ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΣτην ενότητα αυτή παρουσιάζουμε μια επισκόπηση της εξέλιξης της έννοιας του πολιτισμού και της συναφούς με αυτήν έννοιας της κουλτούρας, δίνοντας έμφαση στις ιδεολογικές, κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες, στο πλαίσιο των οποίων οι δύο αυτές έννοιες διαμορφώθηκαν, απέκτησαν μια σειρά από διαφορετικές σημασίες και αξιοποιήθηκαν σε διάφορες χρήσεις. Μαζική ΚουλτούραΣτην ενότητα αυτή θα εξετάσουμε τον όρο "μαζική κουλτούρα", πώς δηλαδή περιγράφονται και αξιολογούνται ορισμένες σύγχρονες πολιτισμικές μορφές και είδη του ξεκινώντας από τη διερεύνηση των ιστορικών συνθηκών διερεύνησης του όρου αυτού και την κριτική ανάλυση των χρήσεών του. Δημοφιλής ΚουλτούραΣτόχος αυτού του μαθήματος είναι να καταλάβουμε τη στροφή από τη μαζική στη δημοφιλή κουλτούρα, πώς βοήθησε ο προοδευτικός εξελικτισμός σε αυτό και πώς γίνεται ο διαχωρισμός της κουλτούρας γούστου. Επίσης, θα μάθουμε τι συνιστά τον αισθητικό ή πολιτισμικό πλουραλισμό, τις πολιτισμικές σπουδές, και τον πολιτισμικό λαϊκισμό.

ΛΕΞΕΙΣ – ΚΛΕΙΔΙΑ Πολιτισμός: Εννοείται ένα σύνολο στοιχείων από την καθημερινή ζωή ενός λαού, όπως τη γλώσσα, τη θρησκεία, τα έθιμα, και τις παραδόσεις, τα οποία θεωρούμε ότι συγκροτούν την ξεχωριστή ταυτότητά του και μπορεί να μοιράζεται ο πληθυσμός όχι απλώς ενός έθνους, αλλά μιας ευρύτερης περιοχής, η οποία περιλαμβάνει μια ποικιλία εθνών.Κουλτούρα : Εννοούμε την παιδεία, την καλλιέργεια, ιδιαίτερα σε σχέση με γνώσεις και ενδιαφέροντα που αφορούν στη λογοτεχνία, τους κλασικούς συγγραφείς, τις καλές τέχνες, όπως η γλυπτική, η ζωγραφική, η μουσική, όλα αυτά που συνήθως αποκαλούνται ''υψηλή κουλτούρα''.Σχετικισμός : Η σύγκριση των ηθών των υποτιθέμενων ''βαρβάρων'' και των Ευρωπαίων, οι οποίοι επιδείκνυαν επονείδιστη βαναυσότητα, τόσο απέναντί τους, όσο και μεταξύ τους, στις θρησκευτικές και δυναστικές διαμάχες που σπάρασσαν εκείνη την εποχή την γηραιά ήπειρο.Εξελικτισμός : Η μονόδρομη πορεία της ανθρωπότητας από την αγριότητα προς τον πολιτισμό που αντιπροσώπευε η Ευρώπη, συνοψίζεται στον όρο εξελικτισμός κι αποτέλεσε το κυρίαρχο επιστημονικό δόγμα της εποχής, διαπνέοντας το έργο όλων των σημαντικών κοινωνικών επιστημόνων του 19ου αι., όπως του ιδρυτή της κοινωνιολογίας, Auguste Conte, του Gustave Klemm, του Hebert Spencer, του Friedrich Engels, του Emile Durkheim.κ.α.

1

Εθνοκεντρισμός : Είναι η αντίληψη που έχει κάθε λαός ότι αυτός είναι ξεχωριστός και ό,τι βρίσκεται έξω απ' τις συνήθειές του είναι βάρβαρο και πρωτόγονο.Εθνικισμός : Κάθε έθνος , κάθε πολιτισμικά διακριτή κοινότητα, δικαιούται να αποτελεί και μια εξίσου διακριτή και αυτόνομη πολιτική οντότητα.Ρατσισμός : Είναι η φυλετική προκατάληψη, με μακρά ιστορία στην ευρωπαϊκή σκέψη, η οποία ήδη από την αρχαιότητα έτεινε να βλέπει και να αναπαριστά το αλλόφυλο ως τέρας, κατατάσοντάς τον στον κόσμο των ζώων και αργότερα ο Herder προχωρεί σε μια συστηματική σύνδεση πολιτισμικών και ηθικών χαρακτηριστικών με ανθρώπινες φυλές, κατατάσσοντάς τες σε μια ιεραρχική κλίμακα, στην κορυφή της οποίας τοποθετεί τον "λευκό, ευγενικό, νομοταγή Ευρωπαίο". Πολιτιστική ταυτότητα : Είναι η διάδοση από μέρους της πολιτικής εξουσίας αφενός ενός συγκεκριμένου προτύπου "εθνικής" κουλτούρας μέσω της εκπαίδευσης και της καλλιέργειας της εθνικής συνείδησης, της προβολής των εθνικών συμβόλων, της πολιτισμικής παράδοσης και συνέχειας, της ίδρυσης μνημείων και μουσείων και αφετέρου ανέλαβε να υπερασπιστεί σύνορα που ορίζονται πλέον ως πολιτισμικά.Πολυπολιτισμικότητα : Είναι η πολιτισμική "πληθυντικοποίηση" που με το ολοένα αυξανόμενο μέγεθος των πολιτισμικών ανταλλαγών και αλληλεπιδράσεων, κυρίως λογω της ανάπτυξης και διάδοσης των μέσων μαζικής επικοινωνίας και των νέων μεταναστευτικών ρευμάτων, κατέστησαν την Ευρώπη έντονα πολυπολιτισμική και πολυφυλετική.

2

ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΜαζική κοινωνία : Είναι η κοινωνία όπου οι ταξικές οροθετήσεις και συγκρούσεις, καθώς και οι πολιτισμικές διακρίσεις και ιεραρχίσεις οι οποίες χαρακτήριζαν την πρώιμη βιομηχανική εποχή, έχουν ξεπεραστεί με τη μορφή που πήρε η μεσαία τάξη και τον ρόλο που άρχισε να παίζει, και τη μεγάλη διάδοση της κουλτούρας που προσφέρουν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας.Πολιτισμικός ή αισθητικός πλουραλισμός : Συνίσταται στην αναγνώριση της ουσιαστικής ισοτιμίας όλων των "κουλτουρών γούστου", εξαιτίας της δυνατότητάς τους να ανταποκρίνονονται εξίσου στις αξίες και τις ανάγκες του ιδιαίτερου κοινού τους.Μαζική κουλτούρα : Η έννοια της μαζικής κουλτούρας (mass culture), αν και παραπέμπει κυριολεκτικά σε ένα ποσοτικό προσδιορισμό, πρόκειται δηλαδή για μια κουλτούρα που απευθύνεται σε πολλούς και καταναλώνεται από πολλούς, χρησιμοποιείται ευρέως με τη σημασία ενός ποιοτικού προσδιορισμού, καθώς αναφέρεται σε μια υποδεέστερη ή υποβαθμισμένη κουλτούρα και αντιδιαστέλλεται προς την ποιοτική κουλτούρα, που αποκαλείται συχνά "υψηλή" κουλτούρα.Πολιτισμικός ιμπεριαλισμός : Είναι ο μεγάλος βαθμός διείσδυσης των προϊόντων της αμερικανικής μαζικής κουλτούρας -κινηματογραφικών ταινιών, τηλεοπτικών σειρών, νεανικής μουσικής-στην παγκόσμια πολιτισμική αγορά κι ερμηνεύτηκε ως μια ιδιαίτερα απειλητική μορφή οικονομικού και πολιτισμικού επεκτατισμού.Πολιτισμική βιομηχανία : Η μαζική κουλτούρα δε συνιστά τη σημερινή μορφή "λαϊκής τέχνης", καθώς δεν αναδύεται αυθόρμητα από τις ίδιες τις μάζες αλλά αποτελεί το προϊόν θεσμών πολιτισμικής παραγωγής, οι οποίοι δεδομένου ότι είναι οργανωμένοι σύμφωνα με το βιομηχανικό πρότυπο και λειτουργούν βάσει οικονομικών κριτηρίων και μηχανισμών της αγοράς, συνιστούν ουσιαστικά μια πολιτισμική βιομηχανία (Kulturindustrie).Δημοφιλής κουλτούρα : Είναι η ερμηνεία που δίνουν για το χαρακτήρα και την κουλτούρα της σύγχρονης κοινωνίας, αφενός αποφεύγοντας τη νοσταλγία για τις "παλιές, καλές ημέρες" και την αδιέξοδη καταστροφολογία και αφετέρου δίνοντας έμφαση στις θετικές καινοτομίες της καθώς και στις δυνατότητες και τις προοπτικές που διανοίγονται με την εξέλιξή της και είναι βασικό κοινό χαρακτηριστικό ότι απορρίπτούν την έννοια της "μαζικής κουλτούρας".

3

ΔΗΜΟΦΙΛΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΜαζική κοινωνία : Είναι η κοινωνία όπου οι ταξικές οροθετήσεις και συγκρούσεις, καθώς και οι πολιτισμικές διακρίσεις και ιεραρχίσεις οι οποίες χαρακτήριζαν την πρώιμη βιομηχανική εποχή, έχουν ξεπεραστεί με τη μορφή που πήρε η μεσαία τάξη και τον ρόλο που άρχισε να παίζει, και τη μεγάλη διάδοση της κουλτούρας που προσφέρουν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας.Πολιτισμικός ή αισθητικός πλουραλισμός : Συνίσταται στην αναγνώριση της ουσιαστικής ισοτιμίας όλων των "κουλτουρών γούστου", εξαιτίας της δυνατότητάς τους να ανταποκρίνονονται εξίσου στις αξίες και τις ανάγκες του ιδιαίτερου κοινού τους.Δημοφιλής κουλτούρα : Είναι η ερμηνεία που δίνουν για το χαρακτήρα και την κουλτούρα της σύγχρονης κοινωνίας, αφενός αποφεύγοντας τη νοσταλγία για τις "παλιές, καλές ημέρες" και την αδιέξοδη καταστροφολογία και αφετέρου δίνοντας έμφαση στις θετικές καινοτομίες της καθώς και στις δυνατότητες και τις προοπτικές που διανοίγονται με την εξέλιξή της και είναι βασικό κοινό χαρακτηριστικό ότι απορρίπτούν την έννοια της "μαζικής κουλτούρας".

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Το πρόβλημα του ορισμού του πολιτισμού και της κουλτούρας.Θεμελιακό πρόβλημα ορισμού τόσο του όρου «πολιτισμού» όσο και του όρου «κουλτούρα». (πρόκειται για έννοιες δάνειες)1. Όρος «πολιτισμός»: Σύγχυση και πολλοί ορισμοί.

4

2. Όρος «κουλτούρα»: Πολλές θεωρίες.

Φτάνουμε σε μια πλατιά αποδοχή ειδικά στην εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, που έχουμε την αντιπαράθεση της κουλτούρας ως πνευματικής και αισθητικής καλλιέργειας προς τον πολιτισμό ως τεχνικοβιομηχανική πρόοδο.

Άλλες σημασίες των όρων:Κουλτούρα: 1) Καλές τέχνες, 2) παιδεία, καλλιέργεια, 3) «υψηλή τέχνη».Πολιτισμός: 1) Το ήθος, 2) όλα τα στοιχεία της καθημερινής ζωής ( γλώσσα, θρησκεία, έθιμα και παραδόσεις), 3) τα οικουμενικής αξίας επιτεύγματα και τεχνουργήματα κάθε λαού.Δυσκολίες των εννοιών του πολιτισμού και της κουλτούρας με ποικίλες σημασίες και χρήσεις. Η διαδικασία αυτή παρουσιάζει μια ιδιάζουσα πολυπλοκότητα:1. πρόκειται για διαδικασία που περιλαμβάνει ταυτόχρονα: o την παραγωγή νέων σημασιών, o τη διατήρηση παλαιότερων, o την αναβίωση σημασιών που είχαν απαρχαιωθεί ή απλά παραμεληθεί κατά το παρελθόν. 2. η διαδικασία αυτή πραγματοποιείται ενίοτε με σημαντικά διαφορετικό τρόπο σε διαφορετικές χώρες. 3. οι δύο αυτές έννοιες απαντούν συχνά με την ίδια σημασία σε διαφορετικές χρήσεις και υπηρετώντας διαφορετικούς σκοπούς.

Η έννοια πολιτισμός από την αναγέννηση έως τον ΔιαφωτισμόΕκπολιτίζω-πολιτισμένος: έννοιες που χρησιμοποιούνται από μέλη της αυλικής αριστοκρατίας για να περιγραφούν οι δικοί τους τρόποι και συμπεριφορά έναντι των ανθρώπων που ζουν εκτός της αυλικής κοινωνίας. Διάκριση πολιτισμένων- βαρβάρων, που οι βάρβαροι, άγριοι, απολίτιστοι, άγριοι είναι κατώτεροι. Ρόλος της Ευρώπης, η εκπολιτιστική αποστολή της.Αντίδραση από Michel de Montaigne που το 1580 αντιπαραθέτει στον ευρωπαϊκό εθνοκεντρισμό τον πολιτισμικό σχετικισμό. Υποστήριζε οι ευρωπαίοι ήταν πολύ βάναυσοι στις θρησκευτικές και δυναστικές διαμάχες τους. Υπέρμαχος της ηθικής τελείωσης και ειλικρίνειας. Οι απόψεις του δεν βρήκαν ανταπόκριση στην εποχή του αλλά τον 18ο αιώνα γίνονται συγκρίσεις με άλλους λαούς της Ασίας και της Αμερικής. Συμπέρασμα, επίγνωση της σχετικότητας και ατέλεια των ευρωπαϊκών ηθών.Κριτική στην κυρίαρχη τάξη αξιών ασκεί ο Rousseau και κυρίως ο Marquis de Mirabeau. Ταυτόχρονα έχουμε την εμφάνιση του Διαφωτισμού. Νέο ουσιαστικό, ο πολιτισμός, με διαφορετική σημασία. Έργα διαφωτιστών:

5

Το Πνεύμα των Νόμων, του Montesquieu και το Δοκίμιο περί των ηθών του Voltaire. Σημαντική ήταν και η πεποίθηση των Εγκυκλοπαιδιστών. Ο πολιτισμός σήμαινε τη διαμόρφωση κοινωνικών ηθών και θεσμών και αυτό θα πραγματοποιούνταν με την ανάπτυξη και διάδοση της γνώσης και της επιστήμης.

Η έννοια κουλτούρα από τον Κικέρωνα έως τον HerderΚουλτούρα= Καλλιέργεια της γης. Ο Κικέρων τη χρησιμοποιεί ως καλλιέργεια της ψυχής, του νου. Στο 18ο αιώνα χρησιμοποιείται από την ανερχόμενη αστική τάξη που διαθέτει μόρφωση. Αγγλία και Γαλλία χρησιμοποιούν τον όρο κουλτούρα ως κοινωνικό αγαθό και κινητήρια δύναμη για την πρόοδο των λαών. Η κουλτούρα χαρακτηρίζεται από αληθινή αρετή και ηθικότητα. Και οι αστοί διανοούμενοι της Γερμανίας χρησιμοποιούν αυτόν τον όρο. Αντιπαράθεση κουλτούρας – πολιτισμού για τη Γερμανία =>αντιπαράθεση αυτόχθονης γερμανικής γλώσσας, τέχνης και παράδοσης και των ξενόφερτων ηθών και τεχνών που λατρεύουν οι γερμανοί αριστοκράτες.

Η έννοια της κουλτούρας κατά τον Herder Η λέξη "κουλτούρα" προέρχεται από την λατινική λέξη colere που αρχικά σήμαινε την καλλιέργεια της γης. Επίδραση από το έργο του Rousseau. Έργο του Herder: Ιδέες περί της φιλοσοφίας της ιστορίας του ανθρώπου (1784-91). Απορρίπτει κατηγορηματικά τον οικουμενισμό που διαπνέει την αντίληψη για τον άνθρωπο, τον πολιτισμό και την ιστορία. o Υποκείμενο της κοινής ιστορικής νομοτέλειας όχι ο άνθρωπος, (όπως τον είχαν συλλάβει οι Διαφωτιστές), αλλά η ποικιλία της ανθρώπινης φύσης (κάθε φυλή έχει διαφορετική ιδιοσυγκρασία και ιδιόμορφα ήθη κι έθιμα). o η κουλτούρα είναι μια ξεχωριστή πολιτισμική ιδιοσυγκρασία ή ταυτότητα ενός λαού, έννοια που απαντά μόνο στον πληθυντικό. o η επίδραση του τόπου, των ιδιαίτερων γεωγραφικών και κλιματικών συνθηκών που ζει ένας λαός καθορίζει την ιστορική ιδιοτυπία και την πολιτισμική ταυτότητα του λαού. o πρέπει να σημειωθεί η ασύγκριτη μοναδικότητα της κουλτούρας.

Άρα ο Herder ορίζει το έθνος ως: αδιάρρηκτη ενότητα μιας ιδιαίτερης περιοχής αδιάρρηκτη ενότητα μιας ιδιαίτερης κουλτούρας Το εθνικό κράτος : φυσικός πολιτικός θεσμός και νόμιμη αρχή οργάνωσης της ανθρώπινης κοινωνίας.Οι ιδέες του επηρέασαν τους γερμανούς συγγραφείς και ήταν βασική έμπνευση του κινήματος του ρομαντισμού, του εθνικισμού, βοήθησαν

6

στην μελέτη της επιστήμης της εθνολογίας ή κοινωνικής ανθρωπολογίας. Επηρέασαν, επίσης, την επιστήμη της ιστορίας. Σημαντική ήταν η αντίληψη του Herder για τον φυλετισμό ή ρομαντισμό.

Ο αντίκτυπος των απόψεων του HerderΟι ιδέες του Herder οδήγησαν τους γερμανούς συγγραφείς με πρωταγωνιστή τον Γκαίτε να εμπνευστούν ένα νέο καλλιτεχνικό κίνημα, το ρομαντισμό. Ρομαντισμός: συγγένεια με τον εθνικισμό. Συστηματική διατύπωση του εθνοτικού δόγματος: σύμφωνα μ’ αυτό κάθε έθνος αποτελεί μια διακριτή και αυτόνομη πολιτική οντότητα => ανάπτυξη ευρωπαϊκών εθνικών κρατών τον 19ο αιώνα δημιουργία ενθνικοαπελευθερωτικών και αποσχιστικών κινημάτων στο β΄ μισό του 20ου αιώναΠρώτο βήμα για εδαφοποίηση και πολιτικοποίηση της κουλτούρας. Οι διάφορες ταξιδιωτικές αφηγήσεις και γλωσσολογικές μελέτες καλλιέργησαν την εκτίμηση για την ποικιλία των ανθρώπινων ηθών, θεσμών και εθίμων. Καταλήγουμε στη μελέτη μιας νέας κοινωνικής επιστήμης, της εθνολογίας ή κοινωνικής ανθρωπολογίας.

Οι ιδέες του Herder για την κουλτούρα επηρέασαν επίσης: την πορεία της επιστήμης της ιστορίας με τη διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης σχολής, του ιστορισμού. Την ανάπτυξη της ιδεολογίας του ρατσισμού.

7

2ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΙστορική εμφάνιση των εννοιών μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα.Μετά τη Γαλλική Επανάσταση =>Βιομηχανική Επανάσταση ή νεωτερικότητα.Μάζα, μαζική κοινωνία: χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν τα εξαστισμένα λαϊκά στρώματα και το εξισωτικό, δημοκρατικό πνεύμα των διεκδικήσεών τους. Ανάπτυξη των εννοιών κυρίως τον 20ο αιώνα, κατά την περίοδο του μεσοπολέμου, όταν οι διάφορες κοινωνικές, πολιτικές, πολιτισμικές αλλαγές επιταχύνθηκαν λόγω: της εμφάνισης και ευρείας διάδοσης του κινηματογράφου, του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης, της ανάπτυξης του δημοφιλούς τύπου, της οργάνωσης της κινηματογραφικής και φωνογραφικής παραγωγής επί τη βάση των βιομηχανικών προτύπων, της ωρίμανσης των κοινοβουλευτικών δημοκρατιών.

Η κριτική της μαζικής κουλτούραςΟι τρεις κριτικές: 1. Η συντηρητική κριτική 2. Η αριστερή κριτική 3. Ο αντίλογος: πλουραλιστική προσέγγιση της μαζικής κουλτούρας 1. Η συντηρητική κριτική: Εντοπίζεται στο βιβλίο Η κουλτούρα στην Αμερική (1835-1840) του Mathew Arnold, στον Friedrich Nietzche στο έργο του Ortega y Gasset Η εξέγερση των Μαζών (1930), στον άγγλο ποιητή και κριτικό T.S. Eliot και στον F. R. Leavis (Mass Civilization and Minority Culture, 1920).Συνοψίζοντας: Η μαζική κουλτούρα διαβρώνει την παράδοση και τις κοινές ηθικές αξίες, υπονομεύοντας έτσι την υφιστάμενη κοινωνική ιεραρχία και τάξη: Οι δημοκρατικές κοινωνίες αντιπροσωπεύουν μια κατάσταση παρακμής και πτώσης από το πρωτοδημοκρατικό, προβιομηχανικό παρελθόν, όταν οι κοινωνικές και πολιτισμικές αξίες και ιεραρχίες ήταν σαφείς και σεβαστές. Εξιδανικεύεται η κουλτούρα της προβιομηχανικής εποχής, στην οποία κεντρική θέση κατείχε η παράδοση και οι κοινά αποδεκτές ηθικές αξίες. Δίνεται έμφαση στον ρόλο των πολιτισμικών ελίτ, για τη διάσωση των υψηλών πολιτισμικών ιδεωδών και αξιών, για την υπεράσπιση και διατήρηση της αυθεντικής παιδείας και κουλτούρας. 2. Η αριστερή κριτική: Βασικό σημείο αφετηρίας οι απόψεις της Σχολής της Φραγκφούρτης. Αποτελείται από μια ομάδα γερμανών διανοουμένων. Παρατήρησαν το πολιτικό και πολιτισμικό φαινόμενο του Ολοκληρωτισμού.

8

Βασικά σημεία της κριτικής τους στην μαζική κουλτούρα: Συνιστούν μια πολιτισμική Βιομηχανία, τα προϊόντα της οποίας είναι αποκλειστικά και μόνο εμπορεύματα. Η εκβιομηχάνιση της παραγωγής της μαζικής κουλτούρας οδηγεί στην τυποποίηση των προϊόντων της, την κυριαρχία των στερεοτύπων και των "συνταγών". Η δημοτικότητα της μαζικής κουλτούρας δεν εκφράζει την ελεύθερη επιλογή του κοινού ούτε αντανακλά την αναγνώριση εκ μέρους του της αλήθειας των προϊόντων της ή της ικανοποίησης των αναγκών του. Η πολιτισμική βιομηχανία είναι μια βιομηχανία διασκέδασης, βασικός σκοπός της οποίας είναι "η απασχόληση των αισθήσεων" στον χρόνο που μένει ελεύθερος ανάμεσα σε δύο εργάσιμες μέρες και υποτάσσει αυτόν το χρόνο σε "κοινότυπες κι επαναλαμβανόμενες ενέργειες". Η μαζική κουλτούρα είναι μια καταφατική κουλτούρα που προπαγανδίζει την υπακοή και την προσαρμογή στην υφιστάμενη κοινωνική τάξη. Το βασικό αποτέλεσμα της πολιτισμικής βιομηχανίας είναι ένας αντιδιαφωτισμός, καθώς προάγει τη μαζική εξαπάτηση και "εμποδίζει τη διαμόρφωση αυτόνομων, αυτοτελών, συνειδητά κρινόντων και αποφασιζόντων ατόμων". Από το 1960 και έπειτα η μαζική κουλτούρα έγινε στόχος έντονων επικρίσεων για δύο λόγους:1. Διατήρηση πατριαρχίας, ενός ολόκληρου καθεστώτος οικονομικής πολιτικής, πολιτισμικής υποτέλειας των γυναικών. 2. Εμφάνιση μιας ιδιαίτερα απειλητικής μορφής οικονομικού και πολιτισμικού επεκτατισμού, που ονομάστηκε πολιτισμικός ιμπεριαλισμός. Συνοπτικά: Η μαζική κουλτούρα είναι: μια αντιλαϊκή κουλτούρα μια αντι-τέχνη μια εφήμερη, ρηχή κουλτούρα. Ο αντίλογος: από τη μαζική κουλτούρα στη δημοφιλή κουλτούραΑμφισβήτηση των προηγούμενων κριτικών γιατί: Έχουμε τη φάση του έντονου κοινωνικού και πολιτισμικού πλουραλισμού Παρατηρείται στροφή της έννοιας «μαζική κουλτούρα». Προτιμάται η έννοια «δημοφιλής κουλτούρα».

Το 1950-1970 έχουμε μια αναθεωρημένη άποψη για τη μαζική κοινωνία και κουλτούρα που ονομάζεται προοδευτικός εξελικτισμός=> Γιγάντωση μεσαίας τάξης, διάδοση της κουλτούρας των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Τρία επίπεδα κουλτούρας κατά τον Shills:

9

Η ανώτερη ή εκλεπτυσμένη κουλτούρα (ενασχόληση με τα ανθρώπινα προβλήματα, με μεγάλη παράδοση και έργα διαχρονικής αξίας). Η μέτρια κουλτούρα (ενασχόληση με τα ίδια θέματα όπως της ανώτερης κουλτούρας αλλά με απλοϊκό τρόπο). Η βάναυση κουλτούρα (απουσιάζει το βάθος, η λεπτότητα και η πρωτοτυπία).

Θεωρεί επίσης ότι καταναλώνεται περισσότερο η μέτρια και η βάναυση κουλτούρα από την πρώτη χωρίς να το θεωρεί αρνητικό για τους εξής λόγους:1. Η δημιουργική έκφραση των διανοούμενων απλώνεται και σε άλλους χώρους (τηλεόραση, κινηματογράφο κλπ).2. Παρατηρείται μια διαδικασία εκπολιτισμού και διάδοσης της ανώτερης κουλτούρας σε χαμηλότερες κοινωνικές ομάδες.3. Οι διάφορες μορφές τοπικής κουλτούρας είναι ισχυρές με αποτέλεσμα να είναι λιγότερο δεκτικοί τόσο απέναντι στην ανώτερη κουλτούρα όσο και στην επίδραση των μέσων μαζικής επικοινωνίας.4. Η νεολαία αποτελεί βασικό καταναλωτή της μέτριας και βάναυσης κουλτούρας και τονίζει ότι μόνο τα αυταρχικά καθεστώτα θα απαγόρευαν αυτήν την έκφραση της νεανικής ζωτικότητας.

Οι απόψεις του Herbert J. Gans Ο Gans αναφέρει την κουλτούρα γούστου (taste culture) για την οποία κάνει τον εξής διαχωρισμό: Η υψηλή Η υψηλή-μεσαία Η χαμηλή-μεσαία Η χαμηλή Η δημώδης χαμηλή

Κάθε μια από τις κουλτούρες διαθέτει το δικό της κοινό το οποίο την επιλέγει για να ικανοποιήσει τις ανάγκες της αισθητικής του απόλαυσης. Η αναγνώριση της ουσιαστικής ισοτιμίας όλων των κουλτουρών γούστου συνιστά τον αισθητικό ή πολιτισμικό πλουραλισμό που υπερασπίζεται ο Gans. Συνοπτικά:o Η σύγχρονη μεταβιομηχανική κοινωνία χαρακτηρίζεται από πολιτικό και πολιτισμικό πλουραλισμό, από ευρεία ηθική συναίνεση και από την έμφαση που δίνει στην προσωπική ελευθερία, πρωτοβουλία και επιλογή.o Διαφορετικές ομάδες κοινού επιλέγουν και καταναλώνουν διαφορετικές κατηγορίες κουλτούρας, που αν και δεν είναι μεταξύ τους ισάξιες ή ισοβαρείς, είναι ουσιαστικά ισότιμες.o Σε αυτό το πλαίσιο η μαζική κουλτούρα θα μπορούσε να επονομαστεί «δημοφιλής κουλτούρα».

10

Από τη μαζική κουλτούρα στις μαζικές επικοινωνίεςΣύμφωνα με την προσέγγιση του Eco: Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και η κουλτούρα τους θα πρέπει να μελετηθούν συστηματικά Θα πρέπει να μελετηθεί ο τρόπος πρόσληψης των μηνυμάτων της μαζικής κουλτούρας Η διάκριση σε υψηλή/ χαμηλή ή μαζική κουλτούρα δεν εκφράζει κάποια διαφορά νοηματικής πολυπλοκότητας. Ανάλογα με τη διάθεση και τις ανάγκες του καθενός επιζητεί και τη μορφή της ψυχαγωγίας του. Καλεί τους διανοούμενους να παρέμβουν στον κόσμο της παραγωγής της μαζικής κουλτούρας έχοντας ως στόχο την πολιτισμική του εξυγίανση.

3.Ο αντίλογος: πλουραλιστική προσέγγιση στη μαζική κουλτούρα. Αμφισβήτηση των προηγούμενων κριτικών γιατί: έχουμε τη φάση του έντονου κοινωνικού και πολιτισμικού πλουραλισμού Στροφή της έννοιας "μαζική κουλτούρα". Προτίμηση στης έννοιας "δημοφιλής κουλτούρα". Έχουμε το 1950-1970 μια αναθεωρημένη άποψη για τη μαζική κοινωνία και κουλτούρα που ονομάστηκε προοδευτικός εξελικτισμός. Γιγάντωση μεσαίας τάξης. Τρία επίπεδα κουλτούρας κατά τον Shils:1. Η ανώτερη ή εκλεπτυσμένη κουλτούρα 2. Η μέτρια κουλτούρα 3. Η βάναυση κουλτούρα Ο Gans αναφέρει την κουλτούρα γούστου (taste culture) για την οποία κάνει τον εξής διαχωρισμό: η υψηλή η υψηλή-μεσαία η χαμηλή-μεσαία η χαμηλή η δημώδης χαμηλή Η αναγνώριση της ουσιαστικής ισοτιμίας όλων των κουλτουρών γούστου συνιστά τον αισθητικό ή πολιτισμικό πλουραλισμό που υπερασπίζεται ο Gans. Συνοπτικά:o Η σύγχρονη μεταβιομηχανική κοινωνία χαρακτηρίζεται από πολιτικό και πολιτισμικό πλουραλισμό, από ευρεία ηθική συναίνεση και από την έμφαση που δίνει στην προσωπική ελευθερία, πρωτοβουλία και επιλογή. o Διαφορετικές ομάδες κοινού επιλέγουν και καταναλώνουν διαφορετικές κατηγορίες κουλτούρας, που αν και δεν είναι μεταξύ τους ισάξιες ή ισοβαρείς, είναι ουσιαστικά ισότιμες. o Σε αυτό το πλαίσιο η μαζική κουλτούρα θα μπορούσε να επονομαστεί "δημοφιλής κουλτούρα".

11

ΔΗΜΟΦΙΛΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΠλουραλιστική προσέγγιση στη μαζική κουλτούραΑμφισβήτηση των προηγούμενων κριτικών γιατί: έχουμε τη φάση του έντονου κοινωνικού και πολιτισμικού πλουραλισμού Στροφή της έννοιας "μαζική κουλτούρα". Προτίμηση στης έννοιας "δημοφιλής κουλτούρα". Έχουμε το 1950-1970 μια αναθεωρημένη άποψη για τη μαζική κοινωνία και κουλτούρα που ονομάστηκε προοδευτικός εξελικτισμός. Γιγάντωση μεσαίας τάξης. Τρία επίπεδα κουλτούρας κατά τον Shils:1. Η ανώτερη ή εκλεπτυσμένη κουλτούρα 2. Η μέτρια κουλτούρα 3. Η βάναυση κουλτούρα Ο Gans αναφέρει την κουλτούρα γούστου (taste culture) για την οποία κάνει τον εξής διαχωρισμό: η υψηλή η υψηλή-μεσαία η χαμηλή-μεσαία η χαμηλή η δημώδης χαμηλή Η αναγνώριση της ουσιαστικής ισοτιμίας όλων των κουλτουρών γούστου συνιστά τον αισθητικό ή πολιτισμικό πλουραλισμό που υπερασπίζεται ο Gans. Συνοπτικά:o Η σύγχρονη μεταβιομηχανική κοινωνία χαρακτηρίζεται από πολιτικό και πολιτισμικό πλουραλισμό, από ευρεία ηθική συναίνεση και από την έμφαση που δίνει στην προσωπική ελευθερία, πρωτοβουλία και επιλογή. o Διαφορετικές ομάδες κοινού επιλέγουν και καταναλώνουν διαφορετικές κατηγορίες κουλτούρας, που αν και δεν είναι μεταξύ τους ισάξιες ή ισοβαρείς, είναι ουσιαστικά ισότιμες. o Σε αυτό το πλαίσιο η μαζική κουλτούρα θα μπορούσε να επονομαστεί "δημοφιλής κουλτούρα". Πολιτισμικές σπουδές: συνθετική συνεξέταση των διαφορετικών συντελεστών του φαινομένου της δημοφιλούς κουλτούραςΠολιτισμικός λαϊκισμός: παραμελεί εντελώς τον ρόλο των "πολιτισμικών βιομηχανιών" κι εμπιστεύεται απόλυτα τη δύναμη του κοινού. "Σημειωτικός ανταρτοπόλεμος" του κοινού.

12

3Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΥΨΗΛΗ ΤΕΧΝΗ

Ο Θεσμός και η έννοια της υψηλής τέχνηςΟ γενικός κοινωνικός χαρακτήρας της υψηλής τέχνηςΑπολυταρχική προσέγγιση: βασίζεται στην εγγενή ιδιότητα, στα ατομικά χαρακτηριστικά ενός έργου τέχνης που κάποιος μπορεί να διακρίνει με κάποια αντικειμενικά κριτήρια.Σχετικιστική προσέγγιση: κάθε έργο αξιολογείται όχι με βάση τα ατομικά, εγγενή χαρακτηριστικά αλλά σύμφωνα με κάποιους εξωγενείς παράγοντες.Κορυφαίοι εκπρόσωποι κοινωνιολόγοι είναι ο Karl Mannheim και Pierre Bourdieu.Η υψηλή τέχνη καταναλώνεται από μια ελίτ, μια κοινωνική μειοψηφία, που κατέχει προνομιακή θέση σε μια ιεραρχικά δομημένη κοινωνία. Υπάρχει και η χαμηλή ή ανεπίσημη τέχνη που χαρακτηρίζει τις υποδεέστερες ή υποτελείς τάξεις.

Η υψηλή τέχνη από τον Πλάτωνα έως τον Λουδοβίκο 14ο Η κύρια πολιτισμική διάκριση είναι εκείνη που δεσπόζει σε κάθε αρχαϊκή κοινωνία, ανάμεσα στην κοσμική και θρησκευτική τέχνη. Ηράκλειτος και Πλάτωνας αντιμετωπίζουν με δυσφορία τις δημοφιλείς τέχνες. Από τον 8ο ως τον 18ο αιώνα το φεουδαρχικό καθεστώς εγκαθιδρύει μια κοινωνική ιεραρχία. Άνθηση των τεχνών κατά την Αναγέννηση. Ανάπτυξη της ευρωπαϊκής αυλικής κουλτούρας με πρότυπο το ανάκτορο των Βερσαλλιών του Λουδοβίκου του 14ου . Κύρια χαρακτηριστικά: Εμφάνιση και εξάπλωση της τυπογραφίας Επικράτηση στην Ευρώπη του φαινομένου της διγλωσσίας Έντονη δραστηριότητα της αστικής τάξης.

Η αστική τάξη διεκδικεί θέση στην πολιτισμική ιεραρχία: ο νέος όρος κουλτούρα διατυπώθηκε για να εκφράσει τις θέσεις των αστών διανοουμένων.Μεγάλο ή υψηλό γούστο: οι αρχές του αναγεννησιακού ουμανισμού που υιοθέτησαν οι συγγραφείς για να είναι αντάξια η τέχνη που δημιουργούν με τη μεγαλοπρέπεια της βασιλείας του Λουδοβίκου του 14ου .Μετά το θάνατο του Λουδοβίκου επέστρεψαν στην επιτήδευση της τέχνης με την τεχνοτροπία του ροκοκό. Αντιπροσωπεύει την ύστατη φάση και δεν εκφράζει το πραγματικό νόημα της υψηλής τέχνης που είναι συνώνυμο με το Αληθινό.

13

Η διαμόρφωση και καθιέρωση της έννοιας της υψηλής τέχνηςΕπικράτηση της αστικής τάξης στο χώρο των πολιτισμικών αξιών και ιεραρχιών. Το ροκοκό είναι στόχος των επιθέσεων των Διαφωτιστών και των καλλιτεχνών της Ακαδημίας. Το νέο αισθητικό ιδεώδες ονομάστηκε μεγάλο ή υψηλό ύφος, υψηλή τέχνη. Τα χαρακτηριστικά της ήταν τα εξής: Πραγματεύεται θέματα «υψηλά» από την ιστορία, τη θρησκεία, τη λογοτεχνία (για τη ζωγραφική). Ο τρόπος αισθητικής σύλληψης είναι λιτός και ακριβής. Η απεικόνιση της φύσης και του ανθρώπου είναι το απόλυτα όμορφο ενσαρκώνοντας την κλασική τέχνη και είναι διαχρονικό και οικουμενικό. Η υψηλή τέχνη έχει ως στόχο την πνευματική ανάταση και την ηθική διάπλαση του κοινού.Η νέα τεχνοτροπία ονομάζεται νεοκλασικισμός : τονίζονταν η μεγάλη σημασία των κλασικών προτύπων. Αποτελεί την επίσημη τέχνη της Γαλλικής Επανάστασης. Αναβίωση του πλατωνικού δόγματος περί τέχνης, θεωρώντας υψηλή τέχνη την υποδειγματική και διδακτική αναπαράσταση το Ιδανικού, του Αληθινού. Ο νεοκλασικισμός αποτελεί το πρώτο πραγματικά διεθνές ύφος. Μεγάλο ρόλο έπαιξε η διάδοση του θεσμού των Ακαδημιών Τέχνης.

Η διαμόρφωση της σύγχρονης έννοιας της υψηλής τέχνηςΑλλαγή των ιστορικών συνθηκών κατά τον 19ο αιώνα και τροποποίηση της έννοιας της υψηλής τέχνης. Οι πιο σημαντικές αλλαγές ήταν οι εξής: Ανταγωνισμός ηγεμονικής αστικής τάξης και εξαστισμένων λαϊκών στρωμάτων που δημιουργούν μια ποικιλία πολιτισμικών μορφών τέχνης που οι αστοί τις στιγματίζουν ως μαζική κουλτούρα. Ηγεμονία της αστικής τάξης σε κράτη που ορίζονται ως εθνικά. Εμφάνιση του ρομαντισμού και ανάπτυξη της λαογραφίας. Καθιέρωση της λατρείας του καλλιτέχνη.

Αλλαγή στην πολιτισμική ιεραρχία της αστικής τάξης. Τρία τα χαρακτηριστικά:1.Η καθιέρωση της Μεγάλης Παράδοσης ή του Κανόνα. Τα έργα που ανήκουν στον κανόνα αυτόν θεωρούνται πλέον «κλασικά». Ειδικά κάθε χώρα της Δύσης καθιερώνει κι έναν κανόνα υψηλής εθνικής τέχνης που περιλαμβάνει τους πιο διακεκριμένους εθνικούς καλλιτέχνες με τα έργα τους.2.Αντιπαράθεση μιας αυθεντικής, αισθητικά και ηθικά ανώτερης τέχνης της αστικής τάξη προς την κερδοσκοπική, αισθητικά και ηθικά ανυπόληπτη μαζική τέχνη των λαϊκών στρωμάτων.3.Η αστική τάξη προσδίδει στο ιδεώδες της μια χαρακτηριστική εξωστρέφεια και το αναγόρευσε σε δημόσιο πρότυπο αισθητικής αγωγής και δημιουργίας.

14

Το τέλος της υψηλής τέχνης; Κριτική και υπέρβαση της υψηλής τέχνης τον 20ο αιώναΑμφισβήτηση της έννοιας και του κανόνα της υψηλής τέχνης και της διάκρισης υψηλής-μαζικής τέχνης. Αλλαγές σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό τομέα.

Μαζική επικοινωνία και υψηλή τέχνηΤον 19ο αιώνα η υψηλή τέχνη θεωρούνταν σαν ένα είδος κοσμικής θρησκείας. Παρατηρείται το φαινόμενο της συλλογικής λατρείας των έργων τέχνης.Ο Walter Benjamin αναφέρει πως η ανάπτυξη των μέσων μαζικής επικοινωνίας αλλάζουν την πορεία της ιστορίας. Οι επικριτές της μαζικής κουλτούρας καταδικάζουν τα νέα μέσα. Παρόλα αυτά τα έργα της υψηλής τέχνης χάνουν την αίγλη εξαιτίας των αντιγράφων που παράγονται.Το ίδιο και ο Andre΄ Malraux θεωρεί ότι τα αντίγραφα που παράγονται συγκροτούν ένα «φανταστικό μουσείο» που περιλαμβάνει την τέχνη όλων των λαών και των εποχών. Επίσης: Δίνει έμφαση στο ύφος κάθε ιστορικής εποχής ή καλλιτεχνικής σχολής Αναδεικνύει υποτιμημένες τέχνες, όπως η νομισματική, η υαλογραφία, τα ψηφιδωτά Μας φέρνει σε επαφή με την τέχνη μακρινών λαώνΈτσι, το μουσείο, θεσμός των αστικών επαναστάσεων του 19ου αιώνα, βγαίνει από τα παλάτια και τις ιδιωτικές σχολές των ευγενών και η τέχνη μετατρέπεται σε μέσο δημόσιας εκπαίδευσης και παιδείας.

Οι καλλιτέχνες και η υψηλή τέχνηΕμφάνιση νέων καλλιτεχνικών εκφράσεων και κινημάτων στις αρχές του 20ου αιώνα: φουτουρισμός, κυβισμός, κονστρουκτιβισμός, εξπρεσιονισμός. Προκαλούν τους επίσημους καλλιτεχνικούς θεσμούς.Οι καλλιτέχνες θεωρούσαν τους εαυτούς τους συνεχιστές της υψηλής τέχνης.Μεταμοντέρνα τέχνη: όλα τα καλλιτεχνικά ρεύματα και κινήματα που εμφανίστηκαν το πρώτο μισό του 20ου αιώνα.Υπερρεαλισμός: κίνημα που αντιδρά στην επίσημη πολιτισμική ιεραρχία και επιθυμεί την ανάμειξη του υψηλού και του χαμηλού.Στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα όλο και περισσότεροι σπουδαίοι άνθρωποι, καλλιτέχνες, συγγραφείς, σκηνοθέτες ασχολούνται με τα δημοφιλή είδη μαζικής κουλτούρας. Οι εκπρόσωποι Fredric Jameson και Karl Mannheim υποστηρίζουν ότι θα πρέπει να μειωθεί η απόσταση ανάμεσα στο «υψηλό» και στο «χαμηλό».

15

Να διευκρινίσετε τις έννοιες πολιτισμός και κουλτούρα. Ποιες χρήσεις και σημασίες έχουν αποκτήσει από τη στιγμή της καθιέρωσής τους;Με την έννοια πολιτισμός εννοούμε ένα σύνολο στοιχείων από την καθημερινή ζωή ενός λαού, όπως τη γλώσσα, τη θρησκεία, τα έθιμα και τις παραδόσεις . Με την έννοια κουλτούρα εννοούμε την παιδεία, την πνευματική καλλιέργεια, τα ενδιαφέροντα που αφορούν τη λογοτεχνία, τους κλασικούς συγγραφείς, τις "καλές τέχνες". Οι έννοιες αυτές συνιστούν συμπληρωματικές συλλήψεις του ίδιου πολύπλοκου αντικειμένου. Θεωρώντας ότι η διαμόρφωσή τους είναι αποτέλεσμα μιας "κοινής συζήτησης" μέσα σ' ένα "κοινό πεδίο", η ιστορία τους συλλαμβάνεται ως μία προοδευτική, σωρευτική εξέλιξη, κατά το ξετύλιγμα της οποίας οι έννοιες αυτές υπόκεινται σ' ένα συνεχή εμπλουτισμό.Έτσι, φτάνουμε σήμερα να χρησιμοποιούμε τη λέξη κουλτούρα για να εκφράσουμε εκείνα τα στοιχεία που διακρίνουν μια συγκεκριμένη κοινότητα, όπως είναι οι αξίες, η γλώσσα, τα έθιμα, η παράδοση, κ.τ.λ. Με τη λέξη πολιτισμός, για να εκφράσουμε εκείνα τα υλικά, τεχνικά και επιστημονικά στοιχεία που είναι μεταδόσιμα και διαδόσιμα μεταξύ πολλών και διαφορετικών κοινοτήτων.

Τι είναι πολιτισμικός σχετικισμός;Είναι η αντίδραση-αντιπαράθεση στον ευρωπαϊκό εθνοκεντρισμό. Ο Michel de Montaigne αναφέρει ότι οι αποκαλούμενοι βάρβαροι μπορεί να ονομάζονται έτσι αλλά δεν ξεπερνάνε περισσότερο τους «πολιτισμένους» ανθρώπους της Ευρώπης στη βαρβαρότητα. Συμπληρώνει ότι η Φύση δημιουργεί τέτοιες συνθήκες ώστε από τα λιγότερα πολιτισμένα έθνη, να γεννούνται δημιουργήματα ασυναγώνιστα και από τα πιο ωραία δημιουργήματα της τέχνης.

Να εξηγήσετε τους τρεις τρόπους που δίνει ο Herder για να ορίσει την έννοια της κουλτούρας.Ο Herder θεωρεί την κουλτούρα ως ξεχωριστή ταυτότητα ενός λαού, θεωρώντας ότι πρόκειται για μια έννοια που υπάρχει μόνο στον πληθυντικό. Η ιστορική ιδιοτυπία και η οργανική συνοχή της πολιτισμικής ζωής και ταυτότητας κάθε λαού, οφείλεται, στην επίδραση του τόπου, των ιδιαίτερων γεωγραφικών και κλιματικών συνθηκών που ζει ο λαός, καθώς και των ιδιαίτερων ηθών και παραδόσεων που αναπτύσσονται ως συνέπειά τους. Μια άλλη κουλτούρα, όπως μια άλλη ιστορική εποχή, αντιπροσωπεύει μια ιδιαίτερη, ασύγκριτη μοναδικότητα, που δεν πρέπει να ισοπεδωθεί απ' τα γενικευτικά ιστορικά σχήματα των Διαφωτιστών, οι οποίοι έβλεπαν τις άλλες κουλτούρες και τις άλλες εποχές ως απλά στάδια της κοινής, επίπονης πορείας μιας ενιαίας ανθρωπότητας να φτάσει και να κατακτήσει την κορυφή.

16

Τι είναι ο εθνικισμός και με ποιο κίνημα συνδέθηκε;Η συστηματική διατύπωση του εθνικού δόγματος, έγκειται στην ιδέα ότι κάθε έθνος, κάθε πολιτισμικά διακριτή κοινότητα, δικαιούται να αποτελεί και μια εξίσου διακριτή και αυτόνομη πολιτική οντότητα. Ο ρομαντισμός είναι το κίνημα που συνδέθηκε ο εθνικισμός έχοντας αρχικά έναν έντονα πατριωτικό χαρακτήρα, διαδόθηκε στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, ενθαρρύνοντας την επανεκτίμηση της λαϊκής ποίησης και παράδοσης και την αξιοποίησή τους από μια αυτοαποκαλούμενη εθνική λογοτεχνία και τέχνη.

Τι είναι εξελικτισμός;Το επιστημονικό δόγμα της εποχής του 19o αι. αποτέλεσε ο όρος εξελικτισμός. Με τον όρο αυτό εννοούμε τη μονόδρομη πορεία της ανθρωπότητας από την αγριότητα προς τον πολιτισμό που αντιπροσώπευε η Ευρώπη.

Τι είναι Ρατσισμός; Τι έχουμε ως αποτέλεσμα του Ρατσισμού;Ρατσισμός είναι η ιδέα της πολιτισμικής ανωτερότητας και συγκεκριμένα της φυλετικής ανωτερότητας η οποία υπηρετούσε την εθνική αυταρέσκεια και τον αποικιοκρατικό επεκτατισμό. Αποτέλεσμα ρατσισμού έχουμε τον αριανισμό των γερμανών Ναζιστών που νομιμοποίησε τη γενοκτονία των Εβραίων. Μια άλλη γενοκτονία έχουμε στην Αμερική, τη γενοκτονία των ιθαγενών της Αμερικής. Τι είναι ιστορισμός;Είναι η σχολή ιστορικής σκέψης που διαμορφώθηκε κατά τον 19ο

αιώνα με βασικό χαρακτηριστικό την εξατομικευτική θεώρηση των παρελθόντων εποχών σύμφωνα με την οποία κάθε μια θα πρέπει να κατανοηθεί ως αυτόνομη ενότητα, που θα έχει τη δική της φυσιογνωμία.

Τι είναι παγκόσμια πολιτισμική κληρονομιά; Τι είναι πολιτισμική πληθυντικοποίηση;Είναι ο νέος πολιτισμικός χάρτης, στον οποίο κάθε πολιτισμική παράδοση αναγνωρίζεται ότι έχει τη δική της ξεχωριστή θέση και πολύτιμη συμβολή. Πολιτισμική πληθυντικοποίηση είναι το φαινόμενο της πολιτισμικότητας, των πολιτισμικών δηλαδή ανταλλαγών κι αλληλεπιδράσεων που κατέστησαν την Ευρώπη πολυφυλετική.

Βάση ποιων χαρακτηριστικών κρίνονται οι έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας κατά τον ύστερο 20ο αιώνα;Τα χαρακτηριστικά αυτά είναι τα εξής:

17

Τέλος της αποικιοκρατίας Δημιουργία εθνικών κρατών και ανάδειξη παραδόσεων. Δημιουργία νέου πολιτισμικού χάρτη. Τέλος εξελικτικής πορείας του πολιτισμού Η Ευρώπη χαρακτηρίζεται ως έντονα πολιτισμική και πολυφυλετική Παρατηρείται αμφισβήτηση των πολιτισμικών ιεραρχιών με αποτέλεσμα την κατάργηση των διακρίσεων. Διάδοση της παιδείας, εκπαίδευσης, πληροφόρησης και ανάπτυξη των μέσων μαζικής επικοινωνίας Διευρύνεται η έννοια της κουλτούρας ως «ενός συνολικού τρόπου ζωής»

Να αξιολογήσετε τις τρεις κριτικές στη μαζική κουλτούρα, δηλαδή τη συντηρητική, την αριστερή και την πλουραλιστική και να εντοπίσετε τις διαφορές τους.Η πρώτη βασική θεωρητική προσέγγιση στη μαζική κουλτούρα είναι η συντηρητική κριτική που διατυπώθηκε στις αρχές του 19ου -20ου αι. Βασικοί εκφραστές Alexis de Tocqueville, Mathew Arnold, Friedrich Nietzsche, Ortega y Gasset, T.S. Eliot και F.R. Leavis. Η μαζική κουλτούρα διαβρώνει την παράδοση και τις κοινές ηθικές αξίες, υπονομεύοντας την υφιστάμενη κοινωνική ιεραρχία και τάξη. Οι δημοκρατικές κοινωνίες αντιπροσωπεύουν μια κατάσταση παρακμής. Εξιδανικεύεται η κουλτούρα της προβιομηχανικής εποχής. Κεντρική θέση κατείχε η παράδοση και οι κοινά αποδεκτές ηθικές αξίες. Έμφαση στο ρόλο των πολιτισμικών ελίτ για τη διάσωση των υψηλών ιδεωδών και αξιών, για την υπεράσπιση και διατήρηση της αυθεντικής παιδείας και κουλτούρας.Την ίδια εποχή ασκείται κριτική από αριστερούς διανοούμενους με κέντρο την σχολή της Φραγκφούρτης. Κυριότεροι εκπρόσωποι είναι ο Theodor Adorno, Herbert Marcuse, Leo Lowenthal. Αυτοί συμφωνούν ότι η μαζική κουλτούρα είναι μια μαζική κουλτούρα, σηματοδοτεί την αντικατάσταση της παραδοσιακής λαϊκής κουλτούρας από μια βιομηχανικά παραγόμενη κουλτούρα και υποβάλλει μια ιδεολογία που νομιμοποιεί το καθεστώς εκμετάλλευσης και υποτέλειας των λαϊκών στρωμάτων. Είναι μια αντι-τέχνη καθώς προάγει τα τυποποιημένα και ομογενοποιημένα προϊόντα και δε λειτουργεί σαν αυτόνομος χώρος προσωπικής έκφρασης, κριτικής σκέψης και αισθητικής καινοτομίας. Είναι μια κουλτούρα εφήμερη, ρηχή και παράγεται για απλή και άσκοπη κατανάλωση.Της τρίτης προσέγγισης , δηλαδή της πλουραλιστικής, εκπρόσωποι είναι ο Daniel Bell, o Edward Shils και ο Herbert J. Gans. Κατά την προσέγγιση αυτή η σύγχρονη κοινωνία χαρακτηρίζεται από πολιτικό και πολιτισμικό πλουραλισμό, από ηθική συναίνεση, με έμφαση στην προσωπική ελευθερία, πρωτοβουλία κι επιλογή. Διαφορετικές ομάδες κοινού επιλέγουν διαφορετικές κατηγορίες κουλτούρας που αν και δεν είναι ισάξιες είναι ωστόσο ισότιμες αφού ικανοποιούν τις ανάγκες

18

τους. Έτσι, η μαζική κουλτούρα θα μπορούσε να επονομαστεί "δημοφιλής κουλτούρα ". Οι προσεγγίσεις των κριτικών διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους. Ενώ η συντηρητική παράδοση επικρίνει τη μαζική κουλτούρα θεωρώντας ότι υπονομεύει τις κοινωνικές και πολιτισμικές ιεραρχίες, η αριστερή παράδοση, αντίθετα, την επικρίνει γιατί αποπροσανατατολίζει ιδεολογικά την εργατική τάξη, προάγοντας ιδέες και αντιλήψεις που νομιμοποιούν τις κοινωνικές ανισότητες του καπιταλισμού, αποδυναμώνοντας τη διάθεση για αντίσταση και κοινωνική αλλαγή. Απ' την άλλη η πλουραλιστική προσέγγιση απορρίπτει την ιδέα ότι το κοινό αποτελεί μια παθητική, εύπιστη και χειραγωγίσιμη μάζα, τονίζοντας τον επιλεκτικό, ενεργητικό, κριτικό και δημιουργικό τρόπο με τον οποίο το κοινό προσλαμβάνει και χρησιμοποιεί τη δημοφιλή κουλτούρα.

ΜΑΖΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

Να διακρίνετε τις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες, διαδικασίες και συγκρούσεις στο πλαίσιο των οποίων διαμορφώθηκε η έννοια της μαζικής κουλτούρας;Η Γαλλική Επανάσταση σηματοδοτεί την έναρξη μιας εποχής, της Βιομηχανικής Επανάστασης ή Νεωτερικότητας. Παράλληλα, σημειώνονται επαναστάσεις σε παραγωγή, επιστήμη, τεχνολογία, κοινωνικά ήθη, πολιτική, παιδεία, πολιτισμό. Οι διαδικασίες που οδήγησαν στη νεωτερικότητα είναι αυτές που διαμόρφωσαν το νέα πολιτισμικό περιβάλλον και συνοψίζονται στην κοινωνική ευρωπαϊκή ιστορία, στην κοινωνική αλλαγή δύναμης από την αριστοκρατία, στη ιστορία της ευρωπαϊκής πολιτικής στην πολιτική αλλαγή από την απολυταρχία σε δημοκρατικά καθεστώτα, στις σχέσεις της Ευρώπης με τον υπόλοιπο κόσμο(αποικιοκρατία), στην εκβιομηχάνιση και την τεχνολογική επανάσταση. Επόμενο ήταν ο τύπος, οι εκδόσεις, η τηλεόραση, ως μεγάλες επιχειρήσεις κερδοσκοπικού χαρακτήρα να παράγουν προϊόντα για ευρεία κατανάλωση, για τη μάζα. Η "μάζα" και η "μαζική κοινωνία" ως έννοιες εμφανίζονται τότε, τον 19ο αιώνα και δηλώνουν τα λαϊκά στρώματα που καταναλώνουν μέσα στη νέα μεγάλη αγορά και τις απαιτήσεις, διεκδικήσεις τους. Οι θεωρίες της μαζικής κοινωνίας και κουλτούρας αναπτύχθηκαν περισσότερο τον 20 αιώνα, κατά τον μεσοπόλεμο και μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Η έννοια μαζική κουλτούρα εκτός από ποσοτικός προσδιορισμός, δηλαδή η κουλτούρα που εμφανίζεται από πολλούς, εμφανίζεται και ως ποσοτικός προσδιορισμός, δηλώνοντας την υποδεέστερη, υποβαθμισμένη κουλτούρα σε σχέση με την ποιοτική "υψηλή" κουλτούρα. Χρησιμοποιείται, δηλαδή, επικριτικά τον 20ο αιώνα από επιστήμονες, κριτικούς, δοκιμιογράφους, για να αναφερθούν στην κουλτούρα που γεννήθηκε για την κάλυψη ευρείας ζήτησης σε αστικοβιομηχανικές κοινωνίες και οφείλεται στην ανάπτυξη και

19

διάδοση νέων επικοινωνιακών τεχνολογιών και των μέσων μαζικής ενημέρωσης.

Ποιες είναι οι κύριες συνέπειες και πολιτικές που συνδέονται με τους διαφορετικούς τρόπους κατανόησης και αξιολόγησης της μαζικής κουλτούρας;Η συντηρητική αντιμετώπιση της μαζικής κουλτούρας, που σαφέστατα συνδέεται με συντηρητικές πολιτικές, μη δημοκρατικές, καλεί σε επαναφορά των θεσμών, λειτουργιών και αξιών της κοινωνίας πριν τη Γαλλική Επανάσταση, όταν όλα ήταν πολιτισμικά, κοινωνικά και οικονομικά ιεραρχημένα. Από τη μια πλευρά αυτή η κριτική μπορεί να εκλαμβάνεται ως οπισθοδρομική, αλλά από την άλλη επισημαίνει τους πραγματικούς κινδύνους (συνέπειες) της μαζοποίησης και της υπερκατανάλωσης. Η αριστερή προσέγγιση, επίσης, απορρίπτει την υπάρχουσα καταναλωτική καπιταλιστική κατάσταση, όμως δε ζητά επαναφορά παρελθουσών καταστάσεων, αλλά τη δημιουργία νέων, σύμφωνα με τη μαρξιστική θεωρία. Οι προοδευτικές απόψεις εκφράζουν την αισιοδοξία που δημιουργήθηκε μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και την τεχνολογική επανάσταση της δεκαετίας του ΄70. Μετά το 1970, επικρίνεται η αυθαιρεσία και ο αυταρχισμός της υψηλής τέχνης, καθώς αποκλείονται οι γυναίκες καλλιτέχνες και κυριαρχεί ο ευρωκεντρισμός, η πολιτισμική, δηλαδή, ανωτερότητα της Ευρώπης κι εξασφαλίζεται η διατήρηση της πατριαρχίας ενός ολόκληρου καθεστώτος οικονομικής, πολιτικής και πολιτισμικής υποτέλειας των γυναικών.

Τι είναι Πολιτισμικός Ιμπεριαλισμός, Πολιτισμική Βιομηχανία, Πολιτισμικό λαϊκισμός;Πολιτισμικός Ιμπεριαλισμός είναι μια απειλητική μορφή οικονομικού και πολιτισμικού επεκτατισμού στην παγκόσμια πολιτισμική αγορά.Πολιτισμική Βιομηχανία εννοούμε κάποιους θεσμούς πολιτισμικής παραγωγής, οι οποίοι είναι οργανωμένοι σύμφωνα με το βιομηχανικό πρότυπο και λειτουργούν βάσει οικονομικών κριτηρίων και μηχανισμών της αγοράς.Πολιτισμικός λαϊκισμός :κυριότερο χαρακτηριστικό του είναι ότι παραμελεί εντελώς τον ρόλο των "πολιτισμικών βιομηχανιών", αλλά και εμπιστεύεται απόλυτα τη δύναμη του κοινού.

Τι είναι Ολοκληρωτισμός και τι Δημοφιλής κουλτούρα;Ολοκληρωτισμός είναι ένα πολιτικό και πολιτισμικό φαινόμενο κατά το οποίο παρατηρούμε συστηματική ιδεολογική χειραγώγηση και πολιτική καθυπόταξη των ευρέων κοινωνικών στρωμάτων.Δημοφιλής κουλτούρα είναι ένας όρος που αντικαθιστά τον όρο μαζική κουλτούρα, αποφεύγοντας τη νοσταλγία για τις "παλιές,

20

καλές μέρες" και την αδιέξοδη καταστροφολογία, δίνοντας έμφαση στις θετικές καινοτομίες και στις προοπτικές που διανοίγονται με την εξέλιξη της κοινωνίας.


Τι είναι η απολυταρχική και τι η σχετικιστική προσέγγιση;Η απολυταρχική προσέγγιση είναι η αντίληψη σύμφωνα με την οποία κάθε έργο τέχνης έχει το ατομικό του χαρακτηριστικό, μια εγγενή ιδιότητα που ο καθένας μπορεί να διακρίνει σύμφωνα με κάποια αντικειμενικά κριτήρια.Η σχετικιστική προσέγγιση αφορά τον τρόπο με τον οποίο κρίνει και αξιολογεί κάποιος ένα έργο τέχνης. Αυτό γίνεται με βάση κάποιους εξωγενείς παράγοντες, κανόνες και διακρίσεις που προέρχονται από το ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της υψηλής τέχνης;Πραγματεύεται θέματα υψηλά και τα γεγονότα και τα πρόσωπα προέρχονται από την ιστορία, τη μυθολογία, τη θρησκεία και τη λογοτεχνία όσον αφορά τη ζωγραφική. Επίσης η έκφραση είναι λιτή και ακριβής όπως έχει καθιερωθεί από τα έργα των μεγάλων δημιουργών της κλασικής αρχαιότητας και της Αναγέννησης. Τέλος, στοχεύει στην πνευματική ανάταση και στη ηθική διάπλαση του κοινού.

Τι είναι ο νεοκλασικισμός;Είναι η νέα τεχνοτροπία με την οποία θέλησαν να τονίσουν την κεντρική σημασία που είχαν τα καλλιτεχνικά πρότυπα της κλασικής αρχαιότητας. Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Johann Winckelmann «η ευγενική απλότητα και το ήρεμο μεγαλείο... καθώς και η ελευθερία έχει ανυψώσει την τέχνη στην τελειότητα».

Ποια ήταν η συμβολή του υπερρεαλισμού στη μεταμοντέρνα τέχνη;Ο υπερρεαλισμός ήταν η εξαίρεση από τα κινήματα που αποτέλεσαν την μεταμοντέρνα τέχνη. Επιτέθηκε με δριμύτητα στις έννοιες του αριστουργήματος και σε ό,τι αποτελούσε καλλιτεχνική ιδιοφυΐα. Αντιτάχθηκε στη επίσημη πολιτισμική ιεραρχία και υποστήριξε την ανάμειξη του «υψηλού» και του «χαμηλού» και αποτέλεσε ο πρόγονος της μεταμοντέρνας τέχνης του 20ου αιώνα.

Ποια είναι η βασική παραδοχή του «προοδευτικού εξελικτισμού» πολιτικά και πολιτισμικά και ποιος είναι ο επανορισμός της μαζικής κοινωνίας;

21

Βασική παραδοχή του «προοδευτικού εξελικτισμού» είναι ότι η σύγχρονη κοινωνία, ως το συνδυασμένο αποτέλεσμα της εκβιομηχάνισης, της αστικοποίησης και του πολιτικού εκδημοκρατισμού, είναι μια κοινωνία πλουραλιστική τόσο πολιτικά, με μια ποικιλία ελίτ που αποκλείουν κάθε μονοπώληση της εξουσίας, όσο και πολιτισμικά με την πρωτοφανή συμμετοχή των αστικών και λαϊκών στρωμάτων στην εκπαίδευση και την πολιτισμική ζωή, διαμορφώνοντας τον ελεύθερο χρόνο τους δημιουργικά, δίνοντας έμφαση στην ανάπτυξη της προσωπικής τους ζωής.Έχουμε, λοιπόν, έναν θετικό επανορισμό της μαζικής κοινωνίας ως μιας κοινωνίας όπου οι ταξικές οροθετήσεις και συγκρούσεις, καθώς και οι πολιτισμικές συγκρούσεις και ιεραρχήσεις οι οποίες χαρακτήριζαν την πρώιμη βιομηχανική εποχή , έχουν ξεπεραστεί με την ανάδειξη της μεσαίας τάξης και τον ρόλο της. Ακόμα για τη διάδοση της κουλτούρας μεγάλο ρόλο έπαιξαν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας.

Ποια είναι τα τρία βασικά επίπεδα ποιότητας κουλτούρας, με κριτήρια αισθητικά, πνευματικά και ηθικά;1.Η ανώτερη ή εκλεπτυσμένη κουλτούρα, η οποία χαρακτηρίζεται από την ενασχόλησή της με τα ανθρώπινα προβλήματα, τα οποία τα προσεγγίζει με βάθος και λεπτότητα, παρουσιάζοντας έργα διαχρονικής αξίας.2.Η μέτρια κουλτούρα, που ασχολείται με τα ίδια είδη, όπως η ανώτερη κουλτούρα, αλλά τρόπο απλοϊκό και με λιγότερη πρωτοτυπία. Τα έργα της δεν έχουν διάρκεια και διαθέτει δικές της παραδόσεις.3.Η βάναυση κουλτούρα, που περιλαμβάνει είδη και από τα δύο επίπεδα αλλά και παιχνίδια και θεάματα. Απουσιάζει το βάθος, η λεπτότητα, και η πρωτοτυπία, ενώ κυριαρχεί η έμφαση στην παράδοση και τη στερεότυπη μορφή.

Πως φτάνουμε στην αντικατάσταση του όρου «μαζική κουλτούρα» με τον όρο «δημοφιλής κουλτούρα»;Σύμφωνα με τον Gans τονίζει τον θετικό όρο της δημοφιλής κουλτούρας στην ανάπτυξη της ατομικότητας και της ταυτότητας των καταναλωτών της και προάγεται η δημιουργικότητα και η ικανότητά τους να εκφράζονται με το δικό τους τρόπο, συνδέοντας έτσι τη λειτουργία της με τα γενικά χαρακτηριστικά της μαζικής κοινωνίας. Με αυτόν τον τρόπο ανατρέπονται πλήρως οι αρνητικές εκτιμήσεις των επικριτών της μαζικής κουλτούρας σχετικά με τις επιδράσεις της. Αυτές οι εκτιμήσεις θεωρεί ότι υπαγορεύονται από αισθητικές και κοινωνικές προκαταλήψεις, που δε βασίζονται σε ερευνητικά πορίσματα.

22

Ποιες είναι οι πέντε βασικές κουλτούρες γούστου;Είναι η υψηλή, η υψηλή-μεσαία, η χαμηλή-μεσαία, η χαμηλή και η δημώδης χαμηλή. Εκτός από την υψηλή όλες οι άλλες είναι παραλλαγές της δημοφιλούς κουλτούρας. Καθεμιά από αυτές έχει το δικό της κοινό που την επιλέγει επειδή ικανοποιούνται οι ανάγκες του για αισθητική απόλαυση, για ψυχαγωγία και για ενημέρωση. Καθεμιά συνίσταται σε ένα σύνολο αισθητικών αξιών, στις πολιτισμικές μορφές που εκφράζουν αυτές οι αξίες (μουσική, χορός, λογοτεχνία, θέατρο) και στα μέσα επικοινωνίας των μορφών αυτών (βιβλία, δίσκοι, ταινίες, πίνακες και αντικείμενα καθημερινής χρήσης).

Σε ποια κατεύθυνση αναπτύχθηκε στη δεκαετία του 1970 η μελέτη της δημοφιλούς κουλτούρας;Η κατεύθυνση αυτή ήταν προς τη συστηματική μελέτη της δομής, των συμβάσεων και της ρητορικής των διαφορετικών ειδών και μορφών της δημοφιλούς κουλτούρας. Μεγάλες περιοχές της δημοφιλούς κουλτούρας βγαίνουν από το ημίφως από το ημίφως που τις είχε καταδικάσει τόσο καιρό η περιφρόνηση των κριτικών και εμφανίζεται μια αξιοσημείωτη σειρά μελετών για τα βασικά είδη του δημοφιλούς κινηματογράφου, της δημοφιλούς λογοτεχνίας καθώς και για τη γλώσσα του δημοφιλούς τύπου, της τηλεόρασης, του ραδιοφώνου και της διαφήμισης.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Απάντηση Δραστηριότητας 1 σελ 24Με την έννοια πολιτισμός εννοούμε ένα σύνολο στοιχείων από την καθημερινή ζωή ενός λαού, όπως τη γλώσσα, τη θρησκεία, τα έθιμα, και τις παραδόσεις, τα οποία θεωρούμε ότι συγκροτούν την ξεχωριστή ταυτότητα του και μπορεί να μοιράζεται ο πληθυσμός όχι απλώς, ενός έθνους, αλλά μιας ευρύτερης περιοχής, που περιλαμβάνει μια ποικιλία εθνών. Με την έννοια κουλτούρα εννοούμε την παιδεία, την καλλιέργεια, ιδιαίτερα σε σχέση με γνώσεις και ενδιαφέροντα που αφορούν στη λογοτεχνία, τους κλασικούς συγγραφείς, τις καλές τέχνες, όπως η γλυπτική, η ζωγραφική, η μουσική, όλα αυτά που συνήθως αποκαλούνται "υψηλή κουλτούρα".

Απάντηση Δραστηριότητας 2 σελ 251) Με τη λέξη κουλτούρα εννοούμε την παιδεία, 2) εννοούμε τις "καλές τέχνες". 3) είναι μια αρνητική έννοια της κουλτούρας. Η μαζική κουλτούρα είναι το αντίθετο των "καλών τεχνών". 4) εννοεί τον αμόρφωτο, τον άξεστο, τον αγενή. 5) εννοούμε ένα σύνολο στοιχείων από την καθημερινή ζωή ενός λαού που συγκροτούν την ξεχωριστή ταυτότητά του, 6) αναφερόμαστε στο σύνολο των χαρακτηριστικών που θεωρούμε ότι μοιράζεται ο πληθυσμός όχι

23

απλώς ενός έθνους, αλλά μιας ευρύτερης περιοχής, η οποία περιλαμβάνει μια ποικιλία εθνών, 7) αναφερόμαστε σε ένα σύνολο χαρακτηριστικών που θεωρούμε ότι διακρίνει μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο μιας κοινωνίας, 8) φαίνεται μια διάκριση ανώτερων και κατώτερων εθνών, όπως η αρχαιοελληνική διάκριση μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων, 9) εννοούμε τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής ενός άλλου μακρινού λαού, που έχει κατορθώσει κι αυτός να δημιουργήσει πολιτισμό, κάποιες συνήθειες, 10) είναι τα επιτεύγματα και τα τεχνουργήματα ενός λαού που πετυχαίνει και αποτελεί διαχρονικής και οικουμενικής αξίας επίτευγμα, 11) ο πολιτισμός εδώ αποτελεί ένα ιδεώδες ηθικής τελείωσης του ανθρώπινου γένους, χωρίς μίση, βία και καταστροφές, 12) Δηλώνει την αντίθεση των δύο όρων: τεχνολογία και οικονομική ανάπτυξη από τη μια (θάνατος), πνευματική ανάπτυξη, παιδεία από την άλλη (ζωή).

Απάντηση Δραστηριότητας 3 σελ 32Εθνοκεντρισμό συνιστά η τάση να εκτιμώνται τα ήθη, τα έθιμα, η τέχνη και οι θεσμοί μιας κοινωνίας, με άλλα λόγια η κουλτούρα της , ως ανώτερη όλων των άλλων, οι οποίες αντίστοιχα κρίνονται και αξιολογούνται επί τη βάσει των όρων, των αξιών και των ορισμών της θεωρούμενης ως "ανώτερης". Ο πολιτισμικός σχετικισμός έγκειται στην αποφυγή του εθνοκεντρισμού. Πιο συγκεκριμένα, στην αρχή σύμφωνα με την οποία κάθε διαφορετική κουλτούρα πρέπει να εξετάζεται ως ένας αυτοδύναμος κόσμος, με τους δικούς του ιδιαίτερους όρους, αξίες και ορισμούς, βάσει των οποίων γίνεται κατανοητή η δράση και η συμπεριφορά των ανθρώπων. Σε αντίθεση, συνεπώς, με τις αυθαίρετες αξιολογήσεις στις οποίες οδηγεί ο εθνοκεντρισμός, ο πολιτισμικός σχετικισμός ενθαρρύνει την εκτίμηση και την κατανόηση της πολιτισμικής ποικιλίας.

Απάντηση Δραστηριότητας 4 σελ 35Ο Herder θεωρεί ότι στην ιστορία του ανθρώπου περιλαμβάνονται όλες οι κουλτούρες. Η έννοια υπάρχει μόνο στον πληθυντικό. Η ιστορική ιδιοτυπία της πολιτισμικής ζωής και ταυτότητας κάθε λαού οφείλεται στην επίδραση του τόπου και μια άλλη κουλτούρα, όπως μια άλλη ιστορική εποχή αντιπροσωπεύει μια μοναδικότητα.

Απάντηση Δραστηριότητας 5 σελ 37Η αντίληψη του Herder για την κουλτούρα επηρέασε την επιστήμη της εθνολογίας ή κοινωνικής ανθρωπολογίας, όπως και την επιστήμη της ιστορίας. Ακόμα οι ιδεολογίες του εθνικισμού και του ρομαντισμού βασίστηκαν σε αυτές τις αντιλήψεις. Τέλος, το καλλιτεχνικό κίνημα του ρομαντισμού εμπνεύστηκε από αυτές.


24

Δραστηριότητα 8 σελ 55Οι διανοούμενοι αυτοί περιέγραψαν αυτά τα νέα κοινωνικά και πολιτισμικά φαινόμενα χρησιμοποιώντας τους επικριτικούς όρους μαζική κοινωνία και μαζική κουλτούρα. Και οι δύο αυτές παραδόσεις, συντηρητική και αριστερή, επισημαίνουν ότι η εκβιομηχάνιση, η αστικοποίηση και τα νέα μέσα μαζικής επικοινωνίας οδηγούν στη μαζικοποίηση της κοινωνίας, στη μετατροπή της σε ένα χειραγωγήσιμο πλήθος εξατομικευμένων "μαζανθρώπων" που κυριαρχεί η εμπορευματοποιημένη, τυποποιημένη κι ευτελής μαζική κουλτούρα. Πίστευαν, λοιπόν, ότι ο σύγχρονος πολιτισμός περνάει κρίση και ήταν απαισιόδοξοι σχετικά με τις προοπτικές του. Δίνεται, επίσης, έμφαση από όλους στην αναγκαιότητα των κοινωνικών και πολιτισμικών ιεραρχιών, σε ένα δηλαδή αυστηρά ιεραρχικό μοντέλο κοινωνίας.

Δραστηριότητα 9 σελ 62Πιστεύουν ότι οι επικρίσεις για τη μαζική κουλτούρα είναι υπερβολικές και αβάσιμες, υπαγορευόμενες από μια στενή αντίληψη περί "υψηλής κουλτούρας". Η αντίληψη αυτή θεωρούν ότι διαμορφώθηκε στο πλαίσιο των κοινονικοπολιτισμικών σχέσεων και ανταγωνισμών του παρελθόντος και δεν μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε το σημερινό κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον ούτε τις δυνατότητες των νέων μέσων πολιτισμικής παραγωγής και επικοινωνίας. Όλοι αυτοί απορρίπτουν την ιδέα της μαζικής κουλτούρας ως συνώνυμης του ιδεολογικού κομφορμισμού, της ασφυκτικής κυριαρχίας των στερεοτύπων, των συμβάσεων και των συνταγών. Δε δέχονται την ιδέα ότι το κοινό αποτελεί μια παθητική, εύπιστη και χειραγωγήσιμη μάζα, τονίζοντας τον επιλεκτικό, ενεργητικό, κριτικό και συχνά δημιουργικό τρόπο με τον οποίο το κοινό προσλαμβάνει και χρησιμοποιεί τη δημοφιλή κουλτούρα.

ΔΗΜΟΦΙΛΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

Δραστηριότητα 10 σελ 68Όλοι αυτοί οι εκπρόσωποι της πλουραλιστικής προσέγγισης φτάνουν σε ένα συμπέρασμα από τη μελέτη της σύγχρονης δημοφιλούς κουλτούρας, την "αποστιγματίζουν" από τους απλουστευτικούς αφορισμούς και την κινδυνολογία του παρελθόντος. Επίσης, φτάνουν στην αποδόμηση του μύθου ότι μόνο η υψηλή κουλτούρα είναι κουλτούρα. Με αυτόν τον τρόπο συνέβαλαν καθοριστικά στη συστηματική διερεύνηση του ρόλου και της σημασίας που έχουν οι ποικίλες μορφές δημοφιλούς κουλτούρας στην καθημερινή πολιτισμική ζωή, εμπειρία και δράση διαφορετικών κοινωνικών ομάδων. Έπειτα, συνέβαλαν στον επανασχεδιασμό της σύγχρονης πολιτισμικής πολιτικής προς την κατεύθυνση της αναγνώρισης και της ενίσχυσης

25

των δημιουργικών χρήσεων και δυνατοτήτων που παρουσιάζουν αυτές οι μορφές και τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Έτσι, παρατηρούν ότι δεν υπάρχουν "μαζικές" ή "ευτελείς" ή "χαμηλές" κουλτούρες, αλλά μόνο τρόποι να βλέπεις κουλτούρες διαφορετικές από τη δική σου.

Δραστηριότητα 11 σελ 70Το βασικό ιστορικό επιχείρημα του U. Eco συνοψίζεται στην φράση του ότι «στην ιστορία της ανθρωπότητας κάθε μεταλλαγή των πολιτιστικών οργάνων εμφανίζεται ως βαθιά κρίση του προηγούμενου πολιτιστικού προτύπου». Στον αιώνα μας, λόγου χάρη, οι επικριτές των μέσων μαζικής επικοινωνίας τα προσέγγισαν «συγκρίνοντας τον μηχανισμό και τα αποτελέσματά τους με ένα πρότυπο αναγεννησιακού ανθρώπου που προφανώς… δεν υπάρχει πια».

Δραστηριότητα 12 σελ 80Η υψηλή τέχνη πραγματεύεται θέματα «υψηλά», που αφορούν ήρωες και γεγονότα από την ιστορία, την αρχαία ή τη νεότερη, τη θρησκεία, τη μυθολογία και τη λογοτεχνία αν πρόκειται για ζωγραφική. Ακόμα ο τρόπος έκφρασης της είναι ακριβής και λιτός. Ενσαρκώνει τη φύσει και τονίζει την ομορφιά της και είναι πέρα από κάθε κοινωνία ή εποχή, είναι διαχρονική και οικουμενική. Προσπαθεί να αναπτύξει το πνεύμα και να διαμορφώσει ένα ηθικό χαρακτήρα στον άνθρωπο που ασχολείται μ’ αυτή.

Δραστηριότητα 13 σελ 86Συνέπειες θετικές: αποδέσμευση των έργων τέχνης από τους χωρικούς περιορισμούς των μουσείων-ναών, γίνονται πιο προσιτά στο κοινό και διαθέσιμα σε όλους, πιο οικεία και επίκαιρα. Απελευθερώνονται από την πολιτισμική παράδοση που ήταν εγκλωβισμένα. Έμφαση στο ύφος κάθε ιστορικής εποχής ή καλλιτεχνική σχολής. Ανάδειξη υποτιμημένων τεχνών όπως η νομισματική, η υαλουργία, τα ψηφιδωτά. Επαφή με την τέχνη μακρινών λαών. Ανοιχτή εγκυκλοπαίδεια της ανθρώπινης καλλιτεχνικής δημιουργίαςΣυνέπειες αρνητικές: υποβάθμιση, εμπορευματοποίηση, εξομοίωση της υψηλής τέχνης με τη μαζική κουλτούρα. Χάνουν την αίγλη τους τα έργα τέχνης Χάνουν την πρωτοτυπία τους και τη μοναδικότητά τους

Δραστηριότητα 14 σελ 87Σχετικά με τη λειτουργία των μουσειακών, θεατρικών και συναυλιακών θεσμών:

Φετιχιστικός χαρακτήρας Κοινωνικό εμπόρευμα

26

Μετατροπή των έργων τέχνης σε «κωδικοποιημένα στοιχεία κοινωνικού Status και γοήτρου

Αγαθά συμβολικής αξίας όχι χρηστικής Μέσο απόκτησης κοινωνικού γοήτρου

Σχετικά με το κοινό των μουσειακών, θεατρικών και συναυλιακών θεσμών:

επιθυμία αύξησης του κοινωνικού γοήτρου δημιουργία ενός νέου κοινωνικού μεσοαστικού στρώματος, που

χαρακτηρίζεται ως «επιδεικτικό» ομοιότητες με την αργόσχολη τάξη της αριστοκρατίας ρηχότητα, επιτήδευση και υποκρισία αποχή των λαϊκών στρωμάτων από τα μουσεία συμβολική νομιμοποίηση της κυριαρχίας της αστικής τάξης ύπαρξη κοινωνικών ανισοτήτων

ΠΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Με την ολοκλήρωση της ενότητας είμαστε σε θέση να διακρίνουμε τις σημασίες που δόθηκαν στον ορισμό της κουλτούρας και του πολιτισμού από την αρχή της διαμόρφωσής τους τον 18ο αι. μέχρι σήμερα Έχουμε φτάσει σ’ ένα συμπέρασμα για τον ορισμό της κουλτούρας, ότι αντιδιαστέλλεται προς τον πολιτισμό, ως αντιπαράθεση ανάμεσα στην αληθινή αρετή και ηθικότητα, στη μόρφωση και στον εσωτερικό πλούτο του ατόμου από τη μια και τη ρηχή, εξωτερική ευγένεια και ευπρέπεια από την άλλη. Επίσης, μάθαμε ότι η έμφαση στην ενότητα τόπου και κουλτούρας, οδήγησε τον Herder να ορίσει το έθνος ως την αδιάρρηκτη ενότητα μιας ιδιαίτερης περιοχής και μιας ιδιαίτερης κουλτούρας, θεωρώντας το εθνικό κράτος ως ένα φυσικό πολιτικό θεσμό, ως τη θεμελιακή και μόνη νόμιμη αρχή οργάνωσης της ανθρώπινης κοινωνίας.


Έχουμε, λοιπόν, τέσσερις βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις στη μαζική κουλτούρα, δηλαδή, της μαζικής κοινωνίας κατά την οποία έχουν ξεπεραστεί οι πολιτισμικές διακρίσεις και ιεραρχήσεις. Έπειτα, κατά τις πλουραλιστικές προσεγγίσεις που γίνεται ερμηνεία του χαρακτήρα και της κουλτούρας της σύγχρονης κοινωνίας, με έμφαση στις θετικές καινοτομίες της και στις δυνατότητές της κατά την εξέλιξή της. Ακόμα, τις πολιτισμικές σπουδές, βασικό χαρακτηριστικό των οποίων είναι η συνεξέταση των διαφορετικών συντελεστών του φαινομένου της δημοφιλούς κουλτούρας, των "πολιτισμικών βιομηχανιών", των προϊόντων τους και του κοινού που καθορίζονται από το κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον και τις διάφορες

27

αλληλεπιδράσεις τους. Τέλος, η προσέγγιση του πολιτισμικού λαϊκισμού παραμελεί εντελώς τον ρόλο των "πολιτισμικών βιομηχανιών" και εμπιστεύεται απόλυτα τη δύναμη του κοινού. Έπειτα, υπάρχουν δύο ακόμα προσεγγίσεις, η συντηρητική και η αριστερή. Η μία επικρίνει τη μαζική κουλτούρα θεωρώντας ότι υπονομεύει τις κοινωνικές και πολιτισμικές ιεραρχίες, ενώ η άλλη την επικρίνει γιατί αποπροσανατολίζει ιδεολογικά την εργατική τάξη με ιδέες που νομιμοποιούν τις κοινωνικές ανισότητες του καπιταλισμού και αποδυναμώνουν τη διάθεση για αντίσταση και κοινωνική αλλαγή. Μια τρίτη προσέγγιση, η πλουραλιστική, που επισημαίνει ότι το κοινό δεν αποτελεί μια παθητική και εύπιστη μάζα, αλλά μπορεί με δημιουργικό τρόπο να χρησιμοποιήσει τη δημοφιλή κουλτούρα.Έτσι, ως αποτέλεσμα, έχουμε την απόρριψη του μύθου ότι μόνο η υψηλή κουλτούρα είναι κουλτούρα και ότι δεν υπάρχουν "ευτελείς" ή "χαμηλές" κουλτούρες, αλλά μόνο τρόποι για να βλέπεις κουλτούρες διαφορετικές από τη δική σου.

ΔΗΜΟΦΙΛΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

Στο μάθημα αυτό καταλάβαμε ότι υπήρξε προτίμηση του όρου δημοφιλής κουλτούρα από τον όρο μαζική κουλτούρα. Έδωσαν έμφαση στις θετικές καινοτομίες της, στις δυνατότητες και στις προοπτικές που διανοίγονταν με την εξέλιξή της. Ο προοδευτικός εξελικτισμός με την ανάδειξη και γιγάντωση της μεσαίας τάξης συνέβαλαν σημαντικά σε αυτό. Ο διαχωρισμός της κουλτούρας γούστου γίνεται ως εξής: υψηλή, υψηλή-μεσαία, χαμηλή-μεσαία, χαμηλή, δημώδης χαμηλή.Όσον αφορά τον πολιτισμικό πλουραλισμό που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη μεταβιομηχανική κοινωνία, δίνει έμφαση στην προσωπική ελευθερία. Διαφορετικές ομάδες κοινού επιλέγουν διαφορετικές αλλά ισότιμες κατηγορίες κουλτούρας.Στις πολιτισμικές σπουδές εξετάζονται οι διαφορετικοί συντελεστές της δημοφιλούς κουλτούρας, στον πολιτισμικό λαϊκισμό υπάρχει μια απόλυτη εμπιστοσύνη στη δύναμη του κοινού.

28

Ερωτήσεις για το 1ο Κεφάλαιο 1. Να διευκρινίσετε τις έννοιες πολιτισμός και κουλτούρα. Ποιες

χρήσεις και σημασίες έχουν αποκτήσει από τη στιγμή της καθιέρωσής

τους;

2. Τι είναι πολιτισμικός σχετικισμός;

3. Να εξηγήσετε τους τρεις τρόπους που δίνει ο Herder για να ορίσει

την έννοια της κουλτούρας.

4. Τι είναι ο εθνικισμός και με ποιο κίνημα συνδέθηκε;

5. Τι είναι ο εξελικτισμός;

6. Τι είναι Ρατσισμός; Τι έχουμε ως αποτέλεσμα του Ρατσισμού;

7. Τι είναι ιστορισμός;

8. Τι είναι παγκόσμια πολιτισμική κληρονομιά; Τι είναι πολιτισμική πληθυντικοποίηση;

9. Βάση ποιων χαρακτηριστικών κρίνονται οι έννοιες του πολιτισμού και της κουλτούρας κατά τον ύστερο 20ο αιώνα;

10. Να αξιολογήσετε τις τρεις κριτικές στη μαζική κουλτούρα, δηλαδή τη συντηρητική, την αριστερή και την πλουραλιστική και να εντοπίσετε τις διαφορές τους.

11. Να διακρίνετε τις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες, διαδικασίες και συγκρούσεις στο πλαίσιο των οποίων διαμορφώθηκε η έννοια της μαζικής κουλτούρας;

12. Ποιες είναι οι κύριες συνέπειες και πολιτικές που συνδέονται με τους διαφορετικούς τρόπους κατανόησης και αξιολόγησης της μαζικής κουλτούρας;

13. Τι είναι Πολιτισμικός Ιμπεριαλισμός, Πολιτισμική Βιομηχανία, Πολιτισμικό λαϊκισμός;

14. Τι είναι Ολοκληρωτισμός και τι Δημοφιλής κουλτούρα;

15. Τι είναι η απολυταρχική και τι η σχετικιστική προσέγγιση;

16. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της υψηλής τέχνης;

17. Τι είναι ο νεοκλασικισμός;

29

18. Ποια ήταν η συμβολή του υπερρεαλισμού στη μεταμοντέρνα τέχνη;

19. Ποια είναι η βασική παραδοχή του «προοδευτικού εξελικτισμού» πολιτικά και πολιτισμικά και ποιος είναι ο επανορισμός της μαζικής κοινωνίας;

20. Ποια είναι τα τρία βασικά επίπεδα ποιότητας κουλτούρας, με κριτήρια αισθητικά, πνευματικά και ηθικά;

21. Ποιες είναι οι πέντε βασικές κουλτούρες γούστου;

22. Σε ποια κατεύθυνση αναπτύχθηκε στη δεκαετία του 1970 η μελέτη της δημοφιλούς κουλτούρας;

30

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Documents