнатьеву, 3 ноября 1875 г. —

Документи за българската история, т. 2 ะ Архив на Найден Геров. ч. 2, София, 1932, с. 126.

38. Iunupo այն նույն Ս՜իդհատ փաշայի մասին է, որը համար-վում է օսմանյան աոաջին սահմանադրության "կնքահայրը :

39. Տես. Roderic Davison1 Reform.., p. 317; И. £ Фадеева, Мидхат-паша ะ Жизнь и деятельность. Москва, 1977, с. 71.

40. Այդպես էին անվանվում ոստիկանական զինված ստորա-բաժանումների անդամներին:

41. н. Геров - н. П. Игнатьеву, 3 ноября 1875 г. -Документи за българската история, т. 2 ะ Архив на Найден Геров. ч! 2, София, 1932, с. 126.

42. Նույն տեղում: 43 J. н. Dupuis to H. Elliot, May 19, 1876. - In: The Near and

Middle East, 1856-1914 Part / : British Documents on Foreign Affairs. Series B: Near and Middle East, Volume 2 : The Ottoman Empire: Revolt in the Balkans, 1875-1876. Editor ะ D. Gillard. Bethesda, 1985, p. 234.

44. Вице-консул в Филипполе - Послу в Константинополе, 17 мая/29 мая 1876г., копия, прил.к предыд. - Архив Внешней Политики России (АВПР), ф. Канцелярия МИД, 1876, д. 25, лл. 159об — 160. Գեոովի անձնական արխիվում պահպանվել է այդ փաստաթղթի մեկ այլ օրինակ, որը ժամանակին հրատարակվել է Բուլդարիայում ะ Այն էականորեն չի տարբերվում Ռուսաստանի ար-տաքին քաղաքականության արխիվում պահվող օրինակից: Տես. Доклад Герова. Константинополь, май 1876г. - Документи за българската история, т. 2 : Архив на Найден Геров. ч. 2, София, 1932, с. 168-169.

45. Игнатьев - Царю, 21 мая/2 июня 1876г. - АВПР, ф. Канцелярия МИД, 1876, д. 25, лл. 148 - 154.

46. н. Elliot to J. E. Blunt. - In: The Near and Middle East, 1856֊ 1914 Part I \ British Documents on Foreign Affairs. Series B: Near and Middle East, Volume 2 : The Ottoman Empire: Revolt in the Balkans, 1875-1876. Editor ะ D. Gillard. Bethesda, 1985, p. 238.

47. Вице-консул в Филипполе - Послу в Константинополе, 17 мая/29 мая 1876г., копия, прил.к предыд — АВПР, ф. Канцелярия МИД, 1876, д. 25, лл. 159об.

48. Из донесения н. Даскалова (Варна) генеральному консулу России в Русе В. т. Кожевникову, 24 августа 1876 г. -В кн.: По следите на насилиета Документи и материали за на-

46

лагане на ислам. Част първа. Съставител Петър Петров, София, 1987, с. 184.

49. վերադառնալով հայրենիք, վ . Սմիոնովը ծավսղեց բեղմնա-վոր գիտա-մանկավարժական գործունեություն ե դասվեց ասսական թուքագիտության ճանաչված դեմքերի շարքին: Ն րա գիտական գործունեության ու պատմագիտական հայացքների մասին տես. A С. Твертинова. в. д. Смирнов - историк Турции (К 125-летию со дня рождения). - Советская тюркология, 1971, 4, с. 103-114.

50. В. Смирнов, Официальная Турция в лицах. Stambul und das moderne Tiirkenthum. Politische, sociale und biographische Bilder, von cinem Osmanen, Leipzig, 1877. - Вестник Европы, 1878, кн. 1, с. 311.

51. ՛Մույն տեղում: 52. В. ф. Кожевников - н. п. Игнатьеву, 12 ноября 1876 г.,

Приложение. - Освобождение Болгарии от турецкого ига: документы в трех томах. Том первый: Освободительная борьба южных славян и Россия, 1875-1877. Под ред. с. А. Никитина, в. д. Конобеева, Ал. к. Бурмова, Н.Т. Тодорова. Москва, 1961, с. 501.

53. Տես, օրինակ. Մերու Հայաստանի, 3 հուլիսի 1876: 54. Игнатьев-Царю, 21 мая/2 июня 1876г. - АВПР, ф.

Канцелярия МИД, 1876, д. 25, л.153об 55. "Записка (без подписи) "О смысле кризиса,

происходящего в настоящее время в Турецкой империи и о влиянии происходящих в ней реформ на ее государственный строй". ֊ Государственный Архив РФ (ЦГАОР СССР), ф. 730 (фонд Н.П.Игнатьева), оп. 1, ед. хр. 706.

56. Игнатьев-Горчакову, 18/30 октября 1876г. - АВПР, ф. Канцелярия, 1876, д. 32, л. 150.

57. Игнатьев-Горчакову, 13/25 октября 1876г. - АВПР, ф. Канцелярия, 1876, д. 32, л. 27.

58. Տես. Մեղու Հայաստանի, շ հոկտեմբերի, 1876: 59. Այդ մասին հաղորդում էր նույն Մեղու Հայաստանի լրագի-

րը իր հոկտեմբերի 23-ի համարում, հղելով Պոլսո Նորագիրը : 60. Игнатьев-Горчакову, 18/30 октября 1876г. - АВПР, ф.

Канцелярия, 1876, д. 32, л.137об — 138. 61. Игнатьев-Гирсу, 24 мая/5 июня 1876г. - АВПР, ф.

Канцелярия МИД, 1876, д. 25, л.153об. 62. Игнатьев-Горчакову, 18/30 ноября 1876г. - АВПР, ф.

Канцелярия, 1876, д. 32, л. 539-539об. 63. П. Анино - н. П. Игнатьеву, 1876. — Государственный

Архив РФ, ф. 730 (фонд Н.П.Игнатьева), оп. 1, ед. хр. 917.

47

РЕМ КАЗАНДЖЯН, СМБАТ АЗНАУРЯН, ДИАНА ГРИГОРЯН

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ РАССМОТРЕНИЯ АРМЯНСКОГО ВОПРОСА НА ПЕРЕГОВОРАХ в

БРЕСТ-ЛИТОВСКЕ (1918г.)* Вопреки распространенному мнению, будто требование

об отторжении в пользу Турции территории, занимаемых Россиеи с 1878г. по Сан-Стефанскому русско-турецкому и многостороннему Берлинскому договорам, было выдвину-то странами Четверного союза только на последней стадии переговоров в Брест-Литовске (1918г.), вопрос, как свиде-тельствуют многочисленные документы того времени, был фактически предрешен еще задолго до этого, и включение его в последний ультиматум стран Четверки от 21(8) фев-раля 1918г. есть всего лишь тактическии прием, обуслов-ленный соображениями постепенного наращивания требо-ваний в целях добиться подписания кабального для проти-воположной стороны договора.

Так, еще 29 января 1913г. германский посол в Турции -Вангенгейм в одном из своих писем заверял, что «Герма-ния никогда не позволит России оказывать давление на Турцию. Об этом было бы наивно и думать. Для того, что-бы предоставить свободу действия кабинету Сазонова, Германия никогда не согласится принести в жертву свои интересы в Анатолии. Ни сейчас, ни в будущем мы никому не позволим положить руку на Анатолию»1. Через полтора года, 6 августа 1914г., в доверительном письме, адресо-ванном великому визирю Мехмеду Сеид Халим-паше, он вновь подтверждает, что «Германия не заключит никакого мира без того, чтобы османские территории, которые, воз-можно, были бы заняты неприятельскими войсками, были эвакуированы... Германия заставит поправить восточные границы оттоманской империи таким образом, чтобы обес-печить непосредственное соприкосновение Турции с живу-щим в России мусульманским населением... Германия ис-пользует все свое влияние для того, чтобы Турция получи-ла подобающее возмещение в качестве компенсации за

48

свои потери»2. Компенсацией должны были стать Карсская и Батумская области, Тифлис, Тавриз, Каир. При этом в письме оговаривалось, что Германия окажет свои «добрые услуги» Турции лишь в том случае, если они выйдут побе-дителями из нынешней войны «и будут в состоянии про-диктовать свою волю воюющим сторонам»3, в другой раз Вангенгейм снова подтверждает, что Германия брала на себя обязательство «не заключать мира до тех пор, пока вся территория Османской империи не будет освобождена от вражеских войск» и будет «добиваться изменения ту-рецкой восточной границы таким образом, чтобы Турция смогла войти в прямую связь с мусульманскими элемента-ми не только в Закавказье, но и в России»4.

Все это, несомненно, толкало Турцию к еще большему единению с Германией в осуществлении своих и немецких империалистических планов. Тем более, что впоследствии так же, как явствует из официальных документов кайзе-ровской Германии от 28 сентября 1916 и 27 ноября 1917г., она брала на себя обязательство «не подписывать ни од-ного соглашения» в ущерб Турции, чем открывались новые горизонты для действии младотурок на Кавказе5.

Помощь Турции со стороны Германии обуславливалась также боязнью последней потерять власть над отчуждаемы-ми территориями. По словам теоретика пангерманизма Пау-ля Рорбаха, такой исход был бы «концом Германии как ми-ровой державы, исключением ее из ранга первоклассных держав», ибо «германское будущее на Востоке в Малой Азии, Сирии, Месопотамии и Палестине», с другой сторо-ны, обладание Арменией давало России возможность гос-подствовать над всей Малой Азией - от Персидского залива до Средиземного моря. Более опасной позиции для Герма-нии, по словам Рорбаха, не существовало, а поскольку Тур-цию надо было поддерживать во что бы то ни стало, то и Армения ни в коем случае не должна была отойти к Рос-сии6. Таким образом, с точки зрения Турции, Армения была» препятствием, лежащим «на пути объединения двух половин тюркского народа», которое Турция хотела устранить «пос-редством прямого уничтожения и физического истребления клином врезавшегося в турецкое море армянского населе-

49

ния как Турции, так и Закавказья» . И хотя еще в июле 1916г., т.е. после геноцида армян в

1915г., унесшего 1,5 млн. жизней, германскому высшему руководству было известно, что «Турецкое правительство не отказалось от осуществления своей программы реше-ния армянского вопроса путем уничтожения армянского народа ни под влиянием наших /т.е. германских - Авто-ры/ протестов, протестов Американского посольства и Апостольского представителя, ни перед угрозой держав Антанты, и меньше всего посчиталось с общественным мнением Запада»8, тем не менее именно благодаря проту-рецкои позиции Германии на Брест-Литовских переговорах стало возможным отторжение в пользу Турции тех терри-тории, которые в ходе последней русско-турецкой войны 1877-78гг. не только были захвачены Россией и присоеди-нены к своей территории по праву войны, но и выкуплены ею у Турции, в соответствии со ст. XIX Сан-Стефанского русско-турецкого договора, за 1 млрд. 100 млн. рублей в счет погашения военного долга последней, равного 1 млрд. 410 млн. руб.9

Об этом же свидетельствуют документы германских ар-хивов кануна переговоров в Брест-Литовске. Так, напр., 8 декабря 1917г., за неделю до подписания договора о пе-ремирии, на заседании государственного министерства Пруссии, в работе которого принимали участие президент госминистерства граф фон Гертлинг, 9 министров, статс-секретарь ведомства иностранных дел действительный тай-ный советник фон Кюльман /будущий глава германской делегации на первых двух этапах мирных переговоров в Брест-Литовске/, представитель рейхсканцлера и др. лица, речь шла также о том, что на переговорах с Россией «для Турции речь может идти о возвращении Армении»10. Ана-логичная точка зрения относительно требований, подлежа-щих предъявлению на переговорах в Брест-Литовске, со-держится также и в директивах Людендорфа после Сове-щания в Берлине 6-7 декабря того же года: «Очищение Россией Финляндии, Эстляндии, Лифляндии, Молдавии, Восточной Галиции и Армении» . Кроме того, предусмат-ривалось «возложить на русских обязательства прекратить

50

всякую поддержку армянских и курдских банд, воюющих против турок»12.

Все это подчинялось главной задаче — «уничтожить большевиков», как ее формулировал кайзер Вильгельм II на совещании с представителями императорского прави-тельства и Верховного главнокомандования 13 февраля 1918г.: «Большевики должны исчезнуть», в каковых целях, «чтобы подтолкнуть петербуржцев, мы должны оказать по-мощь Эстляндии / . . . / . Тогда мы должны помочь /анало-гично турки в Армении/»13.

В противовес этому пришедшими в России к власти большевиками был выдвинут вопрос о мире без аннексий и контрибуций, каковое требование еще до Октябрьской революции выдвигалось многими российскими партиями и отказ от которых уже раз привел Россию в апреле 1917г. к политическому кризису и отставке первого состава Вре-менного правительства. Так что лозунг «Мир без аннексий и контрибуций» был для большевиков не только концеп-цией, но и своего рода формулой существования.

Поэтому одним из первых шагов Советской власти яви-лось принятие 26 октября (8 ноября) 1917г. II Всероссийс-ким съездом Советов «Декрета о мире», в котором пред-лагалось «всем воюющим народам и их правительствам начать немедленно переговоры о справедливом демокра-тическом мире... без аннексий (т.е. без захвата чужих зе-мель, без насильственного присоединения чужих народ-ностей) и без контрибуций»14. При этом большевики еще -за месяц до этого выступили с разъяснением, что требова-ние «мира без аннексии» следует понимать «не в том неп-равильном смысле, что все державы возвращают потерян-ное ими, а в том, единственно правильном смысле, что -каждая народность՛ без единого исключения, ... получает свободу и возможность решить сама, образует ли она CLTr

дельное государство или входит в состав любого иного го-сударства»1 .

Такая постановка вопроса, как и то, что право на са-моопределение должно распространяться на все угнетен-ные народности, «независимо от того, когда это насильст-венное присоединение совершено»16, безусловно, отвечало

51

интересам армянского народа, однако для него первым непосредственным следствием Октябрьской революции 1917г. явилось чреватое большой опасностью оголение -Кавказского фронта, так как русская армия, как на Запад-том фронте, так и на Кавказском, восприняла Декрет о мире как окончание войны и стала повсеместно, не дожи-даясь указаний, покидать передовые позиции. Действовав-ший независимо от российских советских властей, Закав-казский комиссариат, фактически хозяин положения в к-рае в тот период, в свою очередь, на заседании от 19 де-кабря 1917г. постановил «демобилизовать, по возмож-ности, армию», «национализировать» отдельные воинские части, вооружить националистические элементы и, нако-нец, создать «специальный орган для руководства борьбой с большевиками»' . Реализация этого плана окончательно развалила Кавказский фронт и привела к невероятной а-нархии во внутренней жизни края. Причем грузинские меньшевики и мусаватисты, как и кадеты и эсеры, яростно защищая антибольшевистские взгляды, не учитывали того, что своим отходом с фронта Кавказская армия открыла турецким частям свободный доступ не только к хозяйнича-нию в Западной Армении, занятой в годы первой мировой войны российской армиеи, но и к нашествию турок на За-кавказье, поскольку, несмотря на соглашение о переми-рии, турецкая сторона не намерена была сидеть «сложа руки», и Армения, как и все Закавказье, вскоре «оказа-лась на пороге грозных событий»18. Вследствие этого ар-мянские воинские соединения, которые ПО численности и вооружению уступали турецкой армии, оказались один на один с противником. Тем более, что грузинские воинские формирования обороняли лишь свой участок фронта, при-легающий непосредственно к турецко-грузинскои границе.

Переговоры о перемирии велись с 17(30)ноября 1917г. по 2(15)декабря 1917г. и завершились подписанием в Брест-Литовске договора о перемирии между Россией, с одной стороны, и Германией, Австро-Венгриеи, Болгарией и Турцией, с другой .

Одновременно велись переговоры и на Кавказском фронте. В начале декабря 1917г. с предложением о пере-

52

мирии . к главнокомандующему войсками Кавказского фронта генералу от инфантерии Пржевальскому по указа-нию Энвер-паши обратился командующий турецкой третьей армией на Кавказском фронте Мехмед Вехиб-па-ша. Являющийся высшим органом власти в крае, Закав-казский комиссариат принял предложение и на заседании от 21 ноября (4 декабря) 1917г. постановил «пойти навст-речу предложению турецкого командования и предложить ему немедленно прекратить военные действия на всем -Кавказском фронте» 2๏. 25 ноября (7 декабря) 1917г. воен-ные действия были прекращены и начались переговоры о перемирии, в результате которых 5(18) декабря в Эрзинд-жане было подписано соответствующее соглашение, уста-навливающее особую, выгодную для турецкой стороны де-маркационную линию, хотя и с оговоркой, что в «случае... заключения общего перемирия между Российской Респуб-ликой и Центральными державами, все пункты такового становятся обязательными для Кавказского фронта»21. Обе стороны также обязались не возобновлять друг про-тив друга военных действий без предупреждения о них за 14 суток22. Однако, уже 12 февраля 1918г., в период пере-говоров о мире в Брест-Литовске, Эрзинджанский договор был нарушен турецкой стороной, когда Мехмед Вехиб-па-ша, демагогически заявляя о якобы защите от «насилия армян над мусульманским населением в занятых русскими войсками турецких провинциях»23, отдал войскам третьей армии под предлогом «необходимости и долга гуманности и цивилизации», приказ выступить за демаркационную ли-нию24,что означало возобновление военных действий.

Мирные переговоры в Брест-Литовске начались 9(22) де-кабря 1917г. и проходили в 3 этапа: с 9(22) по 15 (28) дек. 1917г., 27 дек. 1917г. (9янв. 1918г.) по 28 янв. (Юфевр.) 1918г. и с 1 по 3 марта 19И8г. От России участвовали: на первом этапе А. А. Иоффе, л. Б. Каменев, А. А. Биценко, M. н. Покровский (члены делегации), л. м. Карахан /Кара-ханян/ (секретарь делегации), в качестве консультанта - м. П. Павлович /Вельтман/, и военных консультантов - контр-адмирал В. м. Альтфатер, генерал А. А. Самойло, капитаны В. Липский и И. я. Цеплит; на втором этапе - тот же состав

53

за исключением Цеплита и с дополнением л. д. Троцкого и в" А~ Карелина (в качестве членов делегации), консультан-тов по национальному вопросу к. Б. Радека, _П. и. Стучки, с" Бабинского и в. с. Мицкявичус-Капсукаса25; на третьем этапе - โ. Я. Сокольников, г. и. Петровский и г. в. Чичерин /члены делегации/, секретарь делегации - л. м. Карахан, политический консультант - Иоффе, военные консультанты -Альтфатер, Липский, генерал-от-инфантерии Данилов, проф. Андогский.

На первом же пленарном заседании мирной конферен-ции российской стороной было предложено, «чтобы все -заседания были публичными» и «за каждой стороной ос-тавлялось право публиковать полностью протоколы засе-дании», что было отвергнуто странами Четверного союза и в первую очередь — Турцией26. Более того, как явствует из телеграммы члена германской делегации фон Розенберга от 28 февраля 1918г. ведомству иностранных дел Герма-нии, ввиду нахождения технических средств связи в Брест-Литовске в тот период в их руках, ими даже планирова-лось «подвергать цензуре и исключать из передачи то, что нам не подходит» в советских депешах, имея также в ви-ду, что курьер, на случай, если его пошлют в российскую столицу, может доехать до Петрограда только за 3-4 дня, тогда как время, отведенное ультиматумом на подписание договора, не превышало 3 дней27. «Темп их поездки в на-ших руках», - заверял при этом Розенберг, и далее — «Мы позаботимся о том, чтобы ни одно слово из них /речь идет о советских сообщениях - Авторы/ не попало в прес-су четырех союзных держав»28.

Все это, разумеется, ничего хорошего не сулило для России и не могло не наложить свои отпечаток как на весь переговорный процесс о мире, так и его результаты, и тем не менее на том же заседании ею были выставлены усло-вия мира, в основу которых был положен принятый на II Всероссийском съезде рабочих и солдатских депутатов и подтвержденный затем Всероссийским крестьянским съез-дом Декрет о мире, в частности, помимо прочего предус-матривалось полное восстановление политической незави-симости всех народов, которые «во время настоящей вои-

54

ны были этой самостоятельности лишены», коим давалась возможность решения вопроса «о своей принадлежности к тому или иному государству или о своей государственной самостоятельности путем референдума», то же и народам, «не пользовавшимся политической самостоятельностью до войны»29. На это державы Четверного союза ответили -фактическим отказом, заявив, что «вопрос о принадлеж-ности к тому или другому государству национальных групп, не имеющих политической самостоятельности... не может быть решен международно. Он в каждом случае должен быть решен самим государством вместе с его на-родами путем, предусмотренным данной конституцией»30. И если они не лишают самостоятельности народы, поте-рявшие ее во время войны, то это не значит, что им сле-дует «возвратить все их территории»31.

То же мы встречаем и в турецких источниках, в част-ности, в своей телеграмме от 26 декабря 1917 года Высо-кой Порте Ахмед Несими-Бей пишет: «Во время перегово-ров русские предлагают провести референдум в Восточ-ной Анатолии, которую они называют Арменией. Им отве-тили, что в Оттоманском государстве такой вопрос не су-ществует, а внутренние вопросы решают согласно консти-туции»32.

Стремление германских империалистических кругов от-торгнуть от России обширные территории (Прибалтику, Польшу, Украину, Кавказ и др.) обнаружилось в первые же дни переговоров, в общих чертах это следует из пра-вительственного заявления, сделанного рейхсканцлером Бетман-Гольвегом еще в сентябре 1914г. в рейхстаге, сог-ласно которому основной целью Германии в войне явля-лось «обеспечение [безопасности] Германской империи на Западе и на Востоке на мыслимое время. Для этого... Рос-сия должна быть оттеснена по возможности дальше от германской границы и должно быть уничтожено ее гос-подство над нерусскими вассальными народами»33. Требо-вания германских империалистов были поддержаны также участвующими в переговорах в Брест-Литовске представи-телями Центральной украинской рады. А глава германской делегации фон Розенберг на третьем, заключительном эта-

55

пе переговоров официально заявил советской стороне на пленарном заседании от 1 марта 1918г., за 2 дня до под-писания договора, что «возобновившиеся военные дейст-вия (германских войск против России - Авторы) могут быть прекращены только по подписании мирного договора»34. При этом любопытно отметить, что еще в первой фазе пе-реговоров, как и в последующем, германские империалис-ты пытались прикрыть свои захватнические планы ссылкой на право нации на самоопределение35.

В связи с этим следует отметить, что ни одна из сторон не отрицала право на самоопределение, но каждая из них трактовала его по-своему. Советская сторона, в соответст-вии с данным принципом, брала на себя обязательство вы-вести войска из Австро-Венгрии, Турции и Персии и приз-нать право на самоопределение вплоть до отделения за Финляндией, Украинои и Арменией36. Был даже принят специальный Декрет с н к о «Турецкой Армении», который гарантировал армянам поддержку их права «на свободное самоопределение вплоть до полной независимости»37. Од-нако, после того, как Закавказский комиссариат отозвал войска с фронта, осуществление его практически было сведено к нулю и Декрет, по выражению проф. н. Адонца, оказался своего рода «последней и жалкой подачкой ни-щему»38. Большевики, кроме того, ранее выдвигали также вопрос о создании независимой Армянской республики, вплоть до применения в этих целях, при необходимости, даже армии3 .

Германия и ее союзники, в свою очередь, использова-ли принцип самоопределения, исходя из собственных це-лей. Как писал впоследствии в своих мемуарах глава гер-манской делегации на переговорах фон Кюльман: «я на-меревался, опираясь на право народов на самоопределе-ние, выхолостить пункт о мире без аннексии... Мои план заключался в том, чтобы впутать Троцкого в чисто акаде-мическую дискуссию о праве народов на самоопределение и его возможном практическом применении, а что же ка-сается совершенно необходимых нам территориальных уступок, то добиться их при помощи права народов на са-моопределение»40.

56

Одновременно с общими вопросами, рассматриваемы-ми на пленарных заседаниях на переговорах в Брест-Ли-товске, Армянский вопрос рассматривался также и в русс-ко-турецкой комиссии. Достоверную информацию об этом нам дает, в частности, проект турецкой делегации — «Сог-лашение оттоманского и русского правительств, последст-вием которого является мир и вечное братство». Документ являет собой образчик экспансионистских вожделений от-томанских политиков: требований перекройки русско-ту-рецкой границы и возвращения армянских областей, вхо-дивших в состав Оттоманской империи до русско-турецкой войны 1877-1878гг. Согласно турецкому проекту, Россия должна была возвратить Турции не только занятые ею в 1916г. по праву воины Ванский, Битлисский, Эрзрумский, Трапезундский вилайеты, но и отдать, в придачу. Каре, Ар-даган, Батум, Александрополь, т.е. возвратить Турции не только Западную, но также и часть Кавказской Армении. Оттоманское правительство, кроме того, требовало от Рос-сии отхода ее армии с азиатских территорий Турции, де-мобилизации добровольческих армянских отрядов, состоя-щих из турецко- и русско-подданных, запрещало концент-рацию в Закавказье войск численностью более одной ди-визии.

Что же касается Турции, то под предлогом необходи-мости продолжать войну с другими своими противниками, она оставляла за собой право «оставить армию на воен-ном положении»41. Как отмечала по этому поводу газета «Русские ведомости» в номере от 24 декабря 1917г., «Турция сохранит свою армию на военном положении и получит возможность захватить у пространной России все, что угодно Энверу и его прислужникам. Во имя свободно-го самоопределения народов русские должны удалить все свои военные силы из Армении и Персии, но свободно са-моопределившиеся армянские отряды должны быть .немед-ленно расформированы для того, чтобы все уцелевшее от войны армянское население Турецкой Армении было отда-но на беспрепятственное обесчещение i£ избиение своим прежним господам — насильникам», и далее: «Это не бред сумасшедшего, это - официальный документ, врученный т.

57

Иоффе (председателю российской мирной делегации - Ав-торы) и т. Петровскому (народному комиссару по внутрен-ним делам, члену делегации - Авторы), и крайне трудно предположить, чтобы турки действовали здесь без ведома немцев. По всей вероятности, Кюльман и Чернин (министр иностранных дел Австро-Венгрии - Авторы) пообещали по-битым туркам П О М О Щ Ь » 4 2 .

Все это не могло, в конечном счете, не отразиться на ходе переговоров в Брест-Литовске, о чем, в частности, сообщал немецкий генерал Сект в начале декабря 1917г. в телеграмме из Константинополя министерству иностранных дел и Верховному командованию Германии: «Энвер-паша поручил мне от имени ведомства иностранных дел Турции сообщить вашему сиятельству следующее: Турция поручи-ла своим представителям в Бресте во время мирных пере-говоров выдвинуть следующие требования: 1. Возврат пе-реданных в свое время России в качестве залога за возме-щение военных убытков областей (Каре, Ардаган, Батум). 2. Признание независимого Кавказского государства. 3. Отказ от всякого вмешательства во внутренние дела. Рос-сия в соответствии с принципами права наций на самооп-ределение народов, объявленного ее нынешним прави-тельством, должна признать это право и за мусульмански-ми народами империи. При этом имеются в виду и Казань, Оренбург, Туркестан, Бухара. Просьба к Вашему сия-тельству поддержать эти турецкие желания на мирных пе-реговорах» .

Требования Турции играли для Германии второстепен-ную роль, однако удовлетворение желания союзника бьто для последней одним из условий союза между ними. При-чем одновременно оказывалось давление и на Россию: Гер-мании, в числе прочего, было выгодно, чтобы Россия в лю-бом случае и при любых обстоятельсвах заключила навя-занный ей мир. Поэтому германские политики считали, что необходимо «использовать эту ситуацию» — нужно только «действовать осторожно» и медленно, но верно «натягивать В О Ж Ж И » 4 4 . В телеграмме от 26 декабря 1917г. на имя рейхс-канцлера Гертлинга генерал-фельдмаршал фон Гиндербург даже позволил себе цинично заявить: «Наше военное поло-

58

жение не вынуждает нас к неотложному заключению мира с Россией, не нам, а России нужен мир» .

В этих неравных и тяжелейших для России условиях ведения переговоров в Брест-Литовске, советская сторона, будучи не в состоянии продолжать военные действия, бы-ла вынуждена предложить объявить 10-дневный перерыв в переговорах, имея целью приобщить к переговорному про-цессу Союзных держав. Однако западные державы пред-почли быть сторонним наблюдателем в этом позорном су-дилище, отдав Россию на растерзание Четверного союза, что еще больше развязало руки Германии и ее сателлитам. В частности, после этого Германия решила в дальнейшем «В отношении этих господ /имеется в виду российская де-легация — Авторы/ держаться очень твердой позиции и с самого начала дать им ПОНЯТЬ; что отступление нашей /т.е. немецкой — Авторы/ стороны от сделанных нами контрпредложений... исключено», равно как, что «если... предполагаемое новое наступление [Германии]... приведет к ожидаемому полному успеху,... мы будем в состоянии поставить такие условия для подлежащего заключению с -западными державами мирного договора, которые тре-буются для обеспечения... наших экономических интересов и нашего международного положения после В О Й Н Ы » 4 6 .

Среди прочих факторов, послуживших причиной ухуд-шения условий Брестского договора, возможно, явилась также кажущаяся близость победы мировой революции, на которую в тот период делали ставку некоторые советские руководители, в частности, 10 февраля 1918 года, на вто-ром этапе переговоров, л. Троцкий заявил о выходе из войны без подписания договора (кстати, он довольно-таки странно объяснял впоследствии смысл этого лозунга: «Мы своей тактикой прежде всего стремимся раскрыть глаза германскому пролетариату»47). Заявление Троцкого было расценено Германией как отказ от перемирия48, представ-ленный проект договора аннулирован, а глава германской делегации фон Кюльман заявил, что в таком случае насту-пает состояние войны, так как «военные действия прекра-щены на основании существующего еще договора о пере-мирии», в силу чего «при отпадании этого договора воен-

59

ные действия» должны будут возобновиться «автомати-чески»: «возобновление военных операций находится пол-ностью в рамках прав, вытекающих для нас из междуна-родно-правовых норм»49. 17 февраля генерал Самойло сообщил в Ставку о получении от генерала Гофмана заяв-ления об окончании 18 февраля в 12 часов срока переми-рия и начале военных действий50.

Как следует из внесенной в Рейхстаг Объяснительной записки германского правительства по поводу Брестского договора, целью Германии после возобновления ею -наступления на Россию было «подписать лишь такой мир, который предоставлял бы ему /правительству Германии — Авторы/ свободу для насильственного подавления полити-ческих противников в окраинных государствах русской территории» и «убедить Русское правительство в ошибоч-ности его политического расчета и в бесполезности сопро-тивления», дабы «Русское правительство увидело себя вы-нужденным принять ультиматум, поставленный ему Герма-нией 22 февраля и резюмировавший отказ от требования Четверного Союза по отношению к России»51. Этот шаг стоил России ухудшения условий договора и предъявления его уже в форме ультиматума. Как отмечал проф. Б. э. Нольде, подписав договор, «мы фактически почти навяза-ли центральным державам те суровые условия, в которые они нас поставили»52. Однако Троцкии тогда думал, что Россия, какие бы уступки ни были сделаны ею, будет «держать весь мир в напряжении» и что «история все поп-равит»53.

Популистский демарш Троцкого окончательно развя-зал руки ведущим с Россией переговоры странами Четвер-ного союза для осуществления их давно задуманных импе-риалистических планов. Уже 13 февраля 1918г., т.е. на третий день по прекращении второго этапа переговоров в Брест-Литовске, когда, по свидетельству главы германской делегации Кюльмана, был «не ясен еще вопрос, сохра-няется перемирие или нет»54, на совещании у кайзера Вильгельма II с представителями имперского правительства и Верховного главнокомандования выдвигалась задача «уничтожить большевиков», причем «как можно скорее

60

разбить» их55. При этом кайзер отмечал, что они помогут «туркам в Армении», если те обратятся в этих целях к Германии56.

Расценив отказ Троцкого от подписания мира как «от-каз также и от продолжения перемирия»57, и возобновив 18 февраля военные действия на территории России, Гер-мания 21 февраля предъявила ей новые, более жесткие условия мира (были получены в Петрограде утром 23 фев-раля), подлежащие принятию советской стороной в тече-ние 48 часов, с последующим «немедленным» выездом в Брест-Литовск российских уполномоченных и подписанием ими в течение 3 дней нового проекта мирного договора стран Четверного союза, равно как его ратификации в те-чение 2 недель. Согласно п.5 ультиматума, Россия должна была «всеми имеющимися в ее распоряжении средства-ми... способствовать наискорейшему и планомерному возв-ращению Турции ее анатолийских провинций и признать отмену турецких капитуляций»58. Спустя несколько дней представитель Германии на переговорах фон Розенберг выступил на пленарном заседании с разъяснениями, что «мы в пункте 5-ом говорили не о турецких областях, заня-тых в течение войны (т.е. территории Западной, т.н. «Ту-рецкой» Армении - Авторы), но именно о восточно-анато-лийских провинциях», т.е. округах Ардагана, Карса и Бату-ма, которые Турция «уступила в 1878 году России», «не имея возможности выплатить большой контрибуции» .

Россия в те дни пребывала в состоянии крайней эконо-мической разрухи, международной изоляции, поддержи-ваемой Западом внутренней политической неустойчивости и разгула реакции, кануна гражданской войны, делавших ее абсолютно неспособной оказать сопротивление внеш-ним силам. «Тяжкие, можно сказать зверские условия ми-ра..., - сообщал И. В. Сталин 24 февраля 1918г. советским ответработникам на Украине в. П. Затонскому и в. X. Аус-сему.- Одновременно немецкие отряды наступают на Ре-вель и Псков, угрожая Петрограду, а наши войска оконча-тельно отказываются от сопротивления. / . . . / . Настоящее положение в связи с наступлением немцев и бегством на-ших войск мы оцениваем так: свергнув своих империа-

61

листов, мы благодаря медленному темпу революционного •движения на Западе, абсолютной неустойчивости наших войск и неслыханному хищничеству немецких империа-листов, мы попали временно в лапы чужеземного империа-лизма, против которого мы должны теперь же готовить си-лы для организации отечественной войны. Для такой под-готовки необходима минимальная передышка, которую мог бы дать даже зверский мир. ...Мы временно попали в плен немецкому империализму» .

С учетом всех этих факторов Совет Народных Комис-саров 24 февраля 1918г., на основании решения ЦИК от того же числа, постановил принять последние условия немцев и выслать в Брест-Литовск делегацию для безотла-гательного подписания предложенного немцами мирного договора. Как явствует из телеграммы фон Розенберга ве-домству иностранных дел Германии, российская делегация прибыла в место назначения в полдень 28 февраля. Но тут ее подстерегала еще одна неприятная новость: воспользо-вавшись беспомощностью России, немцы вновь (в который уже раз!) изменили свои условия мирного договора в сто-рону их ужесточения для России. На сей раз, в частности, в проект договора была введена специальная статья о тер-риториях, переданных России в 1878г. в счет погашения военного долга Турции: «Округа Ардагана, Карса и Бату-ма,- гласила ст. IV Договора,- также незамедлительно очи-щаются от русских войск. Россия не будет вмешиваться в новую организацию государственно-правовых отношении этих округов, а предоставит населению этих округов уста-новить новый строи в согласии с соседними государства-ми, в особенности с Турцией»61, в той же статье, абзацем выше, кроме того, говорилось, что «Россия сделает все от нее зависящее, чтобы обеспечить скорейшее очищение провинций Восточной Анатолии и их упорядоченное возв-ращение Турции».

Таким образом, под натиском немецкого оружия Тур-ция, в частности, возвращала себе не только занятые Рос-сией по праву войны территории Западной (т.н. «Турец-кой») Армении, но и ту часть Восточной (т.н. «Русской», или «Кавказской») Армении, которая была передана Рос-

62

сии в счет покрытия турецкого военного долга и была оставлена в силе на международном Берлинском конгрес-се 1878г. Более того, статья IX навязанного России Брест-Литовского договора гласила, что «договаривающиеся сто-роны взаимно отказываются от возмещения своих военных расходов»62, чем фактически аннулировался и прежний ту-рецкий долг России.

Кроме того, п.5 ст. I подписанного в тот же день в Брест-Литовске Русско-Турецкого Дополнительного дого-вора к Мирному договору обязывал Россию «демобилизо-вать и распустить армянские четы /армянские доброволь-ческие дружины - Авторы/, состоящие из турецких и русских подданных, которые находятся как в России, так и в оккупированных турецких провинциях, и окончательно уволить названные четы» .

При этом остались без ответа заявления советской де-легации о недопустимости решения «судеб живых наро-дов, поляков, литовцев, латышей, эстонцев, армян и др.» «за их спиной» и что договор должен быть «без насилий над поляками, литовцами, латышами, эстонцами, армянами и др. народами»64.

Уже в первый же день возвращения в Брест-Литовск российской делегации главой германской стороны было заявлено, что «какая-либо дискуссия по принятому уже ультиматуму исключена». «Далее я заявил,- продолжает Розенберг в телеграмме ведомству иностранных дел Гер-мании от 28 февраля 1918г.,- что ... возобновленные уже военные действия могут быть прекращены лишь с момента наступления мира. На дальнейшее замечание в заявлении Сокольникова /главы российской делегации на третьем э-тапе переговоров - Авторы/ о том, что по сравнению с предыдущими условиями наш ультиматум содержит более резкие условия, было сказано, что это вполне естественно. / . . . / Новое предложение должно отвечать новым усло-виям»65. В телеграмме Розенберга также отмечается, что «использовалась каждая возможность, чтобы показать русским, что при всех обстоятельствах договор должен быть подписан в течение 3-х суток и что в противном слу-чае переговоры следует считать сорванными и их нужно

63

будет прервать»66. 1 марта того же года на пленарном заседании и сове-

щании представителей делегаций фон Розенберг вновь официально заявил, что «возобновившиеся военные дейст-вия могут быть прекращены только по подписании мирно-го договора» и что «условия, да и наши требования изме-нились», а поэтому-де «требования увеличились»67.

В этих условиях для российской делегации ничего ино-го не оставалось, как только безоговорочно подписать этот грабительский договор, отторгающий от России в об-щей сложности около 1 млн. кв. км. Как отмечал л. м. Ка-рахан в телеграмме на имя в. и. Ленина и л. д. Троцкого от 2 марта 1918г., «обсуждение условий мира совершенно бесполезно, ибо они ухудшились сравнительно с ультима-тумом 21 февраля'и носят ультимативный характер. Ввиду этого и вследствие отказа немцев прекратить до подписа-ния договора военные действия, мы решили подписать до-говор, не входя в его обсуждение... Самым серьезным ухудшением по сравнению с ультиматумом 21 февраля яв-ляется отторжение от России округов Ардагана, Карса и Батума под видом самоопределения»68.

Касаясь подписания договора, глава российской деле-гации โ. Я. Сокольников впоследствии писал: «Полную не-возможность для нас оказать какое-либо сопротивление одинаково понимали как мы, так и наши враги», т.е. стра-ны Четверного союза, и далее — «Еще в Петрограде, на заседании Центрального Комитета Коммунистической пар-тии была рассмотрена такая ситуация, в которой какое бы то ни было обсуждение условий мира, предложенных нем-цами, будет бесплодным и нецелесообразным. Однако де-легация не была связана определенными директивами. Уже в Бресте, после того как выяснилось, что наступление не останавливается, несмотря на начало мирных перегово-ров /имеется в виду их третий этап — Авторы/, и что немцы поддерживают ограничение переговоров трехднев-ным сроком, делегация единогласно постановила отказать-ся от каких бы то ни было попыток смягчения, внесения поправок в немецкие условия. Совершенно явно и бесс-порно было, что ничего существенного добиться нельзя,

64

что торжествующие победители, может быть, уступят, мо-жет быть, даже захотят уступить в каком-нибудь пустяке для того, чтобы скрасить неприкрытое безобразие импе-риалистического насилия», но не более69. Кстати, еще во время второго этапа переговоров в Брест-Литовске, по свидетельству А. А. Иоффе, «мы оба с Троцким чувствова-ли, что больше тянуть нельзя и надо кончать в ту или иную сторону»70.

Тем не менее при подписании Договора глава российс-кой делегации выступил с Декларацией, в которой конста-тировалось, что «так называемый «мир соглашения» в действительности является миром определенно аннексио-нистским и империалистическим», который «продиктован с оружием в руках», и что, в частности, «на Кавказе, явно -нарушая формулированные Германским же Правительст-вом условия ультиматума от 2 1 / 8 / февраля и не сообра-зуясь с подлинной волею населения областей Ардагана, Карса и Батума, Германия отторгает в пользу Турции эти области, ни разу не завоеванные турецкими войсками», что расценивалось советской стороной как «откровенный и насильственный территориальный захват важных страте-гических пунктов» с однои-единственной целью — «подго-товки нового наступления на Россию и защиту капита-листических интересов против Рабочей и Крестьянской ре-волюции» — и все это «поддерживается угрозой непос-редственного вооруженного натиска со стороны составите-лей мирного договора»71.

Одновременно с подписанием Мирного договора меж-ду Россией, с одной стороны, и Германией, Австро-Венг-рией, Болгарией и Турцией — с другой, и в соответствии с его XI статьей, Россия была вынуждена 3 марта 1918г. подписать в Брест-Литовске с каждым из этих стран до-полнительные к нему договора, в частности, согласно Русско-Турецкому Дополнительному договору /ст.1, II и др. / Россия, помимо сказанного выше, обязывалась в срок от 6 до 8 недель по подписании договора «вывести по ту сторону существовавшей до войны границы все свои силы, ... а также должностных лиц, как гражданских, так и военных»; для охраны границы иметь не более одной ди-

65

визии, «демобилизовав остальную армию и отправив ее внутрь страны»; не сосредотачивать на своей границе «или на Кавказе» войск более одной дивизии, в том числе в учебных целях; участвовать в «восстановлении [границы] в том виде, как она существовала до русско-турецкой войны 1877-1878 года» и т.д.72

Однако, как свидетельствуют документы того периода, Россия первая нарушила Брестский мир, сознавая его несправедливость, и нарушила буквально на второй же день после ратификации IV Чрезвычайным Всероссийским съездом Советов /15 марта 1918г./ Брест-Литовского до-говора и именно в вопросе Армении, об этом, в частности, свидетельствует циркуляр Наркомнаца РСФСР за N325 от 16 марта 1918г., в котором, в нарушение п.5 Русско-Турец-кого Дополнительного договора о роспуске армянских добровольческих дружин, говорилось: «Сим доводится до сведения Революционных штабов, Советов и прочих со-ветских учреждении, что Армянские Революционные орга-низации имеют право свободного формирования армянс-ких добровольческих отрядов». «Упомянутым Советским учреждениям,- указывалось далее в циркуляре, - вменяет-ся в обязанность не чинить препятствии при продвижении этих отрядов, призванных защитить свою Родину от турец-ко-германских насильников»73. Известно также, что этим формированием оказывалась материальная П О М О Щ Ь 7 4 .

По всей вероятности, уже тогда не исключались также другие возможные варианты отказа Россией от Брестского мира, в частности, - «если Советское Правительство вынуж-дено будет действиями Германии отказаться от Мирного до-говора, до или после его ратификации» /нота правительст-ву США от 5 марта 1918г./75. в том же году, воспользовав-шись ситуацией в Германии, ВЦИК постановлением от 13 ноября аннулировал Брестский мир, одновременно заявив, что «все включенные в Брест-Литовский договор обяза-тельства, касающиеся... уступки территорий и областей, объявляются недействительными» и что, в частности, наро-ды «Кавказа... призваны ныне сами решать свою судьбу»76. Ранее, нотой от 20 сентября, Россия уже отменила действие договора в части, касающейся Турции77.

66

Впрочем, как было отмечено выше, авторы западных проектов Брестского мира так же сознавали, что их дети-ще носит явно захватнический, антироссийский характер, почему и опасались огласки своих действий. Из всего сказанного., таким образом,..следует, что .нельзя

считать Брестский мир позором для .России, , предательст-вом ею интересов населяющих ее народов, в 7QM- числе .и армянского и т.д., и т.п., _ибд. ее-Новые правители не могут нести ответственность за .участие. России _в_мир.овой_войне, тем более, что сами были против нее. и ле. .ставили.щелью ни захват чужих земель,..ИИ.отдачу_своих,._в..том числе^Карг са, Ардагана и Батума, которые,, пользуясь слабостью_Р.ок-сии, были захвачены западными державами. Как справед-ливо отмечал в 1918г. наш великии соотечественник Нико-гайос Адонц, «в таких условиях от России трудно было ожидать искомого разрешения армянской тяжбы» .

В истории, кстати, это не единственный случай «пере-дачи» Турции явно не по воле другой стороны армянских территорий: так было при подписании между буржуазной Арменией и Турцией 4 июня 1918г. и 2 декабря 1920г. соответственно Батумского и Александропольского дого-воров79 и Московского русско-турецкого договора 1921г.80

И если мы не вправе винить Армению в подписании, в си-лу не зависящих от нее обстоятельств, кабального Батумс-кого договора 1918г., «отдающего» Турции большую часть своей территории, то было бы несправедливо при почти а-налогичных обстоятельствах винить Россию за подписание Брест-Литовского договора.

ПРИМЕЧАНИЯ * В основу статьи положен доклад, сделанный на заседании

"Круглого стола" Дипломатической академии МИД Росссииской Федерации 24 декабря 2003г. и опубликованный в кн.: «Совре-менные российско-армянские отношения (к 175-летию Туркман-чайского договора)». Материалы «Круглого стола», м.: Дипло-матическая академия МИД России. 2004. С. 110-130.

1. В. П. Павлович /Вельтман/. Борьба за Азию и Афри-ку. м., 1924, С.78.

2. Цит. по: Г. А Аветисян. Брест-Литовск: как были от-

67

торгнуты Турцией Каре, Ардаган и Батум. Ереван, 1994, С.8. 3 Там же. 4. Цит. по: А. с. Аветян. Германский империализм на

Ближнем Востоке: Колониальная политика германского империа-лизма и миссия Лимана фон Сандерса, м., 1966, с.121-122.

5՜ См.: Г. А. Аветисян, э. л. Даниелян, А. А. Мелконян. История Армении. Ереван, 1999, С.177.

6. п. Рорбах. Война и Германская политика. С предисло-вием проф. С.А. Котляровского. м., 1915. с. См. также. Армянс-кий вопрос น геноцид армян в Турции /1913-1919/. Материа-лы Политархива МИД Кайзеровской Германии. Составит, и от-ветств. ред. проф. в. А. Микаелян. Ереван. 1995.

7՜ Зареванд. Турция и пантуранизм. Введение А. н. Ман-дельштама. Ереван, 1991, с. 105 /Факсимильное издание па-рижского издания 1930г./.

8. Геноцид армян: Ответственность Турции น обяза-тельства мирного сообщества. Документы и комментарий. Составит, и ответств. ред. проф. ю. г. Барсегов. Т.1, м., 2002, C.285.

9. Полный текст ст. XIX Договора см.: Сборник договоров России с другими государствами. 1956-1917. м., 1952, С.169-170.

10. Советско-германские отношения от переговоров в Брест-Литовске до подписания Рапалльского договора. Сбор-ник документов. Т. 1 /1917-1918/. м„ 1968, С.49.

11. Там же, с. 82. 12. Там же, С.355. Ср. с п.5 ст. 1 подписанного 3 марта

1918г. Брест-Литовского Русско-Турецкого Дополнительного до-говора к Мирному договору, заключенному между Россией" с одной стороны, и Германией, Австро-Венгрией, Болгарией и Турцией - с другой.

13. Советско-германские отношения... С.322, 326-327. 14. Документы внешней политики СССР, т.1, м., 1957,

с. 11-12. 15. В. И. Ленин. Полн. собр. соч. Т.34, С.232. в соответствие

с данным положением правительство РСФСР уже 20 ноября /Здекабря/ 1917 г. в своем Обращении к трудящимся мусульма-нам России и Востока, говоря о признании недействительными секретных договоров о расчленении Турции и «отнятии» у нее Армении, объявило, что «как только прекратятся военные дейст-вия, армянам будет обеспечено право свободно определить свою политическую судьбу» /Документы внешней политики... С.35/.

68

16. Документы внешней политики... с. 12. 17. £ ф. Лудшувейт. Турция в годы первой мировой войны

1914-1918гг. м., 1962, С.160. 18. См.: Г. А, Аветисян. Брест- Литовск... С.20. 19. Документы внешней политики... с. 47-52. 20. Документы น материалы по внешней политике За-

кавказья น Грузии. Тифлис, 1919, с. 11-12. 21. Документы внешней политики... с.53-56. 22. Там же, с.53. 23. Документы и материалы... С.41. 24. Там же, С.49. 25. Согласно некоторым, заслуживающим внимания источни-

кам, в состав российской делегации на этом этапе переговоров в качестве консультанта по национальным вопросам был включен -также известный армянский поэт Ваан Терян, удостоверение ко-торого было подписано в. и. Лениным 11/24/ января 1918г. /Государственный архив Российской Федерации /ГАРФ/, ф. 130, ОП.1, Д.52, Л.7; оп.2, Д.365, Л.326/.

26. Мирные переговоры в Брест-Литовске. т.1. Пленар-ные заседания. Заседания политической комиссии. Мч 1920, с. 3,5-6.

27. Советско-германские отношения... с. 359. 28. Там же. 29. Мирные переговоры ... с. 6-8. 30. Там же, с.9-11. См. также: Советско-германские отно-

шения .:. С. 148. 31. Там же. 32. Цит. по: Г. А. Аветисян. Брест- Литовск... с. 23. 33. Центральный архив ГДР (Потсдам), ф. «Имперская кан-

целярия», Д.2426, лл.54-57. Цит. по: Советско-германские от-ношения ... с.УШ.

34. Мирные переговоры ... с. 213, 214. См. также: Советс-ко-германские отношения... с. 359.

35. Советско-германские отношения ... C.X-XI 36. Мирные переговоры ... с. 28. См. также: в. И. Ленин.

Полн. собр. соч. т.зо, с. 188; Т.31, C.374; Т.34. C.232. 37. Российский государственный архив социально-полити-

ческой истории /РГАСПИ/, ф.2, оп. 1, Д.24221. Опубликовано: Документы внешней политики ... С.74-75. Подробно по данно-му вопросу см.: Материалы о Декрете Совета Народных Комис-саров Советской России о «Турецкой Армении» /публ. л. А. Хуршудяна/ - ж. «Банбер Айастани архивнери» /«Вестник ар-

69

I

хивов Армении»/. Ереван, 1981, N2, с.30-44. 38. ы, Адонц. Армянский вопрос и германские планы. - ж.

«Международная политика и мировое ХОЗЯЙСТВО» /двухнедель-ный научный и общественно-политический журнал/. Кн. 4. Пг., 1 мая 1918г., С.6 /перепечатано: - ж. «Вестник общественных нау-к» HAH РА. 1993, N1, С. 138-148. Публикация โ._А Аветисяна น П. о. Оганесяна/.

39 См.: В. И. Ленин. Полн. собр. соч. Т.42, С.289-290. 40. Цит. по: Советско-германские отношения... C.XI. 41. Цит. по: Г. А. Аветисян. Брест- Литовск ... С. 5. 42 Там Ж 6 с. 7. 43. Цит. по': Г. А. Аветисян. Брест- Литовск ... с. 12-13. См.

также: А. н. Хейфец. Советская Россия и сопредельные страны Востока в ГОДЫ гражданской ВОЙНЫ (1918-1920). м., 1964, с. 24; A. С. Аветян. Указ. соч., С. 121-122.

44. Советско-германские отношения... с. 82, 117, 142. 45. См. там же, С. 156.

47. Л. Д. Троцкий. Соч. т. 17, 4.1. М.-Л., 1926, С. 111. Цит. по: B. В. Журавлев. Рубикон Бреста, - ж. «Вопросы истории КПС-С», 1990, N6, C.41.

48. Советско-германские отношения ... С.317. 49. См. там же) с. 322, 329. 50. Ж. «Международная политика น мировое хозяйство».

Кн. 3 от 15 апреля 1918г., C.69. 51. Там же, кн. 5 от 1 июня 1918г., C.86. «22 февраля» - да-

та передачи ультиматума советскому курьеру в Уцянах /Советс-ко-германские отношения ... С.341, примечание/.

52. Б. э. Нольде. Политическая карта Брестских договоров. - ж. «Международная политика и мировое хозяйство», КН.2, от 15 марта 1918г., с.7-8.

53. См.: Г. А. Аветисян. Брест-Литовск ... с. 15. 54. Советско-германские отношения ... С.322. 55. Там же, с. 322, 326, 327. 56. Там же, с. 327. 57. Там же, с. 332-333. 58. Там же, с. 338, 342. См. также: Мирные переговоры ...

C.215. 59. Мирные переговоры ... С.215. Согласно ст. XIX Сан-Сте-

фанского договора /1878г./, указанные округа «уступались России взамен суммы тысячи ста миллионов рублей» контрибу-ции, которые Турция должна была уплатить России как потер-

70

певшая поражение в войне страна /Сборник договоров ... С. 169-170/.

60. РГАСПИ, ф. 558, оп.1, д. 125, лл.1-Зоб. То же: ГАРФ, ф.130, 0П.2, д. 501, л л. 21-23.

61. Документы внешней политики ... с. 121. 62. Там же, с. 123. 63. Там же, C.200. 64. Мирные переговоры ... с. 56, 59. 65. Советско-германские отношения ... С.358-359. Мир-

ные переговоры... С.213. 66. Советско-германские отношения ... С.359. 67. Мирные переговоры ... С. 213, 224. 68. г. «Столичная молва^ /орган кадетской партии в Моск-

ве/. 1918, 2 марта. - Цит. по: г. «Курьер для Вас», м., 1991, N6, /май/, C.7.

69. Г. Я. Сокольников. Брестский мир. м., 1920, С.6, 16-17. 70. РГАСПИ, ф.5, оп.1. Д.2133, лл.59-60. - Цит. по: н. А.

Иоффе. Мой отец Адольф Абрамович Иоффе. Воспоминания, документы и материалы, м., 1997, С.58.

71. Мирные переговоры . с. 229-230. То же: Документы внешней политики ... с. 117-118.

72. Документы внешней политики ... с. 199-201. 73. РГАСПИ, ф.558, оп.1. д. 129, Л.1. Впервые данный доку-

мент был введен в научный оборот в 1991г. р. в. Казанджяном. /см. «Армянский вопрос. Энциклопедия». Ереван. 1991. С.86; «Հայկական հարց. Հանրագիտարան». Ереван, 1996, с.90-91, на арм. яз.; г. «Правда Армении». Ереван, 1999. 14 мая. с послед-ней публикации документ был перепечатан Г. Г. Азатяном в его сборнике «Судьбоносные договора». Ереван, 2000, с. 10; то же на арм. яз. - Ереван, 2002, с.17-18.

74. РГАСПИ, ф.17, оп.4., Д.5, лл.91-94; д. 152, лл.76-77; д. 155, л. 190. /Цит. по: в. в. Аникеев. Деятельность ЦК РКП/б/ в 1918-1919 годах. Хроника событий, м., 1976, с 370, 371, 390 и др-/- ••

75. Документы внешней политики ... С.208. 76. Там же, с. 565-567. 77. Там же, с. 490-492. 78. н. Адонц. Указ. соч., с.з. 79. Тексты упомянутых договоров см. в сб. док.: Հայաստա-

նի Հանրապետությանը 1918-1920թթ. /Республика Армения в 1918-1920ГГ. / . Ереван 2000, док. NN 21, 358.

80. Подробно о Московском договоре, в свете новых доку-

71

ментов, см.: գ. Գւպոյւսն. Հայաստանը ե Մսծ տերությունները 1917-1923թթ. Ереван, 1999; р. в. Казанджян. к вопросу о датировке Московского русско-турецкого договора 1921г. - ж. «Вестник -общественных наук» Национальной Академии наук РА. Ереван, 1999, N1, с. 83-87; его же. к вопросу об оценке Московского русско-турецкого договора 1921г. - в кн.: Մերձավոր ն Միջին ԱրԱելբի երկրներ ե ժողովուրդներ. Вып. XX. Ереван, 2001, с. 106-124. См. также труды г. А. Аветисяна, э. А. Зограбяна /Ере-ван/, н. ю. Ульченко, А. н. Хейфеца /Москва/.

72

Տ Ա Ր Ա Ծ Ա Շ Ր Ջ Ա Ն Ա Յ Ի Ն Խ Ն Դ Ի Ր Ն Ե Ր

NIKOLAY HOVHANNISYAN

THE NATO-ARMENIAN RELATIONS IN THE CONTEXT OF THE NATO ENLARGEMENT

The problem of the NATO enlargement is comparatively new problem. It is result of our changing world and new geopolitical situation in the world. It, in its turn, is connected with the collaps of the Soviet บท10ท, the world socialist system and theWarsaw Treaty Organization. After those radical changes, which ment the end of the Cold War Epoch, the USA remained the only superpower in our planet, and the NATO as the only political-military organization. In fact, since then there is no any real force in the world, capable seriously to challenge the USA world leadership and the NATO's leading role" Hence then firstly had appeared the idea of NATO

enlargement and its expansion towards East and concrete steps had been taken in realization of that idea.

The situation from political, international and psychological point of view was quite favourable for implementation of new policy by the NATO. We mean the following circumstances.

Firstly, Russia, after dissolution of the Soviet Union, was weak and not capable to prevent the NATO enlargement to its western borders, though it protested very vigorously. Otherwise, there was no serious obstacle on that way.

Secondly, and it is veiy important, at that time the Central and Eastern European countreis, as well as some ex-Soviet republics, first of all the Baltic republics, were very eager for the membership of the NATO. They still saw in Russia the main threat to their independence and national security and tried by uniting to NATO to provide more reliable security for themselves.

Here it is necessary to take into consideration another two factors. First of all we mean the changes of NATO itself and its adaptation to the new world geopolitical conditions. The NATO

73

leadership in 1990s took several very important decisions, due to which it, while preserving its political-military structures and tasks, at the same time adopted new functions: to provide security on the base of dialogue, cooperation and support of the collective defense potentiality It was very principal innovation in the strategy of NATO.

These changes had made NATO more attractive for non-NATO countries and peoples, and had facilitated the liquidation of certain prejudices against NATO.

The second factor is connected with the new attitude of Russia towards the NATO and the problem of the Russian-NATO relations. Russia, after all, though very slowly and cautiously, but steadfully started to improve its relations with NATO and to cooperate with it in many fields.

So the gates of the Central and Eastern Europe were opened before NATO and it remaind him to enter through it. And NATO had entered. Poland, Hungry and Chekhia became new members of NATO and now on line are about 10 other countries, such as Bulgaria, Rumania, Albania, Slovenia, Slovakia, three Baltic countries, etc.

And as it was mentioned in the 48,h Congress of the Atlantic Treaty Association hold in Stambul on 9-12 October, 2002, the next stop of NATO will be the South Caucasus.

On their intention for the NATO membership had declared also other countries in different regions. Among them two countries in the South Caucasus- Georgia and Azerbaidjan. Georgia is doing it openly, veiy actively knocking the NATO doors, while Azerbaidjan is acting more cautiously, without making any noise..

The position of the third country of the region-Armenia, is quite different those of Georgia and Azerbaidjan.

Until 2000 the Armenia-NATO relations were passive and the Armenia's cooperation with NATO was on very low level, which had its internal and external reasons.

Among the internal reasons it should be mentioned the fact that in Armenia the overhelming majority of the people and different political forces for a long period did not trust NATO,

74

identifying it with its member Turkey. And as Turkey since 1993 had imposed together with Azerbaijan economical and communicational blockade on Armenia, was putting different preconditions before Armenia for establishing of diplomatic relations and pressures on Armenia in the Karabakh conflict, demanding the reslotuion of that problem on th^ Azeri variant, which is not acceptable for Armenia, and many times had openly threated Armenia, all these in Armenia were accepted not only as a Turkish own policy towards Armenia, but also as NATO's policy in general. And it, naturally, was arousing negative attitude towards the NATO, feeding anti-NATO feelings in Armenia.

The government of Armenia could not ignore this fact and consequently it bacame for a certain time an obstacle in developing of relations with NATO on a large scale.

This was the main internal reason, standing on the way of it. As for the external reason, here we mean the Russia's position

towards the NATO and the character of the Armenian-Russian relations.

At that time, in mid 1990s, the Russian-NATO relations were strained. Russia rejected thouroughly the possibility of expansion of NATO to the East, near the Russian borders. Its cooperation with NATO was on low level. And these circumstances inevitably affected the attitude of Armenia towards NATO.

Armenia is connected with Russia by the Treaty of Friendship, Cooperation and Mutual Assistance, concluded in 1997. Armenia is the only country with whom Russia had concluded such kind of Treaty. Russia has a military base in Armenia. Besides that, Armenia is a member of the Collective Defense Treaty (CDT) together with Belarus, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Russia, and Tajikstan.

So, the Armenia's national security system was based on the strategic partnership with Russia and close cooperation with the countries of the CDT, which put certain obligation on Armenia. In that circumstances Armenia could not ignore the position of Russia which would mean deterioration of the rules of the game.

But recently the situation had changed, which was connected first of all with the improvement of NATO-Russian relations and

75

rapprochement. Their cooperation now is covering practically all main fields and the logical development of it was creation of the "Format 20" on the base of 19 NATO member states and Russia. Russia" which cooperates so closely with NATO, cannot any more prevent or create difficulties for other countries, including Armenia, for their own cooperation with NATO.

Alongside with the changing of external conditions, had been chaneged also the internal conditions and political atmosphere within Armenia in favour for cooperation with NATO.

The Armenian society, due to large explanatory works, began better understand the policy of NATO and it tasks in post Cold War Epoch, denied to put a sign of equality between the policy of Turkey and NATO and had demonstrated its willingness to enlarge cooperation with NATO in different fields, including the military sphere.

And I can say proudly that in this principal change its significant contribution had made also the Armenian Atlantic Association.

After these changes Armenia had officially adopted a new policy, named complementary policy. The backbone of it is to develop relations with foreign countries on the multitrack principle. Armenia, while keeping its strategic relations with Russia on the base of the Armenian-Russian Treay, 1997, and preserving its participation in the CDT, had started to enlarge and deepen its cooperation in political, military and other fields with NATO, European Union and the USA. And we can confirm that now the main components of

national security of Armenia consists of strategical-military cooperation with Russia, participation in the CDT and NATO's program "Partnership for Peace". The USA-EU-NATO track is coining to complement the Russian-CDT track and due to it the ensuring of the national security of Armenia had been raised on a new, more high and reliable level.

After these changes a new page was opened in the NATO-Armenian relations. Armenia activised its participation within the program "Partnership for Peace". In framework of this program a battallion of the Armenian Military Forces, on 17-28 June, 2002,

76

took part in NATO's multinational, largescal exercises-"Best Effort-2002", in Georgia.

Now the preparatory works for a new NATO exercise in June, 2003, in Armenia are under the way. The Defence Minister of Armenia Serge Sarkisyan, giving great importance to this fact and calling shortsighted some people, who tried to qualify the NATO exercises in 2003 in Armenia as betrayal to Russia, stated: "Some people simply can not truly appreciate the national interests of Armenia".

Soon Armenia will take part in another important NATO program- "Planning and Review". Armenia also takes part in some other NATO measurements.

In addition we would like to mention that it was established and is developing successfully military cooperation between Armenia and the USA. At the beginning of August, 2002, the USA Senate had already passed a new program on miltary cooperation between them, assigning for this purpose about $4 m In.

The NATO leadership appreciates positively the European track of the Armenian foreign policy, expressing their good wil l and readiness to facilitate the efforts of Armenia and to cooperate with it on every level.

We convinced in it during the visit of an Armenian delegation of scientists and representatives of NGO on July 18-19, 2002, to the NATO's Headquarter in Brusselles and Mons by the latter's invitation. The delegation met and had very frankly conversations and discussions with the leaders of all main political and military departments of NATO. We were ensured that the NATO leadership considers the close contacts and cooperation between NATO and Armenia beneficial both for NATO and Armenia.

Moreover, during one of the discussions, a NATO responsible official stated that Armenia, who has a Treaty of Mutual Assistance with Russia and is developing cooperation with NATO, can be a linkage between Russia and NATO to facilitate the further improvement of relations between NATO and Russia, underlying that that role can carry out only Armenia, but neither Georgia, nor Azerbaijan, taking into

77

consideration the character of their relations with Russia.. Oil finalising this subject, we have to underline, that in the

agenda of the Armenia's foreign policy, however, is not standing the question of membership of Armenia to NATO.

Armenia is for enlargement of cooperation with NATO in different fields. And one has to take into account that for Armenia does not exist the problem of enlargement of NATO to the East. NATO since 1952, after Turkey's membership to it, about 50 years is already 'in the East, becoming neighbor to Armenia.

And at the end we would like to express our private point of view on the subject whether the NATO enlargement is an unfinished business?

It is very difficult question and is not so easy to find out an answer acceptable for all sides. NATO, of course, still has reserves for further enlargement in the sense that there are a lot of countries standing for membership to NATO, which coinsides with the contemporaiy policy and desire of the NATO. But the question is the following: is it so essential for NATO the endless, let me say, hyperbolical enlargement or not? We think that the endless or hyperbolical enlargement of the NATO afterall can lead to the selfliquidation of NATO. The integration of many countries with different, mainly low level öf development, different ethnic and cultural traditions, different national interests, etc. would create a lot of new problems from point of view harmonizing their interests and actions with the basic principles of NATO, as well as keeping strong discipline, so necessary for that kind of political-military organizations.

The conglomerate of these countries could make NATO less operative and effective, affect negatively on its capability to act as an interlocking organization. The possible result of it would be degradation and downfall of NATO itself or its metamorphosis in such a degree, that after that it would be hardly possible to call that organization NATO.

As we understand, the strength of NATO is in its quality but not in the quantity of its members.

The endless enlargement of NATO, the involvement of many countries in this organization would mean a challenge to the

78

United Nations, an attempt to replace it, which to our opinion is not a development on right direction. It would become a new source of international tensions.

Let's not forget also about the new ambitions of European Union to create its own military forces. As it well known, many members of EU are at the same time also the members of NATO. How will be the relations between them and what kind of missions they will carry out?

The variant of enlargement of NATO membership can arouse many other unforseen problems, difficulties and obstacles.

In result we can have an organization under the name of NATO but in fact another organization, different from the pattern of NATO of 1990s. So we would obliged to select another name for that organization.

But despite these arguments,' we have to recognize that enlargement of NATO is one of the options for future existence of NATO.

Another option is enlargement of NATO's cooperation with non-NATO states in different fields-political, military, educational, humanitarian, etc., on the base of decisions, adopted by its leadership in 1990s, which contributed many positive changes in NATO's programs, strategy, tactics and tasks.

NATO can cany out its historical mission not only by means of enlargement and expansion, but also by preserving its high qualities and capabilities, deepening its cooperation with all countries, which are raedy for it.

It seems that the future belongs to the second option. It is necessary first of all to define the enemy of NATO at this

stage of development and then, according to this new task, it would be much easier to decide whether it is necessaiy or not the further enlargement of NATO.

79

ԱՐԱՄ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

ՈԱԶՄԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՎԱՍԱՐԱԿՇՌՈՒԹՅԱՆ Խ Ա Թ Ա Ր Մ Ա Ն Գ Ո Ր Ծ Ո Ն Ն Ե Ր Ը Տ Ա Ր Ա Ծ Ա Շ Ր Ջ Ա Ն Ո Ւ Մ

Այսօրվա քաղաքական հրամայականների թեւադրանքով. Հարավային կովկասի տաբածաշրջանային զարգացումներն ու գործընթացները նորանոր անակնկալներ են մատուցում դիտորդներին, նախ իրենց սրընթացությամբ ու առաջացման շարժառիթներով եւ հետո վերջնական արդյունքներով: Շատ դեպքերում նույնիսկ անհնար է ւինտմ հետեւեւ դրանց տրա-մաբանական ընթացքին եւ մեկնաբանեք պատճառային փոխ-կապակցվածությունը: Տպավորությունն այնպիսին է ասես տարածաշրջանում ամեն օր սպասվում են կտրուկ շրջադար-ձեր, ինչպես արտաքին կողմնորոշումների, այնպես էւ ներքա-ղաքական իրավիճակների:

Ո ւ ս տ ի ե ւ Հա յ ա ս ա անում , էս վ ր ա ս ա ա ն ո ւ մ ու Ադրբեջա -նո ւմ ա յ ս օ ր ա մ ե ն ա յ ն ո ւ շադրո ւթ յամբ հետեւում են տ ա ր ա -ծ ա շ ր ջ ա ն ա յ ի ն տե ղաշարժե ր ի ն , խոշոր տերությունների յուրա-քանչյուր քայլերին, մ ի ջազ գա յ ի ն ա ս պ ա ր ե զ ի շ ր ջադարձերի ն , հ ա մ ա շ խ ա ր հ ա յ ի ն ի ն թ ե գ րացի ո ն գործընթացներին , իսկ ա յ դ եբկբնեբի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն այրերը մ ի ջ ա զ գ ա յ ի ն ֆորումներին ու գ ա գ ա թ ա ժ ո ղ ո վ ն ե ր ի ն առիթը բ ա ց չեն թ ողնո ւ մ հ ա վ ա ս տ ի ա ց -նելու իրենց նվիրվածութ յո ւնը հ ա կ ա ա հ ա բ ե կ չ ա կ ա ն ա ր դ ի դ ա -շ ին ք ին ու ե ւ ր ո պ ա կ ա ն ընդո ւ նված արժե քներին :

Եռյակի «Ադեդթ> Հ ա յ ա ս տ ա ն ի Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւ թ յ ա ն ը ս ա հ մ ա ն ա կ ի ց չորս պե -

տությունները իրենց ն կարագրո վ , ն ե ր ք ին ու ա ր տ ա ք ի ն ք ա ղ ա -ք ա կ ա ն վարքով , ա ն գ ա մ նաե ւ բար ք ե ր ո վ խ ո ր ա պ ե ս տ ա ր ա բ -նու յթ են: Տարբեր Է եւ ն ր ա ն ց վերաբերմունքը , մ ոտեցո ւ մներն ու ա մ ե ն ա կ ա ր ե ւ ո ր ը ք ա ղ ա ք ա կ ա ն , ռ ա զ մ ա վ ա ր ա կ ա ն եւ տ ն տ ե -ս ա կ ա ն հ ե ռանկարն ե ր ն ու մտադրո ւթ յ ո ւ նները Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ն կ ա տ մ ա մ բ : Տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ ա յ ս օ ր չ կան ա ն գ ա մ երկու պետութ յո ւններ , ո րոն ք գտ ն վ ե ն մ ե կ ռ ա զ մ ա ք ա ղ ա ք ա կ ա ն դ ա -շին քի մեջ: Ա յսպես , Թո ւ ր ք իան ՆԱՏ(ว-ի ա ն դ ա մ Է ավե լի ք ա ն 50 տ ա ր ի , վ բ ա ս տ ա ն ն ու Ադրբեջսւնը ԱՊՀ շ ր ջանակնե ր ո ւ մ

80

դեռեւս ժ ա մ ա ն ա կ ի ն կ տ ր ա կ ա ն ա պ ե ս հ ր ա ժ ա ր վ ե ց ի ն ռ ա զ մ ա -կ ա ն հ ե տ ա գ ա համագո ր ծակց ո ւ թ յ ո ւ ն ի ց , Հ ա յ ա ս տ ա ն ը Ա Պ Հ հ ա վ ա ք ա կ ա ն ա ն վ տ ա ն գ ո ւ թ յ ա ն պ ա յ մ ա ն ա գ ր ի կ ա զ մ ա կ ե ր -պ ո ւ թ յ ա ն ա ն դ ա մ Է, իսկ ի ր ա ն ը ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս չի մ ա ս ն ա կ -ցում ն մ ա ն կառու յցներում:

Այս հ ա ն գ ա մ ա ն ք ը բ ն ա վ չխոչընդոտեց տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ա -յ ի ն ե րկկողմ եւ ա ն գ ա մ ե ռակ ո ղ մ ս ե ր տ հ ա մ ա գ ո ր ծ ա կ ց ո ւ թ յ ա -նը, ի ն չպես առե ւտրի ու տ ն տ ե ս ո ւ թ յ ա ն , ա յ ն պ ե ս Էլ ռ ա զ մ ա կ ա ն բ ն ա գ ա վ ա ռ ո ւ մ : Ավելին , ա յ ս օ ր տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ի երեր պե -տութ յո ւններ ՛ Թո ւ ր ք իան , վ ր ա ս տ ա ն ն ու Ա դ ր բ ե ջ ա ն ը մ ի մ յ ա ն ց հ ա յ տ ա ր ա ր ե լ են ս տ ր ա տ ե գ ի ա կ ա ն պ ա ր տ ն յ ո ր ն ե ր , ինչը հիմ -ն ա կ ա ն ո ւ մ վերջին երկուսին լայն հ նարավո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր Է ըն-ձեռում ավե լ ի մ ոտի կ ի ց շնչելու Հ յ ո ւ ս ի ս ա տ լ ա ն տ յ ա ն դ ա շ ի ն ք ի ռ ա զ մ ա կ ա ն օդը: 2002-ի Պ ր ա գ ա յ ի Ե ւ ր ա տ լ ա ն տ յ ա ն գ ա գ ա թ ա -ժողովից այլեւս պ ա ր զ դ ա ր ձ ա վ , որ ՆԱՏՕ-ին ա ն դ ա մ ա կ ց ո ւ թ -յ ա ն հ ա ր ց ը ե՛ւ վ ր ա ս ւ ո ա ն ո ւ մ , ե ւ Ա դ ր բ ե ջ ա ն ո ւ մ գ ե ր խ ն դ ի ր ն ե ր են ու ն ա խ ա դ ե պ ը ե տ խ ո ր հ բ դ ա յ ի ն տ ա ր ա ծ ք ո ւ մ կ ա ր ծ ե ս ա ր դ ե ն կ ա ՝ Մ ե բ ձ բ ա լ թ յ ա ն պետո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր են, որոնց ա յ դ առո ւ մ ո վ վ ր ա ս տ ա ն ն ու Ա դ ր բ ե ջ ա ն ը փ ո ր ձ ո ւ մ ե ն մ ա ս ա մ բ ն մ ա ն ա կ ե լ :

վ ե ր ջ ա պ ե ս ա յ ն ինչ ց ո ւ ցադրեց Պ ր ա գ ա յ ի գ ա գ ա թ ա ժ ո ղ ո վ ը փա յ լ ո ւ ն ա ր տ ա ց ո լ ո ւ մ ն Էր ա շ խ ա ր հ ո ւ մ տ ի ր ո ղ ա ր դ ի խ ո ւ ճ ա -պ ա յ ի ն ի ր ա վ ի ճ ա կ ի : Ո մ ա ն ք խ ն դ ր ո ւ մ ու հ ա վ ա տ ա ր մ ո ւ թ յ ա ն խ ո ս տ ո ւ մ ն ե ր Էին տ ա լ ի ս բլոկի ղ ե կ ա վ ա ր ո ւ թ յ ա ն ը , ի սկ ո մ ա ն ք Էլ ա ն ա ղ մ ո ւ կ եւ ա ռ ա ն ց ո ւ նա յ ն ո ւ թ յան ասես , հ ա շ տ վ ե լ ե ն ի-րենց ճ ա կ ա տ ա գ ր ի հետ , ա ն ց ա ն ո ր պ ե ս լ ի ի րավ ա ն դ ա մ ն ե ր : ՒնչեւԷ, հ յ ո ւ ս ի ս ա տ լ ա ն տ յ ա ն օ ղակը , որը կ ա մ ա ց - կ ա մ ա ց նե-ղ ա ն ո ւ մ է եւ հ ա մ ա ր յ ա ա ր դ ե ն Մ ո ս կ վ ա յ ի մատո ւ յ ց ն ե ր ո ւ մ Է, հ ն ա ր ա վ ո ր է որ մ ի օ ր էլ իր վ ե ր ջ ն ա կ ա ն ն պ ա տ ա կ ի ն հ ա ս ն ի Ռ ո ւ ս ա ս տ ա ն ի Դաշնո ւ թ յ ո ւ ն ը ի ն ք ը ծ ե ծ ի ՆԱՏՕ-ի դ ա ր պ ա ս ը ու խ ն դ ր ի ո ր պ ե ս շ ա ր ք ա յ ի ն ա ն դ ա մ ն ե ր ս մտնելո ւ :

Թո ւ ր ք իա , վ բ ա ս տ ա ն եւ Ա դ ր բ ե ջ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ու ա ր -դ ե ն դ ա շ ն ա յ ի ն ա յ ս »աղեղը« ունի ն ա ե ւ ի ր ֆ ի ն ա ն ս ա - տ ն տ ե -ս ա կ ա ն ե ր կ ա ր ա ժ ա մ կ ե տ հ ե ռանկարն ե ր ը : Եւ հ ե ն ց ա յ ս կոչերով էլ ն ր ա ն ք հ ա ն դ ե ս ե կ ա ն 90-ականների ա ռ ա ջ ի ն կեսին , ե ր բ ո ւ ր վագծ վ ո ւ մ էր ո ւժերի դասավո ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը մ ե ր տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա -նում : Ա յ դ տ ա ր ի ն ե ր ի ն , ս ա կ ա յ ն բ ա ց ի ա ռ ե ւ տ ր ա յ ի ն պ ա ր զ հստբերո ւթ յ ո ւ ննեբից եւ մ ա ս ա մ բ էլ մ ի ջ պ ե տ ա կ ա ն տ ն տ ե ս ա -

81

կ ա ն պ ա յ մ ա ն ա գ ր ե ր ի ց ու պ ա շ տ ո ն ա կ ա ն Ատելութ յո ւններից իրենց ս ե փ ա կ ա ն ն ա խ ա ձ ե ռ ն ո ւ թ յ ա մ բ ՝ ա յ ս ի ն ք ն զո ւտ ա յ ս երե-րի կ ողմից խ ո շ ո ր ա ծ ա վ ա լ ծ ր ա գ ր ե ր չ հ ա յ տ ա ր ա ր վ ե ց ի ն : Թուր-ք իան , որն ա յ դ եռ յակում իրեն վ ե ր ա պ ա հ ե լ է լիդերի դերը, փոր -ձո ւմ էր եւ շար ո ւ նակ ո ւ մ է՝ ա մ ե ր ի կ յ ա ն ստվե ր ի ներքո , ա ռա -ջ ա տ ա ր ի ի րավո ւ ն ք ո վ «պաշտոնավարե լ» , ք ա ն զ ի մ ե ծ ախո ր -ժ ա կ ն ե ր ունի տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ ին չպես ռ ա զ մ ա կ ա ն ն ե ր կա -յ ո ւթ յան , ա յ ն պ ե ս էլ է ներգակիրների շ ա հ ա գ ո ր ծ մ ա ն ու փո-խ ա դ ր մ ա ն հարցերո ւմ : Ա յ ն ո ւ հանդ ե ր ձ 1994-ի ս ե պ տ ե մ բ ե ր ի ն Բ ա բ վ ո ւ մ կ ն ք վ ա ծ հ ա յ տ ն ի «Դարի պ ա յ մ ա ն ա գ ր ո ւ մ » , որը BP-Amoco տ ր ա ն ս ա գ գ ա յ ի ն ն ա վ թ ա յ ի ն ընկերությունների ղ եկա-վ ա ր ո ւ թ յ ա մ բ պ ի տ ի շ ա հ ա գ ո ր ծ ի կ ա ս պ ի ա ն երեք խո շ որ նավ -թ ա հ ա ն ք ե ր ը , Թո ւր ք իա յ ի պ ե տ ա կ ա ն ն ա վ թ ա յ ի ն ընկերո ւթ յանը ա յ դ շ ր ջան ո ւ մ հ ա ս ա վ ը ն դ ա մ ե ն ը 1.7 տոկոսի շ ա հ ա բ ա ժ ի ն եւ մ ի ա յ ն հ ե տ ա գ ա յ ո ւ մ ա յ ն ա վ ե լ ա ց ա վ այլ ընկերությունների մ ա ս ն ա կ ց ո ւ թ յ ա ն հ ր ա ժ ա ր ա կ ա ն ն ե ր ի ց : Ս ա Թո ւր քիա յ ի ա մ ե -ն ա խ ո շ ո ր ու հ ե ռ ա ն կ ա ր ա յ ի ն տ ն տ ե ս ա կ ա ն ա կ ն կ ա լ ի ք ն էր Ա դ ր բ ե ջան ի ց , ք ա ն ի դեռ ի հ ա ր կ ե վ ե ր ջ ն ա կ ա ն չէր ն ա խ ա գ ծ վ ա ծ Բաքո ւ -Զե յ հան ն ա վ թ ա տ ա ր ի ուղին: Ան շ ո ւ շտ Բաքու -Թբիլիսի-Ձե յ հան ա ր դ ի երթուղին , որը մ շակ վ ե ց ու հ ր ա մ ց վ ե ց այլոց կող-մից իր ռ ա զ մ ա վ ա ր ա կ ա ն ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յ ա մ բ հ ե ռանո ւ մ է ա յ ս կ ո նտե ք ստից , ս ա կ ա յ դ ր ա մ ա ս ի ն քիչ ավե լ ի ուշ:

Ա յ սպի ս ո վ 90-ականների կեսերին կ ա զ մ ա վ ո ր վ ա ծ Թուր-ք ի ա - վ ր ա ս տ ա ն - Ա դ բ բ ե ջ ա ն «աղեղը» ա ս տ ի ճ ա ն ա բ ա ր վարձ ե ց այլ ո ր ա կ եւ ո ւղղվածութ յո ւն ս տ ա ն ա լ , ք ա ն զ ի դ ր ա ն ն պ ա ս տ ե -ցին բ ա զ մ ա թ ի վ հ ա ն գ ա մ ա ն ք ն ե ր : Ն ա խ ա բ խ ա զ ա կ ա ն եւ դա -ր ա բ ա ղ յ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ն ե ր ի ց հ ե տ ո տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ ս տ ե ղ ծ վ ա ծ ի րավ ի ճակ ը , ո րտեղ գ երի շխո ւ մ էր ի ն չպես ե տ պ ա -տ ե ր ա զ մ յ ա ն շոկա յին , ա յ ն պ ե ս էլ վակո ւ ո ւ մա յ ի ն մթնո լ որտը : Ս ե փ ա կ ա ն անհաջողո ւթ յ ո ւ նները հ մ տ ո ր ե ն բարդե լ ո վ ռուսների վ րա , ի ն չպես վրացիները , ա յ ն պ ե ս էլ ազերինեբը իրենց դ ա ր -պ ա ս ն ե ր ը ա մ ո ւ ր Փ ա կ ե ց ի ն ն ր ա ն ց առջեւ: Իսկ վակո ւո ւմը եր-կ ա ր չէր կ ա ր ո ղ մ նա լ ՝ ա յ ն պ ի տ ի լ րացվեր եւ ա յ դ պ ե ս էլ ե ղավ : Մ ա ն ա վ ա ն դ կ ա ր հ ա վ ա կ ն ո ր դ եւ ա յ ն էլ վ ա շ ի ն գ ս տ ն ի կողմից հ ո վ ա ն ա վ ո ր վ ո ղ ու ա ջակ ց վ ո ղ :

Հ ա ր կ է նշել նաե ւ , որ ա ռ ե ւ տ ր ա - տ ն տ ե ս ա կ ա ն փ ո խ հ ա ր ա -բերութ յունները Թուրքիայի , վ ր ա ս տ ա ն ի ու Ա դ ր բ ե ջ ա ն ի միջեւ

82

շ ո շ ա փ ե փ ն վ ա ճ ո ւ մ ն ե ր ու լուրջ արդ յ ո ւ ն ք ներ ա յ դ շ ր ջան ո ւ մ չ գրանցեցին , թերեւս ա յ դ երեքի «քաշային» կ սա ւ ե գ ո ր իանե ր ը չէին հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւ մ : Շահո ւմ էր tu շա ր ո ւ նակ ո ւ մ է հիմ-ն ա կ ա ն ո ւ մ շահեւ մ ի ա յ ն Թո ւ ր ք իան , բ ա ն գ ի ա յ ն երկուսը հ ա ն -դ ե ս են գա լ ի ս ը ն դ ա մ ե ն ը ո րպե ս ի ր ա ց մ ա ն շո ւկաներ :

վ ե ր ջ ա պ ե ս անցե լ է հ ա մ ա ր յ ա 10 տ ա ր ի եւ մ ի ա յ ն էներգա-կիրների / ն ա վ թ ի ու զագի / երթուղիներից, ո ր ո ն ք ն ա խ ա գ ծ վ ե ց ի ն ու պ ա ր տ ա դ ր վ ե ց ի ն հ ա մ ա շ խ ա ր հ ա յ ի ն ն ա վ թ ա յ ի ն հ ս կան ե ր ի եւ դ ր ա ն ց հ ո վանավ ո ր հ ա յ տ ն ի պետութ յո ւնների կողմից, ուրիշ ոչ մի էական , ընդ որում զուտ երեքի միջեւ նախաձեռնո ւ թ յ ո ւ ն ա -ռաջ չի քաշվել , բ ա ց ի ռ ա զ մ ա կ ա ն համագործակցո ւթ յ ո ւ ն ից , որը թերեւս դ ա ր ձ ա վ վերջին շ ր ջանի գ ե րակա յ ո ղ ն պ ա տ ա կ ը : Ո ւ ս տ ի ս տ ե ղ ծ վ ա ծ այս «աղեղը» իր արդ յունքում ՝ 21-րդ դ ա բ ա ս կ զ բ ի ն ընդունեց մեկ ուղղվածություն, ա յ ն է ռ ա զ մ ա - ս տ ր ւ ա ո ե գ ի ա կ ա ն հ ե ռան կարա յ ի ն փոխօգնո ւթ յ ո ւն տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ ՝ ս ե փ ա կ ա ն ա ն վ տ ա ն գ ո ւ թ յ ա ն ա պ ա հ ո վ մ ա ն ակնկալի քով :

Ե թ ե ա մ ե ր ի կ ա ց ի ն ե ր ն ա յ ս օ ր փ ո ր ձ ո ւ մ ե ն ցույց տ ա լ , ո ր ա -ն ո ւ շադի ր են ա յ ս եռ յակի ռ ա զ մ ա կ ա ն ու ռ ա զ մ ա տ ե խ ն ի կ ա կ ա ն բ ն ա գ ա վ ա ռ ի ա կ տ ի վ վ տ խ ն ե ր թ ա վ ւ ա ն ց ո ւ մ ն ե ր ի ն , ա պ ա Բաք ո ւ -վ ր ա ս տ ա ն - Զ ե յ հ ա ն ն ա վ թ ա տ ա ր ի , կ ա մ ի ն չպես ը ն դ ո ւ ն վ ա ծ է ասել «ե ր կաթե խ ո ղ ո վ ա կ ա շ ա ր ի » ի ր ա կ ա ն ա ց մ ա ն գ ործո ւ մ պ ա շ տ ո ն ա կ ա ն «կնքահոր» դ ե ր ե ն կ ա տ ա ր ո ւ մ : Դեռե ւս 2002 թւ. ս ե պ տ ե մ բ ե ր ի ն Բ ա ք վ ի Ս ե ն գ ե չա լ տ ե բ մ ի ն ա լ ո ւ մ ն ա վ թ ա -տ ա ր ի բ ա ց մ ա ն հ ա ն դ ի ս ա վ ո ր ա ր ա ր ո ղ ո ւ թ յ ա ն ը Ա Մ Ն էներգե-տ ի կ ա յ ի ք ա ր տ ո ւ ղ ա ր Ս պ ե ն ս ե ր Ա բ ր ա հ ա մ ը ընթերցեց ն ա խ ա -գ ա հ Բուշի ողջույնի խոսքը , ո ր տ ե ղ ա ս վ ո ւ մ էր. « Մ ե ն ք մ ի շ տ ե-ղել ե ն ք տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ա յ ի ն բոլոր պետո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի դ ա շ ն ա -կիցը եւ ա յ դ պ ի ս ի ն կ մ նան ք» , իսկ վերջո ւմ խ ո ր ը գոհո ւ նակո ւթ -յ ա մ բ շ ե շտվո ւ մ էր երկու ա մ ե ր ի կ յ ա ն ն ա վ թ ա յ ի ն ա յ ն ընկերութ-յ ո ւ նների անո ւնները , ո ր ո ն ք իրենց փ ա յ ա բ ա ժ ի ն ն ե ր ո վ մ ա ս -ն ա կ ց ո ւ մ ե ն ծ րագ ր ի ն : Ն ա խ ա գ ա հ ն ե ր Ափե ւ ը , Շ ե ւ ա ր դ ն ա ձ ե ն եւ Ա հ մ ե դ Սեզ ե ր ը լուռ ե ր ա խ տ ա գ ի տ ո ւ թ յ ա մ բ ընդո ւնեցին թի լ 1 գ ե րտե ր ո ւ թ յա ն ա ռ ա ջ ն ո ր դ ի ջ ե ր մ ուղերձը, ո ր տ ե ղ զ գ ա ց վ ո ւ մ էր Բուշ կ րտս ե ր ի ն բնորոշ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն հ ա յ տ ա ր ա ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի հ ա մ ա ր ձ ա կ ու ա ն կ ա շ կ ա ն դ ոգին : Ւնչեւէ, Մ ի ա ց յ ա լ Ն ա հ ա ն գ -ն ե րի տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ա յ ի ն մ ե կ այ լ դ ա շ ն ա կ ց ի Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ի ս պ ա ռ բ ա ց ա կ ա յ ո ւ թ յ ա ն փ ա ս տ ը ա յ դ խ ո շ ո ր ա ծ ա վ ա լ ու բազ -

83

մ ա մ ի լ ի ա ր դ ն ա խ ա գ ծ ո ւ մ /Ծւ ոչ մ իա յ ն ա յ դտեղ , նաե ւ Բաքո ւ -Է ր զ ր ո ւ մ գազամո ւ ղ ին , Ւնոգե յթ եւ այլն/, բ ն ա վ որեւէ դ ր ա կ ա ն լիցք ու ե ր ա ն գ չէր հաղորդո ւ մ տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ա յ ի ն ի ն թ ե գ րա -ցիոն գ ո ր ծ ը նթացին ու փխրո ւ ն կայունութ յանը:

Ի հարկ ե ժ ա մ ա ն ա կ ի ն խոսվեց ու ք ն նարկվ ե ց ն ա վ թ ա մ ո ւ ղ ի հ ա տ վ ա ծ ն ե ր ի ց մեկի Հ ա յ ա ս տ ա ն ո վ անցկացնե լո ւ վարկածը , / հ ի մ նական ո ւ մ ա մ ե ր ի կ յա ն կոնգրեսմենն ՛եր Քրոալին, Փալոնը, Շիֆը եւ այլն/ ս ա կ ա յ ն ապարդ յ ո ւ ն , դիմադրո ւթ յո ւնը չ ա փ ա -զ ա ն ց ուժեղ էր: Ա ն գ ա մ պ ա ր զ հաշվարկը , որը ցույց տվեց ավե-լի բ ա ն 500 միլիոն դո լարի խնայողութ յո ւն ծ րագ ր ի սկզբնա-կ ա ն 2.9 մ ի լ իարդ ն ա խ ա տ ե ս վ ա ծ ընդհանուր հաշվարկից , բո-լորովին չգրավեց ա շ խ ա ր հ ի ուժեղների ուշադրությունը: Ան -հ ա վ ա ն ա կ ա ն է, ս ա կ ա յ ն փ ա ս տ , որ հենց ա յ ս ն ա խ ա գ ծ ի եւ տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ ն ր ա ի ր ա կ ա ն ա ց մ ա ն բ ա ն ա կ ց ա յ ի ն եւ վտւլային պ լ ա ն ա վ ո ր մ ա ն գործընթացո ւմ , որն ի դ ե պ տեւեց բ ա վ ա կ ա ն երկար , բսւցեիբաց անտե ս վ ե ց բիզնես գ ո րծարքնե -րի ա մ ե ն ա տ ա ր ր ա կ ա ն ու հ ա յ տ ն ի օրենքը «առավել շահու յթ գործարքից»: Լռում են նույնիսկ ա յ նպի ս ի կարե ւոր հ ա ն գ ա -մ ա ն ք ի մասի ն , ինչպիսին է կ ա ս պ ի ա ն նս ւ վթահո ւ մ ք ի մեկ տոն -ն ա յ ի շ ա հ ա գ ո ր ծ մ ա ն ու ա ր տ ա հ ա ն մ ա ն դ ի մ ա ց պ ա հ ա ն ջ վ ո ղ 6-ից 7 ա ն գ ա մ ավել գումարը: Ո ւստի , ե թ ե մա ք ո ւ ր շահո ւ յթ չէր ա յ ս բ ա զ մ ա մ ի լ ի ա ր դ գ ո ր ծար ք ի գերխնդիրը , ա պ ա ի՞նչն էր:

Հ ա ր եւ ն մ ա ն տ ե ւ ա կ ա ն գ ործընթացները վերջին տարի ն ե -րին մ ե ծ ա պ ե ս խ ո րաց ր ի ն մ եր ինչպես տ ն տ ե ս ա կ ա ն , ա յ ն պ ե ս էլ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն մ ե կ ո ւ սա ց ման վ տ ա ն գ ա վ ո ր երեւույթը ա յ ս տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ , որն ա ն դ ա ռ ն ա լ ի հ ետե ւան ք ն ե ր կ ա ր ո ղ է ո ւնենալ տե սանե լ ի ա պ ա գ ա յ ո ւ մ :

«Երկաթս» հաշվարկ Այսպես , գ ա ղ տ ն ի ք չէ, որ 2001-ի ս ե պ տ ե մ բ ե ր յ ա ն ահաբեկ -

չ ա կ ա ն դ եպ ք ե ր ի ց հ ետո ա մ ե ր ի կ յ ա ն դիքորոշո ւմներն ու ա ռա -վ ե լապե ս ռեգիոնալ մոտեցո ւմները ավե լի հստակեցվեցին : Հ ա -յ ա ս տ ա ն ո ւ մ դ ա ա ն մ ի ջ ա պ ե ս ա ր ձ ա գ ա ն ք վ ե ց , երբ հ ա յ տ ն ի դ ա ր ձ ա վ , որ Ա զ ա տ ո ւ թ յ ա ն Աջակ ց ո ւ թ յա ն ա կ տ ի /FSA/ շրջա-նակ ն ե ր ո ւ մ 1992-ին ը նդո ւ նված թիլ 907 սեկցիան , որն արգե -լում էր ա մ ե ր ի կ յ ա ն կ ա ռ ա վ ա ր ո ւ թ յ ա ն ֆ ի ն ա ն ս ա կ ա ն օգնութ-յունը Ա դ ր բ ե ջ ա ն ի ն Հ Հ ու ԼՂ. շ բ ջա ւ իակ ման հ ա մ ա ր , Ս պ ի տ ա կ

84

տ ա ն պ ա հ ա ն ջ ո վ , ՍէՅնատի կողմից վ ե ր ա ն ա յ վ ե ց ու չեղյալ հ ա յ տ ա ր ա ր վ ե ց : Հ ա յ ա ս տ ա ն ը ի հ ա ր կ ե դ ե ռ ե ա շ ր ջ ա փ ա կ մ ա ն մեջ է եւ ոչ մ ի ա յ ն Ադ ր բ ե ջան ի , այլ նաե ւ Թո ւ ր ք իա յ ի կողմից , թ ե դ ա ինչ զարհուրելի վ ն ա ս ն ե ր է հ ա ս ց ն ո ւ մ տ ն տ ե ս ո ւ թ յ ա ն ն ու զ ա ր գ ա ց մ ա ն մ ե ր գ ո ր ծ ը ն թ ա ց ն ե ր ի ն ք ն ն ա ր կ մ ա ն այլ թ ե մ ա է: Ա մ ե ր ի կ յ ա ն ս տ ր ա տ ե գ ն ե ր ը գ տ ն ո ւ մ էին, որ Ա պ շ ե ր ո ն յ ա ն թ ե ր ա կ ղ զ ի ն հ ա ր մ ա ր պ լ ա ց դ ա ր մ է Ա ֆ ղ ա ն ս տ ա ն ի ն հ ա ր վ ա ծ -ներ հասցնելու , ս ա կ ա յ ն ի ր ա կ ա ն ո ւ մ ա յ դ պ ե ս չեղավ: Ա պ շ ե -ր ո նն ու Բ ա ք ո ւ ն ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս ա ն տ ե ս վ ե ց ի ն ա յ դ պ ա տ ե ր ա զ -մում , չ ն ա յ ա ծ պ ա շ տ ո ն ա կ ա ն Բ ա ք ո ւ ն ս ե փ ա կ ա ն հողի վ ր ա UI-մ ե ր ի կ յան ռ մբակոծի չ ներ տեսնելու ա ն ն կ ա ր ա գ ր ե լ ի ձ գ տ ո ւ մ Էր ցուցաբերում : Ա յ ն ո ւ ա մ ե ն ա յ ն ի վ ա յ դ բ ա ց ը լրացնելու ա ռ ի թ ա -ո ա ջ ա ց ա վ եւ ա դ ր բ ե ջ ա ն ա կ ա ն զ ի ն ծառա յ ո ղ ն ե ր ի մ ի խ ո ւ մ բ ն ա խ մեկնեց Ա ֆ դ ա ն ս տ ա ն պ ա տ ե ր ա զ մ ե լ ո ւ Թա լ ի բ ն ե ր ի մ ն ա -ցորդների եւ Ա լ - կ ա ի դ ա յ ի ահաբե կ ի չ ն ե ր ի դ եմ , իսկ հ ե տ ա գ ա -յ ո ւ մ ն ա ե ւ ի ր ա ք :

ԻնչԾւէ, դառնանք Բաքու-Ձեյհւսն նավթամուղին, նրա հան-դիսավոր բացմանը՝ Երեք նախագահների մասնակցությամբ եւ աշխարհի այւ լիդերների ողջույնի ուղերձներով: Թվամ էր, թե այդպես էւ պետք է ւիներ երկար մտածելուց ու մանրա-մասն քննարկելուց հետո որոշեցին ու հանգեցին վերջնական եզրակացության ՝ սկսել նավթամուղի շինարարությունը: Սա-կայն ողջ այղ գործընթացի ժամկետները, որոնք մեր կարծի-քով այնքան էւ պատահական չեն, մտածելու առիթ են տափս: Նախ նավթամուղի իրականացման մասին/որնի դեպ տարե-կան պետք է տեղափոխի ավեւի քան 400 միւիոն բարեւ' նւսվ-թահումք/ սկսեցին խոսել համարյա անմիջապես Ծոցի պա-տերազմից հետո, իսկ արդեն ռեսղ շինարարության հիմնար-կեքի մւսսին հայտարարեցին իբաքի դեմ հնարավոր մեկ այւ պատերազմի շեմին: Տպավորությունը այնպիսին էր, ասես այդ ծրագրից համաշխարհային նավթային հսկաները գերշահույթ-ներ այնքան էւ չեն ակնկաւում, քանզի հենց սկզբից բացահայ-տորեն երեւացդրա չափազանց քադաքականացված երանգն ու նպատակայնությունը:

Այսպես, նախագծի իրականացման ընթացքի երկարատեւ դիտարկումները մեզ թույւ են տալիս կաբծեւու արդեն, որ դա մի հիանսղի գեոստբատեգիական հաշվարկ է, որն աշխատե-

85

/л/ է Մերձավոր Արեւե/քումհնարավոր պատերազմների եւ -հաղթանակների, ե՛ւ անգամ պարտության դեպքում, ինչու չէ նաեւ քաղաքական կտրուկ շրջադարձերի m հեղափոխութ-յունների ուղղորդման անվւոխաբինելի լծակ: Այսինքն գոյութ-յուն ունեն ավեչի խոշոր m թերեւս ավելի ոեւպ ակնկալիքներ տարածաշրջանից քան Բաքու-Ձեյհանն է, որը կատարում է ընդամենը պահեստային տարբերակի, կամ այլընտրանքի դեր: Եթե կա լուրջ վարկած, որ կասպխսն շելֆի ածխաջրած-նային պաշարները պարզապես պատրանք են, ապա ինչու չի կարոդ պատրանքի տեղավտխման նախագիծը նույնպես պատրանք ւինի: Չնայած այսօր այն կառուցման իր ակտիվ ընթացքի մեջ է եւ շահագրգիռ կողմերը հայտարարել են, թե գործարկվելու է 2005 թ!ականին, այնուհանդերձ Բաքու-Ձեյ-հանը սովորական "H3" է՝ անձե.ռնմխեփ պահեստային մի տարբերակ եւ անակընկալ իրավիճակների գործնական խա-ղաքարտ, որը կվարձեն իրականացնել ծայրահեղ պայմաննե-րի դեպքում: Չեմ կարծում, որ ողջույնի ուղերձներ հղած եւրո-պական լիդերները չէին գիտակցում, որ նավթամուղը երբեք շահագործման չի հանձնվի 2005-ին եւ նրա 1750 կմ ճանա-պարհի մոտ երկու երրորդը անցնում է վրաստանի ու Թուր-քիայի համարյա անհսկելիտարածքներով:

Բ ն ա կ ա ն ա բ ա ր ա յ ս ֆոնի վ ր ա կ ա ն խ ա վ հ ր ա տ ա պ է դաո-նո ւմ խ ի ս տ կարեւոր մ ի խնդիր , որը կ ա պ վ ա ծ է ն ա վ թ ա մ ո ւ ղ ի ա ն վ տ ա ն գ ո ւ թ յ ա ն հետ, ա յ ս ի ն ք ն շ ա հ ա գ ո ր ծ մ ա ն ը ն թաց ք ո ւ մ ն ր ա պ ա շ տ պ ա ն ո ւ թ յ ա ն հետ: Մ ի ն չ վերջերս ա յ դ հարցը ընդ-հ ա ն ր ա պ ե ս խ ո ւ սափո ւ մ էր մ ե կ ն ստան ե լ Դե ւ ի թ վ ո ւ դ վարդ ը , ท-րը հ ա մ ա ր վ ո ւ մ է «Բբիթիշ Պեւորոլիում»-ի կողմից ն ա խ ա գ ծ ի ի-ր ս ւ կ ա ն ա ց մ ա ն պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ ո ւ ն นդրբեջանո ւ մ : Ն ր ա ն կա -բելի է հ ա ս կ ա ն ա լ , վ ո ւ դ վ ա ր դ ը ը ն դամ ե ն ը խոշոր ն ա վ թ ա յ ի ն ընկերո ւթ յան ներկայացուցիչ է, ս ա կ ա յ ն հարցը փորձո ւ մ էին շրջանցել նաե ւ Ա Մ Ն ու Մ ե ծ Բրիտանիս ւ յ ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն շ ա տ գործիչներ ու ղ ե կավարներ : Երբեմն դ ր ա մ ա ս ի ն խոսո ւմ էին ա մ ե ր ի կ յ ա ն որոշ կ ոնգրեսմեններ ու հազ վագ յ ո ւտ զինվո-ր ա կ ա ն ն ե ր : Առավե լ ք ա ն հ ա ս կ ա ն ա լ ի է, որ ն ա վ թ ա մ ո ւ ղ ի ողջ ե ր կա յ ն ք ո վ ն ր ա ա ն վ տ ա ն գ ո ւ թ յ ա ն ա պ ա հ ո վ մ ա ն խ ն դ ի ր ը ստանձնե լ ո ւ է Մ ի ա ց յ ա լ Ն ա հ ա ն գ ն ե ր ը , օ գտագործ ե լ ո վ միգու-ցե ՆԱՏՕ դաշնս ւ յ ին հ ա մ ա գ ո ր ծ ա կ ց ո ւ թ յ ա ն ողջ սպեկտրը : Այ-

86

ս ի ն ք ն նաե ւ ա յ ն հ ե ռ ա ն կ ա ր ա յ ի ն ծրագրերը , ո ր ո ն ք վ երաբե -րում են դ ա շ ի ն ք ի ոչ ա ն դ ա մ պետութ յ ո ւններին ՜ Դ ա լիովին հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւ մ Է էս վ ր ա ս տ ա ն ի , ö l Ա դ ր բ օ ջ ա ն ի ս տ ր ա տ ե գ ի ա կ ա ն պ լան ն ե ր ի ն , ո րանդ հ ի ա ն ա լ ի գ ի տ ա կ ց ո ւ մ նն, որ «երկաթե 1սողովակաշարխ> շ ի ն ա ր ա ր ո ւ թ յ ա ն հ ն տ ի րա -կանութ յո ւն Է դա ռ ն ո ւ մ նաեւ ն ր ա ն ց ա մ ե ն ա բ ա ղ ձ ա լ ի ե ր ա զ ա ն -քը: վ ե ր ջ ա պ ե ս ա ն հ ն ա ր դ ա ր ձ ա վ այլեւս լռելը եւ ա յ դ առո ւ մ ով մ ի ա ն շ ա ն ա կ հ ա յ տ ա ր ա ր ո ւ թ յ ա մ բ հ ա ն դ ե ս ե կ ա վ Ե ւ ր ոպա յ ո ւ մ Ա Մ Ն զ ո ր ա խ մ բ ի գ լ խ ա վ ո ր հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր ի տ ե ղ ա կ ա լ գենե-րաւ Չարլզ Ո ւ սղդը , որը «American Defense News» հ ա ն դ ե ս ի ն տ վ ա ծ իր հարցազրո ւ յ ց ի ն նշեց, թ ե կառուցվող ն ա վ թ ա մ ո ւ ղ ի ողջ ե ր կա յ ն ք ի ա ն վ տ ա ն գ ո ւ թ յ ա ն ա պ ա հ ո վ մ ա ն խ ն դ ի ր ը մ ե ծ ա -պ ե ս հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ո ւ մ Է Ա Մ Ն շ ա հ ե ր ի ն տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա -նո ւ մ եւ դ ա կ ի ր ւ ս կանացվ ի ՆԱՏՕ-ի ա ռա ք ե լ ո ւ թ յա մ բ :

Ո ւ ստ ի ինչ վերաբերո ւմ Է ՆԱՏՕ-ի ն ե ր թ ա փ ա ն ց մ ա ն ը Հ ա -ր ա վ ա յ ի ն կ ո վ կաս , ա պ ա ա յ ն տ ա կ ա վ ի ն սկսել Է վտւլ ա ռ վտւլ ի-րականացվ ե լ : վ ե ր ջ ի ն տ ա ր ի ն ե ր ի վ ր ա ս տ ա ն ի ու Ա դ ր բ ե ջ ա ն ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ղ ե կավարո ւ թ յան , ի դ ե մ ս հա յ ր Ալիեւի ու Շեւարդ-ն ա ձ ե ի ա ն զ ի ջ ո ւ մ մ ր ցակցո ւ թ յանը սիրաշահելո ւ ՆԱՏՕ-ի ղ եկա-վարո ւ թ յանը ու մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս ա մ ե ր ի կ յ ա ն պր ե զ ի դ ե նտնե -րին համոզելու ն ր ա ն ց ա մ ե ն ա կ ա ր ճ ու ա ն հ ա վ ա ն ա կ ա ն ժ ա մ -կ ետներին ա ն դամակ ց ե լ ո ւ ա յ դ դա շ ի ն ք ի ն , զա վ ե շտա լ ի ո ր ե ն հի-շեցնում Էր ն ր ա ն ց նույն մրցակցութ յո ւնը ս ո վ ե տ ա կ ա ն ռեժիմի 0-ր ո ք Լ ե ո ն ի դ Բ ր ե ժ ն ե փ ն շողոքորթելու մեջ: Շ ա տ ե ր ն ե ն հիշում, որ լեգենդ Էր դարձ ե լ ա յ ն երետւյթը, թ ե ն րա ն ց ի ց ո վ ավե լ ի հա -ճ ա խ կնշի գ լ խավո ր ք ա ր տ ո ւ ղ ա ր ի անո ւ ն ը իրենց ելու յթներում ու կ ո ւ ս ա կ ց ա կ ա ն համագ ո ւ մար ն ե ր ո ւ մ : ՆԱՏՕ-ին ա ն դ ա մ ա կ ց ե լ ո ւ իրենց բուռն ցանկութ յո ւնների մ ա ս ի ն տ ե ղ ի ն ու ա ն տ ե ղ ի ն հայ -տարարո ւթ յ ո ւ ններով , ա յ ս օ ր Էլ ա յ դ երկրների ղ ե կավար ն ե ր ը բ ա վ ա կ ա ն ի ն ա ն զ ո ւ սպ են: ի դ ե պ ա յ դ անզ ի ջ ո ւ մ մրցակցութ յու -ն ը դուր Էր գա լ իս ս ո վ ե տ ա կ ա ն լիդերին եւ ս ա Էլ ա ռ ա տ ա ձ ե ռ ն ո -րեն շ ք ա ն շ ա ն ն ե ր , պ ա շ տ ո ն ն ե ր ու ֆոնդեր Էր նվիրաբերո ւմ , ա -ռավելությունը տ ա լ ո վ մ ե կ Շեւսւրդնաձեին, մ ե կ Ա լ ի եփն : Եւ տպավոր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ա յ ն պ ի ս ի ն Է ա ս ե ս վերջին տ ա ս ն ա մ յ ա կ ն ե ր ի պատմո ւ թ յ ո ւ ն ը կրկնվում Է, ս ա կ ա յ ն չնչին վ տ վ տ խ տ թ յ ո ւ ն ն ե ր ո վ ու թերե ւս ա ր դ ի մ ր ց ա պ ա յ ք ա ր ո ւ մ վ բ ա ս տ ա ն ը ո ր ո շակի ա ռ ա -վելություններ Է ա ր ձ ա ն ա գ ր ո ւ մ :

87

վ ա շ ի ն գ տ ո ն ը հ ի ա ն ա լ ի օ գ տ ա գ ո ր ծ ե ց Պանկիս ի կիրճո ւմ վ ր ա ց ա կ ա ն բ ա ն ա կ ի «անհաջող» ու ե ր կ ա ր ա տ ե ւ փո ր ձ ե ր ը պա յ քարե լ ո ւ չեչեն ահաբեկի չ ների ու գ ր ո հա յ ի ն ն ե րի դ եմ , ո-րոնյբ ս պ ա ռ ն ա մ էին Ռ ո ւ ս ա ս տ ա ն ի ա ն վ տ ա ն գ ո ւ թ յ ա ն ը եւ ա -ր ա գ ձ ե ռ ն ա մ ո ւ խ ե ղ ա վ ապահովե լ ո ւ ա յ դ «անվտանգո ւթ յ ո ւնը» ս ե փ ա կ ա ն միջոցներով ՝ վ ր ա ս տ ա ն մտցն ե լ ո վ բ ա վ ա կ ա ն ի ն ս ա հ մ ա ն ա փ ա կ զ որախո ւ մ բ : վ ր ա ս տ ա ն ո ւ մ մ ե ծ խ ա ն դ ա վ ա -ռո ւթ յամբ ընդունեցին ա յ դ լուրը, թ ե ա յ սո ւ հետ հ ա կ ա ա հ ա բ ե կ -չ ա կ ա ն գործողութ յուններ ի ր ա կ ա ն ա ց ն ե լ ո ւ ն պ ա տ ա կ ո վ , ն ր ա ն ց ռազմո ւ ժ ին մարզելո ւ են ա մ ե ր ի կ ա ց ի փ ո ր ձ վ ա ծ հրա-հանգիչները : Զ ո րախո ւ մ բ ը ի ս կ ա պ ե ս մ ե ծ չէ բ ա ն ա կ ո վ , ս ա կ ա յ ն հ ե ռ ա ն կ ա ր ա յ ի ն իր ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յ ա մ բ չ ա փ ա զ ա ն ց կարե ւ որ ու խոշոր :

Այլ է Ա դ ր բ ե ջ ա ն ի ն հ ա տ կ ա ց վ ա ծ դերը: Ա յ ստե ղ մ ի բիչ անզգու յշ վարվեցին , կ ա պ վ ա ծ վերջին տ ա ր ի ն ե ր ի ն Բ ա բ վ ի ց հնչող ռ ա զ մ ա տ ե ն չ հա յտարարո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի հետ, ընդ որում ե ՛ լ ը ն դ դ ի մադ ի ր , ե ՛ ւ ի շ խ ա ն ա կ ա ն մ ա կ ա ր դ ա կ ն ե ր ի ց : վ ե ր ջ ի ն ս բ ա վ ա կ ա ն ի ն լրջորեն ա ն հ ա ն գ ս տ ա ց ր ե ց ՆԱՏՕ-ի ս տ ր ա տ ե գ -ն ե ր ի ն եւ ա մ ե ր ի կ յ ա ն բ ա ր ձ ր ա ս տ ի ճ ա ն զ ի ն վ ո րական ն ե ր ի ն , ո-ր ո նբ ա ն թ ա բ ո ւ յ ց չեն ց ա ն կ ա ն ո ւ մ մաս նակց ո ւ թ յ ո ւ ն ցուցաբե-րել ա զ ե ր ա - ղ ա ր ա բ ա դ յ ա ն հ ա կ ա մ ա ր տ ո ւ թ յ ա ն որեւէ զ ի ն վ ա ծ բ ա խ մ ա ն , առավե լ եւս պ ա տ ե ր ա զ մ ի վ ե ր ս կ ս մ ա ն բ ա ր ո զ ա ր շ ա -վին: Ո ւ ս տ ի Ա դ ր բ ե ջ ա ն ի ն թույլ տրվեց ՆԱՏՕ-ի հ ե տ շփվելու իր ցանկո ւթ յ ո ւնները մ ա ս ն ա կ ի ո ր ե ն «բավարարե լ» Թուրբիա յի ա կ տ ի վ մ ի ջ ն ո ր դ ո ւ թ յամբ , ս ա կ ա յ ն որոշ ս ա հ մ ա ն ա փ ա կ ո ւ մ ն ե -րով՝ թ ե լ ա դ ր վ ա ծ ՆԱՏՕ-ին Թո ւր քիա յ ի ա ն դ ա մ ո ւ թ յ ա մ բ :

Ա յ ն ո ւ հանդ ե ր ձ ՆԱՏՕ-ին հ ա մ ա ռ ո ր ե ն ա ն դ ա մ ա կ ց ե լ ձ գ տ ո ղ երկրնեբին պ ա բ բ ե ր ա - բ ա ր ցույց են տ ա փ ս իրենց հ ա տ կ ա ց վ ա ծ տ ե ղ ն ու դերը: Դ ա շ ի ն բ ի ն ա խ կ ի ն գ լ խ ա վ ո ր բար -տ ո ւ ղ ա ր Լ ո ր դ Ռ ո բ ե բ տ ս ո ն ը ա ռ ի թ ը բ ա ց չէր թ ո ղ ն ո ւ մ կրկնելու, ո ր դեռ մ տ ա դ ի ր չեն իրենց շա ր բ ե բ ն ընդունելու Հ ա ր ա վ ա յ ի ն կ ո վ կ ա ս ի պետո ւթ յ ո ւ ններից ոչ մեկին , հ ա ս կ ա ց ն ե լ տա լ ո վ , որ որոշո ւմներն ընդունվում ե ն ոչ թ ե ը ստ «ներկա յացվող հա յտե -րի», այլ բոլորովին ուրիշ մ ոտեցո ւ մների , ժ ա մ կ ե տ ն ե ր ի ու ս տ ր ա տ ե գ ի ա կ ա ն պ լ ա ն ն ե ր ի հ ի մ ա ն վ րա :

88

Ռեւանշ եւ մեկուսացման վտանգ Ինչեւէ, այլեւս անվիճե լ ի է, ո ր է՛լ վ ր ա ս տ ա ն ի , Ծ՛ւ Ադրբե -

ջ ա ն ի ա ր դ ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ղ ե կ ա վ ա ր ո ւ թ յ ա ն գ ե ր խ ն դ ի ր ն է ռե-ւանշը տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ : վ տ ա ն գ ա վ ո ր ա յ ս երեւույթը, որը ե ՛ ւ տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ , ե ՛լ մ ի ջ ա զ գ ա յ ի ն ա ս պ ա ր ե զ ո ւ մ ա ռա -ջին հ ե րթի ն ա մ ե ն ա ա ն պ ա ս տ հ ե տ ե ւ ա ն ք ն ե ր ո վ է ա ն դ ր ա դ ա ռ -ն ո ւ մ ն ա խ Հ ա յ ա ս տ ա ն ի վ ր ա եւ պ ա ր բ ե ր ա բ ա ր էլ բորբոքվո ւմ է Թո ւր ք իա յ ի կողմից , օ ր եց օր ա հ ա գ ն ա ց ո ղ ս պ ա ռ ն ա լ ի ք է ողջ տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ ՝ Դ ա մ ո կ լ յ ա ն սրի պ ե ս ճոճվող : Ո չ վ ր ա ս -տ ա ն ո ւ մ , եւ ոչ էլ Ա դ ր բ ե ջ ա ն ո ւ մ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ուժերը չեն կա -ր ո ղ ա ն ո ւ մ ի ր ա ր ներել հ ա մ ա պ ա տ ա ս խ ա ն ա բ ա ր Ա բ խ ա զ ի ա յ ի ու Լ ե ռ նա յ ի ն Ղ ա ր ա բ ա ղ ի կորո ւ ստների հ ա մ ա ր : ի շ խ ա ն ո ւ թ յ ա ն եւ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն բոլոր տ ե ս ա կ ի ուժերի փ ո խ ա դ ա ր ձ մ ե ղ ա դ -ր ա ն ք ն ե ր ի հ ի մ ն ա կ ա ն դ ր դ ա պ ա տ ճ ա ռ ը պ ա տ ե ր ա զ մ ը տան ո ւ լ տ ա լ ն է: Ա դ ր բ ե ջ ա ն ո ւ մ մ ին չ ա յ ս օ ր խ ի ս տ ռ եժիմի բ ա ն տ ե ր ո ւ մ « պ ա տ ե ր ա զ մ ի մ եղ քերի հ ա մ ա ր » իրենց պ ա տ ի ժ ն ե ր ն ե ն կրո ւմ ն ա խ կ ի ն ն ա խ ա ր ա ր ն ե ր , զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն ն ե ր , դ ա վ ա ճ ա ն հ ա մ ա ր -վող թա լ ի շ ն ե ր ի լիդերը եւ էլի շ ա տ ուրիշներ: Հ ա ս ա ր ա կ ո ւ թ յ ա ն մեջ կ ա ն շերտեր , ո ր ո ն ք Ղ ա ր ա բ ա ղ ի հ ի մ ն ա խ ն դ ր ի լուծումը տ ե ս ն ո ւ մ ե ն մ ի մ ի ա յ ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի վ ե ր ս կ ս մ ա ն գ ա ղ ա փ ա ր ի մեջ : Ի ր ա վ ի ճ ա կ ն ավե լ ի ե ն գրգռո ւմ պ ե տ ո ւ թ յ ա ն ղ ե կ ա վ ա ր ն ե -րը, մ ա ն ա վ ա ն դ զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն վ ե ր ն ա խ ա վ ը : վ ե ր ջ ա պ ե ս դ ա ա ն խ ա փ ա ն գ ործող մ ի ա ր գ ո ւ մ ե ն տ ու պ ա տ ր վ ա կ է, որը հ մ տ ո -րեն շեղո ւմ է հ ա ս ա ր ա կ ո ւ թ յ ա ն հ ի մ ն ա կ ա ն ո ւ շադրութ յո ւնը Բ ա ք վ ի ա ր դ ի ի շխանո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ա ն ն ա խ ա դ ե պ կւաումպսւց-վածութ յո ւնից :

Ընտրությունների «անցկացման» մեթոդներն m քաղաքա-կան հնարքներն այդ հարեւան երկրռւմ /եւ ոչ միայն այնտեղ/ ոչ մի լավ բան չեն խոստանում: Ադրբեջանում բոլոր քաղա-քական ուժերը տենդագին սպասում Էին 2003-ի աշնան նա-խագահական ընտրություններին: Այնտեղ իշխանության հա-մար պայքարն իրոք ավելի անողոք m անզիջամԷ եղեւ եւ դեռ իր շարունակությունն Է ունենալու: ՉԷ" որ Բաքվի «կերամանը» իր ծավալներով անհամեմատ ավելի խոշոր Է քան Հայաստա-նում ու վրաստանում միասին վերցրած ու նախ եւ առաջ մի-լիարդավոր դոլարների ներդրումներով: Միայն վերջին տարի-ներին կազմավորված 20-ից ավելի նավթագազային կոնսոր-

89

ցիամների մաքուր բոնուսային մասը /խրախուսական եւ նա-խավանսային գումարները պետական եկամտին/ կագմե[ են մոտ մեկ ու կես միլիարդից ավեւի, որոնք համարյա առանց արգելքների հոսել են Ալիեւի կլանի անդամների գրպանները: Բացի դրանից, գ աղտնիք չէ, որ առաջիկա տասնամյակներին այդ ծրագրերից ակնկալվում են հարյուբ-միւիոնավոր դոլար-ների նոր գերշահույթներ: Գրավի պարզ ու հասկանալի է դառնում թե որքան մեծ է քաղաքական այլ հարթակներին կանգնած մյուս «գիշատիչների» ազերական անհաշտ ընդդի-մության ծարավը, որոնք այսօր մեկուսացված են այդ «կերա-մանից»: Դրան ավելացրած ռեւանշի հասնելու ձգտումների պրոպագանդան համարյա պետական մակարդակի հասց-ված, որը կարող է պայքարի եւ իշխանություն զավթե/ու կար-գախոս դառնա:

Ուստի որքան մեծ է սակը/stake/, այնքան համառ է պայ-քարը եւ նույնքան էլ առատ արյունահեղությունը: իրոք պատ-կերն առավեւ անմխիթար է դառնում, երբ տարածաշրջանում սկիզբ առած հեղափոխությունների շղթայական արձագանքը սկսի գործել: Այս ֆոնի վրա, Բաքվում, /ինչպես նաեւ Երեւա-նում/ ներքաղաքական իրավիճակի կտրուկ խախտումների, կամ լայւվածության աստիճանի ավեւացման հետ մեծանամ է առաջին հերթին Լեռնային Ղարաբաղին եւ հեստ Հայաստա-նին սպառնացող անմիջական վտանգները: Իսկ ազերական երկպառակությունները եւ ներքաղաքական անսւկնկաի ները, այդ թւում եւ Ալիեւյան Կւանի անսպասեւի հեռացումը կամ նույնիսկ բնական վախճանը, կարող են շեշտակի փոխեI տա-րածաշրջանային գեոքաղաքական փխրուն հավասարակշ-ռությունը:

հուսափեւու համար դեպքերի զարգացման այստեսակ սցենարից մեզ թւում է1 որ անհետաճգեչի միջոցառումներ պետք է ձեռնարկվեն խոշոր տերությունների, եւրոպական կա-ռույցների եւ որքան զարմանալի է հենց տրանսազգային, նավ-թային հսկաների ղեկավարությունների կողմից, որոնք ակտի-վորեն գործում են տարածաշրջանում:

Ն մ ա ն հ ն ա ր ա վ ո ր զարգացո ւ մ ն ե ր ի ժ ա մ ա ն ա կ չ ա փ ա զ ա ն ց կարեւոր է մ ե ծ տերութ յունների ա յ ս պ ե ս կո չված «հատուկ ու-շադրությունը», ա ն գ ա մ ձեռնարկվող հ ր ա տ ա պ միջոցառում-

90

ները, ո ր ո ն ք ա մ ե ն ա յ ն հ ա վ ա ն ա կ ա ն ո ւ թ յ ա մ բ կ ո րակ վ ե ն ո ր պ ե ս կ ո պ ի տ մ իջամտո ւթ յ ո ւ ն , ս ա կ ա յ ն դ ր ա ն ո վ կ ա ն խ վ ո ւ մ ե ն հ ե տ ա -գա յ ի շ ա տ ավելի վ տ ա ն գ ա վ ո ր ու անլուծելի «գլխացավեր»: ի ս կ ո րպ ե ս կ ա ն ո ն ն մ ա ն ե ր ե ւ ո յ թ ն ե ր ը այլեւս չեն ե ն թ ա ր կ վ ո ւ մ հ ի մ ն ա վ ո ր կ ա ր գ ա վ ո ր մ ա ն եւ հ ե տ ե ւ ա ն ք ն ե ր ն էլ ա ն դ ա ռ ն ա լ ի են: Ի ն չպես հ ա յ տ ն ի է, ն մ ա ն օ ր ի ն ա կ ն ե ր ը ա շ խ ա ր հ ո ւ մ բ ա վ ա -կ ա ն ի ն շ ա տ են:

Հ ա ր ա վ ա յ ի ն կ ո վ կ ա ս ի տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ա յ ի ն ա ն վ տ ա ն -գ ո ւ թ յան եւ կա յ ո ւ ն ո ւ թ յան հա ր ց ո ւ մ հենց հ ի մ ա , ո ր ք ա ն էլ տ ա -ր օ ր ի ն ա կ թ վ ա , իրենց ա ն ն ա խ ա դ ե պ դ ե ր ն ո ւնեն տ ր ա ն ս ա զ գ ա -յին կ ո րպո րաց իան ե ր ը , մ ա ս ն ա վ ո ր ա պ ե ս է ն ե ր գետիկ հ ս կանե -րը: Ա շ խ ա ր հ ի խո շորագո ւ յ ն ա յ ս ընկերութ յո ւնների մ ե ծ մ ա ս ը ի-րենց պ ե տ ա կ ա ն ու ա զ դ ե ց ի կ հ ո վ ա ն ա վ ո ր - ն ե ր ով ա ր դ ե ն շուրջ տ ա ս տ ա բ ի է ը ն դ գ ր կ վ ա ծ ե ն եւ ո ւղղորդում ե ն տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա -ն ի ն ա վ թ ա - գ ա զ ա յ ի ն բ ա զ մ ա մ ի լ ի ա ր դ ն ա խ ա գ ծ ե ր ը , որոնց ի-ր ս ւ կ ա ն ա ց մ ա ն , կ ա մ հո ւմ քի տ ե ղ ա վ տ խ մ ա ն հ ա մ ա ր խ ն ա մ ք ո վ որոնվո ւմ ե ն ն ո ր ուղիներ: Ի ն չպե ս վերը ն շեցինք , թ վ ո ւ մ է թե , ա յ դ ո լ որտո ւմ հ ի մ ն ա կ ա ն ն ա վ թ ա տ ա ր ու գ ա զ ա տ ա ր երթուղի-ն ե ր ն ա ր դ ե ն ն ա խ ա ն շ վ ա ծ են, ս ա կ ա յ ն չեն բ ա ց ա ռ վ ո ւ մ նաե ւ ա յ լ ընտրանքս ւ յ ինները , ի ն չպես պ ն դ ո ւ մ էր ա մ ե ր ի կ յ ա ն ն ա խ -կին ա դ մ ի ն ի ս տ ր ա ց ի ա ն : Ս ա կ ա յ ն արդ յո ւն քո ւմ , հ ե տ ե ւ ո ղ ա կ ա ն ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ո ւ թ յ ա ն «շնորհիվ», մեկո ւ սացվե լ է բ ն ա կ ա ն ռե-սուրսներից զուրկ եւ արե ւե լ ք - ա ր ե ւ մ ո ւտ ք ի ց խ ո ր ը շ ր ջ ա փ ա կ -մ ա ն մեջ գ տ ն վ ո ղ Հ ա յ ա ս տ ա ն ը , որը վերջին տ ա ր ի ն ե ր ի ն մի-ջ ա զ գ ա յ ի ն հ ա ն ր ո ւ թ յ ա ն ը հ ա մ ա ռ ո ր ե ն փ ո ր ձ ո ւ մ է ն ե ր ք ա ղ ա ք ա -կ ա ն ի ր ա վ ի ճ ա կ ի կ ա յ ո ւ ն ա ց մ ա ն որոշ ն շ ա ն ն ե ր ցուցադրել : Դո ւ ր ս թողնե լ ով ա ն գ ա մ , ի ն չպ ե ս նշվեց, պ ա հ ե ս տ ա յ ի ն եւ ա յ -լ ը ն տ ր ա ն ք ա յ ի ն ծ րագրերից , մ ե կ ո ւ սացվո ւ մ է փ ա ս տ ո ր ե ն տ ա -ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ա յ ի ն ե ր ե ք «խաղացող ն ե ր ի ց» մ ե կը եւ զրկվո ւմ է ը ն դ հ ա ն ր ա պ ե ս տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ հ ե տ ա գ ա որեւէ հ ն ա ր ա վ ո ր «դ ե րակատարո ւ մ ի ց» : Ա յ ս ի ն ք ն բ ա ց ա հ ա յ տ ո ր ե ն ստ ե ղ ծ վ ո ւ մ է ո ր ո շակի մ ի վ ա կ ո ւ մ ա յ ի ն «որմնախորշ» , ո ր ն ի ն չպ է ս հ ա յ տ ն ի է ե ն թ ա կ ա է հ ե տ ա գ ա ա ն կ ա ն խ ա տ ե ս ե փ վ ա ր ք ի :

Ա յ սպիսով , տ ե ր ի տ ո ր ի ա յ ո վ հ ա մ ե մ ա տ ա բ ա ր ւիոքբ, ս ա -կ ա յ ն բ ա վ ա կ ա ն ի ն խոցե լ ի մ ե ր տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ է ն ե ր գա -կիրների տ ե ղ ա փ ո խ մ ա ն հ ա ս տ ա տ վ ա ծ ա յ ս ո ւղիներն իրենց ողջ պ ա ր ա գ ծ ո վ կ ա ր ո դ ե ն կ ա տ ա ր ե լ ե ր կ ա կ ի դ ե ր կա յ ո ւ նաց -

91

մ ա ն գործոնի üt ը ն դ հակառակը : Օրինակ վ բ ա ց - ա գ ե ր ա կ ա ն վտխհարաբէտութ յո ւննէտում վերջին տ ա ր ի ն ե ր ի ն ՜ամեն ինչ չէ, որ հ ա ր թ է մ ա ն ա վ ա ն դ կրկնվող ու բնորոշ էթնիկ կոնֆլիկտնե-րի հարցո ւմ : Ա յս երկու հ ա բ ե ւ ա ն ն ե ր ի միջել ս ա հ մ ա ն ա յ ի ն գո-տինեբում ՜ կ ա մ հ ա մ ա տ ե ղ բ նակ ո ւ թ յա ն շ ր ջանն ե ր ո ւ մ պ ա ր բ ե -ր ա բ ա ր ա ռ ա ջ ա ն ո ւ մ են լուրջ խ ն դ ի ր ն ե ր եւ ն ե ր կա յաց վ ո ւ մ են փ ո խ ա դ ա ր ձ սուր մ ե ղ ա դ ր ա ն ք ն ե ր : Երկու Ծրկրների ք ա ղ ա ք ա -կ ա ն ղեկավարո ւթ յ ո ւ նները ք ա ջ գ ի տ ա կ ց ո ւ մ են, որ մ ի մ յ ա ն ց հ ե տ կ ա պ վ ա ծ են խո շ որ շահո ւ յ թներ ա կ ն կ ա լ ո ղ «երկաթե խո-ղովակներով», ո ր ո ն ք ստիպե լ են ն ր ա ն ց ս տ ր ա տ ե գ ի ա կ ա ն գոր-ծընկերներ կոչվել եւ ո րն իր հ ե րթին տ ա ն ո ւ մ է դ ե պ ի ռ ա զ մ ա -կ ա ն ս ե ր տ հ ա մ ա գ ո ր ծ ա կ ց ո ւ թ յ ա ն «աղեղի» երբորդ գոբծըկե-րոջ Թուր քիա յի հետ: Իսկ ս ա էլ վերջ ի վերջո ն ր ա ն ց առաջն ո ր -դո ւ մ է ա ն մ ի ջ ա պ ե ս Ա Մ Ն ու ՆԱՏՕ-ի հ ե տ բ ա ղ ձ ա լ ի հ ա մ ա -գ ո ր ծակցո ւ թ յան : Զ ս պ վ ա ծ ո ւ թ յ ա ն ա յ ս գ ո ր ծ ո ն ն ե ր ի շ ղ թա յ ի ց Հ ա յ ա ս տ ա ն ը հ ե տ ե տ դ ա կ ա ն ո ր ե ն դուրս է թ ո ղ ն վ ա ծ :

Դ ա ր ա բ ա ղ յ ա ն զ ի ն ա դ ա դ ա ր ի ց / մա յ ի ս 1994 թւ/ հետո , երբ ա ր դ ե ն հ ա ն դ ա ր տ վ ա ծ էին վ ր ա ց - ա բ խ ա զ ա կ ա ն ու վ րաց - օ սա -կսւն հ ա կ ա մ ա ր տ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ը եւ հ ա ս տ ա տ վ ա ծ էր փխր ո ւ ն կա -յունություն, տ ր ա ն ս ա զ գ ա յ ի ն ընկերությունների եւ ն ր ա ն ց սնու-ցող ֆ ի ն ա ն ս ա - կ ա ն խո շոր շ ր ջ ա ն ա կ ն ե ր ի կողմից տ ա ր ա ծ ա շ ր -ջ ա ն ա յ ի ն ն շ ա ն ա կ ո ւ թ յ ա ն ծ ր ա գ ր ա յ ի ն ն ա խ ա ձ ե ռ ն ո ւ մ ն ե ր ի ց Հ ա յ ա ս տ ա ն ի հ ե տ ե ւ ո ղ ա կ ա ն մեկո ւսացո ւմը դ իտվ ո ւ մ է ո ր պ ե ս հ ա վ ա ս ա ր ա կ շ ռ ո ւ թ յ ա ն խ ա խ տ մ ա ն վ տ ա ն գ ա վ ո ր գործ ՛ ընթաց: Եւ Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ք ա ղ ա ք ա - կ ա ն է լիտայի ու բ ա ր ձ ր զ ինվորա-կ ա ն ո ւ թ յ ա ն շ ր ջ ա ն ա կ ն ե ր ի կ ողմից ողջ ա յ ս հ ա մ ա կ ա ր գ ը պ ե տ ք է գ ն ա հ ա տ վ ի ո րպե ս ա ն վ տ ա ն գ ո ւ թ յ ա ն ա պ ա գ ա լուրջ սպառ -նա լի ք :

Ա յս խ ն դ ր ո ւ մ Բ ա ք վ ի ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ղ ե կավար ո ւ թ յա ն , մ ա -ն ա վ ա ն դ հա յ ր եւ ո ր դ ի Ալիեւնեբի ա ն ն կ ո ւ ն համառո ւթ յ ո ւ ն ը եւ հորդորելու ո ւնակո ւթ յ ո ւններն իրենց «պտուղները» տվեցին : Ո ւ ս տ ի առավե լ ք ա ն զ ա ր մ ա ն ա լ ի է, ո ր մ ե կ ը մյուսի ետեւից վ ա շ ի ն գ տ ո ն ի ց զիջո ւմներ ու արտոնո ւ թ յ ո ւ ն ն եր ս տ ա ն ա լ ո վ , ա յ ս օ ր էլ պ ա շ տ ո ն ա կ ա ն Բաք ո ւ ն , ի շխող կ լ ա ն ի գ լխավորո ւթ -յ ա մ բ , հ ա ն դ գ ն ո ւ մ է ա մ ե ն գ ն ո վ համոզե լո ւ ե ւ ր ո պ ա կ ա ն կ ա -ռու յցներին եւ վ ա շ ի ն գ տ ո ն ի ն Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ն ա գ ր ե ս ո ր պ ի տ ա -կելու:

92

Խաղաղ դիմակայում վերը նշված գործոններից յուրաքանչյուրն այսօր արդեն

յուրովի է ներգործում ու արձագանքվումՀայաստանամեւի֊ րենց զարգացման անբարենպաստ ձեւերով անմիջա- պես պարտադրում է Հայաստանի քաղաքական ղեկավարությանը անդրադաոնաւու սեվւական անվտանգության հետագա ամ-րապնդման խնդիրներին:

Խորհրդային ռեժիմի օրոք թուրքական եւ ազերական գոր-ծոնն ու իրական վտանգները/մինչեւ իհարկե 1988թւ./ Սովե-տական Հայաստանի բնակչության համար դարձե[ էին ընդա-մենը հիշողություն, որին մերթ ընդ մերթ անդրադառնում էին միայն համարձակ հասարակական գործիչները, կամ էլ պատ-մաբանները: Պետության եւ ազգային անվտանգության, բա-նակի ու ռազմավարության, սահմանների պահպանության եւ նման այւ խնդիրներ Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարութ-յան իրավասության շրջանակներից, ինչպես հայտնի է, շատ հեռու էին: Պատկերն 90-ականնեբին ւիովին ւիոխվեց, երբ ան-կախությունն ու պատերազմը միաժամանակ մուտք գործեցին մեր գիտակցության մեջ: Հրամայականները ւիովին այւ կար-գի ու ծավւպի խնդիրներ առաջ քաշեցին Հայաստանի նոր ղե-կավարության առջեւ, որոնց ճիշտ m հեռանկարային լուծում-ներից մեծապես կախված էր հաջորդ սերունդների անվտանգ գոյությունը: Ուստի, այս բարդույթի մեջ առավելապես գերա-կայում են ռազմական ուժերի դերն ու նշանակու- թյունը, նրանց զարգացման ապագա կռղմնորոշումերը:

Իսկ 90-ականների կեսերը նշանավորվեցին որպես այսպես կոչված «սթափվե{ու» շրջան, որի ընթացքում վարձ արվեց ռեսղ գնահատականներ տսղու սեվւական հնարավորություն-ներին եւ պոտենցիաւ հեռանկարներին: Գոյություն ունեցող ԱՊ Համագործակցության շարքերը զգաւի նվազեցին, սակայն նույն շրջանակնեյտւ մ որդեգրվեցին իրատեսական քաղաքա-կանության հիմնադրույթնեբ եւ ինթեգբացիոն գործընթացնե-րի ձգտումներ: Սիաժամսւնակիրատեսական մոտեցումները բացահայտեցին, որ այդ շրջանակում համագործակցության ամենւսհեռանկարային եզրերը դա ռազմական եւ ռազմարդ-յունաբերական ուորտներն են: Եւ դա էլ պատահական չէր ՝ ԽՍՀՄ֊ից ժառանգություն մնացած միակ քիչ թե շատ կանո-

93

նակւսրգված ու ավանդական գործող համակարգը դա ռազ-մականն էր: Այն չէր պահանջում խոշոր ծախսեր, պահեստա-մասեր, նոր հմտությու ններ, կամ նոր կադրերի պատրաստում: Եւ ժամանակն էւ չէր սպասում, այն պարտադրում էր իր հրա-մայականները: Ուստի այլընտրանք չկար: կար ընդամենը հրադադար եւ դրա հետ միասին պատերազմի վերսկսման սպառնալիք, որն էւ պահանջում էր պարզ պրագմատիկ հաշ-վարկ: Ամրապնդել կոլեկտիվ անվտանգության /1992թւ./ ար-դեն գոյության ունեցոդ պայմանագիրը եւ ւիորձեւ լիդերի/ՌԴ-խ ու անդամ պետությունների հետ ինթեգրման նոր ո պին եր գտնել ՝ ամրագրելով երկկողմանի ու բազմակողմ համաձայ-նագիրով:

Այս դրույթը իր П0Ш1 կիրառությունը գ տ ա վ հարավկ ո վ կաս -յւսն տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ շնորհիվ Հ Հ ռ ա զ մ ա կ ա ն ուժերի, ո րոն ք ա ն մ ի ջ ա պ ե ս գ րավեցին բա լան ս ի ա յ ն նժարը , որն ապւսհո-վում է ա ր դ ի կայունությունը ո րպես հ ա վ ա ս տ ի երաշխիք :

Հ ա յ ա ս տ ա ն ի ա ն վ տ ա ն գ ո ւ թ յ ա ն ը սպառնա լ տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա -նա յ ի ն հ ի մ ն ա կ ա ն ուժերին դիմակայե լո ւ ք ա ղ ա ք ա կ ա ն ու ռազ-մ ա վ ա ր ա կ ա ն ժ ա մ ա ն ա կ ա կ ի ց միջոցների կատարե լագործո ւ -մը մ եր օրերի պ ա ր տ ա դ ի ր հ ր ա մ ա յ ա կ ա ն ն է: Ա յ ն խ թ ա ն ո ւ մ է նաե ւ տ ա ր ա ծ ա շ ր ջ ա ն ո ւ մ կայո ւնո ւթ յան ե ր կարատե ւ պ ա հ -պ ա ն մ ա ն ը եւ դ ա անհերքե լի հ ա ն գ ա մ ա ն ք է, որի հ ետ ա ր դ ե ն հաշվի են ն ստո ւ մ շատերը :

Հ ա յ ա ս տ ա ն ը ի րավո ւ ն ք չունի տեղ ի տալու , ն ա «նահանջի» տե ղ չունի:

Երեւան, մարտ 2004թ.

ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1. 1 բարելը =159 լիտր ն ա վ թ ա հ ո ւ մ ք ի

94

RUBEN SAFRA STY AN

THE GENOCIDE ISSUE AS A FACTOR OF ARMENIA'S FOREIGN POLICY

Among the issues on the Armenian foreign policy agenda, perhaps the problem of the recognition of the fact of the Genocide and its condemnation is in many respects the most significant one. It is the predominant item on the addenda of the bilateral relations between Armenia and Turkey. Genocide issue also has a serious domestic political and all-national meaning (in terms of functioning of the whole Diaspora-Homeland system), as well as an important foreign political resonance. Unfortunately, not everybody realizes in Armenia that, which merits an attempt to review how this issue is being projected on the foreign political priorities of Armenia.

Armenian-Turkish Interstate Relations: Theoretical Introduction

In real life, the relations between Armenia and Turkey exist that is the two neighboring countries recognize each other's existence, from time to time official representatives of different levels have contacts, as well as negotiations are held. However, they have not been legally registered so far from the view point of the international law, so, no diplomatic relations have been established, that is strictly speaking, they are not likely to exist in the system of the modern international bilateral relations. One of the parties, Turkey, refuses from establishing diplomatic ties explaining it by several preliminary conditions. It one-sidedly locked mutual border, as well as has introduced a special visa regime toughening it time from time, allowing some indulgence depending on the results of discussion of the problem of the Armenian Genocide by the parliaments of the third countries.

Even through a short description of the state of the Armenian-Turkish interstate relations, their indisputable "value" as an object of a case study from the points of view different approaches of theory of international relations becomes obvious.

95

Thus, the Armenian-Turkish relations could serve as one of the main cases used for theoretical generalization when studying the ways and means of nonconventional diplomacy or, speaking specifically, as a research of bilateral relations between the states in case of absence of diplomatic relations. However, researchers Ignore the experience of the Armenian-Turkish relation. For example, Barridge, which initiated the research in the sphere, did not mention the experience of the Armenian-Turkish relations'. The whole concept and the structure of his book bases on a possibility that states can have no diplomatic relations as a result of not recognizing each other or breaking their diplomatic relations. Hereby, it puts the recognition of a new state and the establishment of diplomatic relations in a direct dependence on each other. As a result, he factually rules out such a case when establishment of diplomatic relations are rejected during official recognition of a new state i.e. the very operational code2

elaborated by the Turkey in respect to Armenia yet in 1991 and preserved by it up to now. Hereby, the field of the author's analysis is reduçing to consideration of only two cases: nonrecognition of a state and breach of diplomatic relations.

Meanwhile, the case of Armenian-Turkish interstate relations has some principal differences from those that proved to be in the focus of Barridge's attention. In particular, choosing such a policy, a state not only gets a considerable strategic advantage to the new state putting the establishment of diplomatic relations in dependence on the fulfillment of some preliminary conditions, but also, officially recognizes the existence of that new state, by this preserving for itself a possibility of establishing nonconventional contacts at different levels, including the highest one, and using them to exert pressure on the state. In case of nonrecognition of the new state, the channels of nonconventional contacts would be considerably blocked, which would decrease the possibility of a diplomatic maneuvering and, at least, of the pressure on it.

On the other hand, the officially recognized new state, which had no diplomatic relations, proves to be in more severe difficulties, than if the diplomatic ties were established unilaterally and only then were broken. Suffering rather a clear lack of

96

experienced diplomats, such a state also looses an opportunity of collecting information through ambassadors and consuls, as well as of their society through establishing contacts with representatives of different sections.

All this leads to the fact that in case of supporting nonconventional diplomatic relations, this state has to operate blindly, which even more weakens its positions in disputes with the opponent party, which is always presented as a stronger and full-fledged country.

We drew the above dotted paradigm of relations on the basis of generalization of the experience of the relations between Turkey and Armenia. It has no analogues in the modern practice of diplomatic relations. Turkey refused from establishing diplomatic relations with Armenia from the very beginning, explaining their establishment by a number of preliminary conditions referring other points of the agenda in the two countries' relations" wherein he failed to achieve Armenia's compromises satisfying its demands. Such an approach of the Turkish party was based on an assumption that Armenia is interested in the establishment of diplomatic relations more than Turkey, as it is a "new state" in conditions of an armed conflict with Azerbaijan, it has no outlet to the sea and suffers considerable economic difficulties. Thus, one can state that Turkey, factually, used its possible agreement to establish diplomatic ties with Armenia as a means of influence, in sense frequently used by Davis3.

However, about 15 years have passed, but no diplomatic relations have been established between Turkey and Armenia so far. It means that they still have considerable discrepancies, and Turkey did not manage to achieve any tangible concessions from Armenia i.e. the first one failed to spread its influence on the last one.

In the broad sense, Turkey-Armenia relations are of a definite interest from the point of view of further development of a theory of bilateral interstate relations, which based on realistic approach to the international relations. This viewpoint proved to be on the periphery of researchers' interest in conditions of the recent

97

strengthening of the influence of neo-liberal and mondial theories. Meanwhile, the analysis of the Armenian-Turkish relations in the context of such a fundamental concept of this theory as the balance of power could contribute to its further development.

Here IS a specific example: during the last years a number of researchers have arrived to a conclusion that in our days agenda of both bilateral and multilateral international relations has become of a great importance in the diplomatic practice. Hfence, they point out the necessity for its detailed consideration4. V

However, specific methods of agenda's formation remain not enough researched. The experience of the Armenian-Turkish relations provides us with an interesting material for analysis this time as well. Thus, it turns out that even before the collapse of the USSR and the establishment of the independent Armenian state, the sides entered the struggle for formation of agenda of bilateral interstate relations, with the visit of Turkish Ambassador to Moscow Volkan Vura! to Yerevan in the April of 1991 being an evidence of it. During his negotiations with the Armenia leadership became evident, that the sides had different approaches to the agenda's formation. If the Armenian party aspired for concentrating the agenda of bilateral relations on the economic issues, Vural was interested, first of all, in the issues of the Armenian Genocide and the Armenian-Turkish boundary, as well as the problem of the Karabakh conflict's settlement and only then in trade and economic issues.

During and after negotiations, Turkey managed to force its interpretation of the agenda. Later, when recognizing Armenia's independence at the end of 1991, Turkey refused from establishing diplomatic ties with it, a new point on establishment of diplomatic relations was added into the agenda.

In 1992-1993 in the hierarchy of the agenda's points, such changes were made, again under the pressure of Turkey, which moved the problem of the Karabakh conflict's settlement to the first place. The struggle for the agenda was completed in 1993 by the victory of Turkish side, when it finally closed its boundary with Armenia after Azerbaijan's losing Kelbajar. Hereby, Turkey made Armenia to agree with a replacement of the trade-and-

98

economic points of the agenda with an issue of opening the Turkish-Armenian boundaiy. During the following years up to now, the agenda of the Armenian-Turkish relations underwent no tangible changes, just the new leadership in Armenia, that came to power in 1998, focused on the problem of the Armenian Genocide's recognition, achieving changes in the hierarchy of the points in the agenda.

The above-described struggle for the agenda of the Armenian-Turkish relations casts no doubts on the fact that it is rather an interesting case from the viewpoint of more detailed examination of the problem of formation of the agenda of the bilateral interstate relations. In particular, Turkey's aspiration for controlling over formation of the agenda in the inter-state relations with Armenia testifies to its intention to expand its "power domain" by including in it the agenda as well. Such an interpretation of Turkey's policy bases on Rothgeb's determination of a state's power as an ability to control over others5.

At the same time, the changes in the hierarchy of the agenda's issues in 1998 caused by changes in Armenia's policy in the issues of recognition of the fact of the Armenian Genocide shows that a weaker country, in the given case it is Armenia, also has an opportunity not only to counteract a stronger country and ignore its demands, but also to achieve a definite advantage in the diplomatic counteraction, especially, when it refers the issues rooted in the historical memory. A group of American specialists studying prerequisites and conditions of succeeding through bellicose threats mainly has arrived to a similar conclusion6.

Consideration of the Armenian-Turkish relations seems to be more prospective from the point of view of an approach proposed by Keohane and Nye according to which the source of power and influence in the relations of states is in their tangible asymmetrical interdependence7. Operating with the concept of -vulnerability, they show that it can be used to carry out a policy of pressure with the object of expanding the sphere of influence.

The aforementioned operational code of Turkey's policy towards Armenia is fully within the frames of this concept' The same authors point out that such a policy is connected with the

99

risk of provoking return measures, which in their opinion, are often of military nature8.

However, the experience of the Armenian-Turkish relations showed that the response can be different: a use of a definite political problem (in the given case it refers the genocide's recognition) by a weaker country (Armenia) as a counterbalance to the policy of using vulnerability carried out by an economically stronger country with a higher fighting capability (Turkey). Thus, it is evident that Armenia carries out a peculiar policy of balance of power.

For conclusion, here is a short interpretation of the Armenia-Turkish relations through using the above developments in the theory of international relations" They are characterized as "non-conventional", and determination of the agenda of interstate relations is for great importance for them. The "operational code" elaborated by the diplomacy of Turkey towards Armenia, which is characterized by the use of several non-traditional methods of coercion, was crucial for formation of such a paradigm of relations.

On the other hind, Armenia does not yield to the pressure and ignores Turkey's demands.

Thus, on the whole, Turkey's position can be interpreted with the use of conceptual system of "offensive realism", Armenia's one with the use of "defensive realism"9.

According to an approximate assessment of Holsti, over 90๑/อ of interstate relations base on the policy of a simple persuasion and not coercion'". Thus, the Armenian-Turkish inter-state relations of the last ten years refer to the type of relations, which makes up less than 10% of the modern international traffic. It is for this reason that their experience and further generalization can contribute to determination of several concepts and notions applied by representatives of the realistic school of international relations today.

The Genocide Factor as an Item on the Agenda of Armenian Foreign Policy

The Genocide affirmation issue is the only vector of

100

Armenia's foreign policy, which reaches far beyond the regional context and enters modem global politics. The fact that in the past several decades this issue has been widely debated in political and public circles of many countries, including world powers, as well as sudden interest towards that issue by the European Union, go to show our point.

In the past decade, global political processes have been aiming noticeably at strengthening their moral component, as manifested

เ by the growing attention to issues, falling under the category of protection of human rights. In this context, Armenia's policy of promoting the universal recognition of the Genocide and its condemnation as a crime of sweeping and massive violation of the fundamental right to live of the whole nation, takes the central stage of significance.

Another distinctive feature o f the Genocide affirmation is that the intensity level of its foreign political manifestation can basically be only set by Armenia s authorities. Here again a fact confirming our idiom is quite evident: perhaps the only adjustment the new Armenian leadership made to the foreign policy agenda upon coming to power in 1998 was the official acknowledgment of the Genocide factor as a priority issue.

This is where the principle difference between the Genocide issue and the resolution of the Karabakh conflict being discussed within the OSCE Minsk Group where initiative belongs to Co-Chairs, becomes most evident. At the same time, the Karabakh problem is viewed in the context of regional realities by both the parties concerned and the observers alike. Recently, another attribute setting these two issues apart has emerged. On the Karabakh issued Armenia has more often than not found herself rebutting various accusations by the Azerbaijani side, while on the Genocide recognition front Armenia has adopted a pro-active policy and has put forward claims on her own.

An important characteristic of the recognition issue as a foreign policy factor is the striking contradiction between its core content and its perception by some of our neighbors, chiefly Turkey and Azerbaijan. In effect, this issue is one of the foreign policy problems that are charged with a high degree of moral

101

humanity. Armenia, as a state established by the nation victimized by genocide right after its unacknowledged and unpunished occurrence, now includes on its foreign policy agenda the question this gravest crime under the international law be affirmed and condemned by the genocide perpetrator's successor-state, as well as and by the international community.

The above-mentioned states, and primarily of course, Turkey, however, are trying, firstly, to downgrade the problem to a level of bilateral relations, and secondly, to falsify the very essence of that policy by portraying it as conspiracy built on hatred, confrontation, even hostility. At the same time, Turkey has actively been taking steps, increasingly reminiscent of a full-scale diplomatic offensive, aimed at inflicting her point of view on the international community.

The above-mentioned features of the Genocide factor point to the uniqueness of its nature, thus justifying the vitality of its multilevel study.

The Genocide Factor in Foreign Policy of Armenia: a Diachronistic Analysis

After passing through several stages, the issue of recognition and condemnation of the Genocide, as a key all-Armenian issue, initially concerning mainly the Diaspora and subsequently being embraced (of course, within the limits set by the authorities) by Soviet Armenia as well; and a public and political discourse of the past four decades, has been crystallized into a factor of the foreign policy of the Republic of Armenia,. Let us discuss them all in brief.

In the period, immediately preceding the declaration of independence, two approaches were outlined. The Armenian National Movement (ANM), that headed the national democratic liberation movement in Armenia, had in their platform the point calling for struggle for the recognition and condemnation of the Genocide. However, at the same time, it made an attempt at revising postulates traditional of Armenian public and political school of thought, by introducing the idea of the genocide issue not standing in the way of normalizing the Armenian-Turkish

102

relations. The majority of the remaining political forces centered around Armenian Revolutionary Federation Party (the Dashnaktsutyun) advocated the "traditional" approach^ which hinged the establishment of normal relations with Turkey upon her affirmation of the Genocide. Both camps considered that issue in the context of the bilateral Armenian-Turkish relations.

After coming to power in 1990, the ANM had to compromise and agreed to incorporate that issue into the Declaration of Independence (1990), thus booking a spot for it on the Armenian foreign policy agenda. Afterwards, however, the Party tried to ignore the issue by giving it a status secondary to the issue of normalizing relations with Turkey. This policy was then voiced through the concept of Armenia s readiness to establish normal relations with Turkey without any preconditions.

In its turn Turkey, which .recognized the Republic of Armenia's independence as early as December 1991, had refused to establish diplomatic relations with her until a number of preconditions has been met. In so doing, in its attitude towards the young state Turkey has chosen a rare operational code fox modern international relations, where severance of existing diplomatic relations or refusal to recognize a newly-established state are more common practices for similar situations. The choice of that operational code can be attributed to Turkey's desire to achieve a strategic upper hand in her relations with Armenia, compelling the latter, which had aspired to normalize her relations with the neighbor, to accept nonconventional relations with Turkey.

The lack of a diplomatic representation and the resulting narrowing of reliable channels of information on the political life of the Turkish state had further weakened the positions of young Armenian diplomacy.

In general, Turkey's policy towards Armenia from the very beginning can be described as a policy of coercion. That policy is being articulated with particular clarity in Turkey's tendency to impose her own issues on discussion agenda with Armenia.

The shaping of that agenda began as early as in 1991 and already by the mid 1990s it has been fully formulated, whereby Turkey tried to compel Armenia to:

103

• Relinquish its policy of pressing for the affirmation of the Genocide;

• Officially recognize the inviolability of the Armenian-Turkish borders border, as established by the 1921 Kars Treaty;

• Make unilateral concessions to Azerbaijan in the Karabakh settlement.

The Armenian side was interested in developing trade and economic relations with Turkey as well as using its communications. Later on, after Turkey closed its land border with Armenia in 1993, a new item had been added to the agenda: the conditions of opening of the border. From 1991-1997, Turkey exerted a firm diplomatic pressure on Armenia, trying to get concessions across the entire range of the above-mentioned issues. Twice, in 1992 and 1993, Turkey even threatened to use military force, moving troops closer to the Armenian border.

In these conditions, Armenia chose defensive tactics, and attempted to distance itself from the Genocide recognition policy by conceding the leadership on that issue to the Diaspora. Official Yerevan's drive to dissociate from that issue was so resolute that the then Armenia's Foreign Affairs Minister had to resign after making unauthorized remarks on the Genocide in a 1992 statement.

After coming to power in 1998, the new leadership of the country amended the foreign policy agenda by placing the abovementioned problem on top of the state's most important issues. Meanwhile, the formula designed by the past leadership, according to which the Genocide recognition issue should not impede the establishment of normal relations between Armenia and Turkey, remained intact. So here we have a unique fusion of the traditional approach with that of the ANM.

Initially, after the indicated above amendments had been made, the issue was largely viewed by Armenia within the framework of Armenian-Turkish relations, and in the context of strengthening ties with the Diaspora. Later on, though, set off

104

primarily by the increased efforts to have the issue placed on the agendas of the us Congress and the French Parliament in 2000, a tendency to view it in a larger context of the expansion of Armenian's relations with the West has emerged.

The Genocide in Armenian Foreign Policy: a Synchronistic Analysis

How does the Genocide factor really come across in the diplomatic activity of the Ministry of Foreign Affairs of Armenia? We suggest several analysis levels.

1. Bilateral relations In Armenian-Turkish relations, the problem of the recognition

of the Genocide and the whole set of associated issues have not yet been seriously discussed by the two sides. This stems from the policy of a total denial of the very fact of the Genocide, traditionally employed by Turkish authorities until recently, when Turkey has put forward an idea of discussing the issue by historians from both countries, being fully aware that this proposal, which transforms a political problem into a historical debate, would be unacceptable for Armenia. As expected, Armenia immediately rejected that suggestion, in her turn advising the Turkish leadership to expand their familiarity with the available scientific and historical materials.

In the situation where no direct contacts with Turkey on this issue exist, in addition to the obvious objective set forth by Armenian leadership the affirmation of the Genocide and its condemnation by Turkey - Genocide factor in the Armenian foreign policy, acquires additional functions of a containment instrument for Turkey's policy of coercion against Armenia.

Actually, we have the following picture of diplomatic interactions between the sides. Turkey, which seeks concessions from Armenia on a number of issues, using the latter's unfavorable geographic location to its advantage, is exerting pressure on her, and as it was noted above, puts forward preconditions for establishing diplomatic relations, opening land border, and developing normd trade and economic contacts with Armenia.

105

In contrast to the Turkish approach, Armenia proposes two fundamental principles underlying the concept of her relations with Turkey: the establishment of normal relations without preconditions, and Turkey's readiness to discuss all disputable issues, including those set forward by Turkey as preconditions.

A conflict between the operational codes of the two approaches to bilateral relations is apparent. In this situation, the Genocide factor becomes especially important for Armenia, as the only sphere allowing for more independent and flexible policy towards Turkey and counterbalance to the Turkish policy of coercion against Armenia. The previous Armenian leadership had demonstrated this. approach, which, however, was overall unsuccessful, because it was based on a "defensive" operational code.

The incumbent authorities have apparently built on the negative experience of their predecessors, which is why on this issue they have chosen an "offensive" operation code. Thus Armenia's options for resisting and confronting the Turkish coercion policy have increased, make it possible to neutralize their negative diplomatic consequences. Armenia's strong rebuttal to the Turkish proposal to downgrade the issue of the Genocide recognition from the political domain to academia discussions was only be possible because of the "offensive" operational code, which just proves our point.

2. Regional policy ТЪе conflicts in the South Caucasus and the virtual

nonexistence of regional integration are making increasingly obvious that the regional states will intensify their competition for a more respectable position in the hierarchy of the global political process. Each has two distinct types of "trump cards" - the virtual image projected by the country, and the real one based on the actual development progress or availability of resources. Georgia has successfully been exploiting their image of a catalyst for the second wavç of democratic revolutions in post-Soviet area. Azerbaijan in lieu of any discernible progress in democratization of its society relies heavily on the oil factor. With democratization

106

process currently in the pause mode in Armenia and no resources to speak of, the Genocide factor lends itself perfectly to serve as an image trump card" of a country, seeking affirmation and condemnation of the grave crime of genocide, which had in the past been ignored by the world. Although this image is certainly not as powerful as the Georgian projection, it nonetheless is strong enough to be included in the modern global political process, albeit not as a mainstay.

3. "Bigpolicy" In 1987, the European Parliament passed the resolution on the

"Political Solution to the Armenian Issue," in which the tragic events of 1915-1917 on the territory of the Ottoman Empire, which targeted the Armenian population, are qualified as genocide, as prescribed by the UN-Convention on the "Prevention and Punishment of the Crime of Genocide." The same Resolution call upon the European Council to exert pressure on the Turkish Government in order for it to recognize the Genocide. The process of placing of the genocide issue on the agenda of the "big European policy" has clearly begun. Since the 1990s, a similar process has been noticeable in the United States.

Therefore, the leadership of the newly independent Republic of Armenia has from the very beginning had an opportunity to extend the Genocide factor beyond the frameworks of the bilateral Armenian-Turkish relations and apply it to Armenia's relationship with the West, thus trying to acquire an instrument against the coercion policy exercised by Turkey towards Armenia. However, since the then Armenian leadership had chosen the "defensive operational code in relations with Turkey, they preferred not to do it.

Armenia's joining the campaign for the international recognition of the genocide in 2000 has given it a new momentum by having it integrated in global processes. Having thus adopted the "active" operational code, our state has at the same time strengthened its position vis-â-vis Turkey.

In 2004, the above process was given new dimensions when the public opinion of the EU countries, as voiced by influential intellectuals, began actively demanding from Turkey, which seeks

107

membership in the EU, to condemn the dark pages of its history, while leaders of the EU countries started raising this issue in bilateral negotiations with the Turks.

On the whole, one can say that the internationalization of the Genocide factor is being accomplished on two levels. In the realm of Realpolitik, it is being used by influential political circles in Europe and the United States for their own gain - as an additional vehicle to put pressure on Turkey. At the same time, it has already been adopted by global discourse on the problems of genocide and other crimes against humanity.

Armenia's interaction with European countries and the บ.ร. on the level of Realpolitik strengthens its overall position in the world and, particularly, its relations with Turkey. The active participation in the above discourse enhances Armenia's authority in the world.

4. Geostrategic aspect The Genocide factor has also been influencing the choice of a

geostrategic direction in which Armenia will develop. On the regional level, two out of its four neighbors - Turkey and Azerbaijan - have aggressively resisted the affirmation of the Genocide, and two others, Iran and Georgia, have been manifestly indifferent.

In the recent period, Russia's political circles and the public alike have also displayed indifference. However, it is Russia that has been traditionally perceived by Armenians as one of the most consistent allies on this issue. Russia's recent inclination to establish closer relations with Turkey, as well as general weakening of its positions in the world, seem to dash all hopes that Russia would assist in this matter which had remained some of the Armenian political elite.

In fact, Armenia today can realistically expect support in having the genocide recognized and condemned only from the European Union and the United States, and count on them to keep pressuring Turkey on that issue. This situation is an additional geostrategic factor contributing to the movement of Armenia toward the West.

108

Perspectives Operational' code, adopted by the incumbent Armenian

authorities in regard of Turkey, assumes that there will be no unilateral concessions on such a key and wide-scale pan-Armenian issue, as the Genocide affirmation. Following its introduction into the agenda of the Armenian policy on Turkey, the room for maneuvering for the Armenian side seems to have shrunk quite considerably. On the other hand, the establishment of an appropriate interaction modus with the Western politics and global political processes makes Armenia's position in its bilateral relations with Turkey more sustainable. For that reason it appears that the path towards further integration with the West can uncover additional resources required to successfully counter the coercion policy of Turkey.

The official recognition and condemnation of the fact of the genocide by Turkey would be the ultimate justification of this operational code. After the affirmation has been achieved, this question could be moved from the political realm to the domain of international law thus preparing ground for raising legal issues of retributions for the crime of genocide against the Armenian people the crime, perpetrated by the Ottoman Empire, the successor of which is the present Turkish Republic.

ANNOTATIONS 1. G. R. Berridge, Talking to the Enemy: How States without

'Diplomatic Relations Communicate. New York: St. Martin's Press, 1994

2. On concept of "operational code" see: A. George, The «Operational Code»: A Neglected Approach to the Study of Political Leaders and Decision-Making. In: International Studies Quarterly, 1969, 13, p 190-222 ՝

3. James พ. Davis, Jr., Threats and Promises: The Pursuit of International Influence. Baltimore and London, 2000, p. 10-25.

4. See, for instance, the following works: Robert o. Keohane and Joseph ร. Nye, Complex Interdependence and the Role of Force. - In: International Politics: Enduring Concepts and Contemporaiy Issues. Fifth Edition. Edited by: Robert J. Art, Robert Jervis, New York, 2000, p. 241-

109

242; as well as: Chris Brown, Understanding Internationa! Relations. New York, 1997, p. 228-230.

5. John M. Rothgeb, Jr., Defining Power: Influence and Force in the Contemporary International System. New York, 1991, p. 27-36.

6. Peter Karsten, Peter D. Howell, and A. F. Allen, Military Threats: A Systematic Historical Analysis of the Determinants of Success. Westport, Connecticut, 1984.

7. Robert o. Keohane, Joseph ร. Nye, Power and Interdependence. Third Edition. New York: Longman, p. 9-17.

8. Ibid, p. 14 9. See on this types of realism: Benjamin Frankel, Restating the

Realist Case: An Introduction. - In: Realism: Restatements and Renewal. Edited by Benjamin Frankel. London-Portland: Frank Cass, p. XV-XXIII.

10. K. J. Holsti, International Politics: A Framework for Analysis. Sixth Edition, Englewood Cliffs, 1992, p. 126.

110

Համառոտ տեղեկություններ հեղինակների մասին

Ա ր տ ա կ Շ ա բ ա բ յ ա ն Հ Հ Գ Ա Ս . Ա րևե լա գ իտո ւ թ յա ն ի ն ս տ ի տ ո ւ տ ի կ ր տ ս ե ր գ ի տ ա շ -խ ա տ ո ղ

Ա ր տ ա շ ե ս Շ ա հ ն ա զ ա ր յ ա ն Պսւտմ. գ իտ . թ ե կ նածո ւ , դ ո ց ե նտ , Հ Հ Գ Ա Ա Պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն ինս-տ ի տ ո ւ տ ի ա վ ա գ գ ի տ ա շ խ ա տ ո ղ , «Լրաբեր» հ ա ս ա ր ա կ ա կ ա ն գիտութ յո ւնների հ ա ն դ ե ս ի պ ա տ ա ս խ ա ն ա տ ո ւ ք ա ր տ ո ւ ղ ա ր

Ռ ո ւ բ ե ն Ս ա ֆ բ ա ս տ յ ա ն Պսւտմ. գ իտ . թ ե կ նածո ւ , դ ո ց ե նտ , Հ Հ Գ Ա Ա Ա ր և ե լ ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն ի ն ս տ ի տ ո ւ տ ի Թո ւր քիա յ ի բ ա ժ ն ի .վարիչ

Ռ ե մ Ղ ա զ ա ն չ յ ա ն Դ ո ց ե ն տ , Հ Հ Գ Ա Ա Ա ր և ե լ ա գ ի տ ո ւ թ յ ա ն ի ն ս տ ի տ ո ւ տ ի ա վ ա գ գի-տ ա շ խ ա տ ո ղ , վ .Բբ յ ո ւ սովի ա ն վ ա ն Ե ր և ա ն ի պ ե տ ա կ ա ն լեզվա-բ ա ն ա կ ա ն հ ա մ ա լ ս ա ր ա ն ի դ ա ս ա խ ո ս

Ս մ բ ա տ Ա զ ն ա ո ւ բ յ ա ն Ռ Դ Դ ա շ ն ա յ ի ն ժողովի Դ ա շ ն ա յ ի ն Խ ո ր հ ր դ ի Մ ի ջ ա զ գ ա յ ի ն գործերով հ ա ն ձ ն ա ժ ո ղ ո վ ի ն ա խ ա գ ա հ ի տ ե ղ ա կ ա լ ի ա ռ ա ջ ի ն օ գ ն ա կ ա ն , Ռ Դ Ա Գ Ն Դ ի վ ա ն ա գ ի տ ա կ ա ն ա կ ա դ ե մ ի ա յ ի հա յ -ց որդ

Դ ի ա ն ա Գ ր ի գ ո ր յ ա ն

Ռ ո ւ ս - հ ա յ կ ա կ ա ն ( Ս լ ա վ ո ն ա կ ա ն ) հ ա մ ա լ ս ա ր ա ն ի հ ա յ ց ո ր դ

Նփկո լա յ Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յ ա ն Պսւտմ. գիտ. դոկտոր, պրոֆեսոր, ՀՀ ԳԱԱ Արևելագի-տության ինստիտուտի տնօրեն Ա ր ա մ Հ ա ր ո ւ թ յ ո ւ ն յ ա ն ԵՊՀ դ ա ս ա խ ո ս , ք ա ղ ա ք ա կ ա ն վ ե ր լ ո ւ ծա բան

111

I

1

Տ պ ա գ ր վ ա ծ է « Լ ո ւ ս ա բ ա ց հ ր ա տ ա ր ա կ չ ա տ ա ն » տ պ ա ր ա ն ո ւ մ

Պո ւ շկինի 46 Հեռ. ՝ (37410) 53 96 47, (37491) 42 51 63

E-mail:[email protected], [email protected]

Տ պ ա ք ա ն ա կ ը 300 օ ր ի ն ա կ

112

11

ԳԱՍ Հիմնարար Գիտ. Գրադ.

220090470