فصلنامهٔ علمی-تخصصی جُندیشاپور، دانشگاه شهید چمران اهواز، سال یکم، شمارهٔ ۲، تابستان ۱۳۹۴

شاپور جندی تخصصی –نامه علمی فصل

انجمن علمی دانشجویی تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز

۱۳۹۴، تابستان ۲سال یکم، شماره

]شهرت داشت.اش دلیل بیمارستان و دانشکده پزشکی های پس از آن، به شهری بزرگ در خوزستان بود که در دوره ساسانی و سده نام شاپور‌جندی[

شاپور‌جندی فصلنامه علمی تخصصی

انجمن علمی دانشجویی تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز

۱۳۹۴، تابستان ۲سال یکم، شماره

اهواز، بلوار گلستان، دانشگاه نشانی:‌

شهید چمران اهواز، دانشکده ادبیات و های علمیعلوم انسانی، دفتر انجمن

[email protected]رایانامه:‌

www.scu-history.ir گاه:وب

انجمن علمی دانشجویی تاریخ دانشگاه شهید چمران اهوازامتیاز:‌‌صاحب

‌بهزادیمرضیه مدیرمسئول:‌ محمد حیدرزادهسردبیر:‌

‌ترتیب حروف الفبا( )بهاعضای‌گروه‌دبیران:‌

دانشگاه شهید چمران اهواز تاریخ ، دانشجوی دکتریراد‌محمد‌افسری ، استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهوازپور‌دکتر‌علی‌بحرانی

اهواز ، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمراندکتر‌شهرام‌جلیلیان ، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهوازدکتر‌محمدرضا‌علم

، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهوازدکتر‌بهادر‌قیم دانشگاه شهید چمران اهواز تاریخ ، دانشجوی دکتریسجاد‌کاظمی

، استادیار گروه معماری دانشگاه شیرازدکتر‌رضا‌مشکسار استادیار گروه تاریخ دانشگاه فودان ،دکتر‌چیو‌ئیهائو

‌دکتر زینب افضلیویراستار‌فارسی:‌

راد محمد افسریمدیر‌داخلی:‌ ‌

برای دسترسی به عناوین و مقاالت مجله، به نشانی زیر مراجعه فرمایید:history.ir-www.scu

‌‌‌

‌‌

راهنمای‌تدوین‌و‌شرایط‌پذیرش‌مقاله برخوردار باشد، برای بررسی و احتماال چاپ در مجله، پذیرفته خواهد ای که از ارزش علمی الزم هر مقاله

شد. هیأت تحریریه در رد یا قبول و نیز، ویرایش ادبی مقاالت آزاد است. ،ای اختصاص دارد. به مقاالت ترجمه ۳۰٪های تألیفی و محتویات مجله به مقاله ۷۰٪در هر شماره شناسی آن فرستاده شوند. متن اصلی و مشخصات کامل کتاببایست همراه با ای می مقاالت ترجمه .تقدم و تأخر چاپ مقاالت براساس تأیید مقاله توسط داوران و هیئت تحریریه است .مسئولیت مطالب مندرج در هر مقاله برعهده نویسنده است ا به نشریه دیگر ارسال نویسنده متعهد است تا اعالم نتیجه )حداکثر سه ماه از زمان تحویل به مجله( مقاله ر

نکند. به نشانی طریق سامانه الکترونیک مجله مقاله ازhistory.ir-www.scu .ارسال شود های زیر باشد: مقاله باید مشتمل بر بخش واژه( ۲5۰چکیده فارسی و انگلیسی )حداکثر واژه( 5واژگان و مفاهیم کلیدی )حداکثر بدنه اصلی و متن مقاله گیری نتیجه فهرست منابع و مآخذ مشخصات نویسنده یا نویسندگان مقاله شامل، نام و نام خانوادگی، مرتبه علمی یا مقطع تحصیلی، دانشگاه

یا مؤسسه مربوط، شماره تلفن و نشانی پست الکترونیکی ذکر شود. استفاده شود.« نامه شیکاگو کتاب-شیوه پانویس»نامه، از ها و کتاب در تنظیم ارجاع ارجاع به یک اثر، فقط مشخصات اصلی آن شامل نام خانوادگی نویسنده، عنوان اثر، جلد و صفحه در در

های بعدی، برای ارجاع بالفاصله، از )همان، ص .( و برای ارجاع بافاصله، پانویس آورده شود و در ارجاع ردد.از شیوه نخست استفاده گ

صورت الفبایی مرتب شوند و نامه، فهرست مراجع براساس نام خانوادگی نویسنده، به در تنظیم کتابها ذکر گردد. در مواردی که در شناسنامه اثر )محل چاپ: ناشر، تاریخ انتشار( قید مشخصات کامل آن

تا( جایگزین شود. نا، بی جا: بی نشده باشد، )بی

،نامه استفاده شود: عنوان الگو، برای شیوه ارجاعات کامل و کتاب بهاز جدول زیر

یرنویس‌با‌شماره‌نوع‌سند گذاری‌‌ز‌نامه‌کتاب‌مسلسل‌و‌ارجاع‌به‌صفحه

، ص فرهنگ زبان پهلویوشی، فره .۱ نویسنده ۱با کتاب۱۲.

. تهران: فرهنگ زبان پهلویوشی، بهرام. فره .۱۳۸۶انتشارات دانشگاه تهران،

تاریخ ایران از آغاز تا پیرنیا و اقبال، .۲ نویسنده ۳یا ۲با کتاب .۱۲۲. ص ۸، ج. انقراض قاجاریه

تاریخ ایران از پیرنیا، حسن و عباس اقبال. . تهران: ۸، ج. آغاز تا انقراض قاجاریه

.۱۳۷۶خیام،

۳با بیش از کتاب نویسنده

تاریخ حیدری آقایی و دیگران. .۳: دوره حضور امامان ۱تشیع

.۲۳ص معصوم )ع(،

تاریخ حیدری آقایی، محمود و دیگران. : دوره حضور امامان معصوم )ع(.۱تشیع

قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، ۱۳۸۶.

با نام نویسنده و کتابمترجم/ویراستار/

کوشش و ... به .۶5، ص تاریخ ماددیاکونوف، .۴

. تاریخ مادر میخائیلوویچ. دیاکونوف، ایگوترجمه کریم کشاورز. تهران: شرکت

.۱۳۸۶انتشارات علمی و فرهنگی،

الشعراء بهار. . تصحیح ملکتاریخ سیستان .۸۷، ص تاریخ سیستان .5 بدون نام نویسنده کتاب .۱۳۱۴تهران: زوار،

تاریخ واقعی و تاریخ »آموزگار، .۶ در مجله مقاله .۱۴، ص «روایی

تاریخ واقعی و تاریخ »آموزگار، ژاله. ، بهمن ۱۶، ش. مجله بخارا«. روایی

.۲۲-۷. ص ۱۳۷۹

.۱۰۰، ص «آتشکده»تفضلی، .۷ در دانشنامهمقاله‌

، در «آتشکده»تفضلی، احمد. . تهران: ۱،ج. المعارف بزرگ اسالمی دایره

. ۱۳۶۸المعارف بزرگ اسالمی، مرکز دایره .۱۰۱-۹۹ص

، ص «ایران ساسانی»دریایی، .۸ عه مقاالتدر مجمو مقاله۸5.

تاریخ در «. ایران ساسانی»دریایی، تورج. . ترجمه مهرداد قدرت و فرهنگ ساسانی

-۸۱. ص ۱۳۹۲دیزجی. تهران: ققنوس، ۱۲۲.

نقدالشعر، تاریخ و »کوب، زرین .‌۹نامه‌پایان .۳5، ص «اصول آن

نقدالشعر، تاریخ و »کوب، حسین. زریننامه دکتری. دانشگاه پایان«. اصول آن

.۱۳۳۴تهران،

‌سندمرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی .۱۰

وزارت امور خارجه ایران، سند ۱/۱5.

مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور . پوشه ۳. کارتن ۱۳۲۴خارجه ایران. سال

.۱/۱5. سند ۲

‌‌‌

‌‌

‌نامه‌دستور‌خط‌فارسی‌شیوه الزم ها مقاله در فارسی ادب و زبان فرهنگستان مصوب فارسی خط دستور نهم چاپ مفاد رعایت

است. کرد ذکر را زیر موارد توان می خط دستور این قواعد مهمترین جمله از: چسبند ولی در فارسی این نویسه در مواردی که دو حرف به هم نمیباید رعایت شود. مجازی فاصله

)توجه «. وری بهره»و « شود می»، «ها خانه»های شود. مثال در کلمه فاصله مرئی ندارند استفاده میکه در آنها از فاصله معمولی استفاده شده که « بهره وری»و « می شود»و « خانه ها»شود به تفاوت با

(.تایپ واژگان است شکل نادرست ه روی ی» نویسه از ،«بزرگ خانه » مثل ناملفوظ، « ه» به منتهی وصفی و اضافی های ترکیب برای »

«بزرگ خانه » ،«بزرگ ی خانه» ،«بزرگ خانه: »غلط. «بزرگ خانه : »درست. شود می استفاده هر و چسبد می شونده جمع کلمه به مجازی فاصله با هم و فاصله بی صورت به هم ها جمع عالمت

نوشته مجازی فاصله با حتما خاص مورد چند در( ها کتاب و کتابها:)است صحیح صورت دو ها موردی هیچ در. آید نمی پیش مشکلی شود نوشته مجازی فاصله با همواره اگر رو این از. شود می

از شود می استفاده مجازی فاصله از حتما که مواردی( ها کتاب: )شود نمی نوشته معمولی فاصله با :زیرند قرار

o ها خانه: ناملفوظ های از بعد o ها تشبیه: بچسبد قبل حرف به که ملفوظ های از بعد o ها استنباط: ظ یا ط از بعد o ها : حساسیت(دندانه سه از بیش. )باشد پردندانه کلمه o ها نامأنوس: مرکانتیلیست خارجی واژگان o ها حسین و ها حسنخاص: اسم بستن جمع صورت به اینکه مگر( «شکل هم: »مثال) شود می نوشته( مجازی فاصله با) جدا پیشوند عموما

(.«همسایه: »مثال) شود استنباط کلمه از بسیط معنایی سرهم پسوند اول حرف و اول جزء آخر حرف اینکه مگر( )دانشمند مثل) شود می نوشته چسبیده پسوند

(.مند عالقه و مند نظام: باشد ه اول جزء آخر حرف یا باشند مخرج هم مگر) سرهم باشد گونه بسیط جدید کلمه معنای که صورتی در اند کلمه چند یا دو ترکیب که کلماتی

«نیشکر: »شوند می نوشته مجازی فاصله با صورت این غیر در و( شود آغاز «آ» با دوم جزء اینکه دوم. مورد برای «میوه آب» و( استثناء عنوان به آموز دانش) اول مورد برای

شود می تعیین پیشین حرف حرکت به توجه با همزه کرسی: o هیئت: مثال. شود می نوشته ئ صورت به همزه باشد زیر یا ساکن همزه از پیش حرکت اگر. o تأثیر: مثال. شود می نوشته أ صورت به همزه باشد زبر همزه از پیش حرکت اگر o مؤسسه: مثال. شود می نوشته ؤ صورت به همزه. باشد پیش همزه از پیش حرکت اگر . o نوشته ئ صورت به همزه باشد،«و» همزه از بعد حرف و باشد ضمه همزه از قبل حرکت اگر: استثنا

.شئون: مثال. شود می

‌‌‌ گذاری‌نقطه

مزدوج. و منفرد: شوند می تقسیم کلی گروه دو به گذاری نقطه های عالمت لزوما و شوند می ظاهر تنهایی به که هستند هایی عالمت منفرد‌گذاری‌نقطه‌های‌عالمت

(.،) ویرگول و).( نقطه: نمونه. روند نمی کار به دیگری عالمت با کرد رعایت را زیر های نکته باید ها آن از استفاده هنگام: شوند می وارد پیشین نویسه با فاصله بدون. دارد وجود فاصله یک بعدی( الفبای) حرف و ها آن میان. :درست o «ندارد انار سارا. دارد انار دارا». نادرست o «ندارد انار سارا.دارد انار دارا». o «ندارد انار سارا. دارد انار دارا». o «ندارد انار سارا. دارد انار دارا». صورت به دیگر عالمتی با که هستند هایی عالمت مزدوج‌گذاری‌نقطه‌های‌عالمت

کار به( بسته کمان و) باز کمان زوج صورت به کمان: نمونه. روند می کار به مزدوج رود. می

کرد رعایت را زیر های نکته باید ها آن از استفاده هنگام: شود می نوشته آن با فاصله بدون بعدی حرف و دارد فاصله پیشین حرف با باز نویسه. دارد فاصله آن با بعدی حرف. شود می نوشته پیشین حرف با فاصله بدون بسته نویسه. درست o «دارد انار( ما محبوب شخصیت) دارا». نادرست o «دارد انار( ما محبوب شخصیت)دارا». o «دارد انار( ما محبوب شخصیت) دارا». o «دارد انار(ما محبوب شخصیت) دارا». o «دارد انار( ما محبوب شخصیت) دارا». o «دارد انار( ما محبوب شخصیت) دارا».‌ ۱د نه قبل از آن. مانند: متن.گیر پانویس، پس از نقطه قرار می شماره ارجاع

به یاد دکتر‌علیرضا‌‌شاپور‌شهبازی

(۱۳۲۱-۱۳۸۵)

فهرست

۱.... ..........................‌۱۳۵7حضور‌حماسی‌مردم‌استان‌خوزستان‌در‌انقالب‌اسالمی‌ راد، کیومرث گلستانی محمد افسری

۳۳.. ...................................................... تن‌پادشاهان‌در‌شاهنامه‌فردوسی‌به‌نبرد‌تن یاری عادل اله

5۱... .................................. های‌نادرست‌اخالق‌جاهلی‌اخالق‌اسالمی‌و‌تغییر‌سنت مرضیه بیدمال، بهادر قیم

۶۳..... .................................‌ششم‌پیش‌از‌میالد‌ه ‌ها‌در‌سد‌روابط‌هخامنشیان‌و‌عرب معصومه بیگدلی، شهرام جلیلیان

۷۴.................................................... ساسانیان‌ه ‌های‌تجاری‌ایالت‌فارس‌در‌دور‌راه مریم جهانبخشی

۹۹........اروپوس-منظور‌یادگیری‌و‌یادآوری‌از‌دیگران:‌ایرانیان‌در‌حال‌بازدید‌از‌پرستشگاه‌یهودی‌دورا‌به تورج دریایی، ترجمه علی خلیلی

۱۱۱..... ............................................................ شخصیت‌مزدک‌در‌متون‌اسالمی داود روانان، شهرام جلیلیان

یزی یخنگاری‌باستانی‌پار ۱۲۳.........................................‌هویت‌و‌انسان‌ایرانی‌در‌تار ملکی رضا شاه

۱۳5 ...............................‌خطاهای‌مورخان:‌رویکرد‌تاریخی‌میان‌روایت‌)نقل(‌و‌عقل هادی الهایی و حدیث محمودی برامعبدالحکیم غنتاب کعبی، ترجمه

۱۴۶..................................................‌موسسات‌فرهنگی‌و‌مدارس‌مسلمانان‌در‌هند نسیم فرهمند

۱۶5.........‌۱۳۳۲مرداد‌‌۲۸ایرانیست‌با‌احزاب‌سومکا‌و‌توده‌تا‌کودتای‌‌رابطه‌حزب‌پان پریسا نوروزی

۱۷۶...........................................................‌آیا‌ساسانیان‌وارثان‌هخامنشیان‌بودند؟ احسان یارشاطر، ترجمه آذردخت جلیلیان

‌شاپور،‌دانشگاه‌شهید‌چمران‌اهواز‌نامه‌جندی‌فصل ۱۳۹۴، تابستان ۲سال یکم، شماره

۱۳۵71حضور‌حماسی‌مردم‌استان‌خوزستان‌در‌انقالب‌اسالمی‌

)نویسنده مسئول( 2راد محمد افسری

3کیومرث گلستانی۱/۲/۹۴تاریخ دریافت:

۱۴/۴/۹۴تاریخ پذیرش: ‌چکیده

. موقعیت جغرافیایی خاص استهدف مقاله حاضر بررسی روند مشارکت مردم استان خوزستان در انقالب اسالمی مختلف و ساختار اجتماعی مبتنی یها گروهقومی متنوع، فعالیت احزاب و یها گروهاستان، اهمیت اقتصادی، وجود

بر جامعه بومی ـ مذهبی در استان خوزستان باعث شد تا مردم این استان حضور فعال و چشمگیر در مبارزات و ، در اینجا ۱۳5۷داشته باشند. به علت اوج گرفتن مبارزات مردمی در نیمه دوم سال ۱۳5۷تظاهرات انقالب اسالمی

کشور)اطالعات و کیهان یها روزنامهان از همین دوره زمانی و با تکیه اصلی بر اخبار نیز این حضور سیاسی مردم استدقت در کیفیت مبارزات انقالبی مردم استان، نشان ( مورد بررسی قرار گرفته است. بررسی منابع و نیز۱۳5۷سال

سهم فراوانی در پیشبرد اهداف که مردم شهرهای مختلف استان مانند اهواز و آبادان و دزفول و بهبان و.... دهد یم اند. ویژه به لحاظ سیاسی داشته هانقالب ب .کیهان اطالعات، روزنامه ، اهواز، روزنامه ۱۳5۷: استان خوزستان، انقالب اسالمی کلیدواژه

‌‌

ای سما : این مقاله برگرفته از یک طرح پژوهشی است که بودجه آن از محل اعتبارات پژوهشی آموزشکده فنی و حرفهتقدیر‌و‌تشکر. 1

دانشگاه آزاد اسالمی واحد اهواز تأمین شده است.دانشجوی دکتری تاریخ ایران دوره اسالمی دانشگاه شهید چمران ای سما دانشگاه آزاد اسالمی واحد اهواز و مدرس آموزشکده فنی و حرفه. 2

[email protected]اهواز [email protected]ای سما دانشگاه آزاد اسالمی واحد اهواز آموزشکده فنی و حرفهمدرس . 3

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۲

‌المی‌بر‌اساس‌یک‌روند‌گاهشمارانهمروری‌بر‌سیر‌تکوینی‌انقالب‌اسانقالب اسالمی که با مشارکت اکثریت مردم، احزاب، روشنفکران و دانشجویان ایران انجام پذیرفت، نظام

آمدن نظام جمهوری اسالمی ایران به رهبری امام خمینی را فراهم کار یروپادشاهی ایران را سرنگون و زمینه ۱۳5۷و ۱۳5۶در سالهای ریگ همهکرد. رویدادهای مهمی به عنوان نقطه عطف یا سرآغاز اعتراضات

از جمله: برهم زدن جلسات شعرخوانی آرام با مضمون سیاسی به سازماندهی کانون شوند یممحسوب توسط پلیس حکومتی ۱۳5۶سال ماه آباننویسندگان انجمن فرهنگی ایران و آلمان و در دانشگاه آریامهر در

در یا مقالهان را به همراه داشت. همچنین چاپ بسیار در دانشگاهای تهر یها خشونتکه بروز تظاهرات و در شهر قم گشت. رکود آمیز ینتوه یا مقالههمین سال که از نظر مذهبی ماه یدروزنامه اطالعات در

به بعد در سطح کشور به دنبال داشت که ۱۳5۷را از خردادماه سال یا گستردهاقتصادی، وقوع اعتصابات هزار نفر به صدها هزار ها دهرا از ها اعتراض دامنه شد و ها تظاهراتبه موجب پیوستن طبقات مختلف مردم

بعد از تجربه نهضت مشروطیت و کودتای ۱۳5۷تن افزایش داد. انقالب اسالمی سال ها یلیونمو حتی به سیاسی و یها حرکت ینتر مهمبه وقوع پیوست. از ۱۳۴۲ خرداد ۱5و به دنبال حوادث ۱۳۳۲مرداد ۲۸

آمریکا، ریچارد جمهور یسرئبه ورود معاون ۱۳۳۲آذر ۱۶ویی در تاریخ ایران اعتراض دانشجویان در دانشج ۱۳۴۲فروردین ۲حمله به مدرسه فیضیه قم در روز 1.مرداد بود ۲۸نیکسون، به خاک ایران پس از کودتای

مأموران امنیتی به خانه امام ۱۳۴۲خرداد ۱5در سحرگاه 2.)ع( روی داد مطابق روز شهادت امام جعفر صادقخمینی در قم حمله کردند و ایشان را که روز پیش از آن در مدرسه فیضیه قم سخنانی بر ضد حکومت گفته

چند ساعت بعد از این حادثه گروهی از طرفداران وی در 3.بود، دستگیر و به زندانی در تهران منتقل کردندامام خمینی بر ضد ۱۳۴۳آبان ۴در تاریخ 4.ریختند و دست به تظاهرات زدند ها یابانخقم وتهران به

تصویب الیحه کاپیتوالسیون در مجلس شورای ملی در شهر قم به سخنرانی پرداخت. وی در این سخنرانی ارضی را برای مردم و استقالل و تمامیت آنسعی کرد ضمن تبیین نظریات خود در مورد الیحه مذبور خطر

کشور گوشزد کند. در طی ابن سخنرانی وی بارها به آمریکا و شخص شاه حمله لفظی کرد. در پی این آبان همین سال مأموران ساواک امام ۱۳حوادث، حکومت تصمیم به تبعید امام به ترکیه گرفت. در روز

5.خمینی را در قم دستگیر و با هواپیمای نظامی به ترکیه تبعید کردندمحمدرضا پهلوی دستور تشکیل حزب سراسری و واحد رستاخیز را اعالم کرد. این ۱۳5۳اسفند ۱۱در

. در آخرین روزهای شد یمنخستین بار در تاریخ نوین سیاسی ایران بود که کشور به روش تک حزبی اداره تصویب کردند؛ دو مجلس شورای ملی و سنا طرح تغییر تاریخ هجری به شاهنشاهی را مطرح و ۱۳5۴سال

.۱۱۲، ص۱. نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران، ج1 .۳۳۹، ص ۱. روحانی، نهضت امام خمینی، ج2 .۱۳۱. فراتی، تاریخ شفاهی انقالب اسالمی، ص 3 .۲، ص۲خرداد، ج ۱5؛ عرفانمنش،خاطرات ۱۰۳، ص۲خرداد، ج ۱5. باقری، خاطرات 4 .۷۴۰، ص۱جروحانی، همان، . 5

۳ ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

ولی عمال آتش خشم مخالفین را شد یمکردن حکومت برداشته یزهسکوالراین امر ظاهرا در راستای مصطفی خمینی فرزند امام خمینی به شکل مشکوک و غیر الله یتآ، ۱۳5۶برافروخت. در اول آبان سال

در گذشت که منجر به برگذاری جلسات سوگواری معترضانه در بسیاری از شهرهای کشور شد و یا منتظره های یتفعالمخالفان حکومت به ۱۳5۶به ساواک نسبت داده شد. تا اواخر آبان یا گستردهاین عمل به طور

صدور نامه و قدیم، یها گروهجدید، احیای یها گروهمحصور به پشت درهای بسته، نوشتن بیانیه، تشکیل . پس از این تاریخ مرحله جدیدی در روند انقالب رخ داد و فعالیت مخالفان کردند یمانتشار نشریات اقدام

شب جلسات ۹آبان رخ داد که پس از ۲5به صورت تظاهرات خیابانی خود را نشان داد. نقطه عطف در نجمن فرهنگی ایران و آلمان و در دانشگاه شعرخوانی آرام با مضمون سیاسی که توسط کانون نوییسندگان در ا

آریامهر تشکیل شده بود، پلی برای برهم زدن جلسه دهم و متفرق کردن حدود ده هزار نفر دانشجوی شنونده ها با دادن در خیابان ها آندر آن اقدام کرد که نتیجه آن تظاهرات خشمگینانه دانشجویان و سرازیر شدن

این درگیری یک دانشجو کشته، هفتاد تن مجروح و یکصد تن بازداشت . در بودشعارهای ضد حکومتی همین سال اتفاق دیگری به تظاهرات خیابانی شدت بخشید. ماه یدشدند. در بر آمیزی ینتوهبه قلم فردی با اسم مستعار احمد رشیدی مطلق مقاله اطالعات روزنامه دی، ۱۷در تاریخ

تعداد زیادی از طالب و هواداران 1.ویژه در شهر قم برانگیختضد روحانیت نوشت که خشم عمومی را بدی با دادن شعار به تظاهرات پرداختند و با پلیس درگیر شدند. روز بعد امام خمینی خواستار ۱۹در روز ها آن

تظاهرات بیشتر شد و به شهر قم و آنچه روحانیت مترقی نامید، به خاطر ایستادگی در برابر حکومت تبریک شریعتمداری در الله یتآنین همچ 2.گفت و شاه را به همکاری با آمریکا برای نابودی ایران متهم کرد

خواند. آمیز ینتوهبا خبرنگاران، از حکومت گالیه کرد و رفتار پلیس و حکومت را با روحانیون یا مصاحبهتن از روحانیون، بازاریان و دیگر مخالفان از ملت خواست که چهلم کشتار قم را با ۸۸به همراه وی

زار کنند.از کار و حضور آرام در مساجد برگ یدنکش دستمردم طی اعتراضاتی که به خشونت کشیده شد، خواستار آزادی زندانیان ۱۳5۷در آغازین روزهای سال

تظاهرات و یریگ اوجامام خمینی به کشور شدند. در پی ها آنسیاسی و بازگشت رهبران انقالب و در رأس جمشید آموزگار به مأمورین نظامی و اردیبهشت دولت ۲5مردم با عوامل رژیم پهلوی، در تاریخ های یریدرگ

، در تهران و ۱۳۴۲خرداد ۱5دستور شدت عمل داد. به مناسبت سالگرد ها آشوبانتظامی در برابر مرداد درگیری خونین در اصفهان باعث اعالم ۲۱تعطیل و اعتصاب سراسری اعالم گردید. در ها شهرستان

دولت جمشید آموزگار حکومت نظامی اعالم شد و در مرداد توسط ۲5حکومت نظامی در این شهر شد. در شهریور دولت جمشید آموزگار سقوط 5در 3.در سینما رکس آبادان به وقوع پیوست یسوز آتشمرداد ۲۸

.۳5۷انقالب ایران، ص های یشه. کدی، ر1 .۱۰، ص۲. مرکز اسناد انقالب اسالمی، تهران، ج2 .۳۱۸خرداد به روایت اسناد، ص ۱5. منصوری، قیام 3

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌4

شهریور که بعدها به جمعه سیاه معروف شد، راهپیمایی و ۱۷کرده و دولت شریف امامی تشکیل شد. در زیادی کشته و مجروح عده اعتراضات مردم در میان ژاله)شهدای فعلی( تهران به خشونت کشیده شد و

روز پس از آن مهر منزل امام خمینی در عراق توسط پلیس این کشور محاصره گردید و یک ۲. در 1شدندمهر اعتصاب کارکنان ۱۹حزب رستاخیز که توسط حکومت پهلوی تأسیس شده بود منحل گردید. در روز

الله یتآمطبوعات در سراسر کشور آغاز گردید و ده روز پس از آن کارکنان صنعت نفت اعتصاب نمودند. ات نفتی کشور را در دست گرفت. در آبان از زندان آزاد شد و دو روز بعد ارتش کنترل تأسیس ۸طالقانی در

دی به ۲۳و دانشجویان در مقابل دانشگاه تهران به خشونت کشیده شد. در آموزان دانشآبان تظاهرات ۱۳ خمینی شورای انقالب تشکیل گردید. الله یتآدستور

‌هجری‌شمسی‌۱۳۵7نقالب‌اسالمی:‌سالخوزستان‌در‌روزشمار‌ا

.۹۲، ص۲. نجاتی، همان، ج1

۵ ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

‌۱۳۵7فروردین‌۱‌‌ تحریم عید نوروز از سوی بازاریان فروردین

و ها یهاعالمبازاریان اهواز در حمایت از اهواز:علما مبنی بر عدم برگزاری مراسم یها درخواست

معمول عید نوروز، برخالف رسوم همه ساله و خود و در غم و یها مغازهتصور رژیم، با بازگذاردن

اندوه نشستن، عید را تبدیل به عزا کردند )واحد (. ۱5 ،۳: ج۱۳۷۷تدوین انقالب اسالمی،

انقالبی در های یهاعالمپخش فروردین‌۲ هایی یهاعالمبه گزارش ساواک امروز خوزستان :

با امضاهای مختلف در شهرهای خوزستان توزیع گردید که طی آن مردم استان به سوگواری روز دهم

(. ۱۹محرم دعوت شدند)همان، در این روز تظاهرات در آبادان : فروردین‌۸

ن بر علیه رژیم در شهر آبادا یا گستردهتظاهرات صورت گرفت و یکی از طالب شهر توسط ساواک

(.۴۴-۴5دستگیر شد)همان، تظاهرات در استان خوزستان: فروردین‌9 امروز در خرمشهر، دزفول و اهواز همگام با سایر

شهرهای کشور تظاهرات و راهپیمایی مردمی و ها بانک های یشهشصورت گرفت و در خرمشهر

(. 5۲سینما حافظ شکسته شد)همان، بزرگداشت تظاهرات در بهبهان فروردین‌۱0

بهمن تبریز در استان خوزستان ۲۹شهدا ظهر در بهبهان صورت 5۰/۱۱تظاهراتی در ساعت

، ها بانک های یشهشگرفت که به شکسته شدن ساختمان سازمان زنان و تابلوی نئون میدان شش

(. ۶۰، بهمن انجامید)هماناهواز، –در مساجد شهرهای استان خوزستان

مجالس یادبودی –آبادان، خرمشهر، بندر ماهشهر ۲۹حوادث شدهگانبه مناسبت چهلمین روز کشته

بهمن تبریز برپا شد. در این مراسم وعاظ به انتقاد از از جوانان آبادان به یا عدهدولت ایران پرداختند و

علت پخش اعالمیه دستگیر شدند)همان، (. ۴۹۸، ۲: ج۱۳۷۹؛و نجاتی، ۶۱و۶۰کشته شدن یک نفر و زخمی شدن فروردین‌۱۳ نفر در تظاهرات امروز اهواز ۴۳

در تظاهراتی که از سوی مردم، روحانیون و اقشار مختلف شهر اهواز بر علیه رژیم صورت گرفت، کار به زد و و خورد و درگیری نیروهای نظامی با تظاهرکنندگان انجامید که در نتیجه آن یک نفر کشته

(. ۷5و چهل و سه نفر دستگیر شدند)همان، در سخنرانی اعضا حزب رستاخیز فروردین‌۲6

اهواز عبدالحمید مجیدی هماهنگ کننده جناح پیشرو

ایراد سخنرانی پرداخت. حزب رستاخیز در اهواز بهسیاسی در های یآزادموضوع بحث وی انتخابات و

(.۱5۰ایران بود)همان، از مبارزان بر ضد یا عدهدستگیری فروردین‌۲9

رژیم توسط اعضا نیروی پایداری وابسته به یها سازماناز –اعضا نیروی پایداری

در آبادان و اهواز و دیگر شهرهای کشور، –رژیم تعدادی از مبارزان مخالف رژیم را دستگیر

(. ۱۶۷کردند)همان، ‌‌۱۳۵7اردیبهشت‌

از راهپیمایان در یا عدهدستگیری اردیبهشت‌‌7 اهواز و آبادان

از تظاهرکنندگان و یا عدهاعضا نیروی پایداری پخش کنندگان اعالمیه را در شهرهای اهواز و آبادان

(. ۲۲۶ دستگیر کردند)همان، از مبارزان اهواز یا عدهدستگیری اردیبهشت‌‌۱0

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌6

قرارداد ایران و ژاپن برای ساخت مجتمع -ماهشهر –پتروشیمی در بندر شاهپور

از مبارزان و مردم شهر اهواز به جرم پخش یا عده اعالمیه، نوار و تظاهرات علیه رژیم توسط نیروی

(. ۲۴۲پایداری دستگیر شدند)همان، ینتر بزرگسفیر ژاپن در ایران طی نطقی اعالم کرد

قرارداد تجاری بین ایران و ژاپن ساخت مجتمع دو که در بندر باشد یممیلیارد دالری پتروشیمی

(.۳۴5: ۱۳۷۰هپور ساخته خواهد شد)عاقلی، شاصدوقی به الله یتآانتشار پیام اردیبهشت‌‌۱4

مردم شهر اهواز صدوقی در پیامی خطاب به مردم و جوانان الله یتآ

در ها آنو اقدامات ها تالشو مبارزان شهر اهواز از حمایت از تظاهرات و سایر اقدامات بر علیه رژیم تشکر و قدردانی کرد)واحد تدوین انقالب اسالمی،

۱۳۷۷ :۲5۸-۲5۹ .) ۱6‌‌ سخنرانی قائم مقام حزب اردیبهشت

رستاخیز در خوزستان عاملی، قائم مقام حزب رستاخیز در جمع

مسئوالن آموزشی حزب و اعضا شوراهای حزبی یراد سخنرانی پرداخت)همان، ا خوزستان به

(. ۲۷۳و۲۶۹۱9‌‌ سابقه یبتظاهرات گسترده و اردیبهشت

اهواز، –شهرهای کشور از جمله در خوزستان آبادان، خرمشهر، بهبهان که به دستگیری تعداد

خارجی نیز یها رسانهزیادی منجر شد و در (. ۲۹۴انعکاس یافت)همان،

اعتراض علما و مردم شهر اهواز اردیبهشت‌‌۲0 به هتک حرمت منازل علما قم

به علت حمله عمال رژیم به منازل علما عظام مقیم قم نماز جماعت در اهواز از سوی علما و مردم

(. ۲۹۹این شهر یک هفته تعطیل شد)همان، برگزاری مراسم چهل شهدای ‌اردیبهشت‌۲۱

)نجاتی، اهواز در مسجد جامع تهران صورت گرفت (.۴۹۸، ۲: ج۱۳۷۹موضعگیری علما آبادان و اهواز اردیبهشت‌‌۲۲

در قبال هتک حرمت منازل علما عظام در قم های یامپعلما و روحانیون آبادان و اهواز با انتشار

هجوم عوامل رژیم به منازل علما درباره یا جداگانهقم، این عمل را تقبیح شمرده و رد کردند)همان،

۳۱۶ .) اعتصابات دانشجویان در آبادان و اردیبهشت‌‌۲6

اهواز دانشجویان دانشکده نفت و آبادان دانشگاه جندی

شاپور اهواز در حمایت از اعتصابات دانشجویان صورت گرفت سراسر کشور که بر علیه رژیم پهلوی

دست به اعتصاب ها کالسبا تعطیل کردن (. ۳5۹زدند)همان،

۲7‌‌ گسترش دامنه اعتصابات اردیبهشت در اهواز سابقه یبتظاهرات دانشجویی اهواز

در ادامه شروع اعتصابات دانشجویی در اهواز، تعداد دیگری از دانشجویان دانشگاه جندی شاپور

(. ۳۶5نیز به صف اعتصابیون پیوستند)همان، در اهواز ای سابقه یبامروز تظاهرات خشونت بار

همه بیش از ها بانکبه وقوع پیوست که در آن شعب (. ۳۴۷: ۱۳۷۰لطمه دید)عاقلی، ها ساختمان

تظاهرات در اهواز اردیبهشت‌‌۳0که از دیروز در اهواز شروع یا گستردهتظاهرات

شده بود امروز نیز ادامه یافت که منجر به درگیری

7 ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

پلیس و تظاهرکنندگان گشت)واحد تدوین انقالب (.۳۸۳ :۱۳۷۷اسالمی، ‌۱۳۵7خرداد‌۱4‌‌ حمله مردم به مراکز لهو و لعب در خرداد

اهواز مردم اهواز در ادامه اعتراضات و تظاهرات خود بر

علیه رژیم، به مراکز لهو و لعب حمله برده و تمام : ۱۳۷۰این مراکز را به آتش کشاندند)عاقلی،

۳۴۸ .) اعتصاب کارکنان آب و برق خرمشهر ‌خرداد‌۲۳

نفر از کارکنان اداره برق ناحیه جنوب ۳۰۰حدود خرمشهر دست به اعتصاب زدند. انگیزه اعتصاب این گروه عدم عقد پیمان جمعی از سوی سازمان

بیان شده است)واحد تدوین ها آنآب و برق با (. ۴۹5: ۱۳۷۷انقالب اسالمی،

۲۵‌‌ اعالمیه روحانیون اهواز به مناسبت خرداد چهلم شهدای قم

جمعی از روحانیون شهر اهواز به مناسبت فرا رسیدن چهلمین روز فاجعه شهر قم که به شهید شدن تعداد زیادی از مردم این شهر به دست جالدان

صادر ای یهاعالمرژیم پهلوی صورت گرفت، (. 5۰۲کردند)همان،

االسالم حجتبزرگداشت مرداد‌۱۳۵7‌6مرداد‌ کافی در بهبهان

کافی، پیش االسالم حجتبه مناسبت در گذشت از ظهر امروز مجلس ختمی در مسجد سبزپوشان بهبهان برگزار شد که در پایان حاضرین دست به

شهر های یابانخراهپیمایی و تظاهرات در ، ۴: ج۱۳۷۷زدند)واحد تدوین انقالب اسالمی،

۱۷5 .) تظاهرات گسترده در آبادان مرداد‌۲0

وانان شهر آبادان که در مسجد گروهی از ج سلطانی واقع در محله جمشید آباد اجتماع کرده

سرازیر شدند و ضمن پخش ها یابانخبودند به حمله کردند. نهایتا با ها بانکاعالمیه به شعب

نفر، این ۶مقابله پلیس با تظاهرکنندگان و دستگیری (. ۲5۶و۲۶۳تظاهرات به پایان رسید)همان،

تظاهرات در اهواز و آبادان مرداد‌۲۱در این روز تظاهرات عظیمی در دو شهر آبادان و

اهواز صورت گرفت که به درگیری پلیس و مردم ۱۹تعطیل شد و در اهواز ها مغازهانجامید. در آبادان

؛و نجاتی، ۲۷۴و۲۶۷نفر دستگیر شد)همان، (. ۷۹، ۳: ج۱۳۷۹ز سوی ا ۲۴/5/5۷اعالم تعطیلی روز مرداد‌۲۲

تظاهرات گسترده اهواز و آبادان روحانیت اهواز ای یهاعالمجامعه روحانیت اهواز امروز با انتشار

را به علت فجایع رژیم در ۲۴/5/5۷روز سه شنبه قتل و کشتار مردم و تظاهرکنندگان شهرهای مختلف

(. در ۲۸۸روز عزای عمومی اعالم کرد)همان، مطبوعات کشور شهرهای اهواز و آبادان در کنار چند شهر بزرگ دیگر از جمله شهرهایی نام برده شدند که

پلیس ناچار به واسطه ازدحام و سنگینی تظاهراتبه مداخله و مقابله با تظاهرکنندگان شد)همان،

(. ۳5۳: ۱۳۷۰؛و عاقلی، ۲۸۸ تظاهرات شدید در بهبهان مرداد‌۲۳

که در چند نوبت در یا گستردهدر پی تظاهرات تن از ۲بهبهان روی داد به علت دخالت پلیس

تظاهرکنندگان به شهادت رسیدند و بخشی از مسجد ع( توسط نیروهای پلیس خراب شد امام صادق )

(. ۲۹۳: ۱۳۷۷)واحد تدوین انقالب اسالمی، نامگذاری امروز به روز عزای عمومی مرداد‌۲4

از سوی روحانیت اهواز

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۸

جامعه روحانیت اهواز این روز را به علت اقدامات رژیم و عمال آن در کشتار مردم ایران روز عزای

(. ۲۸۸عمومی اعالم کرد)همان، محمد االسالم حجتاعتراض به تبعید مرداد‌۲۵

علی گرامیجمعی از جوانان استان خوزستان در اعتراض به

از –محمد علی گرامی االسالم حجتتبعید این که بر علیه ای یهاعالمدر –روحانیون مبارز استان

اقدام رژیم پهلوی صادر کردند، آن را محکوم (. ۳۱5نمودند)همان،

آتش زدن سینما رکس آبادان مرداد‌۲۸ ۷۰۰بالغ بر –در این روز در حالی که تعداد زیادی

در سینما رکس آبادان مشغول تماشای فیلم –نفر بودند، ناگهان سینما آتش گرفت. مردم در ها گوزن

حال فرار و نجات جان خود با درهای از پشت قفل زن و نفر ۳۷۷شده سینما مواجه شدند. نهایتا تعداد

مرد و کودک به طرز فجیعی در این آتش سوزی جان : ۱۳۷۷؛ عاقلی، ۳۳۹خود را از دست دادند)همان،

: ۱۳۷۷؛ دیگار، 55۰: ۱۳۷۹؛ حقیقت، ۳5۴ (. ۲/5۰۰: ۱۳۷۹؛و نجاتی، 5۳۲تظاهرات وقوع فاجعه انسانی سینما مرداد‌۲9

رکس، جمع کثیری از مردم آبادان دست به تظاهرات بود)واحد سابقه یبزدند که در نوع خود یا گسترده

(. ۳5۴: ۱۳۷۷تدوین انقالب اسالمی، درباره صدوقی الله آیت یانیهبانتشار مرداد‌۳0

فاجعه سینما رکس آبادان صدوقی ضمن محکوم کردن واقعه آبادان الله یتآ

آن را به دولت رژیم پهلوی انتساب داد و گفت این وحشیانه دولت های یورشکار برای ادامه

(.۳5۴است)همان،

از جنایات آبادان « ره»امام خمینی مرداد‌۳۱ اظهار تأسف کرد.

تظاهرات در آبادان در سخنانی پیرامون واقعه « ره»حضرت امام خمینی

سینما رکس آبادان با اظهار تأسف شدید در این مورد، این واقعه را شدیدا محکوم کرد)همان،

۳5۴ .) در اعالم انزجار و نشان دادن خشم عمومی از

واقعه سینما رکس، هزاران نفر از مردم آبادان دست به تظاهرات وحشیانه زدند و به تمام اماکن دولتی شهر حمله بردند. در پی این وقایع رئیس شهربانی آبادان،

از کار بر کنار و به تهران احضار شد)همان(. یور‌ ‌‌۱۳۵7شهر

یور‌۱ نتشار اعالمیه علما قم درباره فاجعه ا شهرامام خمینی درباره فاجعه سینما رکس آبادان

اتحادیه صادر کرد. ای یانیهبسینما رکس درباره فاجعه سینما ای یانیهبحقوق بشر المللی ینب

رکس صادر کرد.فضال و مدرسین حوزه علمیه قم درباره فاجعه

منتشر کردند همچنین ای یهاعالمسینما رکس آبادان نمایندگان آیات عظام برای بررسی اوضاع آبادان

این شهر اعزام شدند)واحد تدوین انقالب به (. 5، 5: ج۱۳۷۷اسالمی،

که از عراق صادر کرد ای یانیهبامام خمینی در دولت را به خاطر این آتش سوزی مورد مالمت قرار

کردن تباراع یبداد و آن را متهم ساخت که به خاطر این اقدام زده جنبش سیاسی ملت ایران، دست به

(. ۲۱است)همان، اتحادیه بین المللی حقوق بشر در نیویورک در که درباره فاجعه سینما رکس آبادان صادر ای یانیهب

این کرد ضمن محکوم کردن این عمل، عنوان کرد که

9 ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

چنین های یشهرسازمان در جستجوی روشن شدن (. ۱5)همان، است ای رانهیرانگوعمل

یور‌۲ بیانیه دولت درباره فاجعه سینما رکس شهراظهار نظر آیت الله آبادان صادر شد.

شریعتمداری درباره فاجعه سینما رکس آبادان برگزاری مراسم اولین شب جمعه مقتوالن سینما

رکس ای یهاعالمدولت درباره فاجعه سینما رکس آبادان

این فاجعه به صورت صادر کرد و مدعی شد که (. ۳55: ۱۳۷۰عمدی اتفاق افتاده است)عاقلی،

خطاب به یا نامهشریعتمداری در الله یتآ روحانیون اهواز درباره فاجعه سینما رکس اعالم

توان با جنایاتی که به داشتند تنها این عمل را میدر طی جنگ جهانی ها یستفاشو ها ینازدست

دوم صورت گرفت، برابر دانست)واحد تدوین (. ۳۴: ۱۳۷۷انقالب اسالمی،

همزمان با برگزاری مراسم اولین شب جمعه در یا گستردهمقتوالن سینما رکس آبادان تظاهرات

رمضان باعث ۱۹آبادان برگزار شد. تقارن این روز با عظمت هر چه بیشتر این تظاهرات شد)همان،

(. ۳۲و۲۷یور‌۳ الله یتآبازدید نمایندگان شهر

شریعتمداری از سینما رکس آبادان شریعتمداری به شهر الله یتآنمایندگان اعزامی

آبادان از سینما رکس دیدن کردند و تأسف خود را از این واقعه اظهار کردند. همچنین کانون وکالی ایران

خواستار تشکیل یک کمیسیون یا نامهبا انتشار تحقیق مستقل برای بررسی فاجعه آبادان شد)همان،

۳۸ .) یور‌4 برگزاری مراسم هفتمین روز فاجعه شهر

سینما رکس آبادان از سوی مردم این شهر

در هفتمین روز شهدای فاجعه سینما رکس، بیش از هزار نفر از مردم آبادان بعد از سوگواری بر مزار 5۰

لین این حادثه، تظاهرات وسیعی برپا کردند. مقتواین تظاهرات به درگیری مردم و نظمیان انجامید و در

، بازار جمشید آباد ها یناآرامنهایت در پی افزایش ؛و عاقلی، ۴5۰)همان، آبادان نیز در آتش سوخت

۱۳۷۷ :۳55 .) یور‌۵ اعالمیه جامعه روحانیون مبارز درباره شهر

فاجعه سینما رکس آبادان منتشر شد.ای که درباره جامعه روحانیون مبارز در اعالمیه

حادثه سینما رکس صادر کرد، ضمن محکوم کردن این اقدام، آن را به رژیم منصوب کرد )واحد تدوین

(. 5۲: ۱۳۷۷انقالب اسالمی، یور‌6 عوامل سینما رکس دستگیری یکی از شهر

آبادان در عراق خبرگزاری فرانسه گزارش داد که مقامات عراقی

سینما رکس آبادان را یسوز آتشیکی از عاملین (. ۶۱بازداشت کردند. نام این فرد ذکر نشد)همان،

یور‌7 دستگیری یکی دیگر از عوامل سینما شهر رکس آبادان

عامل فاجعه شد یمهاشم عبدالرضا آشور که ادعا سمینا رکس است هنگام عبور از مرز ایران و عراق به وسیله پلیس عراق دستگیر و به تهران انتقال داده

(.۸5شد)همان، یور‌۸ تظاهرات خونین در شوشتر شهر

مردم شوشتر در اعتراض به اقدامات رژیم و محکوم کردن اعمال آن به خصوص فاجعه سینما

رگزاری تظاهرات نمودند که رکس آبادان، اقدام به بزخمی و یا عدهمأموران به روی آنان آتش گشودند و

(. ۳5۱: ۱۳۷۰کشته شدند)عاقلی، یور‌9 تظاهرات گسترده در آبادان شهر

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱0

اخیر آبادان که ناشی از حادثه های یناآرامبه دنبال سینما رکس آبادان بود و خشم عمومی را برانگیخت،

زدند که یا گستردهمردم این شهر دست به تظاهرات به درگیری با پلیس انجامید)واحد تدوین انقالب

(. ۱۳۱: ۱۳۷۷اسالمی، یور‌۱0 تظاهرات در شوشتر و آبادان شهر

با مداخله پلیس به تظاهرات مردم شوشتر و آبادان (. ۳5۱: ۱۳۷۰کشتار و خونریزی منجر شد)عاقلی،

یور‌۱۲ تفرقه و انشعاب در حزب رستاخیز شهر اهواز

در اهواز دو کانون حزب رستاخیز از این حزب است یرانیاکرده و به حزب پان یریگ کناره

: ۱۳۷۷پیوستند)واحد تدوین انقالب اسالمی، ۱۸۲ .) یور‌۱۳ تظاهرات گسترده در خوزستان ‌ شهر

به مناسبت فرا رسیدن عید سعید فطر شهرهای های یماییراهپاستان خوزستان صحنه تظاهرات و

(. 55۰: ۱۳۷۹گسترده بودند)حقیقت، ۱4‌‌ یور برگزاری مراسم سالگرد تأسیس ‌شهر

‌‌در اهواز است یرانیاحزب پان حزب گذاری یانبندر مراسمی که به منظور سالگرد

–خیابان سی متری –در اهواز است یرانیاپان تشکیل گردید، رجبعلی آصف، مهدی واحدی، محمدعلی حسینی و احمد ولی پور از اعضا حزب

: ۱۳۸5ایراد سخنرانی پرداختند)بختیاری، به (. ۲۴۸و۱۰۴یور‌۱6 شریعتمداری به علما الله یتآدستور شهر

رات در این دو آبادان و خرمشهر مبنی بر توقف تظاه شهر

شریعتمداری در تماسی تلفنی با برخی الله یتآ علما و روحانیون آبادان و خرمشهر، از آنان خواست

و کنترل اوضاع با هدف بهبود داری یشتنخوتا به شرایط، تظاهرات و راهپیمایی این دو شهر تا اطالع ثانوی منع شود)واحد تدوین انقالب اسالمی،

۱۳۷۷ :۱۹۷ .) یور‌۱7 اعالم حکومت نظامی در آبادان شهر

به علت اوضاع متشنج در سراسر کشور و اوج گرفتن تظاهرات مردمی در چندین شهر بزرگ، رژیم

ماه در ۶برقراری حکومت نظامی را به مدت شهرهای بزرگ از جمله اهواز و آبادان اعالم

؛و نجاتی، 55۱: ۱۳۷۹حقیقت، ؛۴۲۸کرد)همان، ۱۳۷۹ :۹۱ .) یور‌۲۳ دستگیری دومین عامل فاجعه سینما شهر

رکس آبادانوزیر دادگستری در خبری دستگیری دومین عامل

فاجعه سینما رکس را بدون ذکر نام فرد دستگیر شده (. ۳۶۱: ۱۳۷۰اعالم کرد)عاقلی،

‌‌۱۳۵7مهر‌جنبش مسلمانان ایران واقعه سینما رکس مهر‌۱

آبادان را محکوم کرد. که به ای یهاعالمجنبش مسلمانان ایران در گروه

صورت معترضانه خطاب به رژیم پهلوی انتشار داد واقعه سینما رکس آبادان را محکوم کرد)واحد ندوین

(. ۱۸، ۶: ج۱۳۷۷انقالب اسالمی، اعتصاب کارگران پاالیشگاه آبادان ‌مهر‌۲

کارگران پاالیشگاه نفت آبادان در حمایت از اعتصابات کارگران اعتصابی نفت در تهران، اهواز،

یا گستردهگچساران و آغاجاری، دست به اعتصاب (. ۹۷: ۱۳۷۹نجاتی، ؛و۳۶۳: ۱۳۷۰زدند)عاقلی،

کنفدرانسیون دانشجویان ایرانی در محکوم ‌مهر‌۳ انتشار داد. ای یانیهبکردن حادثه سینما رکس آبادان

۱۱ ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

–فدراسیون آلمان –کنفدراسیون دانشجویان ایرانی که منتشر کرد ضمن محکوم کردن این ای یانیهبدر

جنایت، ساواک را مسئول کشتار مردم در سینما رکس آبادان معرفی کرد)واحد تدوین انقالب

(. ۴۶: ۱۳۷۷اسالمی، اعتصاب در پتروشیمی آبادان و پست مهر‌۵

اهواز در « ره»در مخالفت با محاصره بیت امام خمینی

نجف، کارکنان و کارگران پتروشیمی آبادان و بخش عظیمی از صنایع و کارکنان پست شهر اهواز

(. ۷۱اعتصاب کردند)همان، برگزاری مراسم چهلمین روز فاجعه سینما مهر‌6

رکس آبادان به مناسبت چهلم واقعه سینما رکس آبادان مراسم

همراه با غم و اندوه فراوان بر مزار مقتولین یا گسترده: ۱۳۷۰؛و عاقلی، ۹۰این فاجعه برگزار شد)همان،

۳۶۳ .) دامنه اعتصابات گسترده خوزستان به سایر مهر‌9

استان کشیده شد. یها بخشبا گسترش دامنه اعتصابات در استان خوزستان،

وزستان کارکنان و نمایندگان کارگران صنعت نفت خاعالم کردند که در مذاکره با مدیران و اعضا هیئت اعزامی وزارت کار و امور اجتماعی به توافق نرسیدند و حاضر به از سرگیری کار خود نیستند. همچنین کارگران و کارمندان سازمان آب و برق استان در شهرهای اهواز، آبادان، خرمشهر،

ند و کار اندیمشک و دزفول نیز دست به اعتصاب زدخود را تعطیل کردند)واحد تدوین انقالب اسالمی،

۱۳۷۰ :۱۱۸ .) بازدید نماینده شرکت نفت جنوب از مهر‌۱0

مناطق نفتی آغاجاری

هیئت اعزامی شرکت ملی نفت ایران به سرپرستی آقای دیبا، قائم مقام مدیر عامل شرکت نفت جنوب در مذاکره با کارگران نفت آغاجاری برای پایان

(. ۱۳۶اعتصاب و شروع کار به توافق نرسید)همان، اعتصاب کارگران مجتمع کشت و ‌مهر‌۱۳

صنعت شوشتر شوشتر در کارگران مجتمع عظیم کشت و صنعت

و در اعتراض به یشانها خواستهپی برآورده نشدن (. ۲۱۰اقدامات دولت، اعتصاب کردند)همان،

کارکنان دانشگاه جندی شاپور و تعدادی مهر‌‌۱۵و صنایع استان خوزستان دست به ها سازماناز

اعتصاب زدند.کارکنان دانشگاه جندی شاپور، سازمان آب و برق

( و کارگران ۲۳۴خوزستان در اهواز و آبادان)همان، را به شروع یا گستردهپتروشیمی آبادان اعتصابات

، ۲ج :۱۳۷۹؛و نجاتی، ۳۶۶: ۱۳۷۰کردند)عاقلی، ۹۷ .)

تظاهرات در بهبهان مهر‌۱7

ان، به دعوت فرهنگیان و اقشار مختلف مردم بهبه تظاهراتی در این شهر بر ضد رژیم صورت

: ۱۳۷۷گرفت)واحد تدوین انقالب اسالمی، ۲۶۳ .) برگزاری اعتصابات گسترده به مناسبت مهر‌۱۸

شهریور ۱۷نزدیک شدن چهلم شهدای شهریور و سالگرد ۱۷بخاطر چهلم شهدای

شهادت آیت الله مصطفی خمینی در اهواز و آبادان از سوی کارکنان گمرک، یا گستردهاعتصاب

۱۴۰۰دادگستری، اداره ثبت اسناد و در خرمشهر نفر از کارگران شرکت کشتیرانی خرمشهر اعتصاب

(. ۲۹۱کردند)همان،

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۲

اعتصاب هزاران نفر از کارمندان و ‌مهر‌۱9 تظاهرات در دزفول کارگران در آبادان

امروز، همپای سایر شهرهای کشور در دزفول بر علیه رژیم صوری گرفت)نجاتی، تظاهراتی

۱۳۷۹ :5۰۲. ) نفر از کارمندان پاالیشگاه و عملیات ۳۳۹۲تعداد

غیر صنعتی شرکت ملی نفت در آبادان اعتصاب کرد در مورد تقاضاهای خود منتشر یا قطعنامهو

(. ۳۰۱کردند)همان، اعتصاب در خرمشهر و آبادان ‌مهر‌‌۲۳

آبادان دست از کار اتمی های یروگاهنکارکنان کشیدند و راهنمایان اداره کل بندر و کشتیرانی خرمشهر دست به اعتصاب زده و با این اعتصاب

تجاری ایرانی و خارجی از های یکشترفت و آمد خرمشهر و آبادان به خلیج فارس و بالعکس متوقف

(. ۳۳۸شد)همان، شهریور ۱۷برگزاری بزرگداشت شهدای مهر‌۲4

مصطفی خمینی و الله یتآدر سالگرد شهادت چهلمین روز درگذشت شهدای میدان ژاله در دزفول اندیمشک و آبادان و اهواز تظاهراتی برپا شد و در

، آموزش و پرورش و ... به ها بانکدزفول کلیه شعب آتش کشیده شد و در اندیمشک چند نفر مجروح

نفر ۷د (. در آبادان مأموران تعدا۳5۲شدند)همان، از کارگران اعتصابی را توقف کردند که باعث

(. ۳۶۸: ۱۳۷۰اعتصابات بیشتر شد)عاقلی، محکوم کردن فاجعه مسجد کرمان در ‌مهر‌۲6

استان خوزستان در مورد فاجعه ای یهاعالمجامعه روحانیت اهواز

مسجد کرمان صادر کرد و این عمل رژیم و هتک حرمت به مکان مقدس مسجد را محکوم کردند. در

این بهبهان و رامهرمز و دزفول نیز تظاهراتی بر علیه

عمل رژیم صورت گرفت)واحد تدوین انقالب (. ۳۷۶: ۱۳۷۷اسالمی،

اعتراضات و تظاهرات در اندیمشک مهر‌۲۸در اندیمشک روحانیون به نشانه اعتراض به دولت

و شاه در مساجد نماز جماعت نخواندند. در سومین روز شهادت علی اصغر فالح که توسط مأمورین شهید شد، عده زیادی از مردم اندیمشک تظاهرات کردند و نام خیابان آریا را به شهید فالح تغییر

(. ۳۹۹دادند)همان، ه اعتصابات آبادان به گسترش دامن مهر‌۲9

ادارات مختلف این شهربه دنبال اعتصابات گسترده کارکنان نفت آبادان،

اعضا کادر درمانی و اداری بیمارستان شرکت نفت نیز ها آنآبادان برای همدردی با سایر همکاران خود،

(. همچنین با اعتصاب ۴۰۷اعتصاب کردند)همان، ت آبادان در کارمندان صنعت نفت، پاالیشگاه نف

تن ۳۳۹۲خطر تعطیلی قرار گرفت. اعتصاب کارمندان پاالیشگاه و عملیلت غیر صنعتی شرکت ملی نفت ایران در آبادان امروز نیز ادامه یافت. این افراد در مقابل اداره مرکزی شرکت ملی نفت ایران در

به شرح زیر منتشر کردند یا قطعنامهآبادان اجتماع و برکناری -۱از: اند عبارتآن که برخی از فصول

تیمسار بازنشسته سرتیپ گلپایی، رئیس حفاظت پاالیشگاه و تعقیب مسببین حادثه ورود مأموران

کید -۲انتظامی و امنیتی در محیط کار. تضمین و تأبر این که دیگر مأموران امنیتی و انتظامی در محیط

ادامه اعتراض تا تأمین -۳کار دخالت نخواهند کرد. -۴گذشته. یها نامهم شده در قطع خواستهای اعال

چنانچه درخواستهای مشروع و منطقی اعالم شده، رسیدگی و پاسخ مقتضی داده نشود، اعتراض فعلی

ادامه یتر گستردهکارکنان صنعت نفت به صورت

۱۳ ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

(. در ۲۱، ۱5۷۳۸خواهد یافت)اطالعات، شجریان اعتراضی دیگر فرهنگیان آبادان به عنوان

ت برازش، یکی از دبیران هنرستان واکنش به بازداشدانش آموز دختر ۴دکتر هشترودی و نیز دستگیری

دبیرستان مصداقی به نامهای فریبا آزادی، شفیعه زند، سهیال رضاییان، مهرانگیز کیانی در اداره

یها گزارشآموزش و پرورش اجتماع کردند. بنا بر از فرهنگیان اعتصاب کننده یا عدهروز پنجشنبه،

این شهر اجتماع کردند ینایس ابنادان در دبیرستان آبو یکی از معلمان، ضمن قرائت قطعنامه معلمان اعالم کرد که فرهنگیان اعتصاب کننده آبادان همبستگی خود را با همه مردم ایران اعالم

. یکی دیگر از فرهنگیان نیز اعالم کرد که نمایند یماست معلمان به اعتصاب خود ادامه داده و سی

امپریالیستی را که مسبب بدبختی استقالل کشور (.۲۲)همان، نماید یماست، محکوم

رژیم پهلوی برای پایان دادن یها تالش مهر‌۳0 به اعتصابات خوزستان

حکومت پهلوی و دولت وابسته به آن برای پایان دادن به اعتصابات گسترده نفتی در آبادان، هوشنگ

(. ۴۱۱این شهر کرد)همان، انصاری را روانه‌‌۱۳۵7آبان‌تظاهرات، اعتصابات و اعتراضات گسترده ‌آبان‌۱

در استان از سوی اقشار مختلف مردمتظاهرات امروز در اهواز، سوسنگرد و شوش و ...

از سوی دانش آموزان، دانشجویان و سایر یا گستردهاقشار مردم صورت گرفت که به علت برخورد مأمورین انتظامی در دزفول و اندیمشک چند نفر کشته و مجروح شدند. این عمل اعتراض شدید کریم آصف، نماینده دزفول در مجلس را به دنبال

آبادان، های یشهردارداشت. همچنین کارکنان

خرمشهر و بهبهان و نیز کارکنان سازمان آب و برق شرکت ساختمانی های ینتکنسخوزستان، کارگران و

جنرال مکانیک و پیمانکار پاالیشگاه گاز بهبهان از واحدهایی بودند که یا اعتصاب را آغاز کردند و یا به اعتصابات سابق خود ادامه دادند)واحد تدوین

(.۲۳-۲۲و۱۹ ،۷ج :۱۳۷۷انقالب اسالمی، آبادان: درخواستهای فرهنگیان شهر آبادان از دولت:

اجرای مفاد قانون اساسی، لغو حکومت نظامی، -۱پرداخت ترفیعات -۲بازگشت تبعیدیان سیاسی. -۳ضروری. یها وامعقب مانده، حق مسکن و

انحالل دوایر حفاظت آموزش و پرورش، عدم افزایش حقوق، -۴مداخله مأمورین در مدارس.

اعاده حیثیت از فرهنگیان و دانش آموزانی که در وقایع اخیر مورد اهانت قرار گرفتند.

بعدازظهر دیروزگروه کثیری از 5همچنین ساعت دانش آموزان و دیگر طبقات مردم آبادان در محل

این شهر دست به تظاهرات زدند. 5ایستگاه ک را در تظاهرت کنندگان تعدادی چوب و الستی

عرض خیابان به آتش کشیدند و اقدام به دادن شعار کردند. در این هنگام مأمورین فرمانداری نظامی به مداخله پرداختند و ضد و خوردی در گرفت که در

سرباز ارتشی و چندین تن از دانش ۲جریان آن آموزان جراحاتی بر داشتند و گروهی از تظاهرات

یسوز آتشر پی کنندگان نیز دستگیر شدند. دیک ماشین آتش نشانی که برای اطفای های یشهش

حریق به محل تظاهرات آمده بود، شکسته شد و یک این تظاهرات تانکر آب سنگباران شد. در ادامه

سربازان اقدام به تیراندازی هوایی کردند و تظاهرات کنندگان را متفرق نمودند.

، در پی اعتصابات شرکت ملی نفت در آبادان هوشنگ انصاری رئیس هیأت مدیره و مدیر عامل

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱4

شرکت ملی نفت ایران، برای رسیدگی به کارکنان پاالیشگاه آبادان وارد این شهر یها خواسته

شد و پیش از ظهر دیروز در محل پاالیشگاه با نمایندگان اعتصابیون به گفتگو نشست. انصاری با

موفق شد کارگران یا هفتهاخذ یک مهلت دو صابی را به کارهای خود باز گرداند)اطالعات، اعت (.۱۸، ۱5۷۴۰ش

از دانش آموزان به همراه یا عده۱۶:۴۰ساعت بابائیان های یابانخاز جوانان با راهپیمایی در یا عده

و خرمشهر اقدام به تظاهرات و دادن شعار کردند که ۱۷عظیمی ینالد شهابنفر از آنان به نامهای ۳

ساله محصل و ۱5ساله محصل، مهدی موحد ساله توسط مأمورین پاسگاه ۱۶مجید ترکمنی

دستگیر شدند)اطالعات، ۱۷کالنتری ناحیه (.۱۷، ۱5۷۴۰ش

شوشتر: فرهنگیان شوشتر پانزدهمین روز اعتصاب خود را پشت سر گذاشتند و از رفتن به کالس درس

که یا پراکندهت خودداری کردند. به دنبال تظاهرتوسط جمع کثیری از دانش آموزان این شهر اتفاق افتاد، بانک کشاورزی مورد حمله قرار گرفت و با

بانک شکست های یشهش، زا آتشپرتاب سنگ و مواد و بانک به آتش کشیده شد.

ابوالحسن عاملی نماینده کهگیلویه در سؤالی از نبیه مسببین دولت، ابراز داشت که چه اقدامی برای ت

حوادث دزفول و اندیمشک، که بین مردم و مأمورین انتظامی صورت گرفت و به کشته و زخمی شدن

ای انجامید، صورت گرفت)اطالعات، عده (.۲۰، ۱5۷۴۰شاعتصاب غذای کارکنان دانشگاه جندی آبان‌۲

ادامه موج اعتصاب در سایر شهرها و شاپور صنایع استان

کارمندان اداری دانشگاه جندی شاپور از امروز با اعتصاب غذای از قبل اعالم شده یا قطعنامهصدور

خود را آغاز کردند و فرهنگیان آبادان نیز به (.۴۸-۴۷اعتصابیون پیوستند)همان،

امروز همچنین دستیاران آموزش و پرستاران بیمارستان وابسته به دانشگاه جندی شاپور و در

نعت نیز کارکنان واحد خدمات شرکت بخش صبودند که ییها گروهنفت مسجد سلیمان هم از دیگر (.۴۸اعتصاب را شروع کردند)همان،

آبادان: فرهنگیان آبادان که در حال اعتصاب هستند اینده ادامه اعالم کردند که اعتصاب خود را تا یکشنبه یا هفته ۴خواهند داد و پس از آن نیز یک مهلت

یین خواهند کرد. آنان همچنین اعالم کردند که تعهیچ وقت به دستور فرمانداری نظامی از اعتصاب

دست نخواهند کشید. مسجدسلیمان: بیش از دو هزار فرهنگی زن و مرد

که اعتصاب کرده بودند، دیروز در محل اداره آموزش و پرورش این شهر اجتماع کردند و اعالم

رسیدگی نشود تا روز یشاناه خواستهنمودند اگر به چهارشنبه به اعتصاب خود ادامه خواهند داد.

نفر از کارکنان سازمان آب مسجد ۳۶همچنین سلیمان دست به اعتصاب زدند و ضمن اجتماع در

خود یها خواستهمحوطه سازمان خواستار اجرای شدند. در حرکتی دیگر کلیه مستخدمین، کارگران و

بیمارستان شیر و خورشید پرستاران و کادر اداری سرخ مسجد سلیمان دست به اعتصاب زدند.

اهواز: اعتصاب کارکنان صنعت نفت در اهواز یافت و کارکنان این بخش در یتر گستردهابعاد

و آغاجاری و دیگر نقاط نفت خیز و گچساراناین اعتصاب پیوستند. صنعتی خوزستان نیز به

پیش با دست از کار کشیدن روز 5اعتصاب از

۱۵ ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

کارمندان شرکت سهامی خاص خدمات و به منظور فرهنگیان و دانشگاهیان یها خواستهپشتیبانی از

صنعت نفت در اهواز را یها قسمتآغاز شد و سایر در بر گرفت. کارمندان قسمت اداری شرکت ملی نفت از دیروز از انجام کار خودداری کردند و در

ع در خرم کوشک جمع شدند. محوطه اداری واقکارخانه لوله سازی شرکت نفت در اهواز نیز با اعتصاب کارکنان این واحد صنعتی از کار افتاد. کارکنان صنعت نفت در خواستار برکناری چند تن از مقامات شرکت سهامی خاص خدمات که به حیف و میل بیت المال پرداختند، شدند و همچنین اخراج

جی صنعت نفت را عنوان فوری مقامات خار (. ۲۲، ۱5۷۴۱کردند)اطالعات، ش

گسترش موج اعتصاب در استان خوزستان آبان‌۳ شروع دور تازه مذاکرات رژیم با کارگران اعتصابی

تظاهرات مردم در دزفول، اعتصاب نفت نفر از ۸۷۰۰فرهنگیان اهواز، اعتصاب غذای

کارکنان کشت و صنعت شوشتر، از جمله موارد اعتراض و اعتصابی بودند که در استان خوزستان

، ۱5۷۴۲؛ اطالعات، ش۷۲شروع شدند)همان، ۲۳.)

نفر از نمایندگان کارگران ۶۰دور تازه مذاکرات پاالیشگاه آبادان، کارکنان صنعت نفت اهواز، مسجد

صبح با هوشنگ ۱۰سلیمان، آغاجاری از ساعت د و تا شروع ش –نماینده دولت و رژیم –انصاری

(. ۱۰۴بامداد روز بعد ادامه یافت)همان، ۱ساعت زلزله طبس، یها عکسبهبهان: نمایشگاهی از

های یخرابشهریور تهران، ۱۷تظاهرات خونین بهبهان و مناطق « ع»مسجد امام جعفر صادق

بهبهان » ع«جنوبی شهر تهران در مسجد امام حسنگشایش یافت. نمایشگاه از سوی جامعه روحانیت

بهبهان، دانشجویان و گروهی دیگر از طبقات مردم این نمایشگاه یها عکسبر پا شده است. یکی از

دهد که بر سر در آن را نشان می یا مخروبهخانه تابلوی حزب رستاخیز در حال سقوط

(. ۲۱، ۱5۷۴۲است)اطالعات، ششهادت چند تن از تظاهرکنندگان استان آبان‌4

خوزستان در ادامه تظاهرات شهرهای مختلف استان

خوزستان که به درگیری با پلیس انجامید، در بهبهان سه نفر شهید و بیش از ده نفر مجروح و در دزفول یک نفر شهید و چهار نفر مجروح شدند)همان،

(. ۱۰۱و۹۳سال ۲۴بهبهان: اولین سینمای این شهر بعد از

تبدیل به حسینیه شد. این سینما آریا نام داشت و از تظاهرات ماه رمضان تا حال تعطیل بود. زمین و

سال قبل توسط مالک ۱۰محل این سینما از حدود آن نزد مرحوم آیت الله حاج سید علی بهبهانی

شهر این جهت حسینیه واگذار شده بود و روحانیونتا این موفق شدند دیروز کردند یممسأله را تعقیب

حسینیه درآورند)اطالعات، آن را به شکل (.۲، ۱5۷۴۳ش

دزفول: اعضای انجمن شهر دزفول در جلسه اخیر این شهر را که بر مهرماه ۱۴خود فاجعه روز دوشنبه

اثر درگیری پلیس با مردمی که در مسجد مشغول ر به کشته و زخمی شدن عزاداری بودند و منج

انجامید، محکوم کردند)اطالعات، یا عده (.۲۶، ۱5۷۴۳ش

اهواز: برای جلوگیری از تشکیل جلسه کانون و پرورش آموزش معلمان اهواز، مقامات اداره کل

به نقل و قول غیر واقعی از سوی ای یهاطالعطی فرمانداری نظامی اطالع دادند که با اجتماع آنان

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱6

بیشتر مدارس یها تلفنده و همچنین موافقت نشقطع شد تا معلمان نتوانند با یکدیگر تماس بگیرند. این مسائل در کانون معلمان مطرح شد و آنان خواستار برکناری مدیر کل آموزش و پرورش خوزستان شدند. چهار صد تن از معلمان اهواز هنگام ورود به دبیرستان کریم فاطمی)محل تشکیل

های بسته دبیرستان روبه رو شدند اما جلسه( با درپس از مذاکره دو تن از نمایندگان معلمان با نمایندگان فرمانداری نظامی موافقت آنان برای تشکیل جلسه جلب شد. دراین جلسه چند تن از معلمان صحبت کردند و اعالم نمودند، مدیر کل آموزش و پرورش خوزستان و اطرافیان وی سعی

رگزاری جلسه کانون معلمان جلوگیری داشتند که از بکنند. به همین جهت یک اطالعیه فوری مبنی بر عدم موافقت فرمانداری نظامی با اجتماع معلمان در تمامی مدارس توزیع شد، در حالی که نمایندگان فرمانداری نظامی از مذاکرات قبلی با مقامات آموزش و پرورش برای جلوگیری از جلسه معلمان

، ۱5۷۴۳کردند)اطالعات، ش اطالعی یباظهار ۲۷ .) تظاهرات گسترده در شهرهای استان آبان‌۵

خوزستان امروز در بهبهان، ماهشهر، شوشتر، سوسنگرد و

در یا گستردهدزفول از سوی مردم تظاهرات صورت گرفت و در دزفول به علت درگیری ها یابانخ

موافقان و مخالفان رژیم ساختمان دادگستری و چندین بانک و اتومبیل طعمه حریق شدند)همان،

(. ۱۱۳و۱۰۸اهواز: طبقات مختلف مردم اهواز در یک

راهپیمایی بزرگ ضد دولتی شرکت کردند. راهپیمایی غاز شد بهبهانی آ الله یتآاز مسجد و محل دارالعلم

پهلوی، رضاشاه کبیر های یابانخو جمعیت از مسیر متری عبور کردند. به دنبال این راهپیمایی اکثر ۲۴و

و بازار شهر اهواز تعطیل شد. از نخستین ها مغازهساعات بامداد پنجشنبه گروه کثیری از بازاریان و دیگر طبقات مردم اهواز از جمله زنان و دختران در

بهبهانی اجتماع کردند و مقدم الله یتآدارالعلم زندانیان سیاسی آزاد شده را گرامی داشتند. این عده پس از خروج از دارالعلم دست به تظاهرات در

شهر زدند و بازاریان به نشانه همبستگی های یابانخ ، محل کسب خود را تعطیل کردند.ها آنبا

هزار فرهنگی دزفولی در مراسم ترحیم ۳دزفول: ید محمود موسوی، یکی از همکاران خود که در س

جریان تظاهرات اخیر این شهر کشته شد شرکت ۶کردند. مردم دزفول همچنین در پی کشته شدن

مهرماه دست به تظاهرات ۲۴نفر در تظاهرات روز شهر با پارچه سیاه های یابانخآرامی زدند. تمام

پوشانده شد و در شهر عزای عمومی اعالم شده است. در اقدامی دیگر در جریان تظاهرات دزفول

بیمه یها ادارهبانک صادرات شعبه باغ ملی، اجتماعی و دارایی دچار خساراتی شدند. همچنین یک اتومبیل جیپ متعلق به دادگستری در آتش

ج نفر مورد سوخت. در جریان این تظاهرات پناصابت گلوله قرار گرفتند. یک نفر از آنان به نام

ساله کشته شد و چهار نفر دیگر ۲5فریدون فرهادی در بیمارستان افشار دزفول بستری شدند.

بهبهان: در جریان تظاهرات و تیراندازی در بهبهان نفر از جمله چهار مأمور انتظامی مجروح ۱۴

ثه رانندگی به وجود شدند. تظاهرات در پی یک حادژاندارم با اتومیبل خود در خیابان دار درجهآمد. یک

را زیر گرفت و هنگامی که قصد یا بچهبهرامی پسر گیر افتاد. یا عدهفرار از محل را داشت توسط

۱7 ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

همزمان چند پاره سنگ به سوی رئیس شهربانی که ، پرتاب شد. با کرد یمبا اتومبیل خود از محل عبور

أموران مسلح انتظامی تظاهرات شدت دخالت مشعبه بانک سپه و بانک ملی و بانک یافت و

صادرات به آتش کشیده شد. همچنین هنگامی که هزار نفر برای دادن خون در بیمارستان ۲متجاوز از

بهبهان اجتماع کرده بودند، مأمورین اقدام به تیراندازی کردند که در نتیجه چند نفر مجروح

ات خیابان سعدی نیز با حمله ناگهانی شدند. تظاهراز یا عدهمأموران انتظامی به سوی مردم و دستگیری

(.۱۷، ۱5۷۴۴همراه بود)اطالعات، ش ها آنشوشتر: قریب پنج هزار نفر از مردم شوشتر از

بامداد در حالی که عکس بزرگی از امام ۴ساعت های یابانخدر کردند یمخمینی را با خود حمل

ه راهپیمایی پرداختند. مأمورین انتظامی شهر بتعداد زیادی زن و دختر ها آنراهپیمایان را که بین

)اطالعات، کردند یم، همراهی شد یمچادری دیده (.۱۸، ۱5۷۴۴ش ادامه اعتصاب و تظاهرات در شهرهای مختلف

استان خوزستان کلیه کارکنان شرکت نفت در آغاجاری پس از یک

وقفه کوتاه مجددا دست به اعتصاب زدند و در مسجدسلیمان کارکنان ادارات دست از کار کشیدند و مردم این شهر و شهرهای بهبهان و اهواز و سوسنگرد در مخالفت با رژیم تظاهراتی برپا

(. ۱۲۱ -۱۱۹کردند)همان، از فعاالن و مبارزان ضد یا عدهدستگیری آبان‌7

رژیم در دانشگاه جندی شاپور ، باقر پرهام و فریدون تنکابنی به یا گنجهجالل

وسیله نظامیان و عمال وابسته به رژیم پهلوی در

محل دانشگاه جندی شاپور دستگیر شدند)همان، ۱۴۷ .) تحصن و اعتراض اساتید و دانشجویان آبان‌۸

ظاهرات در خرمشهر و ت دانشگاه جندی شاپور دارخوین

گروهی از اساتید و دانشجویان دانشگاه جندی شاپور اهواز ضمن تحصن در دانشگاه از

زندانیان سیاسی حمایت کردند. در یها خواسته، باقر پرهام و فریدون یا گنجهادامه تحصن، جالل

تنکابنی که به همراه دو تن از اعضا هیئت علمی دانشگاه جندی شاپور دیروز دستگیر شده بودند،

(. ۱۸۶و ۱۶۹آزاد شدند)همان، امروز در خرمشهر و دارخوین با حضور قشرهای مختلف مردم در صفوف چند کیلومتری تظاهراتی

(.۱۶۹آرام صورت گرفت)همان، ر دومین روز از هفته همبستگی ملی، گروه اهواز: د

شاپور یجندکثیری از استادان و دانشجویان دانشگاه در شهر دانشگاهی اهواز اجتماع کردند و پس از یک راهپیمایی طوالنی در محوطه دانشگاه متحصن شدند. همچنین عالوه بر چهل زندانی سیاسی که

دیشب سه روز قبل از زندان کارون اهواز آزاد شدند،یک نفر دیگر به نام شهاب لبیب کیارش از زندان

(.۱۸، ۱5۷۴۶اهواز آزاد شد)اطالعات، شسوسنگرد در دار خانهسوسنگرد: گروهی از زنان

مقابل دبستان دخترانه بینش دست به تظاهرات زدند و تهدید کردند مدرسه را تا چند لحظه دیگر به آتش

بعد همراه اولیا دقایقی آموزان دانشخواهند کشید. بازگشتند؛ در خیابان سعدی یشانها خانهخود به

دست به تظاهرات زدند و آموزان دانشگروهی از و ادارات، پلیس اقدام به ها مغازههمزمان با تعطیلی

(.۱۸نمود)همان، کنندگان تظاهراتمتفرق کردن

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۸

اشغال پاالیشگاه آبادان توسط ارتش آبان‌9 درخواست تشکیل حکومت اسالمی از سوی

تظاهرکنندگانبه علت باال گرفتن اعتصاب کارکنان و کارمندان

پاالیشگاه آبادان نیروهای انتظامی در تأسیسات نفتی ( و ارتش نیز ۲۰5خوزستان مستقر شدند)همان،

: ۱۳۷۰پاالیشگاه آبادان را اشغال کرد )عاقلی، ۳۷۲.)

دان و بهبهان در مخالفت با امروز در خرمشهر، آبا رژیم از سوی اقشار مختلف مردم تظاهراتی صورت گرفت در این تظاهرات مردم خواستار تشکیل حکومت اسالمی شدند)واحد تدوین انقالب

(.۲۱۷: ۱۳۷۷اسالمی، :در این روز سی هزار نفر از طبقات خرمشهر

مختلف مردم خرمشهر در پی اجنماعشان در شهریور دست ۲5در خیابان « ع»ادقمسجد امام ص

به تظاهرات خیابانی و راهپیمایی زدند. این عده در و پیشاپیش صفوفشان دادند یمحالی که شعار ریاضی، های یابانخ، از کردند یمروحانیت حرکت

شهریور عبور ۲5و چی یسهرفردوسی، میالنیان، کردند و پس از اجتماع مجدد در مسجد امام

به نماز جماعت ایستادند.« ع»صادقاهواز: چند نفر از جمله فریدون تنکابنی و باقر

پرهام، اعضای کانون نویسندگان ایران و دکتر جالل که برای سخنرانی در جمع دانشگاهیان یا گنجه

مأمورین دانشگاه جندی شاپور رفتند و توسط بازداشت شده بودند، صبح دیروز آزاد شدند.

مسجدسلیمان: شهردار و کارکنان شهرداری مسجد سلیمان با اعالم همبستگی با فرهنگیان دست به اعتصاب زدند. کارکنان بانک ملی و کارمندان پتروشیمی و هزار نفر از کارگران شرکت ساختمانی

مسائلم رفع پرسیزیول نیز به عنوان اعتراض به عد رفاهی و حقوقی خود دست از کار کشیدند.

بهبهان: مدارس بهبهان همچنان تعطیل است و دیروز سومین روز اعتصاب خود را پشت ها بانک

(.۱۸، ۱5۷۴۷سر گذاشتند)اطالعات، ششروع دور جدید مذاکرات با اعتصاب آبان‌۱0

کنندگان آبادان فرماندار نظامی آبادان با ورود به پاالیشگاه آبادان

برای شکست اعتصاب و از سرگیری عملیات پاالیشگاه با نمایندگان اعتصابیون به مذاکره پرداخت

(. همچنین در پی تظاهرات ۲۳۸)همان، های یرستاندبو فرهنگیان آبادانی در آموزان دانش

ان تن از دبیر ۷فرخی، فالح، ابن سینا امروز مذکور توسط مأموران فرمانداری های یرستاندب

اند عبارتانتظامی دستگیر شدند. دستگیرشدگان از: قبادی، سیاهی، نبوی، باقری و عارف.

آموز دانشبهبهان: بیش از دو هزار نفر از دختران مدارس بهبهان در دبیرستان مهستی این شهر اجتماع

جتماع چند کردند و روزه سیاسی گرفتند. در این اپیرامون آموزان دانشسخنرانی از سوی معلمین و

سیاسی و اجتماعی و ایدئولوژیکی انجام مسائلپس از نماز جماعت به آرامی آموزان دانشگرفت و

، ۱5۷۴۸خود شدند)اطالعات، ش یها خانهراهی ۱۸.) تهدید کارکنان صنعت نفت به استعفای آبان‌۱۱

تظاهرات گسترده در شهرهای استان دسته جمعی خوزستان

کارکنان صنعت نفت در اهواز در اعتراض به و واحدهای صنعت ها کارخانهحضور نظامیان در

نفت تهدید به استعفای دسته جمعی کردند)همان، ۲۶۷.)

۱9 ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

مردم شهرهای آغاجاری، ماهشهر، خرمشهر، اندیمشک، بهبهان و دزفول تظاهرات گسترده برپا کردند و خواستار آزادی زندانیان سیاسی، لغو حکومت نظامی و برقراری حکومت اسالمی

(. ۲۷۶و ۲۷۷شدند)همان، های یابانخو بازاریان اهواز در آموزان دانشاهواز:

این شهر به راهپیمایی پرداختند و بین مأمورین و تظاهرات کنندگان درگیری به وجود آمد. همچنین

نفر مجروح شدند ۲ن تظاهرات اعالم شد که در اینفر دیگر از مجروحین تظاهرات سایر ۱۲و

شهرهای استان به اهواز منتقل شدند. در اقدامی دیگر در اهواز، چند زندانی سیاسی در زندان این

ضمن حصار قزلشهر به عنوان پشتیبانی از زندانیان ادامه روزه سیاسی لبهای خود را با سوزن و نخ

این ترتیب سکوت مطلق اختیار کردند. دوختند و بهگروهی از زندانیان سیاسی و عادی زندان اهواز که از پنج روز پیش روزه سیاسی گرفتند در مسجد زندان

ها آناجتماع کردند و خواستار عفو عمومی شدند. اعالم کردند که بسیاری از کشورها با عفو عمومی

اسی باز را بر روی کلیه زندانیان سی ها زنداندر کردند ما نیز از مقامات مسئول خواستار عفو عمومی هستیم. زندانیان اعتصابی، حاضر به گفتگو با

مقامات زندان نیستند آموزان دانشمسجدسلیمان: بیش از سه هزار تن از

پسر، ضمن حمل پالکاردهای حاوی شعارهای مسجدسلیمان دست به های یابانخمذهبی در

تظاهرات و راهپیمایی زدند. در جریان این تظاهرات بانک سپه شکسته شد و از طرف کارکنان های یشهش

فرهنگ و هنر این شهر اعالم شد که تا به فرهنگیان رسیدگی نشود از رفتن به سر یها خواسته

کار خودداری خواهند کرد.

د روز چن یزآم خشونتسوسنگرد: در پی تظاهرات بستان و هوزگان، صبح یها بخشاخیر سوسنگرد و

و دیگر آموز دانشهزار معلم، ۳دیروز بیش از طبقات شهری بتدریج در خیابان سعدی سوسنگرد اجتماع کردند و در حالی که پالکاردهایی با شعارهای ضد دولتی در دست داشتند، به راهپیمایی

روه منظم ادامه دادند. این تظاهرکنندگان در دو گراهپیمایی کردند سپس مقابل مسجد جامع شهر روی زمین نشستند و به یادبود شهدای وقایع اخیر کشور یک دقیقه سکوت اختیار کردند)اطالعات،

(.۸، ۱5۷۴۹شخیابانی در های یریدرگاعتصاب و آبان‌۱۳

اعتصاب و تظاهرات فراگیر در سراسر آبادان استان خوزستان

در حالی که کارکنان پاالیشگاه آبادان هنوز در مرکزی این های یابانخ، بردند یماعتصاب به سر

مردم با پلیس های یریدرگشهر صحنه تظاهرات و هزار نفر از مردم این ۱5۰(. تعداد ۲۹۸بود)همان،

شهر دست به یک راهپیمایی عظیم زدند که توسط الله یتا جملهچند تن از روحانیون این شهر از

صدر الله یتآسید کاظم دشتی، الله یتآقائمی، جمی االسالم حجهمکی و االسالم حجههاشمی،

موتور سوار و یک ۴۰۰در حرکت بودند. حدود اتوبوس راهنمایی و رانندگی نیز جمعیت را

پس از عبور از خیابان زند ها آن. کردند یماسکورت به ورزشگاه رفتند و نماز دادند یمدر حالی که شعار

جماعت برپا کردند.و آموزان دانششوشتر: بیش از بیست هزار نفر از

فرهنگیان شوشتر در یک راهپیمایی شرکت کردند. امام خمینی و یها عکساین گروه در حالی که

. دادند یمدکتر شریعتی را در دست داشتند شعار سر

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۲0

۱۷وادث تظاهرکنندگان شوشتر برای اعتراض به حشهریور و حوادث کرمان و دزفول و سنندج و گرگان و..... دست به راهپیمایی زدند. در جریان این

تظاهرات مأمورین مراقب اوضاع بودند.خرمشهر: یک راهپیمایی بیست هزار نفره از سوی

شاخه خرمشهر با شاپور یجندهیأت علمی دانشگاه بقات و فرهنگیان و دیگر ط آموزان دانششرکت

مختلف مردم در خرمشهر ترتیب یافت. شهریور به حرکت ۲5از خیابان کنندگان یماییراهپ

ریاضی، های یابانخدرآمدند و پس از طی کردن شهریور ۲5ناصرخسرو مجددا در خیابان پهلوی،

خود را قرائت یا ماده 5 قطعنامه اجتماع کرده و (.۲، ۱5۷5۰کردند)اطالعات، ش

هزار فرهنگی و 5متجاوز از مسجدسلیمان: دختر و پسر ضمن اجتماع در اداره آموز دانش

آموزش و پرورش، دست به راهپیمایی آرام خیابانی زدند. راهپیمایان که قصد اجتماع در مسجد جامع را داشتند با دخالت مأموران انتظامی راه خود را تغییر دادند و در محله نفتون اجتماع کردند. در این محل

یها شاخه کنندگان تظاهراتروهی از مردم بر سر گ گل پرتاب کردند.

هزاران نفر از سابقه یباهواز: در یک راهپیمایی اقشار مختلف مردم شهر اهواز و سایر شهرهای

بهبهانی گرد آمدند و الله یتآخوزستان در دارالعلم از این محل دست به یک راهپیمایی عظیم زدند. در

نفر از روحانیون ۱5۰صفوف اول راهپیمایان حدود و طالب دینی و گروهی از کودکان خردسال که

سفید بر تن و گلهای سرخ در دست یها لباسصبح ۹داشتند، در حرکت بودند. راهپیمایی ساعت

ها اتوبوسعطیل درآمد و شروع شد و شهر به حال ت یا عدهکه کنندگان تظاهراتاز حرکت باز ایستادند.

دیده ها آناز زنان و دختران با چادر سیاه در میان فرهنگ، نادری، رضاشاه کبیر های یابانخ، شدند یم

و داریوش را زیر پا گذاشتند و ضمن دادن شعارهایی الله یتآبزرگی از یها عکسسیاسی و مذهبی،

در دست یا پارچهینی و شعارهای خم (.۱۸، ۱5۷5۰داشتند)اطالعات، ش

امروز در شهرهای بهبهان، ماهشهر، اندیمشک، شوشتر، خرمشهر، اهواز، سوسنگرد تظاهرات باشکوهی صورت گرفت و عموم مردم طی شعارهای خود خواهان برقراری حکومت اسالمی و

۱5۰ان عزل شاه شدند. در اهواز تعداد تظاهرکنندگهزار نفر ذکر شده 5هزار نفر و سوسنگرد

(. ۳۱۹و۳۱۶ -۳۱5، ۲۸است)همان، پیام کانون نویسندگان ایران به اعتصاب آبان‌۱4

تظاهرات در کنندگان دانشگاه جندی شاپور اندیمشک

کانون نویسندگان ایران، سازمان ملی دانشگاهیان خطاب هایی یامپایران و طاهر احمد زاده با ارسال

تقاضا ها آنبه دانشگاهیان دانشگاه جندی شاپور از کردند که به اعتصاب غذای خود پایان دهند)همان،

۳5۸ .) مسجدسلیمان: حدود ده هزار نفر از فرهنگیان و

مسجدسلیمانی در اداره آموزش و آموزان دانشپرورش این شهر اجتماع کردند و سپس دست به

روحانیون در صفوف اول در یک راهپیمایی زدند.حرکت بودند. راهپیمایان ضمن دادن شعار و حمل پالکاردها، با گذر از خیابان رضاشاه کبیر در جلوی ستون یادبود اجتماع کردند و پس از سخنرانی دو تن از روحانیون دوباره تا محوطه بیمارستان شرکت نفت راهپیمایی کردند و سپس همین مسیر را

۲۱ ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

بدون دخالت مأمورین کنندگان ظاهراتتبازگشتند. (.۲، ۱5۷5۱متفرق شدند)اطالعات، ش

هزار نفر از مردم شهر دزفول ۳۰دزفول: متجاوز از سیاه و سبز در دست داشتند، یها پرچمدر حالیکه

این شهر اجتماع کردند و در آباد معصومدر گورستان نفر ۹مراسم سوگواری شهدای اخیر این شهر که به

(.۱۸رسیده است، شرکت جستند)همان، سپهبد بقراط جعفریان به سمت آبان‌۱۵

استاندار خوزستان منصوب شد. سپهبد بقراط جعفریان با حفظ سمت فرماندهی

لین نیروی خوزستان به استانداری نیز تعیین شد. اووظیفه وی این بود که تولید نفت را که در نتیجه اعتصاب کارکنان شرکت نفت، کاهش یافته بود، به

(. ۲۷۳: ۱۳۷۰ظرفیت کامل برساند)عاقلی، حمایت روحانیون اهواز از اعتصابات آبان‌۱6

کارگران نفت ای یهاعالمجامعه روحانیت مبارز اهواز با انتشار

ضمن حمایت از اعتصابیون صنعت نفت، روزهای هجدهم، نوزدهم و بیستم را عزای عمومی اعالم

(. ۳۹۰: ۱۳۷۷کرد)واحد تدوین انقالب اسالمی، آبادان و خرمشهر: امروز صبح کارکنان پاالیشگاه

آبادان که در محوطه پاالیشگاه جمع شده بودند، با شدند. و سربازان مسلح متفرق پوشان زرهحمله

برخی ادارات از کارکنان عملیات غیر صنعتی نیز درانجام کار خودداری ورزیدند. در خرمشهر ساعت

بامداد، افراد ناشناس ساختمان حزب رستاخیز را ۴به آتش کشیدند. بانک داریوش نیز به آتش کشیده

ایران، بازرگانی، ملی، سپه و یها بانکشد و به . در جریان صادرات نیز خساراتی وارد شد

روزهای قبل خرمشهر)بین سربازان و های یریدرگنفر زخمی شدند. ۲۶نفر کشته و 5( آموزان دانش

عبارت بودنداز: حاج کاظم بحرالدین، شدگان کشتهمحمدجعفر مقبل، محسن شاکری، جباری دریس و

. همچنین از پور یاحمد رضا یعلگروهبان سوم ر شروع صبح تظاهراتی در خرمشه ۳۰/۱۰ساعت

شد و قسمتی از بازار، چند بانک و ساختمان دیگر نیز مجروح آموز دانشبه آتش کشیده شد و چند

شدند. در جریان این وقایع از کنسولگری عراق در خرمشهر توسط سربازان و یک تانک محافظت

(.۴، ۱5۷5۳)اطالعات، ششد یم تظاهرات مردم در آغاجاری آبان‌۱۸

بیش از هفت هزار نفر از اقشار مختلف مردم آغاجاری دست به یک راهپیمائی طوالنی

(. ۴۲۹زدند)همان، تن ۴تظاهرات در خرمشهر و شهادت آبان‌۲0

از تظاهرکنندگانتظاهرات مردم خرمشهر با دخالت نیروهای

۴انتظامی به خشونت انجامید و منجر به شهادت (. ۴5۷ان، تن از تظاهرکنندگان شد)هم

آتش زدن تظاهرات کارگری در آبادان آبان‌۲۱ ساختمان حزب رستاخیز خرمشهر

کارگران اعتصابی شرکت نفت در آبادان تظاهرات (. ۳5۷: ۱۳۷۰انداختند)عاقلی، بزرگی را به راه

بامداد امروز ساختمان حزب رستاخیز ۴ساعت خرمشهر توسط افراد ناشناس به آتش کشیده

(. ۴۲۷: ۱۳۷۷د تدوین انقالب اسالمی، شد)واحپایان اعتصاب کارکنان پاالیشگاه آبان‌۲۳

شهادت چندین نفر در تظاهرات مردم اهواز آبادانروابط عمومی شرکت نفت در آبادان اعالم کرد که

پس از یک دوره طوالنی، اعتصاب کارکنان (. ۴۹۹پاالیشگاه آبادان پایان یافت)همان،

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۲۲

رات امروز مردم اهواز که به دخالت پلیس در تظاه نفر به شهادت ۱۴و نیروهای نطامی انجامید،

(. ۴۹۹رسیدند )همان، پیام امام خمینی خطاب به کارگران آبان‌۲4

اعتصابی شرکت نفت امروز رهبر انقالب به کارگران و کارمندان اعتصابی

(. 5۱۲شرکت نفت پیامی صادر کرد)همان، شهید و زخمی شدن چند نفر در آبان‌۲۵

تظاهرات استان خوزستان دخالت مأموران انتظامی در تظاهرات بهبهان منجر

در ها آننفر و شهادت یکی از ۴به زخمی شدن نفر و زخمی 5بیمارستان و در دزفول به شهادت

(. 5۳۴و5۳۳نفر شد)همان، ۹شدن پیام جامعه روحانیت آبادان به آبان‌۲9

ابیون شرکت نفت منتشر شد. اعتص جمی در آبادان االسالم حجهدستگیری

خطاب ای یهاعالمجامعه روحانیت آبادان با انتشار در برابر ها آنبه کارکنان صنعت نفت از ایستادگی

اعمال ها آنفشارهایی که برای پایان اعتصاب بر (. 5۹۲، قدردانی کرد)همان، شد یم

االسالم حجهامروز در آبادان به دنبال دستگیری شهر به شکل یها فروشگاهجمی بازار و تمامی

شهر های یابانختعطیل درآمد و رفت و آمد مردم در (. 5۹5)همان، خورد یمقبل از ظهر کمتر به چشم

‌‌۱۳۵7آذر‌ زخمی شدن مأموران انتطامی در دزفول آذر‌۳

به واسطه نارنجکی که در میدان مجسمه دزفول ازمأمورین انتظامی این شهر یا عدهمنفجر شد

(. ۳۷۷: ۱۳۷۰زخمی شدند )عاقلی، تهدید کارگران اعتصابی آبادان از سوی آذر‌۲۲

دولت

کارگران اعتصابی نفت آبادان که میزان استخراج را اده میلیون بشکه به یک میلیون بشکه تقلیل د ۶از

سازمانی خود را یها خانهبودند، موظف شدند (. ۳۸۱تخلیه کنند)همان،

بیانیه پزشکان اهواز درباره واقعه آذر‌۲۸ بیمارستان شهرضای مشهد

که در محکوم کردن ای یانیهبپزشکان شهر اهواز در واقعه بیمارستان شهرضای مشهد انتشار دادند، شدیدا این اقدام را رد و به آن اعتراض کردند)همان،

۳۸۲.) زخمی شدن علما آبادان در تظاهرات این آذر‌۳0

شهربه علت دخالت نیروهای نظامی در تظاهرات

امروز مردم آبادان که با حضور جمعی از علما شهر صورت گرفت، تعدادی از علما وروحانیون

(.۳۸۲زخمی شدند)همان، ‌‌۱۳۵7دی‌کارکنان نفت جنوب در خصوص یانیه ب دی‌۱

ادامه اعتصاب کارکنان صنعت نفت جنوب اعالم کردند که به

رغم تهدیدات فراوان هیچ گونه خللی در اراده راسخ برای ادامه اعتصاب وجود ندارد)همان، ها آن

۳۹۴ .) ترور پل گرین آمریکائی در اهواز دی‌۲

پل گرین کارشناس آمریکائی شرکت نفت، توسط گروه موحدون در اهواز ترور شد. به دنبال قتل وی یک هواپیمای آمریکائی یکصد آمریکائی مقیم ایران

؛و یرگین، ۳۹۴را از اهواز خارج نمود)همان، ۱۳۸۰ :۸۱۱ .)

شورش در زندان اهواز دی ۳

۲۳ ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

گروهی از زندانیان اهواز با شورش خود، سر افسر گارد زندان را به گروگان گرفتند و خواستار مصاحبه با مطبوعات شدند ولی به شدت مورد تنبیه قرار

(.۳۹۸: ۱۳۷۰گرفتند)عاقلی، درگیری بین مردم اهواز و نظامیان شهر دی‌9

در اهواز پس از یک درگیری شدید بین مردم و ارتش، نظامیان به ناچار از شهر خارج نیروهای

شدند و مرکز شورای فرهنگی بریتانیا نیز مورد حمله (.۱۸۶ :۱۳۷۹واقع شد)نجاتی،

دانشکده نفت آبادان به تصرف نظامیان دی‌۱0 در آمد.

در پی تشدید اوضاع در آبادان و تحرک نیروهای مردمی، با یها حرکتنظامی برای جلوگیری از

میان به دانشکده نفت آبادان، این دانشکده ورود نظا (. ۴۰۲: ۱۳۷۰در آمد)عاقلی، ها آنبه اشغال

اعالم حکومت نظامی در آبادان و اهواز دی‌۱7ماه در ۶از سوی رژیم و دستگاه نظامی، به مدت

آبادان و اهواز حکومت نظامی برقرار شد)همان، ۳5۹ .) دی‌۱۸

اهواز: در حالی که تمامی کارکنان صنعت نفت عده ، برند یمجنوب همچنان در اعتصاب به سر

کمی از اعتصابیون به توصیه و تشخیص شورای نمایندگان اعتصابیون صنعت نفت جنوب، در حال

نفتی یها فراوردهبرطرف کردن احتیاجات داخلی این منظور عملیات زیر تا کنون انجام شده هستند. به

است:نفتی را یها فراوردهاینچ که ۱۶و ۱۰دو خط لوله -۱

، پس از تعمیرات، مورد برد یماز آبادان به تهران نفتی یها فراوردهقرار گرفت و از دیروز یبردار بهره

به خصوص نفت سفید از طریق پاالیشگاه آبادان به

و تا دیشب شود یمتهران و شهرهای بین راه فرستاده مزبور به مشهد هم رسیده است. یها فراورده

شبکه گاز رسانی شهر اهواز پس از تعمیرات -۲الزم از دیروز آماده شد تا فقط برای مصارف خانگی

که با گاز ها یینانواها و و ضروری از قبیل بیمارستان ۱۸قرار گیرد)کیهان، یبردار بهره، مورد کنند یمکار (.۱۳5۷دی

از مردم سوسنگرد زخمی شدن تعدادی دی‌۲0 تن از ۴در جریان تظاهرات مردم سوسنگرد،

تظاهرکنندگان به وسیله نیروهای نظامی زخمی (.۳۸۹شدند)همان،

دی‌۲۱ ۳شوشتر: تظاهرات شهر شوشتر در ساعت

نفر ۶بعدازظهر به خشونت کشید و در جریان آن کشته شدند. در این تظاهرات یک مغازه مشروب فروشی، دادگاه شوشتر و ساختمان عوارض پل این شهر به آتش کشیده شدند. در همین حال علی

ساله که زیر تانکر آب مشغول بازی بود ۱۱سرخون گلوله واقع شد و درگذشت. به دنبال مورد اصابت

این واقعه جمعیت تظاهرات کننده جنازه پسر بچه مقتول را روی دست گرفتند و در حالی که شعارهای

شهر گذشتند. های یابانخدر دادند یمضد دولتی اهواز: هیأت اعزامی از طرف امام خمینی پس از

با بازدید از مناطق نفتی و صنعتی خوزستان و گفتگوکارکنان صنعت نفت در اهواز، آبادان، شیراز،

این شهر گچسارن، آغاجاری از شیراز و پاالیشگاهنیز بازدید کردند و مجددا به اهواز بازگشتند و با

مختلف صنعت نفت در اهواز و یها قسمتکارکنان داشتند. ییها مالقاتدیگر شهرهای خوزستان

تهران و راه همچنین گروهی از نمایندگان راه آهنآهن ناحیه جنوب نیز با هیأت مزکور مالقات کردند

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۲4

و برای تأمین مصارف داخلی مواد نفتی کشور گفتگوهای الزم انجام شد و مقرر گردید همان گونه کید شده تا اطالع بعدی از صدور که در پیام امام تأنفت به خارج خودداری شود و کارکنان صنعت نفت

ین مصارف نفتی کشور به کار تالش خود را برای تأم (.۴، ۱5۷5۷بندند)اطالعات، ش

دی‌۲۳خرمشهر: پاسگاه وصول عوارض پل خرمشهر در

پی تهدیدهای تلفنی مردم که همچنان عوارض به آتش کشیده شد. گروهی تلفنی از کرد یموصول

مسؤالن پاسگاه خواستند تا وصول عوارض شب ۱۰خودداری کنند و در پی آن ساعت

این پاسگاه در قسمت کوت شیخ به آتش گذشتهکشیده شد. در حرکتی دیگر در روز جمعه بک

از مردم خرمشهر به وقوع هزار نفری ۳۰تظاهرات ر مرز نشین نیز در پیوست که برای نخستین بار عشای

آن شرکت داشتند. در پیشاپیش صف راهپیمایان آقایان روحانیون: موسوی، محمدی، نوری، شیخ عیسی و فرزندانش، شیخ محمد فرزند شیخ محمد طاهر خاقانی، غریفی، یزدی، ربانی، محقق، صداقت، متقی، تقوی، صفیری و اسفراینی در

(.۴-5، ۱5۷5۸حرکت بودند)اطالعات، ش اهواز: به منظور بزرگداشت سالگرد انقالب مردم ایران با شرکت چند هزار نفر از طبقات مختلف شهر اهواز، اجتماع عظیمی در سالن ورزش دانشگاه جندی شاپور برگزار شد و در آن پیام سازمان ملی دانشگاهیان به نام خدا و درود بر امام خمینی قرائت

ر و تولید برق، گردید. سپس نمایندگان شرکت توانیصنایع فوالد، صنعت نفت، فرهنگیان، دادگستری و بازاریان، طی سخنانی از رژیم کنونی مملکت و سیستم حکومتی انتقاد کرده و اعالم داشتند تا

رسیدن به پیروزی نهایی به رهبری امام خمینی به تالش خود ادامه خواهند داد)اطالعات، ش

ها دهگذشته (. همچنین در طی روزهای۴، ۱5۷5۸تن از مردم مسلمان اهواز در حسینیه اعظم و

های یسخنراناین شهر حضور یافتند و به عباسیهابوالقاسم خزعلی که از قم به اهواز االسالم حجه

یا عدهآمده بود گوش دادند. در جریان وقایع اخیر از مردم ساختمان وصول عوارض پل سوم اهواز و دو

(. 5آتش کشیدند)همان، طرفین پل را به باجهمسجدسلیمان: در تظاهرت شب جمعه مسجد

سپه و یها بانکسینما کورش و های یشهشسلیمان، بازرگانی شکسته شد و در اثر دخالت پلیس و شلیک تیر هوایی یک نفر مجروح گردید. این در حالی است که در تظاهرات همان شب مردم اللی، بین

رات کنندگان برخوردی مأمورین ژاندارمری و تظاهروی داد که منجر به کشته شدن دو نفر به اسامی

۱۰ساله و خیبر حاجی پور ۱۷ پور یحاجچنگیز ساله و مجروح شدن سه نفر به نامهای عشقی،

(. 5یدالله کریم و اسکندر حاجی پور شد)همان، دی‌۲4

بهبهان: دو تن از افسران شهربانی بهبهان در فاصله ربانی ترور شدند. حادثه در میدانی که کمی از شه

با شهربانی فاصله زیادی نداشت روی داد و چند نفر ناشناس ستوان یکم داوودی و نصیری را هدف گلوله

(.۲، ۱5۷5۹قرار دادند)اطالعات، شساله که در ۲۱مسجد سلیمان: اسکندر حاجی پور

جریان تظاهرات اخیر اللی مجروح شده بود، در شیر و خورشید در گذشت. در مسجد بیمارستان

سلیمان مردم این شهر در تظاهرات خود تابلوی در شاه پهلوی را پایین محمدرضاورودی دبیرستان

کشیدند. در نقاط دیگر شهر نیز تظاهرات کنندگان با

۲۵ ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

متفرق آور اشکدخالت مأمورین و پرتاب گاز شدند. در تظاهراتی که شب گذشته در این شهر روی داد یکنفر کشته و هشت نفر مجروح شدند. تظاهرات از صبح دیروز به دنبال بیرون آمدن

یها خوابگاهدبیرستان صنعتی نظامی از آموزان دانشخود آغاز شد. این عده ضمن این که تعداد کثیری از

، وارد مرکز ردندک یمرا همراهی ها آنجوانان شهر شهر شده و پس از اجتماع در مسجد جامع به سوی محله کلگه راه افتادند. تظاهرات کنندگان در حالی

، وارد محله چشم دادند یمکه شعارهای ضد رژیم علی شدند و به باشگاه مرکزی شرکت ملی نفت

و ها نردهحمله کردند و ضمن کندن در ورودی و ت بلینگ باشگاه را ، قسمای یشهشدرهای ورودی

آتش زدند. این عده سپس به ساختمان ساواک حمله کردند و پس از آتش زدن ساختمان با دخالت

ساله به نام داریوش محمدی ۱۸مأموران، یک جوان هدف گلوله قرار گرفت و شهید شد. همچنین

از: فرهاد اند عبارتمجروحین حوادث دیشب ، علیرضا کیانی، محمد علی منجزی، سعید ربانی

هنری، خسرو عباسی، نورالله باپیرزاده، اردیشرتاج (.۲، ۱5۷5۹میری و غالم آذری)اطالعات، ش

دزفول: بیش از صد هزار نفراز مردم دزفول و روستاهای اطراف در یک راهپیمایی گسترده شرکت

هزار نفری از پنج ۴۰کردند. ابتدا یک جمعیت ن با نان و کیلومتری شهر به دزفول آمدند و از آنا

حلوا پذیرایی شد. در ادامه اهالی به راهپیمایان به صد هزار نفر ها آنپیوستند و بدین ترتیب تعداد

رسید. در این راهپیمایی مردم به سربازان گل دادند و ها نصب آیات عظام را بر بنده تانک یها عکس

کردند)همان(.

شهید و زخمی شدن تعداد زیادی از دی‌۲6 مردم اهواز

در تظاهرات مردم اهواز که به مناسبت فرار شاه انجام گرفته بود، نظامیان مردم را به مسلسل بستند که در این حمله عده زیادی شهید و زخمی

(. ۳۹۲شدند)همان، اعتصاب در پایگاه وحدتی دزفول دی‌۲7 تظاهرات گسترده در اهواز

در پی تظاهرات گسترده مردم اهواز اکثر اهواز تخلیه شدند و مردم امور نظامی های یکالنتر

(. ۳۹۲و انتظامی را به دست گرفتند)همان، امروز همچنین افسران، درجه داران و همافران

پایگاه وحدتی دزفول اعتصاب غذا کردند)همان، ۳۹۳ .) تانابراز تأسف ارتش از حوادث خوزس دی‌۲۸

ارتش از حوادث خونین چند روز گذشته اهواز و کشته بر ها دهدزفول ابراز تأسف کرد. این حوادث

(.۳۹۳جای گذاشت)همان، ‌۱۳۵7بهمن‌

بهمن‌۱در شرایطی که آثار فجیع طغیان و سرکشی گروهی

از نظامیان در اهواز به صورت تعطیلی، سوگواری، ، ناگاه سرنشینان یک کرد یماندوه و خشم خودنمایی

اتومبیل سواری شایع کردند که هیأت چماق بدستان هستند و از مردم خواستند برای حفظ ها یابانخدر

بازگردند. در لحظات یشانها خانهجان خود به آغازین این خبر شهر کامال تعطیل شد و مردم شتاب

خود رفتند. ساعتی بعد معلوم شد یها خانهزده به برای ایجاد وحشت بوده است. در این این شایعه

روز همچنین اعالم شد که آخرین شهید اهواز که در طی وقایع گذشته در بیمارستان جندی شاپور به

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۲6

شهادت رسید، ناصر حمیدی زرگانی نام (.۶، ۱5۷۶5داشت)اطالعات، ش

بهمن‌۲اهواز: از سوی امام خمینی هیئتی به منظور

رسیدگی به وضع بنادر و اماکن ترخیص کاال وارد خوزستان شد. بدنبال عدم تخلیه کاالهای ضروری و مایحتاج عمومی در بنادر جنوب از سوی امام

فرد ینیمعخمینی به آقایان دکتر حسابی، باهنر و ز افراد مأموریت داده شد که به اتفاق دو نفر دیگر ا

مطلع و واجد شرایط به خوزستان بروند و از بنادر بازدید کنند و پس از رسیدگی کامل امکان ترخیص فوری کاالهای ضروری و مایحتاج ضروری مردم و انتقال آن را به سراسر کشور فراهم سازند. از سوی دیگر سه تن از اعضای هیئت اعزامی امام خمینی،

ی، مهندس کتیرایی و هاشمی رفسنجان االسالم حجهمهندس صباغیان بار دیگر به خوزستان رفتند و به

مربوط به نفت در شهرهای ماهشهر و مسائلاین گچساران رسیدگی نمودند و پس از سفر به

، ۱5۷۶۶شهرها به اهواز بازگشتند)اطالعات، ش۳ .) بهمن‌۳

بیانیه کارکنان صنایع نفت ایران: ضمن تأیید ای یانیهبی کارکنان صنایع نفت ایران ط

روزهای تاسوعا و عاشورا و یا ماده ۱۷مفاد قطعنامه روز اربعین نظریات یا ماده ۱۰همچنین قطعنامه

خود را به عنوان یک وظیفه ملی، قسمتی از رئوس برنامه ملی صنایع نفت ایران به منظور پی ریزی اساسی بر پایه بنیادهای ملی و در جهت صیانت

استحضار ملت و رهبران عالیقدر حقوق ملت بهو مردمی ایران به -ملی -نهضت مقدس اسالمی

اطالع همگان رسانیده است)اطالعات، (. ۳، ۱5۷۶۷ش

کارکنان رادیو و تلویزیون یه نوپا یه اتحادآبادان: روش رادیو نفت یا قطعنامهخوزستان در آبادان طی

آبادان را در قبال وقایع اخیر کشور به شدت محکوم کرد. در این قطعنامه ضمن اشاره به قطع چند برنامه رادیو از جمله خبرهای محلی فارسی، عربی و کلیه

تولید خوزستان آمده است: که عدم یها برنامهاعتصاب کارکنان رادیو نفت آبادان هیچ ارتباطی با

و و تلویزیون ملی ایران ندارد؛ زیرا این کارکنان رادیاز کارکنان رسمی و غیر رسمی یا عدهرادیو توسط

و در گذشته سوگلی شود یمشرکت نفت اداره منوچهر اقبال و هوشنگ انصاری بوده است)همان،

۳.) چماق بدست هنگامی که گروهی از یا عدهایذه:

مله ح ها آن، به شدند یممردم ایذه از مسجد خارج ور شدند. در این ماجرا یکی از روحانیون و چند نفر

از مردم آسیب دیدند. سید مجدالدین قاضی از سوی الله یتآدزفول:

جامعه روحانیت دزفول خبر حمله به همسر یکی از ارتش را در جریان وقایع اخیر این شهر داران درجه

تکذیب کرد و از افراد نظامی مسلمان خواست که (. ۶را نخورند)همان، گران توطئهفریب

بهمن‌4اهواز: سرگرد محمود ایوبی فرمانده گارد دانشگاه

جندی شاپور با شلیک گلوله شخصی ناشناس مجروح شد. وی عصر پریروز در حالیکه از

، از داخل آمد یمدر منطقه کمپلو بیرون اش خانهیک اتومبیل به سوی او تیراندازی شد. در پی حادثه اخیر اهواز سرگرد ایوبی بارها تهدید به قتل شده

(. ۲، ۱5۷۶۸بود)اطالعات، ش

۲7 ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

بهمن‌۵از نظامیان که چندی پیش به یا عدهدزفول: اسامی

شهر دزفول، اندیمشک، کوی چهارم آبادان، منازل له کرده بودند، اطراف حم یها شهرکفرهنگیان و

به دیوار چسبانده شد. ولی این ای یهاعالمطی چاپی از طرف مراجع قانونی تأیید نشده های یهاعالم

است. شهر دزفول در حال حاضر آرام است. به جز ها در آنجا چند چهار راه اصلی که نظامیان با تانک

مستقر هستند، بقیه شهر در دست جوانان اداره (. ۳، ۱5۷۶۹)اطالعات؛ ششود یم بهمن‌۸

اهواز: نیم میلیون نفر از ساکنان اهواز و عشایر و روستاییان اطراف در یک راهپیمایی کم سابقه خواستار مراجعت فوری امام خمینی به وطن شدند. راهپیمایی بزرگ اهواز از حسینیه اعظم آغاز شد و

شهر، به ابراز های یابانخراهپیمایان پس از طی ت به سربازانی که عکس آیات عظام احساسات نسب

را در دست داشتند بار دیگر به حسینیه (.5، ۱5۷۷۰بازگشتند)اطالعات، ش

آبادان: از نیمه شب پنجشنبه گذشته فرودگاه ها و سربازان مسلح آبادان به اشغال تانک المللی ینب

در آمد و مقامات ارتش در محوطه باند فرودگاه چند دستگاه اتومبیل آتش نشانی و تانک مستقر کردند تا مانع از نشستن احتمالی هواپیما)امام خمینی( بشوند. در فلکه فرودگاه نیز چند نفربر و تانک

ها دهز مستقر شد. ساعت یازده صبح روز جمعه نیتانک و نفربر از محله سان شاین بریم آبادان به سوی مناطق حساس شهر حرکت کردند و در این اماکن مستقر شدند. فرمانداری نظامی آبادان از قبل کرارا اختار کرده بود که به منظور پیشگیری از هر گونه

حادثه روز جمعه مقررات سختی را به مورد اجرا .(۸خواهد گذاشت)همان،

بهمن‌۱0شیخ محمد طاهر آل شبیر الله یتآخرمشهر:

دولت بختیار را غیر قانونی و ای یهاعالمخاقانی در محکوم اعالم کرد. وی در این اعالمیه با اشاره به

رژیم مخلوع دیکتاتوری و های یشکنقانون مکرر، مردم را به مقاومت جدی و های یزیخونر

عوامل رژیم فرا هوشیاری کامل در جبهه نبرد باخواند. در پایان این اعالمیه به کلیه پرسنل ارتش هشدار داده شده است که مسئولیت هر قطره خونی

است)اطالعات، ها آنبه گردن ریزد یمکه بر زمین (. ۲، ۱5۷۷۲ش بهمن‌۱۲

از افراد نیروی هوایی پایگاه بهبهان یا عدهبهبهان: به شهر آمدند و در راهپیمایی آرام مردم این شهر

را گلباران کردند. همچنین ها آنشرکت کردند. مردم متجاوز از بیست هزار تن از جوانان این شهر در

، برای خواندند یمحالی که سرود خمینی ای امام را ات، ساعاتی در شهر راهپیمایی کردند)اطالع

(. ۳، ۱5۷۷۳شآبادان: دانشکده نفت آبادان در آستانه سومین هفته بازگشایی خود به اشغال مأموران فرمانداری نظامی آبادان در آمد. در پی هجوم مأمورین، استادان و

به ای یهاطالعدانشجویان این دانشکده با ارسال عنوان مهندس مهدی بازرگان اقدام غیر اصولی

وم کردند. در قسمتی از این اطالعیه مأموران را محکآمده است: ما با توجه به مفاد سه گانه اعالمیه زعیم عالیقدر حضرت امام خمینی مبنی بر عدم مداخله ارتش در مؤسسات وابسته به شرکت نفت اعالم

این اقدام مأموران نظامی را شدیدا که داریم یم

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۲۸

ی هیأت اعزام العمل عکسمحکوم کرده و در انتظار (.۸)همان، باشیم یمامام خمینی

۲9 ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

‌‌گیری‌یجهنتپژوهش حاضر تاریخ انقالب به معنی اخص آن نیست بلکه تنها به یک حوزه جغرافیایی مهم این پدیده نظر

، یشناس روشکرده است که درون آن با سایر اجزا و شرایط اجرای این پدیده در ارتباط بوده است. به لحاظ انقالب اسالمی( و نگاری یخرتا)و در این مورد نگاری یختاررایج های یوهشاز یریگ کنارهکوشش اساسی

برتری داشته باشد. همچنین سعی شد تا با نگاری یعوقاگذار به سبکی بود که در آن تاریخ شفاهی بر انقالبی در استان که بر مبنای پیش بردن اهداف بر بنیاد یها حرکتبرجسته سازی و عمق بخشیدن به

فاعلین وقایع بود، بر تأثیرات و سپس نتایج چنین رویکردی نظر افکنیم. از این رهیافت ییگرا عملاندیشه و درون و های یتفعالمتنوع و متعدد انقالبی استان در دو حوزه های یفطامکان یک مطالعه تطبیقی میان

به همین منظور، .باشد یمبرون استانی مهیا شد. چگونگی انطباق این شرایط با اصل واقعه نیز راهکار دیگر نقش اساسی در شناخت و باز شناخت صحیح واقعه تواند یمبررسی نقش مبارزاتی اقشار مختلف استان،

چنین واقعه عظیمی شک یبدر حوزه تعریف شده این پژوهش ایفا کند. ۱۳5۷انقالب اسالمی واقعه انقالب بدون مشارکت گروهی طبقات مختلف اجتماعی به نتیجه برسد. بررسی توانست ینم

یها گروهاسالمی در استان خوزستان در این روند صورت گرفته است و هدف آن شناسایی سهم و نقش اجتماعی استان در این جریان بوده است. در پرتو این مطالعه جامعه دانشگاهی و صنعتی و عمومی استان

اول به عنوان روشنفکران، گروه به لحاظ میزان و کیفیت مشارکت سیاسی مورد بررسی قرار گرفتند. طیف اعتراضی، یها حرکتدوم در قالب جامعه شاغل)شاغل صنعتی( و مورد آخر به عنوان همراهان و بازوان

از: روشنفکران: رهبران اند عبارتبه ترتیب ها آن ینتر مهمهر یک کارکردهای متفاوتی عرضه نمودند که ف: اصناف و بازاریان؛ ب: مردم؛ رهبران تظاهرات و فکری/ شاغلین صنعتی: رهبران اعتصاب/ عموم:ال

علنی. یها اعتراضگفت توان یم، بطوریکه باشد یماز جمله اهداف این تحقیق ها آنبنابراین نحوه عمل گروهای فوق و رابطه

به تواند یمکه از الگوی فوق پیروی کنند، یشناخت انقالب یها پژوهشمطالعه تاریخ انقالب و نیز تدوین علمی و نوین پیشنهاد شود. با این حال مباحثه پیرامون انقالب اسالمی، نگاری یختارعنوان یک ضرورت

شرایط امکان و وقوع، عناصر مشارکت، نتایج وقوع و... با توجه به عمر کم انقالب هنوز در مراحل ابتدایی . مطالعه و مداقه در متن پژوهش باشد یم ینگار پژوهشو یشناس گونه، یشناس روش های یکاستو عبور از

ادعای راهگشایی نسبی را در این نوع از تحقیق داشته باشد. تواند یمحاضر، ضمن اذعان به نوشتار فوق، در ادامه آن، دانشگاه نفت آبادان در شاپورو یجندسیاسی دانشجویان دانشگاه های یتفعالو ها اعتراض(؛ ۱

تأسیس شده بود و ۳۰ دهه های یمهندر شاپور یجندشروع شد. این در حالی بود که دانشگاه ۴۰ دهه اوایل ، دانشگاه فاقد امکانات اولیه برای کار علمی و عملی بود. کرد یمسال که شاه از دانشگاه دیدن ۱۰پس از

پس از مدتی چون به این اعتراضیشان صنفی بود، اما های یتفعاللذا دانشجویان اگر چه در ابتدا بیشتر جامعه و دانشگاه و یسه مقاسیاسی پیدا کرد. دانشجویان با جنبه ها یتفعال شد ینماعتراضات رسیدگی

عمل به این نتیجه رسیدند که عرصه درک عدم تطابق میان دانشگاه به عنوان عرصه علم و جامعه به عنوان

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۳0

استبداد است و مادامی که استبداد وجود شود یمعلمی و عقلی در جامعه یها روشآنچه مانع اجرای ایران ادامه خواهد داشت. همزمان با این اعتراضات جامعه در یماندگ عقبداشته باشد، فقر، جهل و

تشکیل شده بودند ۴۰ دهه چون انجمن دانشوران اسالم و موحدین که از اوایل ییها انجمنو ها گروهبیشتر گرفت یمکه صورت ای یفکرفرهنگی با تکیه بر فرهنگ اسالمی کردند. کار -شروع به کار فکری

انجمنی تحت عنوان طرفداران دین و دانش ۴۰ دهه بود اما از اواخر یآموز دانشدر سطوح ابتدایی و وصا و خوزستان عموما شد؛ اما هنوز زود بوجود آمد که باعث تغییر فضای فکری و سیاسی شهر اهواز خص

5۰ دهه تا نیمه سالهای ۴۰ دهه ثمر دهد. به همین دلیل از اواخر ها گروهبود که کار فکری و فرهنگی این کمونیستی –فکری و سیاسی عناصر مارکسیستی یطره ستحت شاپور یجند دانشگاه 5۳-5۴یعنی سالهای

های یلمفعلوم دانشکده راضات دانشجویی را رهبری کرده در آمفی تئاتر بود. این دانشجویان فعاالنه اعتو رهبری اردوهای دانشجویی کردند یمو تبلیغ دادند یمکمونیستی را نمایش -روسی و افکار مارکسیستی

ود که در زندان ب-دکتر شریعتی، های یشهاندبه بعد با گسترش افکار و 5۴را در اختیار داشتند. اما از سال یها انجمنه تحت تأثیر افکار کو با ورود نسل جدید دانشجویان به دانشگاه -آزاد شده بود 5۴ودر سال

این 55که از سال یا گونهفعال و محیط مذهبی خوزستان بودند، گرایشات اسالم گرایانه رشد کرد به از و شهرهای مهم تظاهراتی در سطح شهر اهو تر منسجمو تر متشکلدانشجویان مذهبی بودند که

نیمه یها گروه، چپی جدا کرده با ارتباط با دیگر یا تودهخوزستان تدارک دیدند و خود را از دانشجویان 55-5۶و سالهای 5۰ دهه های یمهنکه در -همچون گروه منصورون و سازمان موحدین -مسلح و مسلحی

سیاسی بوده و بیشتر تحت تأثیر جو چپی یشه اندشکل گرفته بودند توانستند اکثریت دانشجویانی را که فاقد مذهبی کشانده با ایجاد جنبش واقعی و در پیوند با مردم -سیاسی های یدهادانشگاه بودند، به طرف افکار و

و رهبری مذهبی، انقالب اسالمی را به پیروزی برسانند. بطور کلی جنبش دانشجویی هنگامی توانست به بی مردمی و حذف استبداد و استعمار بپردازد که نقش مردم و رهبری منسجم اهداف خود یعنی ایجاد انقال

خمینی را در نظر گرفته با آن پیوند عمیق برقرار کرد. الله یتآ روحانیت و در رأس آن، ها یسیانگلارگری توسط کبافت جدید صنعتی و کپاالیشگاه، حضور اروپائیان و ایجاد ی یستأس(؛ ۲

ار، نظام که نظم صنعتی، تجدد، تقسیم کرد. چهره ای کستان و زندگی ساکنان آن خلق برای ا یا تازه ه چهر. داد یمیل کت نفت اساس آن گونه زندگی را تشکنان شرکارکرتبه بندی مبتنی بر تخصص و نظام طبقاتی

توسط اعراب بومی(، بازار و خرده غالبا شاورزی و دریانوردی سنتی)کمعیشت ه بدین ترتیب چهار شیو(،و تولید صنعتی در صنایع نفت)توسط کتوسط مهاجران فارسی زبان شهرهای دور و نزدی غالبا تجارت )

ه ک دهد یمارگران بومی و مهاجری از اقوام گوناگون ( در استان پدید آمد. نتایج تحقیق نشان کآمیزه ای از خاستگاه مبارزین فرهنگی و بازار ها یرستاندبدانشگاه و غالبا فوق، باالنسبه سنتی یوه شدر دوره گذار از

خاستگاه مبارزین مذهبی و تأسیسات نفتی خاستگاه مبارزین اقتصادی در انقالب اسالمی در استان و انطباق سازگاز در ها گروهخوزستان بود. از جمله علل پیشرفت مبارزات انقالبی در استان همگرایی این

نقالبی مبارزین بود. اهداف ا

۳۱ ۱۳5۷ اسالمی انقالب در خوزستان استان مردم حماسی حضور

(؛ وقوع اعتراضات انقالبی تأثیرگذار در استان نشانگر اهمیت و جایگاه استان در تاریخ معاصر ایران به ۳ه کارگران پاالیشگاه نفت آبادان کی اعتصابات کانقالب بود. این مهم به دو جهت بود: ی ه ویژه در دور

ومت را تا ک، و هم حکرد یمز تهران به آبادان منتقل زیت مبارزه را پس اکهمانند عهد ملی شدن نفت مر؛ و هم در گرفت یمو توان اقتصادی مقاومت در برابر انقالبیون را از آن کرد یمحدی از درآمد نفت محروم

ار عمومی را متوجه پیامدهای کو جهانیان و اف شد یمنفتی یبازارهاسطح بین المللی موجب بحران در انقالب پاالیشگاه آبادان از نظر ظرفیت تولید ه ه در آستانک. این از آن رو بود کرد یماقتصادی انقالب ایران

قابل توجهی بر فضای اقتصاد سیاسی جهان داشت و یرتأثو رفت یمپاالیشگاه جهان به شمار ینتر بزرگسینما ه . دیگری واقعشد یمنسرسیوم را موجب کع به ویژه اعضای شورهای ذینفکخود به احتمال، مداخله

نهایی انقالب زده شد و موجب ظهور بیش از پیش مبارزات ه ه برای مردم آبادان به عنوان جرقکس کراز آن توان یمعطف تاریخ انقالب استان است و ه س نقطکسینما ر ه ومت پهلوی شد. واقعکعمومی علیه ح

ه در مقدمه و کرد. تحقیق حاضر به سبب نوع مطالعه کمعمای تاریخ انقالب استان تعبیر ینتر بغرنجبه تاب طرح گردید، قادر به پرداختن در این باره نشده است. و هر گونه قضاوت را به یافتن شواهد کطول متن

ژوهشد شف اسناد بیشترو نیز پکار شدن فضای وقوع حادثه و کبیشتر و فرونشستن غبار حوادث و آش رده است.کول کمستقل مو

انقالبی های یتفعالکه دهد یمنشان ۱۳5۷(؛ نگاهی به روند حوادث انقالبی ایران در سالهای منتهی به ۴. هر چند بروز انقالب در ماههای شد یم تر متراکمدر استان متناسب با موقعیت استان هر روز بیشتر و

به کل جغرافیای قیام تعمیم داد اما آنچه این مهم را در توان یم شدت بیشتری به خود گرفت و آنرا 5۷پایانی بروز آن دسته حوادثی است که نقش مهمی در جهت پیشرفت انقالب از یک دهد یماستان مهم جلوه

طرف و ضربه زدن به حکومت پهلوی از طرف دیگر داشت. تراکم وقایع اعتصابی)نفت و دانشگاه و بازار حیح افراد انقالبی و اهمیت این جریان در مسیر انقالب است.و...( مبین عملکرد ص

‌فهرست‌منابع‌و‌مآخذ

اطالعاتروزنامه کیهان روزنامه ۱۳۷۴، مرکز اسناد انقالب اسالمی، اسناد‌انقالب‌اسالمی. .۱۳۷5، تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسالمی، خرداد‌۱۵خاطرات‌باقری، علی. .بختیاری، شهال‌ ‌روایت‌اسناد‌است‌یرانیاحزب‌پان ، تهران: انتشارات مرکز اسناد انقالب اسالمی، به

۱۳۸5. .۱۳۷۷، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: البرز، ایران‌در‌قرن‌بیستمدیگار، ژان پیر. .۱۳۷۸، تهران: مرکز اسناد انقالب اسالمی، نهضت‌امام‌خمینیروحانی، حمید. .یخ‌ایران‌از‌مشروطه‌تا‌انقالب‌اسالمیعاقلی، باقر .۱۳۷۰جلد، تهران: گفتار، ۲، روزشمار‌تار

شاپور جندینامه فصل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۳۲

.۱۳۷۳، تهران: حوزه هنری سازمان تبلیغات اسالمی، خرداد‌۱۵خاطرات‌عرفانمنش، جلیل. .یخ‌شفاهی‌انقالب‌اسالمیفراتی، عبدالوهاب .۱۳۷۹، تهران: مرکز اسناد انقالب اسالمی، تار ۱۳۷5، ترجمه ع. گواهی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسالمی، رانیانقالب‌ا‌یها‌یشهر‌. یکی، نیدک. ۱۳۷۸، یز اسناد انقالب اسالمک، تهران: مرت‌اسنادیخرداد‌به‌روا‌۱۵ام‌یق، جواد. یمنصور. .۱۳۷۱جلد، تهران: مؤسسه انتشارات رسا، ۲ تاریخ‌سیاسی‌بیست‌و‌پنج‌ساله‌ایران،نجاتی، غالمرضا. .جلد، تهران: حوزه ۷، ۳۰/۸/5۷تا ۱/۱/5۶، ازروزشمار‌انقالب‌اسالمیواحد تدوین تاریخ انقالب اسالمی

.۱۳۷۷هنری سازمان تبلیغات اسالمی، .امروز»غنیمت‌یرگین، دانیل‌ ‌تا ‌آغاز ‌ماجرای‌نفت‌از ‌پر ، ترجمه اکبر تبریزی، تهران: علمی و «داستان

.۱۳۸۰فرهنگی،

‌شاپور،‌دانشگاه‌شهید‌چمران‌اهواز‌جندینامه‌‌فصل ۱۳۹۴، تابستان ۲سال یکم، شماره

‌فردوسی‌ه‌تن‌پادشاهان‌در‌شاهنام‌به‌نبرد‌تن

1اریی هعادل ال۲۶/۱۱/۹۳تاریخ دریافت:

۱۷/۳/۹۴تاریخ پذیرش: ‌چکیده

گذشته، نزد مردمان ایران زمین، کتاب ارزشمند شاهنامه ه ترین منبع تاریخ و روایات ملی ایرانیان، در درازای هزار مهمگاهی دهد. همانگونه که از باستان به دست می ملی در ایران یختارمانندی از های بی فردوسی بوده است. شاهنامه آ

مین نام کتاب پیداست، این اثر کارنامه پادشاهان کهن ایرانی است، و خود فردوسی هم در آغاز شاهنامه اشاره به ه :نکته دارد

بمانم به گیتی یکی یادگار شهریار ه ازین نامور نامهای فرهنگ و تمدن ایرانی پرداخته، اما بیشتر حال و هوای رزمی و پهلوانی دارد. آنکه شاهنامه به بسیاری از گوشه با

گوید، شاهنامه داستان شهریاران و چگونگی جهانداری ایشان است. از آن روی که گاهی و چنانکه فردوسی خود میپرداختند، تن با دشمنان می به ایست به تن خویش به نبرد تنب ناگزیر می وکردند این پادشاهان در نبردها شرکت می

گمان در هیچ برد، که بی تن پادشاهان ایرانی پی به نبردهای تن ه توان به نکاتی دربار پس، در شاهنامه فردوسی میهنامه فردوسی با نگاه به شا اما کتاب دیگری بدین گستردگی و با این جزییات به این گونه نبردها پرداخته نشده است.

توان دانست که پادشاه با هر کسی یا در تن پادشاهان ایرانی باز مانده است می به ها و آثاری که از نبرد تن و دیگر نوشتهکرد و مشروعیت پرداخت، شاهنشاه تنها هنگامی که دشمن تاج و تختش را تهدید می تن نمی به هر جنگی به نبرد تن

خواست پادشاهی غاصب و نامشروع را از تخت پادشاهی به زیر افکند و یا اینکه می افتاد، و پادشاهیش به خطر میتن از پادشاهان به پرداخت. در اینجا به سه نبرد تن تن می به شایستگی خود را برای پادشاهی نشان دهد، به نبرد تن

گیرد، ر دوران اساطیری جای می، نبرد اول ددهد یمپردازیم که هر یک در دوران مختلفی از شاهنامه رخ ایران میدر این پژوهش، کوشش دومین نبرد در دوران پهلوانی، و واپسین نبرد نیز در دوران تاریخی شاهنامه جای دارد.

خواهد شد با نگاه به شاهنامه فردوسی و دیگر منابع تاریخی، به چگونگی، و جایگاه نبردهای تن به تن پادشاهان فردوسی پرداخته شود.باستانی ایران در شاهنامه

.تن، خسرو، بهرام به شاهنامه، شاهنشاه، نبرد تن کلیدی:‌گانواژ ‌

[email protected]دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ ایران باستان دانشگاه شهید چمران اهواز . 1

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۳4

یدون‌و‌ضحاک نبرد‌فرشاهنامه وی ششمین پادشاه ه بر پای 1.رسید فریدون پسر آبتین بود، از سوی پدر نژادش به تهمورث شاه می

گوید تن با دشمن خود، ضحاک، یا چنان که اوستا می به است و نخستین شاهنشاه ایران که به نبرد تنجنگد. البته فره پادشاهی، که خویش و به تنهایی با دشمن می پردازد. فریدون در این نبرد با تن دهاک می اژی

آن فریدون توانایی پیکار و شکست ضحاک ه که به واسطبخشد همراه فریدون است به او نیرویی می ای مندی ویژهشد و به آنان فره ماردوش را دارد. فر پادشاهی تنها با پادشاهان قانونی ایران همراه می

هایی مندی برای آن شدند و این فره آن، پادشاهان ایرانی پیروزمند و خوشبخت می ه بخشید که به واسط میدر شاهنامه نیز فریدون از زادروز دارای فره پادشاهی 2.نیافتنی بود دشاهان ایرانی نبودند، دستپا ه که از تخم

است: جهان را یکی دیگر آمد نهاد خجسته فریدون ز مادر بزاد

همی تافت زو فر شاهنشهی ببالید بر سان سرو سهی 3خورشید بودبه کردار تابنده جهانجوی با فر جمشید بود

فریدون توسط ابن بلخی و مسکویه نیز نشانی است از فره کیانی وی. اما دلیل ه اشاره به نورانی بودن چهرای است که از ضحاک به خاطر گوید کینه نبرد فریدون با ضحاک چنان که خود فریدون در شاهنامه می

کشتن پدرش در دل دارد: فت ضحاک از ایران زمینکه بگر منم پور آن نیکبخت آبتین

نهادم سوی تخت ضحاک روی جوی بکشتش بزاری و من کینه

چنین آمده، هنگامی که ضحاک شاهنامهرزم ایشان در 4.داند البته بندهش فریدون را ستاننده کین جم می فریدون را در کاخ خود با دختران جمشید دید:

اندر افگند راستبه ایوان کمند به مغز اندرش آتش رشک خاست فرود آمد از بام کاخ بلند نه از تخت یاد و نه جان ارجمند

به خون پریچهرگان تشنه بود به چنگ اندرش آبگون دشنه بود نه بگشاد راز و نه برگفت نام همان تیز خنجر کشید از نیام بیامد فریدون به کردار باد ز باال چو پی بر زمین برنهاد

5بزد بر سرش، ترگ بشکست خرد گاوسر دست برد ه بدان گرز

.۲۶و ثعالبی، غررالسیر، ص ۶۰، ص۱. فردوسی، شاهنامه، ج 1 .۳5۱، ۳۳۱، ۲ها، صص . پورداود، یشت 2 .۶۲، ص ۱. فردوسی، شاهنامه، ج 3 .150. فرنبغ دادگی، بندهش، ص 4 .۸۲، ص ۱. فردوسی، شاهنامه، ج 5

۳۵ تن پادشاهان در شاهنامۀ فردوسی به نبرد تن

تن پادشاهان در شاهنامه است. به نبرد فریدون و ضحاک از زوایای چندی متفاوت از دیگر نبردهای تنالمقدس )بنا بر شاهنامه به پهلوی کنگ دز نخست اینکه نبرد به صورت پیاده در کاخ ضحاک در بیت

پادشاهان ایران در جنگ نیست، فردوسی خود در داستان نبرد ه ودهد، پیاده جنگیدن شی هوخت( رخ می کند: خسرو به این نکته اشاره می خسرو و شیده از زبان کی کی

1که هرگز پیاده نبرد آزمود گمان کس نبود تخم کیان بی زالبته نبرد تاریخی بین داریوش بزرگ و گئومات مغ نیز به صورت پیاده و در کاخ مغ )بنا به کتیبه بیستون در

مهرهایی از روزگار هخامنشی به دست آمده که شاه بزرگ را پیاده در حال 2.دهد دژ سیکیئووتیش(رخ مییروزیش را بر مصریان نشان شکست دشمنانش به تصویر کشیده، همانند مهر اردشیر یکم هخامنشی که پ

تن در شاهنامه است که پادشاه ایران در جایی بسته و نه به نبرد فریدون و ضحاک تنها نبرد تن 3.دهد میپوش جنگی جنگد، دیگر اینکه فردوسی هیچ گونه تن همانند دیگر نبردها در میدانی باز، با هماورد خود می

شمارد، این در حالی است که بنا به سخن فردوسی دون بر نمیخود برای فری را چون زره، جوشن و یا کالهتواند او را بشناسد و هم چنین در این نبرد ضحاک چنان تن خویش را با آهن پوشانده است که کسی نمی

فردوسی و دیگر مورخان پس از اسالم برای فریدون تنها از یک 4.ای در دست دارد خودی بر سر و دشنه کاله: سالح فریدون گرزی بود سیاه نویسد یمابن بلخی مثال برند و آن هم گرز گاوسر اوست، می رزم افزار نامدهد دینکرد است، در تنها متنی که سخن از کاربرد شمشیر در نبرد فریدون و ضحاک می 5.رنگ گاوسار

ر شانه و دل و غلبه فریدون )بر( ضحاک. برای میراندن )ضحاک(، گرز ب درباره » دینکرد نهم چنین آمده: سر کوبیدن و نمردن ضحاک از آن ضربه و سپس به شمشیر زدن و به نخستین، دومین و سومین ضربه از تن ضحاک بس گونه خرفستر پدید آمدن گفتن دادار هرمزد به فریدون که او را مشکاف که ضحاک است، زیرا

6.«و چلپاسه و کشف و وزغ ده و کژدماگر وی را بشکافی، ضحاک این زمین را پر کند از مور گزنکند، از آنجا که داستان در دینکرد تن بین این دو شاه اشاره می به ترین متنی است که به نبرد تن براین کهنبنا

دهاک زورمندترین دروجی است که اهریمن آفریده، پس در حال و هوای زرتشتی دارد، و به گفته اوستا آژیآیند، پدید می اند یمناهرآفریده اثر ضربات شمشیر فریدون از تن وی خرفستران )خزندگان، حشرات( که

سرود به خاطر گسترش باورهای اسالمی دیگر اما در قرن چهارم هجری که فردوسی شاهنامه را میتوانست به این بخش از داستان بپردازد، اما فردوسی با دانستند، پس فردوسی نمی خرفستران را اهریمنی نمی

واسته تن پر از خرفستر او را اینگونه نشان دهد. در کند، شاید خ زیرکی ضحاک را ماردوش توصیف می

.۲۱۳، ص ۴. فردوسی، شاهنامه، ج 1 .۳۹۲، ص ۱. هرودوت، ج 2 .۳۳۰، ص ۱. بریان، امپراتوری هخامنشی، ج 3 .۷۹، ص۱. فردوسی، شاهنامه، ج 4 .۳۶بلخی، فارسنامه، ص . ابن 5 .۱5۴. بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ص 6

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۳6

دهد تا آهنگران گرزی به شکل سر گاومیش برای او بسازند، شاهنامه آمده که فریدون پیش از نبرد دستور میفریدون به 1.سازند، گرزی که به گفته فردوسی فروزان به کردار خورشید بود به فرمان او گرز را می ها آن

ضحاک ماردوش را فرو مالید. گرز مهر در مهریشت، 2وسار، که جنگ ابزار ویژه ایزد مهر استگرزگا وسیله گرزی از فلز زرد ریخته و از زر سخت ساخته، که »چنین توصیف شده است: ۹۶کرده بیست و چهارم، بند

3.استوارترین وپیروز]ی بخش[ ترین رزم افزار استای متفاوت از دیگر نبردهای تن به تن شاهنامه است، هم اشاره کردیم این نبرد اسطوره تر یشپهمانگونه که

کند تآمل گزارش می اما شباهت بین این نبرد و نبرد تن به تنی که هرودوت از داریوش بزرگ و گئومات مغ برانگیز است.

‌‌خسرو‌و‌پشنگ‌)شیده(‌‌نبرد‌کی

ها او دالوری است نزدهم و نوزدهم یاد شده است و بنا بر آنخسرو در یشت پنجم، نهم، سیزدهم، پا از کیراند و جادوان و فرمانروایان ستمکار را سازد و به همه کشورها فرمان می های ایرانی را متحد می که سرزمین

ترین ترین شاه، دالورترین و شریف خسرو به عنوان درخشان اندازد. در یشت سیزدهم اوستا فروهر کی بر میو « سیاوش»وی پسر .4عیب است خسرو نمونه مطلق رهبری کامل و بی شود. در واقع کی توده میکس س

بر پایه شاهنامه در جریان نبردهایی 5.دختر افراسیاب، و هشتمین تن از خاندان کیانی است« ویسپان فری»دهد، در نبردی شیده پسر افراسیاب، پادشاه ایران خون سیاوش رخ می ه که بین ایران و توران بر سر کین

کنند پذیرد. اما بزرگان سپاه از شاه درخواست می ، و شاهنشاه میخواند یمخسرو را به نبرد تن به تن فرا کییچ سواری که کس دیگری به نبرد شیده رود، تا بر ایرانیان ننگی نباشد و ایشان را سرزنش نکنند که از ایران ه

پذیرد، و پاسخی به سپاهیان نبود که توانایی نبرد با شیده را داشته باشد، جز شاهشان. اما شاهنشاه نمیبرد که، هماورد شاهنشاه چنان کسی هایی از باور ایرانیان در این باره پی توان از آن به رگه دهد که می می

گوید: ست او نیست. وی میاست که غیر از پادشاه ایران، هیچکس را توان رزم و شک پدر را ندارد به هامون بمرد بدانید کین شیده روز نبرد

ییبدخوز کژی و تاری و از سلیحش پدر کرده از جادویی نباشد سلیح شما کارگر برآن جوشن و خود پوالد سر گرازیدن شیر و تیزی باد همان اسپش از باد دارد نژاد

نباشدش با جنگ او پای و پر فر ست ندادهکسی را که یزدان

.۷۱، ص ۱. فردوسی، شاهنامه، ج 1 .۲۱۷. یارشاطر، تاریخ ملی ایران، ص 2 . ۳۷۶، ص ۱. دوستخواه، اوستا، ج 3 .۱5۷. بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ص 4 .۱۳۳سن، کیانیان، ص . کریستین 5

۳7 تن پادشاهان در شاهنامۀ فردوسی به نبرد تن

ز فر و نژاد خود آیدش ننگ همان با شما او نیاید به جنگ دو جنگی بود یک دل و یک نهاد نبیره فریدون و پور قباد

1چو کاوس را سوخت او بر پسرش بسوزم بر او تیره جان پدرشای گوید شیده چنان رزمنده در این سخنان شاه، نکات تأمل برانگیزی وجود دارد: نخست اینکه شاه می

که در همین جنگ، است یحالکند، این در است که در میدان نبرد حتی پدر خود را جنگجو حساب نمی افراسیاب از زبان شیده چنین توصیف شده:

2ام افراسیاباگر بشنود ن شود کوه آهن چو دریای آبگوید سالح شیده به دست افراسیاب و با استفاده از جادو ساخته شده و اسلحه شما بر جادو سپس می

دهد که امروزه در زبان فارسی کاربرد کارگر نیست. جادو در اوستا یاتو خوانده شده و همان معنی را میسپس شاه از اسب 3.بزرگ شمرده شدهدارد، در اوستا به شدت تمام بر ضد جادو سخن رفته و از گناهان

توان اینگونه برداشت کرد که گوید اسب شیده نژادش از باد است، می خسرو می گوید، کی شیده سخن میآید منظور ایزد باد است. باد یکی از همانند باد تیزرو است، اما با توجه به ابیات پیشین و پسین به نظر می

وای خدایی است نیرومند و تیزرو و صفت پیروز 4.شود وای یکی می ایزدان دین زرتشتی است که گاهی با 5.تواند بد باشد و جزء موجودات اهریمنی به شمار آید خوب باشد و هم می تواند یمشونده دارد. وای، هم

خسرو به عنوان شاه نجات به هر حال نیروهایی که شیده در اختیار دارد بیشتر جنبه اهریمنی دارند و اما کیشیده فرزند 6.خش مظهر نیروهای اهورایی در زمین است، نماینده قوای دوزخی نیز افراسیاب تورانی استب

خسرو باید توانایی شکستن جادوی افراسیاب را داشته باشد تا بتواند بر شیده پیروز افراسیاب است. کیکه جادو را تباه و نابود و این آتش بلند سود است 7شود. از آن جا که ماهیت حقیقی پادشاه آتش است

ای سر شاهنشاه را احاطه بخشد. فر همچون هاله و آتش همان است که به فر شاهنشاه تجسم می کند میاثر خسرو بی مندی چون کی پس جادوی افراسیاب در برابر پادشاه فره 8.بخشد کند و بختش را تجسم می می

ها پس از این نشانه 9.افراسیاب مجرم تورانی پیروز شود خسرو توانست به خواهد بود. از پرتو فره بود که کیتواند این هماورد نیرومند دهد، آن گاه دلیل برتری خود و اینکه چرا او می خسرو از شیده و اسبش می که کی

گوید: توانند را اینچنین می و اهریمنی را شکست دهد و دیگران نمی

.۲۰۶، ص ۴. فردوسی، شاهنامه، ج 1 .۱۹۴. همان، ص 2 .۲۹، ص۱ها، ج . پورداود، ادبیات مزدیسنا یشت 3 .۴۰. آموزگار، تاریخ اساطیری ایران، ص 4 .۳۶، شناخت اساطیر ایران، ص ، و هینلز۳۱. آموزگار، تاریخ اساطیری ایران، ص 5 .۱۱۲، ص «های شکار شده سایه». سرکاراتی، 6 .۹۰های ایران باستان، ص . ویدن گرن، دین 7 . ویدن گرن، همانجا. 8 .۴۹۹، ص ۱. دوستخواه، اوستا، ج 9

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۳۸

1جنگ او پای و پرنباشدش با کسی را که یزدان ندادست فربودند که در اوستایی، ائیریانم یفرهانه اینکه ایرانیان دارای فره نباشند، زیرا در واقع همه ایرانیان صاحب

این فره متعلق به ایرانیان 2.شد نامیده می یرانیفراخورنه و در پهلوی، خوره ایرانشهر و در فارسی امروزی، این فره، اهریمن و فرستادگان او را نابود گردانیده، 3.اند و یا زاده خواهند شد که زاده شده ییها آنبود، به

گیرد، و به ایرانیانی که شایسته آن باشند، خردمندی، ثروت فراوان و خوشبختی دشمنان ایران را فرو می خسرو این فره نیست، منظور همان فره پادشاهی است. اما منظور کی 4.بخشید می

خسرو بود، برای نیروی بهم فری که از آن کی» اینگونه ستایش شده: زامیاد یشت ۷۴خسرو در بند کی ره ف، برای اش شده، برای فرمان خوب روا اش شونده، برای برتری چیره اش یدهآفر، برای پیروزی اهورا اش یوستهپ

. کی 5«هنگام دشمنان او اش، برای فرمان شکست ناپذیرش و برای شکست زود فرمان دگرگون نشوندهخسرو بیند. کی خسرو به پشتیبانی این فره است که در خود توانایی شکست جنگجویی چون شیده را می

گوید، پس از برشمردن این دالیل، به ایرانیان می 6ز فر و نژاد خود آیدش ننگ همان با شما او نیاید به جنگ

ای فره ویژه خودش را شد هر آفریده ن گسترش یافت که گفته میعقیده به وجود فره چنان در بین ایرانیا گوید: خسرو از فره شیده همین فره است، سپس می در این جا هم منظور کی 7.دارد

8دو جنگی بود یک دل و یک نهاد نبیره فریدون و پور قبادپردازد. در اینجا نیز از این ابیات پیداست، شاهنشاه، تنها با کسی از تخمه و نژاد شاهانه به نبرد تن به تن می

خسرو از سوی مادری پیوند نزدیکی با رسد، این در حالی است که کی هردو هماورد نژادشان به فریدون میرسپ شیده دارد. از افراسیاب خسرو از او زاده سپان فریا که کیو زندان زادند. ن و شیده و دیگر فرچول و شا ف 9.شد، دختر افراسیاب بود

داند. شاهنشاه نبرد تن به تن با شیده را خسرو می شیده را دایی کی ،شاهنامهنیز همچون بندهش ،بنابراینبرگستوان خودی شاهانه از آهن و سوار بر اسبی که پذیرد. فردوسی روز نبرد شیده را جوشن پوش با کاله می

کشد. در آن سوی بسته در حالی که درفشش را یکی از جنگجویان لشکرش در دست دارد به تصویر میدهد درفشش بندد، سپس فرمان می میدان، شاهنشاه شاد از این که به نبرد خواهد رفت جوشن نبردش را می

.۲۰۶، ص ۴. فردوسی، شاهنامه، ج 1 .۶۰مزدا یا خورنه؟، ص . شهبازی، جستاری درباره یک نماد هخامنشی فروهر، اهوره 2 .۴۹۶. ۴۹5؛ زامیاد یشت، ص ۴۸۲. ۴۸۱، اشتاد یشت، ص ۱. دوستخواه، اوستا، ج 3 .۴۸۱. همان، ص 4 .۴۹۹.همان، ص 5 .۲۰۶، ص ۴. فردوسی، شاهنامه، ج 6 .۶۰مزدا یا خورنه؟، ص . شهبازی، جستاری درباره یک نماد هخامنشی فروهر، اهوره 7 .۲۰۶، ص ۴شاهنامه، ج . فردوسی، 8 .۱5۰. فرنبغ دادگی، بندهش، ص 9

۳9 تن پادشاهان در شاهنامۀ فردوسی به نبرد تن

سپارد. شاه گرزی در دست و رز مینهد و درفشش را به رهام گود گاه ترگی زرین به سر بر می را بیاورند، آنخسرو سوار بر اسب معروفش، شبرنگ بهزاد که روزی فرستد، کی سراپا زره پوش به لشکریانش درود می

ای در دست، به تاخت، به اسب پدرش سیاوش بود، در حالی که کمر را تنگ بسته و جوشن پوش با نیزه 1.رود میدان رزم می

هماورد به تصویر کشیده است در هیچ کجای شاهنامه و نه در هیچ کتاب حاالتی که فردوسی برای این دوای ندارد. از آنجا که خوشبختانه از روزگار اشکانی و ساسانی شماری نقش برجسته از دیگری نمونه

ها بسنجیم. توانیم سخنان فردوسی را با آن نبردهای تن به تن پادشاهان باستانی ایران به یادگار مانده، ما میدرست در زیر آرامگاه داریوش، دو نقش برجسته بزرگ از دوره ساسانی داریم که هر دو نبرد شهریارانی

در چهار نقشی که در نقش رستم 2.اند دهند که دشمنان خود را نگونسار کرده اسب سوار را نشان مینها در نقشی که دهد، ت پادشاهان ساسانی را سواره و نیزه به دست در حال شکست دشمنانشان نشان می

شود، تاریخ تراشیدن این نقش به درستی دار پشت سر شاهنشاه دیده نمی منتسب به بهرام سوم است درفش ۲۸5ای بهرام دوم مناسبت داشته باشد، و آن را به حدود های دو جبهه معلوم نیست. شاید که با جنگ

د تن به تن پادشاه است که او را همراهی دار تنها برای نبر درفش ،شاهنامهدر 3.میالدی تخمین بتوان زدکند و دیگر در هیچ گونه نبردی حتی برای شاهزادگان، چنین چیزی نیامده است. و این با نقش برجسته می

اند، بهرام برجسته تعیین کرده بهرام سوم کامال همخوانی دارد. زیرا بنا به تاریخی که شاپورشهبازی برای نقش 4.ای بیش نبوده است هسوم در آن زمان شاهزاددار او نیز در پشت سرش دیده های ساسانی که شاهنشاه در حال مبارزه است، درفش اما در دیگر سنگ نگاره

خسرو برای رفتن به میدان نبرد و به جای کاله خود گوید که کی شود. فردوسی از ترگ زرینی سخن می میین برای پادشاهان ایرانی در میدان نبرد را مارسلن آمیانوس استفاده از کاله زر 5.کند آهنی از آن استفاده می

دا برای شاپور دوم ساسانی نیز گزارش می شوند که نبرد در پیمان می خسرو و شیده هم کی 6.کند در نبرد آم میدانی دور از سپاهیان و بدون دخالت کسی، حتی درفش داران همراهشان انجام شود. در ابتدا نبرد با نیزه

شکند، سپس با عمود رومی که نوعی از گرز است و پس از آن با ها می شود و چون سنان نیزه میآغاز بیند و نیروی خسرو را در نبرد می پردازند. چون شیده توانایی کی شمشیر و در آخر با تیر و کمان به کارزار می

داند کسی که فره ایزدی و میخسرو از فره ایزدی اوست برد که نیروی کی خودش را که سستی گرفته، پی میاندیشد تا بتواند خود را از دست پادشاه نجات دهد. او ای می شک پیروز خواهد شد. پس چاره با اوست بی

.۲۱۰. ۲۰۹، ص ۴. فردوسی، شاهنامه، ج 1 .۱۱۶. شهبازی، شرح مصور نقش رستم فارس، ص 2 .۱۱۷. همان، ص 3 . همانجا. 4 .۲۰۹، ص ۴. فردوسی، شاهنامه، ج 5 .۳۳۸. کریستین سن، ایران در زمان ساسانیان، ص 6

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌40

1،اندیشد که شاهنشاه از نبرد پیاده ننگ دارد خواند و چنین می خسرو را به کشتی گرفتن بر زمین فرا می کین فرستاده شده. در دوره ساسانی شاه برادر خورشید و ماه نامیده چون شاه مقدس است، زیرا از سوی خدایا

گاه است بنا دارد پیشنهاد او را . کی2شود و وطن حقیقی او در میان ستارگان است می خسرو که از هدف او آه خواهد تا اجازه دهد او با شیده پیاد گوید این کار برای پادشاه ننگ است؛ و از شاه می بپذیرد اما رهام می

گوید: خسرو در پاسخ به رهام چنین می بجنگد، اما کی که ای مهربان پهلوان سوار به رهام گفت آن زمان شهریار

چنان دان که با تو نیاید به جنگ چو شیده دالور ز تخم پشنگ به ترکان چنو لشکر آرای نیست ترا نیز با رزم او پای نیست

که چون او دالور ز مادر نزاد یکی مرد جنگی فریدون نژاد 3پیاده بسازیم جنگ پلنگ نباشد مرا ننگ رفتن به جنگ

از این ابیات به خوبی پیداست که شاهنشاه پیاده کشتی گرفتن با هماوردی هم خون و شایسته را ننگ باور بر این است پرداخته است. تن نمی به روی پیداست که شاهنشاه با هر کسی به نبرد تن دانسته و از آن نمی

در صورتی که مبارزه آزاد در میدان 4.که پادشاه اصوال نباید زندگی خود را در صحنه نبرد به خطر اندازدجنگ بدون برنده مانده بود، در این صورت مبارزه کشتی میان دو قهرمان به عنوان آزمایشی شاخص و

خسرو پادشاه فرهمند به پایان ی کیسرانجام کشتی نیز با پیروز 5.آمد نهایی ضروری به نظر میتن در دوران اساطیری و پهلوانی شاهنامه جای دارد، اما بیشترین همانندی را با به رسد.گرچه این نبرد تن می

خسرو پادشاه آرمانی سلسله کیانیان پیش دهد. کی تن در دوران ساسانیان نشان می به های نبرد تن نگاره سنگی و فره استفاده می به نظر می گشتاسپ است. از دوران کی کردند آید ساسانیان که از القاب کیانی چون ک

و حتی خود را وارثان سرزمین تحت فرمان کیانیان، یعنی ایران 6دانند خود را در پیوند و از تخمه کیانیان می خسرواند. تن کی به از الگوی کیانی نبرد تن متأثرهای پیروزی خود نیز و در سنگ نگاره 7،دهند قرار می

نبرد‌خسروپرویز‌و‌بهرام‌چوبین‌بررسی کردیم در این است که نبرد در دوران ساسانیان و بخش تر یشپتفاوت این نبرد با نبردهایی که

گاهی ه تاریخی شاهنامه آمده است، و از آن جا که شاهنامه از وقایع مربوط به اواخر دور های ساسانی آ

.۲۱۲، ص ۴هنامه، ج . فردوسی، شا 1 .۹۰های ایران باستان، ص . ویدن گرن، دین 2 .۲۱۳. ۲۱۲، ص ۴. فردوسی، شاهنامه، ج 3 .۴۳۲های ایران باستان، ص . ویدن گرن، دین 4 .۱55. فون گال، جنگ سواران، ص 5 .۱۳۲. ۱۳۱های امپراتوری ساسانی، ص . دریایی، ناگفته 6 .۸5. دریایی، ساسانیان، ص 7

4۱ تن پادشاهان در شاهنامۀ فردوسی به نبرد تن

پس، بررسی 1.تر است دهد که حتی از آثار طبری و دیگر مورخان مسلمان کامل بسیار دقیقی به دست می در) خود پادشاهی اواخر در ساسانیان دودمان که باشد نکته این دهنده تواند نشان این نبرد تاریخی می

این آغازین روزگار در که دادند، می انجام را پادشاهی تبلیغات روشی همان به کماکان( خسروپرویز روزگاریر بابکان از آن استفاده کرد. و آن روش این بود که، ساسانیان نوع جنگ دوسوار )جنگ اردش دودمان،

2.اند تن( را به عنوان وسیله بیان برای پیروزی نظامی مهم بر گزیده به تنهایی که از روزگار ساسانیان به جا مانده )در شهرستان نگاره جالب اینجاست که، یکی از اولین سنگ

چهارم آخرین اردوان تن بین اردشیر بابکان و به تراشی است که نبرد تن فیروزآباد استان فارس( سنگ ه برجست نقش ینتر مهمی و از نظر تاریخ ینتر بزرگبرجسته این نقش 3.دهد شاهنشاه اشکانی را نشان می

تن به تصویر کشیده شده است، در سوی چپ نقش، به در این نقش سه صحنه نبرد تن 4.دوره ساسانی استای پارسی یک جنگجوی پارتی را گرفته است. و در میان نقش، جانشین اردشیر، شاهزاده شاپور اشراف زاده

را زخم زده و در آخرین صحنه در سوی راست، اردشیرشاه با نیزه به دادبنداد وزیر اردوان یورش آورده او خویش شاه اردوان چهارم اشکانی را با نیزه از اسب فرو افکنده. موضوع این نبرد مربوط به جنگ تن بهگوید: شاپور پسر طبری درباره این نبرد می 5.میالدی رخ داده است ۲۲۴است، که در سال « هرمزدگان»

وان رفت و در میانه پیکار شد و در بنداز دبیر اردوان به دست شاپور کشته شد و اردشیر اردشیر به مقابله اردسوی اردوان شد و او را بکشت و بسیار کس از کسان وی کشته شد و باقی مانده گریزان شدند. گویند

دادن پیروزی نشان 6.اردشیر پیاده شد و سر اردوان را لگدمال کرد و آن روز اردشیر را شاهنشاه نام دادند ه نگار 7.آب فیروزآباد به معنی صعود ساسانیان است تن در نقش برجسته تنگ به اردشیر بابکان در نبردی تن

تن شاپور ساسانی و والرین رومی منقوش بر یک گل گوهرنگار سینه، که اینک در کتابخانه ملی به نبرد تنآب قرار دارد. در کتیبه کعبه زرتشت در تنگدر راستای همان نقش برجسته پیروزی اردشیر 8پاریس است

رساند که شاپور خودش در نبرد گمان می و این جمله بی« به دست خود امپراتور را گرفتیم»گوید شاپور میتن را در به های نبرد تن نگاره توانیم تداوم این گونه سنگ می 9.شرکت داشته و امپراتور را گرفتار کرده است

پوش و ساسانی را سواره و زره پوش به همراه درفش دارش در حال نبرد با دشمنی زرهرستم، که شاه نقشتن بین خسروپرویز و بهرام چوبین در شاهنامه فردوسی و آثار به سواره نشان داده است ببینیم. بازتاب نبرد تن

.۱۰۰های امپراتوری ساسانیان، ص . دریایی، ناگفته 1 .۱5۴. فون گال، جنگ سواران، ص 2 .۱۷. شیپمان، مبانی تاریخ ساسانیان، ص 3 .۲۷. فون گال، جنگ سواران، ص 4 .۳۱؛ دریایی، ساسانیان، ص ۲۸؛ فون گال، جنگ سواران، ص ۱۳۷سن، ایران در زمان ساسانیان، ص . کریستین 5 .5۸۷، ۲طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج . 6 .۲۸. فون گال، جنگ سواران، ص 7 .۱۰۳. شهبازی، شرح مصور نقش رستم فارس، ص 8 . همانجا. 9

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌4۲

این شیوه از تبلیغات دهنده ادامه تواند نشان مورخان اسالمی چون طبری، دینوری، ثعالبی و ... می یابد. شاهنشاهی ساسانی باشد، که کمابیش تا پایان دوران این دودمان ادامه می

پردازیم: تن بین خسروپرویز و بهرام چوبین می به اینک به بررسی نبرد تنم 5۸۹در زمان هرمز چهارم، اوضاع مرزهای ایران به خاطر دست اندازهای دشمنان چندان خوب نبود. در

خوشبختانه ایران سرداری شایسته داشت، وهرام 1.یاطله به شرق ایران تاختند و اوضاع را بدتر کردندهگشسب، از دودمان بزرگ مهران، فرماندهی توانا و )بهرام(، ملقب به چوبین، از مردم ری، پسر وهرام

هنشاهی شد. اما در او به مقابله با دشمن رفت و پیروزی او سبب شهرتش در شا 2.محبوب سربازان خویشدر ارمنستان، هرمز چهارم اتهامات کذبی به بهرام چوبین ها یرومجبهه غرب، پس از شکستی جزیی از

نسبت داد؛ در نتیجه فرمانده شورید و به سوی تیسفون رفت. در همین زمان با کمک اشراف و به رهبری اما بهرام 3.پرویز به قدرت رسیدگستهم و بندوی، برادران همسر هرمز، شاه عزل شد و پسرش، خسرو

چوبین حاضر نبود که به فرمان پادشاه جدید در آید، زیرا که خود سودای پادشاهی داشت. دودمان مهران گوید: اند، فردوسی در این باره از زبان بهرام چوبین چنین می مدعی بودند که از نسل شاهان اشکانی

یری که گردد ژیانچو آمخته ش بتازم بدین کار ساسانیان سر تاج ساسانیان بسپرم ز دفتر همه نامشان بسترم 4اگر بشنوند مرد داننده راست بزرگی مر اشکانیان را سزاست

5.و بهرام تکیه به این ادعا کرده، در دعوای خود ابرام نمود. در تاریخ ساسانیان چنین ادعایی تازگی داشت

فایده میان خسرو و بهرام در نهروان، نبرد بین دو سپاه گریز ناپذیر شد. سپاه بهرام بامداد ای بی پس از مذاکرهترگ و جنگجو از خاقانیان بودند، اینان 6.روز بعد به لشکر خسرو حمله برد در سپاه بهرام سه ترک س

انش را به پایداری در برابر سپاه بهرام فرا پیشروی سپاه بهرام به لشگر خسرو تاختند، سپیده دمان خسرو یار گاه خود شاهنشاه، خواند، آن می

نه ترک، آن دالور سه گرگ سترگ بیامد دمان تا بر آن سه ترک پرنداوری از میان برکشید یکی تاخت تا نزد خسرو رسید سپر بر سر آورد شاه سوار همی خواست زد بر سر شهریار

7بزد تیغ و انداختش سرنگون هر آبگونبزیر سپر تیغ ز

.۹۶. دریایی، ساسانیان، ص 1 .5۷۸سن، ایران در زمان ساسانیان، ص . کریستین 2 .۹۷. دریایی، ساسانیان، ص 3 .۲۶، ص ۶. فردوسی، شاهنامه، ج 4 .5۷۹سن، ایران در زمان ساسانیان، ص . کریستین 5 .۴۲5؛ ثعالبی، غرر السیر، ص ۴۳، ص ۶؛ فردوسی، شاهنامه، ج ۷۳۱، ص ۲. طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج 6 .۴۴، ص ۶. فردوسی، شاهنامه، ج 7

4۳ تن پادشاهان در شاهنامۀ فردوسی به نبرد تن

شکند. طبری نیز بدین نبرد اشاره کرده اما آن گونه که وی تن هماورد خود را به آسانی می به شاه در نبردی تنآن گونه که فردوسی جزییات 1.دهد تن شکست می به گوید خسرو هر سه جنگجوی ترک را در نبرد تن می

شود با شمشیری آخته به پادشاه کند دشمن شاهنشاه که در اینجا ترک نامیده می نبرد را برای ما بازگو میدانیم که جنگجویان ترک هفتال فنون نظامی جدیدی را معرفی کردند و در استفاده از کند. ما می حمله می

ما پادشاه که سواره است با استفاده از سپر ضربه دشمن را دفع ا 2.شمشیرهای دوسر پیشرو ایرانیان بودندکند. استفاده از سپر برای سواره نظام در اواخر دوره ساسانی رواج یافت، هم منابع اسالمی و هم نقش می

کردند )سواران ساسانی( از سپرهای گرد و کوچک استفاده می ها آندهد برجسته سوار طاق بستان نشان می 3.عد دست چپشان بسته شده بودکه به سا

از خسرو پرویز تندیس سنگی زیبایی در طاق بستان کرمانشاه به یادگار مانده است. این تندیس خسرو اند، متأسفانه در اثر دهد. این مجسمه، که از سنگ بیرون آورده پرویز را مسلح و سوار بر اسب نشان می

بر سر نهاده، که تاج بالدار با هالل و قرص تعصب مهاجمین عرب شکسته است. پادشاه کالهخودیهای آهنین پوشیده، اند و فعال پیدا نیست(. جوشنی با حلقه خورشید بر آن قرار دارد )بالهای تاج را شکسته

. شاه نیزه در دست راست گیرد یمپوشاند، و تن را تا ران فرو رسد، و چهره پادشاه را می خود می که تا کالهاند، که اثری از بر دوش تکیه داده است، ولی مسلمانان بت شکن آن دست را چنان قلم کرده گرفته، و آن را

شود. کمربندی مزین، و ترکشی پر تیر، آن پدیدار نیست. در دست چپ آن سوار سپری مدور دیده میگستوانی اش را بر سالح این سوار را کامل کرده است. او سوار بر اسب درشت اندامی است، که سر و سینه

4.دار پوشیده است منگولهگریزند. تنها ها از میدان کارزار می خواهد که پایداری کنند اما آن پس از این نبرد، خسرو از سپاهیانش می

دهد که بنه سپاه را گردآورند، در همین هنگام مانند، شاه فرمان می خسرو و شمار کمی از نزدیکانش می گیرد. ردی بین بهرام چوبین و خسرو پرویز در میشود و نب درفش بهرام پدیدار می

دالور دو جنگی دو شیر دژم رسیدند بهرام و خسرو بهم همی بر سر یکدگر کوفتند چو پیالن جنگی برآشوفتند

سلیحش نیامد برو کارگر همی گشت بهرام چون شیر نر 5از اندازه آویزش اندر گذشت برین گونه تا خور ز گنبد بگشت

اند رو به بنا بر شاهنامه خسرو پس از شنیدن اینکه سپاهیانش بنه سپاه را به آن سوی پل نهروان کشیده تازد، بیند که در پی او می گذارد، اما بهرام را می هزیمت می

.۷۳۱، ص ۲. طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج 1 .۲۱ساسانی، ص . فرخ، سواره نظام زبده ارتش 2 .۲۷. فرخ، سواره نظام زبده ارتش ساسانی، ص 3 .۶۰۰سن، ایران در زمان ساسانیان، ص . کریستین 4 .۴5، ص ۶. فردوسی، شاهنامه، ج 5

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌44

جهان دیده گستهم را پیش خواند چو خسرو چنان دید بر پل بماند به جنگ اندرون ترجمان مرا کمان مرا بیارید گفت آن

بر آن کار گستهم دستور بود کمانش ببرد آنک گنجور بود به جنگ از هوا روشنایی ببرد کمان بر گرفت آن سپهدار گرد

به یک چوبه با سر همی دوخت ترگ ر بارید همچون تگرگهمی تی ست اژدهایی به زیرکمانی به د پس اندر همی تاخت بهرام شیر

بر آن اسپ برگستوانی نداشت به دست اندرون جز کمانی نداشت دو زاغ کمان را به زه برنهاد چو خسرو ورا دید برگشت شاد

بشد کار آن باره یکبارگی یکی تیر زد بر بر بارگی 1ز بیچارگی کرگ بر سر گرفت پیاده سپهبد سپر برگرفت

دارد و در اینجا خواهد از برای تیراندازی بر دشمن، کسی که کمان شاه را نگه می را میشاه کمان خود آید از های سنگی هخامنشی بر می دهد. چنانکه از کتیبه درنگ کمان را به شاه می گنجور خوانده شده بی

شاهی را در روزگار هخامنشیان شاه همواره اسلحه داری نزد خود داشت تا هرگاه شاه الزم بداند اسلحهرستم، در قسمت باالیی آرامگاه، در قاب سمت چپ، اختیار او قرار دهد. در آرامگاه داریوش بزرگ در نقش

دار هایی جداگانه تراشیده شده که یکی از ایشان را نیزه نبشته نقش دو سرباز هخامنشی همراه با سنگاینان اسلحه داران 2،کند کند معرفی می داریوش شاه و دیگری را کسی که تبرزین داریوش شاه را حمل می

کند، بنا به سخن دینوری، گیرد و آغاز به تیراندازی می اند. به هر حال خسروپرویز کمان برمی داریوش شاهای که او را نقش تیراندازی خسرو در طاق بستان کرمانشاه و ظروف نقره 3.خسرو از بهتر)ین( تیراندازان بود

دهد، خود گواه چیرگی خسرو در تیراندازی است. بهرام از شدت تیر شاه سپر ن میسواره در حال شکار نشاهایی که بر دیواره درونی غار طاق بستان است مجلسی از شکار شاهانه را نشان گیرد. نگاره بر سر می

ه دهد. خسروپرویز در بیشتر این نقوش در حال شکار با تیر و کمان و یا کمان به دست نشان داده شد میکمان اسلحه ملی ایرانیان بوده و در روزگار هخامنشیان شاهنشاه به عنوان مدافع ایرانیان به کمان 4.است

5.بالیده است وری خود می کتیبه 7.دانستند و آن را نشان زورمندی سلحشوران پارتی می 6شان کمان بود پارتیان نیز سالح ملی

ورزیدند تأیید آباد )از شاپور یکم ساسانی( دلبستگی فراوانی را که پادشاهان ساسانی به تیراندازی می حاجی

.۴۶. ۴5، ص ۶. فردوسی، شاهنامه، ج 1 .5۹تا 5۶. شهبازی، شرح مصور نقش رستم فارس، ص 2 .۱۱۶. دینوری، اخبار الطوال، ص 3 .۶۱۲. ۶۱۱سن، ایران در زمان ساسانیان، ص . کریستین 4 .۴۲. شهبازی، شرح مصور نقش رستم فارس، ص 5 .۱۰۲پارتیان )پهلویان قدیم(، ص –نیا، تاریخ سیاسی و اجتماعی اشکانیان . مشکور و رجب 6 .۳۷های ایران، ص . سرافراز و آورزمانی، سکه 7

4۵ تن پادشاهان در شاهنامۀ فردوسی به نبرد تن

دومین نبرد میان بهرام چوبین و خسروپرویز، هنگامی بود، که خسروپرویز نیروی کمکی از روم 1.کند میمی به نام کوت که گویند با هزار تن برای مبارزه با بهرام آورده بود. در آغاز جنگ یکی از جنگجویان رو

تن خواند، بهرام به آسانی و تنها با یک به بهرام چوبین را که اینک شاه ایرانیان بود، به نبرد تن 2کرد برابری می 3.کشد ضربه جنگ جوی رومی را می

آنکه نفر بود بی ه و نفربهتن ایرانیان، سوار به شود. باید گفت که نبرد تن تن و سواره انجام می به این نبرد نیز تنتن بخشی از سنت به دیگر سربازان دخالت کنند، در حالی که در تاریخ کهن امپراتوری روم سبک نبرد تن

از نبرد سواران ساسانی با سربازان یرومچنان که پیداست نخستین گزارش 4.شد نظامی روم محسوب نمیپنجم و ششم میالدی ه در واقع در سد 5.شود س بیان میتن سواره، از زبان پروکوپیو به رومی در نبرد تن

ها و تجهیزات هم در ارتش بیزانس و هم در ارتش ساسانی تغییر پیدا کرده و بهبود یافته بود به تاکتیک مثال ها ) بلیزاریوس در روزگار قباد و خسرو یکم، اسواران و همتایان بیزانسی آن یها جنگای که در گونه

بیند رومیان در روز خسروپرویز که می 6.شدند مال در میدان جنگ از هم تشخیص داده نمیکاتافراکتا( ع افتد که خود به نبرد بهرام رود. اول نبرد کاری از پیش نبردند، به این اندیشه می

بسان رمه روزگار دمه بدیدم هنرهای رومی همه ز چوبینه آورد خواهم یکی همان به که من با سپاه اندکی

7امیدم به یزدان فریاد رس نخواهم در این کار یاری ز کسنیز گوید بهتر است با شماری از بهترین جنگجویان به رزم بهرام شوی، خسرو گستهم به خسرو می

د. بهرام که رون پذیرد، آن گاه چهارده تن از جنگجویان، به همراهی خسروپرویز به نبرد بهرام چوبین می می گوید: آید چنین می بیند خسرو به جنگ او می می

8اگر کمتر آیم ازو ناکسم اگر پیشم آید جهان را بسم گوید: سپس بهرام می

9به خسرو مرا کس نباید به کار نباید که ما بیش باشیم چار اندیشد: گونه میتن خسروپرویز را بشکند، خسرو نیز همین به خواهد در نبردی تن بهرام می

.۸۰۳. یارشاطر، تاریخ ملی ایران، ص 1؛ ۱۲۲؛ دینوری، اخبارالطوال، ص ۷۳۲، ص ۲؛ طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج ۲۰۹. ۲۰۸، ص ۱. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج 2

.5۴۹، ص ۲اثیر، تاریخ الکامل، ج ابن .۱۳۳. ۱۳۲، ص۶. فردوسی، شاهنامه، ج 3 .۳۲۸های صحرا، ص . فرخ، سایه 4 .۶۴. ۶۳ های ایران و روم، ص . پروکوپیوس، جنگ 5 .۴۰۸های صحرا، ص . فرخ، سایه 6 .۱۳۹، ص ۶. فردوسی، شاهنامه،ج 7 .۱۴۲. همان، ص 8 .۱۴۲، ص ۶. فردوسی، شاهنامه، ج 9

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌46

1شما رزم سازید با سرکشان بد نشان ه من و گرزو چوبین

بیند ماند. شاه که چنین می گریزند و خسرو تنها می اما به هنگام رویارویی، یاران خسروپرویز از میدان میبست در کوهستان پناه بنتازد، شاه به درون غاری تاریک و گریزد در حالی که بهرام در پی او می به ناکام می

خواهد، ای ندارد، از یزدان کمک می رسد، خسرو که دیگر چاره گیرد، در همین هنگام بهرام در می می توی برتر از گردش روزگار به یزدان چنین گفت کای کردگار

2تو باشی ننالم به کیوان و تیر گیر بدین جای بیچارگی دستشود، دست خسرو را ای سبز بر خسرو پدیدار می سوار بر اسبی خنگ با جامه درنگ فرشته سروش و بی

داند چه بود وی را گوید: چیزی که کسی نمی طبری در این باره می 3.رهاند گیرد و او را از دست بهرام می میخود را های برجسته( که و حجاریرسمی )بر س یها نبشتهاز آنجا که شاهنشاهان ساسانی در 4.فراز کوه برد

پس کمک ایزدان به چنین پادشاهی که خود 5.خواندند می« ایزدان اهور مزدا، خداوند... از دوده پرستنده » داند چیزی شگفت نخواهد بود. می ها آنرا از تبار

سروش مقدس است که بهتر از همه »( چنین آمده: ۳در یشت یازدهم )سروش هادخت یشت، بند شود، زیرا بنابر شاهنامه از همین روست که سروش بر خسروپرویز پدیدار می 6«.بیچارگان را در پناه گیرد

گیرد، اما نامد. گرچه در این نبرد برخوردی بین خسروپرویز و بهرام چوبین در نمی خسرو خود را بیچاره میت، و آن این در این داستان، به اصلی اساسی و بنیادین در پیوند با پادشاهان قانونی ایرانی اشاره شده اس

مزدا )در این داستان یزدان( برای رسیدن به پادشاهی یاری است که پادشاهان قانونی ایران از سوی اهورهمزدا، من شاه به خواست اهوره»گوید: پ.م( چنین می ۴۸۶ – 5۲۲شوند. چنانکه داریوش بزرگ ) می

اهوره »گوید: و دیگر بار می پنجم( بند –ستون یکم DB« )مزدا پادشاهی را به من بخشید. هستم. اهوره ه بر پای 7.(بند شصت و دو –ستون چهارم DB« )مزدا و دیگر خدایانی که هستند، به من یاری بخشیدند.

دهد. کند و او را نوید پادشاهی می آید و به خسروپرویز یاری می شاهنامه نیز، سروش از سوی یزدان میکند، در این گیرودار بهرام خود را به ایشان را به نبرد تشویق می رفتهپس از این خسروپرویز نزد یاران خود

گوید: رساند، چنانکه فردوسی می نزدیکی خسروپرویز می کمان رابه زه کرد و یک چوبه تیر ز لشکر بر شاه شد خیره خیرگند بگرفت پیکان به راه بزد ناگهان بر کمرگاه شاه کژآ

. همانجا. 1 .۱۴۳، ص ۶. فردوسی، شاهنامه، ج 2 . همانجا. 3 .۷۳۳، ص ۲. طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج 4 .۸۸. یارشاطر، تارخ ملی ایران، ص 5 .5۲۷ها، ص . پورداود، ادبیات مزدیسنا یشت 6 .۱۰۶تا ۹۶. جلیلیان، بیستون، 7

47 تن پادشاهان در شاهنامۀ فردوسی به نبرد تن

بیامد ز دیباش بیرون کشید پیکان بدیدیکی بنده چون زخم زره بود نگسست پیوند اوی بزد نیزه یی بر کمربند اوی

دل مرد بی راه شد پر ز بیم سنان سر نیزه شد به دو نیم بزد چند بر مغفر کینه خواه چو بشکست نیزه برآشفت شاه در نشستهمان پیکر مغفر ان سراسر همه نیزه بر همه شکست

هم آنکس که آواز آهن شنید همی آفرین خواند هر کس که دید 1چنان لشکری را به هم بر زدند گرانمایگان از پس اندر شدند

وی را از کفش بربود و به سرش زد تا ه تن کرد و نیز به گوید: و پرویز با بهرام جنگ تن طبری برای این نبرد میثعالبی نیز چنین گفته: کار به آنجا 2.ترسید و بدانست که با پرویز بر نیایدبشکست و بهرام آشفته شد و ب

او چنگ ه خود به سوی او تاخت، پرویز در نیز ه کشید که پرویز و بهرام با هم درآویزند، چون بهرام با نیزفشرد تا افکند، چنان که بهرام نتوانست آن را راست بر پیکر پرویز فرود آرد. پیوسته بهرام بر این سر نیزه می

3.نیزه بشکست. بهرام از برابر پرویز بگریختکمتر به چنین نکات ریزی معموال تن از مورخانی چون طبری و ثعالبی که به های نبرد تن کاری بازگویی ریزه

تن پادشاهان، و تأثیرگذاری این نبرد. به اند، خود گواهی است بر جایگاه مهم نبرد تن آثار خود پرداختهدر خسروپرویز با این نبرد شایستگی خود را برای پادشاهی بر ایرانشهر و پاسداری از مردمان سرزمینش در

تن به ثعالبی پس از این نبرد تندهد. بنابر سخن فردوسی و مورخانی همچون طبری و برابر دشمنان نشان میکند، و شکست خود را از انجامد، بهرام رو سوی سرزمین ترکان می که به شکست بهرام چوبین می

ه شخصی دو شاه ناگزیر تعیین کنند ه کند که مقابل پذیرد. در واقع سنت چنین اقتضا می خسروپرویز می 4.سرنوشت نبرد باشد

‌‌

گیری‌نتیجهدانستند و برای بیان شایستگی و فرهمندی خود می ای یاتن را شیوه به شاهنشاهان ایرانی پیروزی در نبرد تن

ای است از روزگار هخامنشیان، گرفتند، برای تاریخ ایران، نبرد بین داریوش سوم و اسکندر نمونه به کار میپرداختند، تن به تنمیدان به نبرد ه در میان در اینجا )نبرد ایسوس( دو دشمن که بر سر پادشاهی جنگ داشتند

وقتی کار به زدوخورد » تن در ایسوس واقع شد: به گوید، نبرد تن ای می پلوتارک بنا به سخن خارس موتیلنه

.۱۴۸. ۱۴۷، ص ۶. فردوسی، شاهنامه، ج 1 .۷۳۱، ص ۲. طبری، تاریخ الرسل و الملوک، ج 2 .۴۲۸. ثعالبی، غررالسیر، ص 3 .۳5۱، ص ۱. بریان، امپراتوری هخامنشی، ج 4

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌4۸

داریوش با این کار شایستگی خود را برای 1.«کشید، اسکندر به ضرب شمشیر داریوش از ران مجروح شدتن پادشاه با به داد. پس از ریشه گرفتن دین زردشت بین ایرانیان نبرد تن پادشاهی به ایرانیان نشان می

های زردشت که از نبرد بین اهریمن و اهورا سخن دشمنش نیز رنگ دینی به خود گرفت و همانند آموزه ه نگار نیز بازتابی از همین اندیشه شد، چنانکه اردشیر بابکان در سنگ گفت، نبرد پادشاه با دشمن او می

رستم درست از همین مفهوم برای مشروعیت بخشیدن به پادشاهی خود استفاده کرد. تاجگذاریش در نقش هرگز احتماال تن کنایه از توان اوست. ولو اینکه وی به پیروزی پادشاه بر دشمن خود در یک نبرد تن ه هنگام

از تصویر پادشاه فاتح البته تر کوچک ه چنین نبردی نکرده باشد. نمایش دشمنان شکست خورده در اندازتن پادشاهان به این نبردهای تن ه اما چنانچه واکاوی بیشتری دربار 2.حاکی از پایگاه پست و ناچیز آنان است

ی از تبلیغات پیچیده پادشاهان باستانی انجام شود، درخواهیم یافت که اینگونه نبردهای پادشاهان تنها بخش بخشی به پادشاهی خود بوده، گرچه پادشاهان ایرانی در بسیاری از نبردها حضور داشتند. ایران برای فره

‌فهرست‌منابع‌و‌مآخذ

.یخ‌اساطیری‌ایران آموزگار، ژاله .۱۳۹۱. تهران: انتشارات سمت، تار ۱۳۸۴محمد حسین روحانی. تهران: انتشارات اساطیر، ه . ترجم۲. جتاریخ‌کاملاثیر، عزالدین. ابن. .بسعی واهتمام وتصحیح گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون. تهران: انتشارات اساطیر، .نامه‌فارسابن بلخی

۱۳۸5. .االممابن مسکویه، احمد بن محمد‌ ابوالقاسم امامی. تهران: ه . ترجم۱های مردمان. ج . آزمونتجارب

.۱۳۶۹سروش، .۱۳۸۷ناهید فروغان. تهران: نشر و پژوهش فروزان روز، ه . ترجم۱. جامپراطوری‌هخامنشیبریان، پیر. .۱۳۶۲. تهران: انتشارات توس، پژوهشی‌در‌اساطیر‌ایرانبهار، مهرداد. ۱۳۸۲محمد سمیعی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ه . ترجمهای‌ایران‌و‌روم‌جنگ.‌پروکوپیوس. .یشتپورداود، ابراهیم‌ پورداود. سلسله انتشارات انجمن زردشتیان یفتأل، تفسیر و ۱. جها‌ادبیات‌مزدیسنا

.۱۹۲۸پشوتن مارکر، ه ایرانی بمبئی و ایران لیگ از نفق .۲5۳۶وشی. تهران: دانشگاه تهران، جلد. به کوشش بهرام فره۲. ها‌یشتپورداود، ابراهیم. .۱۳۶۸محمد فضائلی. تهران: نشر نقره، ه . ترجمغرر‌اخبار‌ملوک‌الفرس‌و‌سیرهمثعالبی، حسین بن محمد. .۱۳۹۱فرهنگی، یها پژوهشتهران: دفتر .بیستونجلیلیان، شهرام. .۱۳۹۲شهرناز اعتمادی. تهران: انتشارات توس، ه ترجم .ساسانیاندریایی، تورج.

.۳5۱، ص ۱منشی، ج . بریان، امپراتوری هخا 1 .۴۱. یارشاطر، تاریخ ملی ایران، ص 2

49 تن پادشاهان در شاهنامۀ فردوسی به نبرد تن

.محمود فاضلی بیرجندی. تهران: بنگاه –آهنگ حقانی ه . ترجمهای‌امپراتوری‌ساسانی‌ناگفتهدریایی، تورج .۱۳۹۱ترجمه و نشر کتاب پارسه،

.های ایرانی. )گزارش و پژوهش(. تهران: انتشارات مروارید، ترین سرودها و متن کهن :اوستادوستخواه، جلیل۱۳۸5.

.۱۳۷۱تهران: نشر نی، محمود مهدوی دامغانی. ه . ترجماخبار‌الطوالدینوری، ابوحنیفه احمد بن داود. ایران‌سکهآورزمانی. اکبر. و فریدون سرافراز، علی‌ . تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی های

.۱۳۸۴، ها دانشگاه .۱۳۷۸مقاالت فارسی. تهران: نشر قطره، ه . گزیدهای‌شکار‌شده‌سایهسرکاراتی، بهمن. .۱۳5۷. انتشارات بنداد تحقیقات هخامنشی، فارسشرح‌مصور‌نقش‌رستم‌شاپورشهبازی، علیرضا. .یا‌خورنه؟‌یک‌نماد‌هخامنشی‌فروهر،‌اهوره‌ه‌جستاری‌دربار‌شاپورشهبازی، علیرضا‌ شهرام ه ترجم .مزدا

.۱۳۹۰جلیلیان. تهران: نشر و پژوهش شیرازه، .۱۳۹۲ش فرزان روز، کیکاوس جهانداری. تهران: نشر پژوه ه . ترجممبانی‌تاریخ‌ساسانیانشیپمان، کالوس. یخ‌جریر. طبری، محمدبن یخ‌طبری‌یا‌تار ابوالقاسم پاینده. تهران: انتشارات ه . ترجم۲. جوالملوک‌الرسلتار

.۱۳۷5اساطیر، .۱۳۹۰شهربانو صارمی. تهران: انتشارات ققنوس، ه . ترجمهای‌صحرا‌ایران‌باستان‌در‌جنگ‌سایهفرخ، کاوه. ۱۳۸۷بهنام محمد پناه. تهران: سبزان، ه . ترجمارتش‌ساسانی‌هسواره‌نظام‌زبد.‌فرخ، کاوه. .المعارف ه . تهران: انتشارات مرکز دائر۶و ۴و ۱به کوشش جالل خالقی مطلق. ج .شاهنامهفردوسی، ابوالقاسم

.۱۳۸۶ایرانی و اسالمی(، یها پژوهشبزرگ اسالمی )مرکز .۱۳۹۰مهرداد بهار. تهران: انتشارات توس، ه . ترجمبندهشفرنبغ دادگی. ۱۳۷۸فرامرز نجد سمیعی. تهران: انتشارات نسیم دانش، ه . ترجمجنگ‌سوارانگال، هوبرتوس. فون. ۱۳۸۷الله صفا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ذبیح ه . ترجمکیانیانسن، آرتور. کریستن. ۱۳۷۷رشید یاسمی. تهران: دنیای کتاب، ه . ترجمزمان‌ساسانیانایران‌در‌امانوئل. آرتورسن، کریستین. اجتماعی‌اشکانیاننیا. مشکور، محمد جواد. و مسعود رجب‌ .پارتیان‌)پهلویان‌قدیم(-تاریخ‌سیاسی‌و

.۱۳۷۴تهران: دنیای کتاب، .گاهان ایده، ه . ترجمایران‌باستان‌های‌یندویدن گرن، گئو .۱۳۷۷دکتر منوچهر فرهنگ. تهران: انتشارات آ .یخ‌هرودوتهرودوت .۱۳۸۹مرتضی ثاقب فر. تهران: انتشارات اساطیر، ه . ترجم۱. جتار .۱۳۸۶احمد تفضلی. تهران: نشر چشمه، –ژاله آموزگار ه . ترجمشناخت‌اساطیر‌ایرانهینلز، جان. .یخ‌ملی‌ایران»یارشاطر، احسان ‌تار ‌فروپاشی‌دولت‌ساسانی«. ‌سلوکیان‌تا یخ‌ایران‌از -)جلد سوم‌تار

حسن انوشه. تهران: امیرکبیر، ه احسان یارشاطر. ترجم گردآورندهقسمت اول(. پژوهش دانشگاه کمبریج. ۱۳۸۳.

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۵0

.یخ‌ملی‌ایران»یارشاطر، احسان ‌«تار ‌فروپاشی‌دولت‌ساسانی، ‌سلوکیان‌تا یخ‌ایران‌از -لد سوم)ج تارحسن انوشه. تهران: امیرکبیر، ه احسان یارشاطر. ترجم گردآورندهقسمت دوم(. پژوهش دانشگاه کمبریج.

۱۳۸۶. .یخ‌یعقوبییعقوبی، احمد بن ابی یعقوب ن: انتشارات علمی و . تهرا۱محمد ابراهیم آیتی. ج ه . ترجمتار

.۱۳۸۲فرهنگی،

شاپور،‌دانشگاه‌شهید‌چمران‌اهواز‌نامه‌جندی‌فصل ۱۳۹۴، تابستان ۲سال یکم، شماره

‌های‌نادرست‌اخالق‌جاهلی‌اخالق‌اسالمی‌و‌تغییر‌سنت

)نویسنده مسئول( 1مرضیه بیدمال

2بهادر قیم۱۲/۲/۹۴تاریخ دریافت:

۸/۴/۹۴تاریخ پذیرش: ‌چکیده

های مردمی در زمان جاهلیت بیانگر عدم وجود الگویی مطالعه تاریخ دوران جاهلیت و بررسی اخالق و آداب تودهمناسب در روابط فردی و اجتماعی است.در زمان جاهلیت از نظر اخالقی بسیاری صفات خوب و برجسته مانند

ود و سخا، شجاعت وجود داشت اما به پیمانی( ج نوازی( جوار )حمایت از پناهندگان( حلف )هم ضیف )مهمانچشمی در میان قبایل شد و ریشه در عوامل اجتماعی و فرهنگ جاهلیت، مانند تفأخر و هم نوعی خاص تفسیر می

ای از داشت که نشان از انحطاط اخالقی مردمان آن عصر داشت. با رسالت پیامبر، رسول خدا )ص( سلسلههای مبنایی عصر بعثت با عصر جاهلیت در د که منجر به ایجاد تفاوتاصالحات اخالقی توسط ایشان پیگیری ش

این زمینه گردید. توجه به دستورات قرآن و رقابت برای عمل به آن، جامعه عرب آن روز را به شکل معناداری به تغییر ن گردید و در اختیار های بعد به شایستگی توسط ائمه اطهار )ع( تبیی های بعد و نسل واداشت. این تغییرات در دوره

عموم قرار گرفت و این بزرگواران به فراخور زمان سعی در ارتقای رفتار و اخالق فردی و اجتماعی مسلمانان شیعیان نمودند. خصوصا

های دینی و اخالقی اسالمی است و در این این مقاله درصدد بررسی میزان تأثیرپذیری جامعه اسالمی از آموزه شود. تناد به منابع تاریخی و همچنین منابع دینی هستیم و از شیوه توصیفی_تحلیلی استفاده میبررسی نیازمند اس های جاهلی، اخالق فردی، اخالق اجتماعی، اصالح. : اخالق اسالمی، سنتواژگان‌کلیدی

[email protected]دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ اسالم دانشگاه شهید چمران اهواز . 1 [email protected]. دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز 2

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۵۲

‌مقدمهو رسوم و عرف و عادت اندیشند یممردم هر محیطی اخالق و مبانی اخالقی و زشت و زیبا را طبق آنچه

. در مورد عصر جاهلیت که پس از ظهور اسالم، )با الهام از کند یم، تفسیر کند یممحیطشان آنرا تأئید قرآن( در میان مسلمانان، در مورد عصر پیش از اسالم به کار رفت و مفهوم خاصی پیدا کرد نیز این قاعده

یها ارزشکرم و حمایت از پناهندگان از وجود داشت. صفات خوب همچون شجاعت، مهمان نوازی،، بلکه ریشه در عوامل اجتماعی و فرهنگ جاهلیت، مانند تفاخر و گرفت ینممعنوی و انسانی سرچشمه

هم چشمی، تکبر، تعصب و موارد مشابه آن در میان قبایل داشت. عالقه به شهرت و نام نیک، امید رسیدن بود که عرب را به بذل و ها ینابرچسب لئیمی و خست طبع و امثال به ریاست، بیم از هجو شعرا، نگرانی از

مهمان نوازی و یها خصلتکرد. وادار می ها ینابخشش، وفای به عهد، حمایت از پناهندگان و مانند ،کردند یمجوانمردی در محیطی که مردم آن با فزونی مال و فرزندان و کثرت تعداد جنگاوران فخرفروشی

. با رسالت پیامبر )ص(، ایشان در نقد و اصالح این اخالق و شد یمشمرده ها آنندی سربل وسیله اخالقی کوشید و سعی بر آن داشت تا اهداف متعالی تر این رفتارها را به مردم آن عصر بشناساند یها سنت

و تغییرات معناداری را پی ریزی و اجرا کند و گفتار و اعمال ایشان الگوی اخالقی مناسب برای عموم قرار ات و روایات تبیین صحیحی را بدست گیرد بعد از ایشان ائمه اطهار)ع( راه ایشان را ادامه دادند و با تفسیر آی

دادند و جامعه عصر خود را به اخالق اسالمی مزین فرمودند. بررسی میزان تأثیرپذیری جامعه اسالمی از و این مقاله بر این فرض استوار است که سیره نبوی و باشد یمدینی و اخالقی هدف اصلی مقاله یها آموزه

ییر اخالق عصر جاهلی با عصر بعثت رسول و بعد از آن را ایفا قرآن و ائمه اطهار)ع( نقش کلیدی تغتحلیلی درصدد پاسخ گفتن به پرسش اصلی و -این مقاله با روش تحقیق علمی به شیوه توصیفی کنند یم

آمده است. ییها اشارهاثبات فرضیه مورد ادعای آن است. در خصوص این پرسش در کتب تاریخی و دینی

‌العرب‌پیش‌از‌اسالمةعی‌در‌جامعه‌جاهلی‌جزیر‌اخالق‌فردی‌و‌اجتما، بیشتر قبائل عرب در دهد یمالعرب )حجاز( را صحرا تشکیل ةاز آنجا که بخش عمده منطقه شمالی جزیر

روزگار پیش از ظهور اسالم، بادیه نشین و صحرا گرد بودند. فرزند طبیعت و زاده صحرای بیکران و آزاد بود. : یکی قیود و بندهای کیش بت پرستی و مراسم و شعائر آن، و دیگری کرد یمتنها دو چیز او را محدود

. اما پایبندی او به کرد یمگی به قبیله برای او ایجاد و آداب و رسوم قبیلگی و وظایفی که وابست ها سنتقبیلگی با اخالص و اعتقاد ریشه دارتری همراه بود. اساس اجتماع عرب را قبیله، و نظام سیاسی یها سنت

و این نظام در تمام شئون و ابعاد زندگی آنان منعکس بود. در داد یمو اجتماعی آنان را نظام قبیلگی تشکیل . بافت زندگی قبیلگی نه تنها در میان شد یمهویت افراد، تنها با انتساب به یکی از قبایل مشخص این نظام،

1صحرا نشینان بلکه در شهر نیز به خوبی نمایان بود.

34، 35اسالم)ص((،ص . پیشوایی،تاریخ اسالم )ازجاهلیت تارحلت پیامبر 1

۵۳ های نادرست اخالق جاهلی اخالق اسالمی و تغییر سنت

‌تعصبتعصب به منزله روح قبیله است و نشانه این است که فرد بی دریغ به افراد قبیله خود، وابسته است. به طور

ی در صحرانشینان نظیر وطن پرستی افراطی است. عرب بدوی به خاطر قبیله خود دست کلی تعصب قبیلگو حتی جان خود را فدامی کرد. رفتار افراد قبایل با برادر و عموزادگان و خویشان همراه با زد یمبه هرکاری

لکه دار ، شرافت او کرد یمتعصب بود و اگر کسی از حمایت و مساعدت برادر و عموزاده خود کوتاهی شد به تمام قبیله اهانت شده بود و افراد قبیله موظف . براین اساس اگر به یکی از افراد قبیله اهانت میشد یم

بودند برای رفع اهانت و زدودن لکه ننگ تا آنجا که نیرو دارند بکوشندتعصب که گاهی معادل کلمه وطن هم »، «هم شأنی»، «هم خونی»به خاطر پرستی است، از روحیه خاصی حکایت دارد. کسی که دیگری را

صاحب حق به حساب آورد و غیر او را گرچه در مسأله ای حق داشته باشد، ناحق « هم وطنی»و یا « شهریبدین صورت یکی از 1بداند، در پیشگاه خدا مورد غضب خواهد بود. این تعصب را تعصب مذموم گویند.

ت که هم فرد و هم جامعه آن روز )قبیله( را در سطح ارکان مهم اخالق عرب جاهلیت تعصب )حمیت( اسفردی را به یها اخالقالشعاع قرار داده بود و به همان نسبت نیز رفتارها و وسیع و به طور چشمگیری تحت

رفتارهای اجتماعی پیونده داده بود و در حقیقت رفتارهای فردی در طول رفتارهای اجتماعی معنا و مفهوم کردند. پیدا می

‌تفأخر

دیگر عرب جاهلی، تفاخر بود. تفاخر یعنی فخر فروشی و خود را تافته جدا بافته یها خصلتاز جمله تفاخر به فرزندان و اموال از صفات 2.گیرد یمدانستن که از نوعی خود شیفتگی و شیفتگی به مال نشأت

ر طرف افتخارات خود را در و ه شد یمو این کار )مفاخره( با حضور داور انجام شد یمپسندیده محسوب این خصلت در بین اعراب به قدری مهم بود که نوعی از انواع فن شعر غنایی 3.کرد یمقالب نثر و نظم بیان

را فخر نامیدند که ذیل آن مدح و ستایش خویش و اقوام و بستگان شاعر، همچنین شعر حماسی نیز داخل دی که ماندگار شدند، قصاید تفاخرآمیزی بودند که برای بیشتر قصای4. شد یماین نوع است و در آن بیان

از آن قصایدی که در مدح )سران قبیله( و در تر مهمتبیین شرافت و ارجمندی قبیله سروده شده بودند و برای جاودان سازی است. با این یتر مهمهجو دشمنان بود، بیشتر ماندگار شدند زیرا مدح و هجو دالیل

و تا حدودی از تاراج زمان در امان شود یمتکیه ها آنحال آن دسته از اشعار مدح و هجو هم که بر اهمیت فن خطابه از انواع ادبی 5باقی مانده است. اند بودهجاری ها زبانمشهوری که بر یها قسمت، فقط اند بوده

.271. دشتی،فرهنگ سخنان پیامبر اکرم)ص(، ص1 .765. دشتی،فرهنگ سخنان پیامبر اکرم )ص(، ص2 .74. فایز،سیمای عرب جاهلی از زبان قرآن وروایات،ص 3 .18. ترجانی زاده،تاریخ ادبیات عرب از دوران جاهلیت تاعصر حاضر، ص 4 .408ش از اسالم، ص . الحوت،باورها واسطوره های عرب پی5

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۵4

اغراض خطبه جاهلی شامل تشویق به جنگ، ینتر مهمداشته است که بود که در میان مردم آن روز وجوددعوت به اتحاد، فراخواندن به سوی دین جدید، گرامی داشتن مجلس عزای بزرگی از بزرگان، از بین بردن

انگیزه توانند یمکینه توزی، فخر فروشی به قبیله و تشویق به کارهای پسندیده بود. همه این موضوعات )جای تعجب نیست که علم 1برای گرایش به خطبه را در میان خطبای جاهلی ایجاد نمایند. مناسبی را

محدود آن روز عرب بود و از ارزش و احترام واالیی برخوردار بوده و یها دانشکه یکی از « نسب شناسی»میت جهت حفظ و شناخت نسب و استفاده از آن در تفاخر نژادی و رقابت نژادی بین قبایل اعراب اه

2داشت.

‌تکبرو تعصب کردند یمتفاخر بیجا به حدی بود که در فزونی جمعیت به فزونی قبرها و مردگان خویش مباهات

که زنده به گور کردن دختران از مراتب عالی و نهایت غیرتمندی شد یمطوری تفسیر ها آننظر و غیرت در، هنگام سخن گفتن بلند صحبت نگریست یمعرب جاهلی به دیگران به دیده تحقیر 3.آمد یمبه حساب

. از مصادیق دیگر تکبر کرد یمتا برتری خود را برساند. عرب جاهلی به بلند صحبت کردن افتخار کرد یمجد -که قصی ییها سنتهمچنین 4.گرفتند ینماین بود که هرگز برای ورود به خانه کسی اجازه ها یجاهل

، برای مکیان تبدیل به سنن مقدس و خدشه ناپذیر ها همانکرد و چهارم حضرت محمد در مکه پایه گذاریمختلف مربوط به حج های یتمسئولشدند. قریش کلیدداری کعبه را از دست قبیله خزاعه خارج کرده بود،

و زیارت و طواف مانند: سقایت )تأمین آب برای حجاج(، رفادت )مهمان داری و پذیرایی(، حجابت یا و ها جنگ، حفظ و نگهداری از خانه خدا و کلیدداری(، قیادت )رهبری و فرماندهی سدانت )پرده داری

راهنمایی حاجیان(، لواء )حمل پرچم در جنگ( و همچنین تأسیس دارالندوه و همچنین دیگر امور در این اثنا قریش را که روزی یکی از قبایل کوچک و فقیر و بی 5اجتماعی شهر را نیز در دست گرفته بود.

در و اعتبار جنوب حجاز بود به صورت قبیله ای نیرومند، مشهود و خوش نام عرب درآورد و از نظر شرف، قاین امور خود از مفاخر عرب جاهلی بوده است و 6ارزش و اعتبار، خود را برتر از قبایل دیگر معرفی کرد.

.کردند یمآن مناصب آن را دستمایه تفاخر و فخرفروشی و خودبرتربینی گان دارنده

‌بینی‌اخالقی‌اسالم‌جهان

ررسی تطبیقی نثر در دوره جاهلی و دوره اسالمی »حصاری ،؛ 58ص . ترجانی زاده ،تاریخ ادبیات عرب از دوره جاهلیت تا عصر حاضر،1 .59ص « با رویکرد قرآنی

.41. پیشوایی،تاریخ اسالم )از جاهلیت تارحلت پیامبر اسالم )ص((2 .67می،. حسنی ،تاریخ تحلیلی وسیاسی اسال3 .75. فایز،سیمای عرب جاهلی از زبان قران وروایات، ص4 .78. زرگری نژاد، تاریخ اسالم )عصر نبوت(، ص 5 .94. پیشوایی،تاریخ اسالم )ازجاهلیت تارحلت پیامبر اسالم)ص((، ص 6

۵۵ های نادرست اخالق جاهلی اخالق اسالمی و تغییر سنت

و برتری ای ها یارزندگیکی از بهترین مقاصد عالیه قرآن، گسترش خوی های پاک و دعوت اجتماع به و ها یزشتو ها یناپاکو از خواند یم ها یلتفضو ها یکاراخالقی است و به همین جهت مردم را به شایسته

و کند یمروشن خویش فرامین اخالقی را بدرستی و صراحت بیان . قرآن در آیاتدارد یمباز ها یستمکاردستورات اخالقی روشنی در زمینه اصالح فردی، توجه به امور خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی و معنوی بیان شده است و یک مسلمان باید به خدای شرک نیاورد، به پدر و مادرش احسان کند. فرزندانش را از بیم

ینتر بزرگو پیامبر، خود 1مرتکب گناه و فحشا نگردد، پیمانه را در بازار به درستی بپیماید. تنگدستی نکشد، نمونه پاکدامنی و پاکدلی و پاکیزه خویی بود چنانکه خداوند خوی ترین یعالمظهر فضایل اخالقی و

2محمد )ص( را بزرگ برشمرد و فرمود:یم » ک لعلی خلق عظ ن 3 «عظیم داری و تو خلقی« »إ

گاهی، از هدفمندی حیات، از برابری در خلقت و پیشگاه ها انسانمحمد )ص( پس از بعثت، از قلم و آالهی و یکسانی آنان در پیشگاه حکومت، بطالن و نفی امتیازها و تفاخرات قومی و نژادی، برابری سیاه و

و عدل، آزادگی و کرامت تهدیدستان، سفید، ارزش واالی زنان و حقوق قعطی ایشان بر ذمه مردان، قسطبرابری انسانی آنان با اشراف و شیوخ و حتی امتیاز ایشان بر بزرگان قوم با سبقت در فضیلت و تقوا و نظایر

و تعالیمی برای شیوخ و رؤسای ها یامپ. چنین گفت یمناشناخته در جامعه عربی سخن یها ارزشاین ای بود. تعالیم پیامبر و قرآن در قلمرو رفتارها فردی و اجتماعی نیز با قبایل، سنت شکنی صریح و آزاردهنده

4هنجارهای ریشه دار در فرهنگ زمانه سازگاری و پیوند نداشت.سنگ بناهای تمدن اسالمی بود بهترین روش زیست فردی و ینتر محکماخالق اسالمی که یکی از

5.دهد یماجتماعی را نشان

‌اخالق‌در‌قرآنکتاب اخالق آسمانی است و راز انگیزش پیامبر اسالم اکمال اخالق انسانی است چنانکه ینتر کاملقرآن

خود فرمود: «حدیث نبوی« »بعثت التمم مکارم االخالق» 6«من برای تکمیل فضائل اخالقی مبعوث شدم»

.123.حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان، ص 152 یه، آ6. االنعام ،1 .124. همان ،ص 2 .4،آیه 68،. قلم 3 .13. زرگری نژاد، تاریخ تحلیلی اسالم :از بعثت تا غیبت ، ص 4 .125. حجازی، نقش پیامبران در تمدن انسان ، ص 5

.40همان،6 .

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۵6

نمونه اخالق انسانی بود. تا اخالق و رفتارش ینتر کاملخداوند فرستاده محمد )ص( به عنوان آخرین :فرماید یم اش دربارهدر همه روزگاران و اقصی نقاط جهان قرار گیرد که خدا ها انسانسرمشق همه

«رفتار پیامبر سرمشق نیکویی برای شماست»... 1« ولکم فی رسول الله اسوه حسنه»...حسن ارزنده و عمیقی که اخالق قرآن متضمن است ضمانت اجرائی آن است بر خالف مکاتب اخالقی

ناستوده یها روشبشری که فقط دستور است و ضمانتی برای اجرا ندارد، اسالم برای همه اعمال اخالقی و معاد، دستورات که معتقدان به مبدأ و شود یمانسانی پاداش و کیفری مسلم قائل است و همین امر موجب

قرآن را بپذیرند و از منهیات آن کناره گیرند، قرآن پس از یک سلسله دستورات عمیق اخالقی که در سوره :فرماید یمو کند یمدر آخر کیفر بدکاران را بیان نماید یماسراء بیان

دحورا یف یفتلق »... م ملوما م ی قرار مده که نکوهیده و مطرود از با خداوند یکتا خدای دیگر»2« جهن «رحمت خدا در دوزخ افکنده خواهی شد.

دیگر آنکه اخالق قرآن قابل عمل و در خورد توانائی است و تکلیف ماالیطاق و تحمیل جابرانه نیست :سراید یمچنانکه

ال کیال » ف الله نفسا إ 3«ها وسعل «کند ینمخداوند هیچکس را جز به اندازه توانش تکلیف »

و از افراط و تفریط برکنار است چنانکه کند یمسومین امتیاز اخالق قرآن آنست که رعایت جانب اعتدال را :فرماید یمدرباره انفاق

ل ه مغلول کد یوال تجعل » حسوراکوال تبسطها کعنق یإ 4« ل البسط فتقعد ملوما مو دست خویش برگردن مبند و بخل مکن و بسیار هم آن را مگشای که هرچه داری ببخشی و در نتیجه »

«نکوهیده و برهنه برجای بنشینی‌

‌نادرست‌اخالقی‌یها‌سنتواکنش‌قرآن‌و‌پیامبر‌به‌‌قرآن‌و‌اخالق‌جاهلی

دو خطر که از دیر زمان در میان عرب جاهلیت وجود داشت: یکی امتیازات طبقاتی و دیگر تبعیضات نژادی قابل تأمل و تأسفی از این دو خطر بزرگ بیاد دارد(. اسالم با این دو پدیده به مبارزه یها صحنه)و تاریخ

یک واقعیت دگرگون ناپذیر طبیعی حساس بشری را به عنوان های یبرابر ترین یلاصو ترین یقدقبرخاست و و فطری اعالم داشت.

.21، آیه 33احزاب،1 .39،آیه 17.اسراء،2 .286، آیه 2بقره،3 .29،آیه 17اسراء،4

۵7 های نادرست اخالق جاهلی اخالق اسالمی و تغییر سنت

و در مقابل آن از کند یمجاهلی و آلوده شدن به اخالق جاهلی اشاره یها خصلتقرآن کریم در آیاتی به جاهلی حفظ نماید: یها خصلتکه در برابر آن مؤمنین را از این دهد یمتقوا و تواضع در برابر خدا خبر

م » ن ه ایا الح اعلموا أن ب ولهو وز یالد ... یاثر ف کم وت کن یوتفاخر ب ه ن یا لع والد موال وال

1« ال

بدانید که زندگی دنیا، در حقیقت، بازی و سرگرمی و آرایش و فخرفروشی شما به یکدیگر و فزون جویی » « در اموال و فرزندان است....

ه ال : »... فرماید یمو نیز ب یوالل و خدا هیچ خودپسند فخرفروشی را دوست »2«ل مختال فخور کح «.ندارد

ر * یاثر*حت کم الت کألها»را سخت سرزنش کرد: ها آنو نیز سوره ای نازل کرد و سوف کال زرتم المقاب لم ال کال سوف تعلمون * کال تعلمون*ثم *لترون الجح یق یلو تعلمون ع تفاخر به بیشتر داشتن، شما »3« م ین

را غافل داشت؛ تا کارتان و ]پایتان[ به گورستان رسید؛ نه چنین است، زودا که بدانید، باز هم نه چنین « بینید یماست، زودا که بدانید؛ هرگز چنین نیست، اگر علم یقین داشتید!؛ به یقین دوزخ را

ذ »ذ جعل ال م یفروا ف کن یإ ه ل ه یحم ه یالحم قلوب ...« ه یالجاه

4« خود تعصب ]آن هم[ تعصب جاهلیت ورزیدند... یها دلو آنگاه که کافران در » ها آنسوره آل عمران درباره ۱5۴در آیه خواستند یمو خود را اندیشیدند یمو گروهی فقط و فقط به خود

که: یابیم یمچنین ف »... تهم أنفسهم ه وطآئ الله غ یقد أهم ون ب ل یظن ن ش ی ه یر الحق ظن الجاه مر م

ن ال نا م «ء یقولون هل ل

و گروهی از آنان درباره خدا، همچون گمان دوران جاهلیت گمانی نادرست بردند و گفتند: آیا چیزی از »در کرد یمو به آن افتخار دانستند یمی بلند صحبت کردن را فضیلت عرب جاهل5«این کار از آن ما هست؟

:کند یماین آیه خداوند به این عادت عرب جاهلی اشاره ن صوت »... ن أن کواغضض م صوات لصوت الحم کإ

« ر یر ال

خداوند ضمن آیاتی احترام گزاردن به 6«و صدایت را آهسته ساز، که به بدترین آوازها بانگ خران است» و در ضمن این آیات به عادت بلند صحبت کردن عرب جاهلی اشاره دارد: دهد یمپیامبر را تذکر

ذ یا أ ی» ب کن آمنوا ال ترفعوا أصوات یها ال

القول یم فوق صوت الن ب کجهر بعض کوال تجهروا له ب ن م ل عض...* إ ذ

ه أولئ ین یالند رسول الل ون أصواتهم ع ذ کغض

قو یال لت بهم ل ه قلو ذ ین امتحن اللن ال ن کنادون ین ی...* إ م

لون یثرهم ال کوراء الحجرات أ «عق

.20،آیه 57.حدید،1 .23، آیه 57. حدید،2 .6. 1آیات، 102.التکاثر،3 .26 یه، آ48. الفتح ،4 .154،آیه 3آل عمران،5 .19،آیه 31.لقمان،6

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۵۸

، و همچنان که بعضی از شما با کند یمای کسانی که ایمان آوردید، صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر »بعضی دیگر سخن می گویید با او به صدای بلند سخن مگویید...؛ کسانی که پیش پیامبر خدا صدایشان را

است...؛ کسانی که تو را از را برای پرهیزکاری امتحان کرده یشانها دلفرومی کشند همان کسانند که خدا قرآن به 1 «فهمند ینمو بیشترشان کنند ینمو ادب را رعایت خوانند یم]مسکونی تو[ به فریاد ها اتاقپشت

:کند یمعادت بی اجازه وارد شدن به خانه دیگران که ازمصادیق تکبر جاهلی بود اشاره ذ یا أ ی»

موا عل یم حت کوت یر ب یوتا غ ین آمنوا ال تدخلوا ب یها ال سوا وتسل ها... یتستأن «أهل شما نیست داخل مشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل یها خانهکه ییها خانهای کسانی که ایمان آوردید به »

2« آن سالم گویید...همچنین خداوند در آیاتی به افتخاراتی که قریش در خدمت به حجاج و کلیدداری کعبه به دست آورده بود

ان کما » و با بیان قرآن این افتخارات از مشرکین گرفته شد: کرد یماشاره کرد یمو با آن فخرفروشی لمشر د ین أن یکل د الله شاه ال أنف ین عل یعمروا مساج م ب ه ...کس «فر

، مساجد خدا از جمله دهند یممشرکان حق ندارند در حالی که به زبان یا عمل، بر کفر خود شهادت » (۹/۱۷)توبه/3 «مسجدالحرام را تعمیر کنند...

قا» مار ه یأجعلتم س د الحرام ه الحاج وع ....کالمسج الله «من آمن ب که به خدا ایمان یدا پنداشتهآیا سیراب ساختن حاجیان و آباد کردن مسجد الحرام را همانند ]کار[ کسی »

(۹/۱۹)توبه/4« آورده...: فرماید یمغلط اخالقی، به خصوص زنده به گور کردن دخترها یها روشهمچنین قرآن برای محکم کردن

ذا الموؤود » إ أ ه و لتب لت یسئ و آن گاه که از دختر زنده به گور شده پرسند که به کدامین گناه کشته « »ذنب قت (5۸-۱۶/5۹و همچنین درسوره)نحل/5 «شد؟‌

پیامبر‌و‌احادیث‌نبوی‌در‌مذمت‌اخالق‌جاهلیفقط پرهیزگاری است. )ان اکرمکم عندالله اتقیکم( و هرکس پاک تر است به ها یبرتردر اسالم مالک

خدای پاک نزدیک تر است. پیامبر فرمود: عرب را بر عجم و عجم را بر عرب و سیاه را بر سپیده و سپید را بر سیاه برتری نیست مگر به تقوی و خود عمال این رسم سعادت آفرین و زندگی بخش را در حکومت

چنانکه حتی در نگاه کردن به چهره پیروان خویش نیز اندازه لحظات را کرد یمی و آسمانی خود اجراء انسان رسم مساوات است که انحصار به رسول اسالم )ص( دارد. ترین یقدقکه این فرمود یمبه برابری تقسیم

.4 -2آیات ،49 .حجرات،1 .27،آیه 24 .نور،2 .17 یه، آ9 .توبه،3 .19آیه ،9 .توبه،4 .59 -58، آیات 16 نحل، .9 -8آیات ،81.تکویر،5

۵9 های نادرست اخالق جاهلی اخالق اسالمی و تغییر سنت

و صلح و سفر و حضر پیامبر برای نشان دادن مساوات عملی اسالم در میان پیروان خویش به هنگام جنگ : خداوند فرمود یمو انجام وظایف عبادی و تعهد امور خانوادگی هرگز امتیازی از حضرتش مشهود نبود و

1دوست ندارد که یکی از بندگانش بین دیگران ممتاز باشد. پیامبر اکرم در مذمت فخرفروشی و آثار شوم تکبر و خودخواهی و آثار تعصب بی جا و ناحق احادیثی را

.اند فرموده، الناس بنوآدم و آدم من تراب، اآلباء پیامبر اکرم فرمود: ان الله قد أذهب عنکم غیبه الجاهلیه و فخرها ب ، و فاجر شقی، لینتهین اقوام یفخرون برجال انما هم فحم من فحم جهنم، او فلیکونن اهون علی مؤمن تقی

تن بأ ها.الله من جعالن تدفع الن نف فرزندان ها انسانجاهلیت و فخرفروشی بر قبیله و پدران را مردود دانسته است، همه یها عادت)خداوند

؛ برخی از آنان مؤمن و پرهیزکارند و برخی اند شدهحضرت آدم )ع( هستند و آن حضرت از خاک آفریده آتش جهنم هستند، افتخار یها زغال. کسانی که به پدران خود که اند یشهپشقاوت یها بدکارهدیگر

، باید از کار خود دست بردارند، یا این که شخصیت و اعتبار آنان، مانند حشره سرگین غلطانی کنند یم، تا دشمنش به او نزدیک نشود غافل از اینکه این کند یمخواهد شد که همواره بوی بد از دماغ خود خارج

:فرماید یمهمچنین پیامبر . (سازد یمکارش دوست را هم از دور ل و نسب انسان را نابود )خودپسندی و فخرفروشی، نجیب زادگی و اص « ه الحسب االفتخار و العجبآفق » 2.(کند یم

همچنین پیامبر درباره تکبر و خودخواهی فرمود:بر ه من الک ثقال ذر ه م الیدخل الجنه عبد فی قلب

3( شود ینم)هر بنده ای که ذره ای از خودخواهی و خود برتربینی در دل داشته باشند. هرگز داخل بهشت ۳۶5پیامبر درباره تعصب و آثار تعصب بی جا و ناحق فرمود: حدیث

ه بعثه الله یوم القیامه مع اعراب الجاهلی ی ه من خردل عصب ه مثقال حب ه.من کان فی قلب )هرکس در دلش به اندازه دانه خردل تعصب غیر دینی داشته باشد. خداوند او را با اعراب بیابان نشین زمان

(کند یم، محشور فهمیدند ینمجاهلیت و قبل از اسالم که جز قوم گرایی چیزی دیگر ب له ب او تعص بقه اال فقددر حدیث دیگری پیامبر فرمود: من تعص .خلع ر ه یمان من عنق

)هرکس در امور زندگی، تعصب غیر دینی داشته باشند و یا تعصب ورزی جاهلی دیگران را بپذیرد، چنین 4.کسی پیوند خود را با اسالم قطع کرده است(

.264. حجازی،نقش پیامبران در تمدن انسان ، ص1 .766. 765سخنان پیامبر اکرم )ص(، ص .دشتی،فرهنگ 2 .274.همان، ص 3 .271. دشتی،فرهنگ سخنان پیامبر اکرم)ص(، ص 4

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌60

‌نهج‌البالغه‌و‌مبارزه‌با‌اخالق‌جاهلیامام علی )ع( در نهج البالغه اوضاع آشفته فکری و اخالقی عرب قبل از اسالم را به نحوی شایسته و عالی

. و درباره وضع عمومی جهان و مردم سخن می راند. سپس در سخنان دیگر علی )ع( مردم کند یمتوصیف ر و تاریک، چراغ هدایت و ؛ زیرا در جاهلیت کوداد یممسلمان را از جاهلیت بنی امیه و فتنه کور هشدار

همچنین وی مردم را از تکبر و نخوت و فخر جاهلیت که زاییده بعض و وسیله شود ینمعلم و اندیشه دیده الله الله فی کبر : »فرماید یم. چنان که دارد یمشیطان است، برحذر های ینهکشعله ور شدن وسوسه و

نه مالقع الشنان 1« و منافخ الشیطان...الحمیه و فخرالجاهلیه فانشیطانی یها وسوسهخدا را خدا را از تکبر و خودپسندی و تفاخر جاهلی که جایگاه بغض و کینه و رشد »

جهالت فرو رفتند و های یکیتارپیشین را فریفته است تا جایی که در یها امتگذشته و یها ملتاست که کشیده شدند... پس خواست یمیی که یطان در پرتگاه هالکت سقوط کردند و به آسانی به همان جا

شیطان و غرور و یها آفتجاهلی را در قلب خود خاموش سازید که از های ینهکتعصب و یها شرارهگاه باشید که شما هم اکنون از یها کشش طاعت دست کشیدید و با زنده یها رشتهوسوسه اوست... آ 2« جاهلیت دژ محکم الهی را شکستید یها ارزشکردن

و »که دوران جاهلیت عصر نادانی و نهایت جهل بوده است. گوید یمبه صراحت ۹5همچنین در خطبه . هم الجاهلیه الجهالء ساخته و جاهلیت و نهایت یلشانذلکبر و نخوت « »استزالتهم الکبریاء و استخفت

«را سبک و خوار ساخته بود ها آنجهل کند یمیس را نخستین کس در پیروی از عصبیت و حمیت معرفی : نهج البالغه ابل۲۱۰علی )ع( در صفحه

قه به ابناء الحمیه : »کند یمو اقوام جاهلی را چنین وصف دارد یمو مردم را از رفتن به راه ابلیس برحذر صدبی های یتحمپذیرندگان و پیروان شیطان، فرزند تعصب و « »و اخوان العصبیه و فرسان الکبر و الجاهلیه

را به سبب احیای احکام ها آنجدایی از حبل الله و اطاعت از حق، 3«و قهرمان تکبر و جهل.... جا قد نفضتم ایدیکم من حبل الطاعه و ثلمه حصن الله المضروب علیکم باحکام . »کند یمجاهلی نکوهش

ی آن تالش چنان که مشخص است امام علی )ع( در توصیف و تبیین اخالق جاهلی و زوایا4« الجاهلیهو به اصالح دهد یمرا مورد اشاره قرار ها خصلتو ها اخالقو به فراخور زمان و موضوع این اند کردهبسیار . پس از ایشان نیز ائمه اطهار )ع( این وظیفه را بر عهده گرفتند.پردازند یم ها آنیا رد

‌‌گیری‌نتیجه

.192.نهج البالغه،خطبه 1 .66عقاید واخالق جاهلی از منظر قران کریم، ص ».ویسی کرمی،192نهج البالغه، خطبه2 .192،212. نهج البالغه ،خطبه 3 .96می، ص . حسنی،تاریخ تحلیلی وسیاسی اسال4

6۱ های نادرست اخالق جاهلی اخالق اسالمی و تغییر سنت

اخالقی و باورهای دینی تهی یها ارزشجاهلیت یک مفهوم است نه یک دوره زمانی. دورانی است که از جاهلی تکیه شده، نه به زمان جاهلی. بعضی رفتارهای یها خصلتاست و در بطن مفهوم جاهلیت به

دارای این شده است، و مردم آن عصر ها یسرکشناپسند دوران جاهلیت زمینه ساز بسیاری از گناهان و صفات و اخالق ناپسند بودند. از جمله این صفات ناپسند فخرفروشی، تکبر و خود خواهی و تعصب و

حساسیت ها خصلتنام برد. در دستورات اخالقی دین اسالم نسبت به این رفتارها و توان یمامثال آن را و اعمال خود سعی را بر آن خاصی اعمال شده است و قرآن و پیامبر )ص( و ائمه اطهار )ع( در گفتار

داشتند تا مشکالت و انحرافات اخالقی که مردم آن عصر گرفتار آن بودند را اصالح کنند یا تغییر دهند. با نسبی های یفخرفروشو ها خصلتبیان اصولی چون برابری و برادری که تا آن زمان معنای خاصی نداشت،

اهلیت را دچار بحران کردند. مردم سعی کردند در سایه دین و خونی، تمایالت و تعصبات قبیله ای زمان جعمل بپوشانند و متخلق به اخالق جامه و پندهای اخالقی را ها موعظهاسالم و اطاعت از پیامبر، این

اسالمی شوند. با این حال چه در زمان بعثت پیامبرو چه بعد از ایشان و در زمان ائمه سیاست برخی از ق زمان جاهلی بود تا با استفاده از آن حکومت خود را استمرار بخشند اما توصیف و حاکمان احیای اخال

تبیین دقیق اخالقی به وسیله قرآن، پیامبر و ائمه اطهار )ع( در گفتار و عمل اخالق اسالمی را اخالق برتر جاهلی را به مردم معرفی کردند و به اجرا درآوردند. و توانستند که اخالق اسالمی را بشناسانند و اخالق

اخالق اسالمی را با جان و دل بپذیرند. اما با های یباییزعصر خود نشان دهند تا از آن دوری گزینند. تا توجه به مفهوم بودن واژه جاهلیت و تعریف ارائه شده از آن در هر زمان و مکانی امکان درگیری جامعه به

برای جلوگیری از گسترش اخالق تواند یمو احادیث اخالق جاهلی وجود دارد و یادآوری آیات و روایاتبا توجه به مطالب ارائه شده، آیات قرآن و احادیث نقل شده با رسد یمجاهلی کارگشا باشد. بنابراین به نظر

اتکا به شیوه عملی و سیره نبی مکرم اسالم )ص( و ائمه اطهار )ع(، ایشان تا حد زیادی نقش مؤثری در انسانی و اخالقی را ایفا یها شاخصهی جامعه جاهلی و ارتقای آن به سطح باالتری از اصالح اخالق عموم

.اند کرده

‌فهرست‌منابع‌و‌مآخذ .قرآن کریم ،۱۳۸5، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، پدیده‌جاهلیت‌از‌دیدگاه‌قرآنپرورش، سید اکبر. ،پیشوایی، مهدی‌ ‌رحلت‌پیامبر ‌جاهلیت‌تا ‌)از یخ‌اسالم ‌)ص((تار ،قم،دفتر نشر معارف، چاپ اسالم

.۱۳۸۷پنجم، ،یخ‌ادبیات‌عرب‌از‌دوره‌جاهلیت‌تا‌عصر‌حاضر ترجانی زاده، احمد .۱۳۴۸، چاپ خورشید، بی جا، تار ،۱۳5۰،تهران،موسسه انتشارات بعثت، نقش‌پیامبران‌در‌تمدن‌انسانحجازی، فخرالدی. ،یخ‌تحلیلی‌و‌سیاسی‌اسالمیحسنی، علی اکبر .۱۳۷۳هران،دفتر نشر فرهنگ اسالمی، ت ،تار

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌6۲

،فصلنامه «بررسی تطبیقی نثر در دوره جاهلی و دوره اسالمی با رویکرد قرآنی»حصاری، محمد جواد ، .۱۳۹۱قرآنی، شماره اول ، -مطالعات ادبی

،و حسین ، ترجمه و تحقیق منیژه عبداللهی عرب‌پیش‌از‌اسالم‌یها‌اسطورهباورها‌و‌الحوت، محمود سلیم .۱۳۹۰چا، تهران ،علم، بی کیانی،

،مؤسسه فرهنگی تحقیقات امیرالمؤمنین علیه السالم، ، قم،فرهنگ‌سخنان‌پیامبر، اکرم)ص(دشتی، محمد۱۳۸۶.

،نبوت(زرگری نژاد، غالمحسین‌ ‌)عصر یخ‌اسالم ، تهران،سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی تار .۱۳۸۹)سمت(،چاپ ششم، ها دانشگاه

،یخ‌تحلیلی‌اسالم:‌از‌بعثت‌تا‌غیبتزرگری نژاد، غالمحسین ، تهران ،سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم تار .۱۳۸۶)سمت(، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، تهران، چاپ اول، ها دانشگاهانسانی

،۱۳۷۲آموزش انقالب اسالمی، ، ترجمه سید جعفر شهیدی، تهران،انتشارات و نهج‌البالغهسید رضی. ،۱۳۹۰، تهران ،شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، سیمای‌عرب‌جاهلی‌از‌زبان‌قرآن‌و‌روایاتفائز، قاسم. یم»،ویسی کرمی ‌کر ‌قران ‌منظر ‌از ‌جاهلی ‌اخالق .۱۳۸۷، ۲۹،نشریه کوثر،شماره «عقاید

شاپور،‌دانشگاه‌شهید‌چمران‌اهواز‌نامه‌جندی‌فصل ۱۳۹۴ تابستان، ۲سال یکم، شماره

‌ششم‌پیش‌از‌میالد ه ‌ها‌در‌سد‌روابط‌هخامنشیان‌و‌عرب

)نویسنده مسئول( 1معصومه بیگدلی

2شهرام جلیلیان۳/۱/۹۴تاریخ دریافت: ۶/۲/۹۴تاریخ پذیرش:

‌چکیدهآخرین شاه ماد، پیش از میالد، با پیروزی کورش بزرگ بر آستیاگ، 55۹امپراتوری هخامنشیان در سال

تأسیس شد. وی با تصرف مناطق تحت تصرف دولت پیشین ماد، آسیای صغیر، اورارتو، لیدیه و کاپادوکیه و فتوحاتی در مشرق، گستره وسیعی از اقوام را در زیر لوای پادشاهی خود جمع کرد و پس از تصرف سارد،

ان به مصر، کمبوجیه پسر کورش برای ها را مطیع خود ساخت. با فتح بابل و رسیدن مرزهای ایر عربتصرف این سرزمین و عبور از صحرای خشک و سوزان سینا، از اعراب درخواست یاری کرد. وی با کمک

ها به پاس این خدمت خود در تمام دوره هخامنشیان از ارسال مالیات ها مصر را تصرف کرد و عرب آن معاف شدند.

ایرانیان در دوره هخامنشیان باقی مانده است. مورخان یونانی ها و شواهدی از وجود روابط میان عرباند. همچنین های خود به این روابط اشاره کرده همچون هرودوت، گزنفون و دیودور سیسیلی در کتاب

های خود، از عربستان نیز یاد نگاره های تحت تسلط در سنگ شاهان هخامنشی، هنگام ذکر سرزمینهای هخامنشی، از جمله پلکان شرقی آپادانا در برجسته ها در نقش هد، نقش عربترین شا اند. مهم نموده

های نقش رستم است. تخت جمشید و آرامگاهدر این پژوهش، کوشش شده با استفاده از منابع و شواهد تاریخی، به بررسی روابط امپراطوری هخامنشیان

سله تا پایان عمر این امپراطوری مورد بررسی قرار جزیره عربستان، از روزگار آغازین این سل با اعراب شبه گیرد.

هخامنشیان، اعراب، روابط خارجی، عربستان، ایران.واژگان‌کلیدی:‌‌‌

[email protected]دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ ایران باستان دانشگاه شهید چمران اهواز . 1 [email protected]. دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز 2

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌64

‌های‌مورخان‌یونانی‌روابط‌اعراب‌و‌هخامنشیان‌در‌گزارشپ.م پادشاه قبایل ایرانی شد. پارسیان در 55۸گذار حکومت هخامنشیان، در حدود سال کورش دوم، بنیان

پاسارگادها، »قبایل پارسی عبارت بودند از: 1کردند. و پارس حکومت می درانشانابتدای سلطنت خویش سارگادها از همه برتر بوده و بودند. پا که دیگر پارسیان از وابستگان قبایل یادشده« ها ها و ماسپی مارافی

ها، ، دروزیها یالهپانت»طایفه هخامنشی از این قبیله بودند. پارسیان دیگر، شامل این قبایل بودند: 2«.و ساگارتی ها ها یکدروپها، مرددها، ها، دائن گرمانی

شورید. امپراتوری کورش در ابتدای سلطنت خود به پادشاهی ماد وابسته بود ولی بعدها علیه این حکومت کورش 3پ.م، با پیروزی کورش بزرگ بر آستیاگ آخرین شاه ماد، تأسیس شد. 55۹هخامنشیان در سال

پس از این فتح، پارت و سایر ایاالت شرقی را که قبال نیز جزء حکومت ماد بودند تحت تسلط و تصرف در شد، به تصرف کورش رت حمایت میپ.م با آنکه لیدی از طرف بابل و مصر و اسپا 5۴۶آورد. در سال

درآمد. پس از تصرف لیدی، شهرهای یونانی آسیای صغیر نیز تحت سلطه ایرانیان قرار گرفتند. بین پ.م کورش، زرنگیان )سیستان(، مرغیان )مرو(، خوارزم، سغدیان )سغد(، باکتریا 5۳۹و 5۴5های سال

4نقاد خویش ساخت.)بلخ(، سکاها، آراخوزی )رخج( و قندهار را مطیع و مپ.م پسر نبونید پادشاه بابل را در نزدیکی رود دجله شکست داد و سپس سپاه گوبرو، 5۳۹کورش در سال

گونه زد و خوردی، سیپار ) از شهرهای بابل ( را متصرف شد و پس از دو روز فرمانده کورش، بدون هیچوارد بابل شد و این سرزمین یکی از پ.م خود کورش نیز 5۳۹اکتبر سال ۲۹بابل نیز فتح شد. در

5های مهم امپراتوری هخامنشی شد و مرز ایران به مصر رسید. ساتراپکورش پس از »، که رمانی تاریخی مربوط به زندگی کورش بزرگ است، آورده: نامه کورشگزنفون در کتاب

اعراب را منقاد و مطیع کرد. با فتح سارد و قبل از رسیدن به شهر نینوا، اهالی فریژی بزرگ و کاپادوسیان واسلحه و تجهیزاتی که از این اقوام بدست آورد، سپاه بزرگی مرکب از چهل هزار سوار پارسی ترتیب داد و

6«.ای اسب بین متحدین خود توزیع نمود مقداری سالح و عدهازد و در بندهای پرد اش می همچنین کورش در استوانه فرمان خود در بابل، به تشریح مناطق تحت سلطه

و همگی )شاهان( جهان از زبرین دریا )= دریای مدیترانه( تا زیرین دریا )= »آورد : چنین می ۳۰و ۲۹= غرب(، Amurruهای دوردست، همه شاهان آموری ) دریای پارس(، )همه( باشندگان سرزمین

.۱۳5داندامایف، ایران در دوران نخستین شاهان هخامنشی، ص . 1 .۱۶۰هرودوت، تواریخ، ص . 2؛ 5۱. ۴۹؛ اومستد، تاریخ شاهنشاهی هخامنشی، ص ۴۷. 5۱؛ بریان، امپراتوری هخامنشی، ص ۱5۸هرودوت، تواریخ: ص . 3

.۱۳۷داندامایف، ایران در دوران نخستین شاهان هخامنشی، ص . ۱۳۸. داندمایف، ایران در دوران نخستین شاهان هخامنشی، ص 4؛ اومستد، تاریخ ۶۱. ۶۸؛ بریان، امپراتوری هخامنشی، ص ۱۸۹. ۱۹۱ر: هرودوت، تواریخ، ص ؛ آگاهی بیشت ۱۴۱همان، ص . 5

.۱5۲. ۱5۴؛ گیرشمن، ایران از آغاز تا اسالم، ص 5۱. 5۲شاهنشاهی هخامنشی، ص .۲5۷نامه، ص گزنفون، کورش.6

6۵ میالد از پیش ششم سده در ها عرب و هخامنشیان روابط

کورش( به بابل اندر آوردند و بر دو =و ساو بسیارشان را از بهر من ) ها. باج باشندگان در چادرها، همه آن ها هستند. در اینجا منظور از باشندگان زیر چادر، عرب 1..«.پای من بوسه دادند

کمبوجیه پسر کورش در زمان پدر فرمانروای بابل شد و پس از مرگ پدر، جانشین و شاه ایران شد. وی همین سبب پس از ایجاد آرامش در قلمرو قصد داشت تصمیم ناتمام پدر یعنی فتح مصر را عملی سازد. به

شرقی، به مصر لشکر کشید. هرودوت در کتاب خود جزئیات لشکرکشی کمبوجیه دوم به مصر را شرح است. وی معتقد است که عربستان یگانه راه دسترسی ایرانیان به مصر است. این منطقه از فنیقیه تا داده

2گویند. می« های فلسطین ای سوریه»دارد که به آنان مرزهای شهر کادوتیس )غزه( به سوریان تعلقکمبوجیه برای گذر از صحرای سینا و رسیدن به مصر، به آب نیاز داشت تا سپاهیان خود را از بیابان عبور

تجاری دریایی به مؤسساتگوید از کادوتیس )غزه( تا شهر نیوسوس )العریش( تمام دهد. هرودوت می. پس از یونیوس تا دریاچه سربونیس که کوه کاسیون )کاسیوس( در نزدیکی آن در شاه عربستان تعلق دارند

دریا پیش رفته است، سرزمین سوریه است. از دریاچه سربونیس به بعد، سرزمین مصر است. از نیوسوس 3تا کوه کاسیون و دریاچه سربنویس حداقل سه روز راه در بیابانی وحشتناک و سوزان است.

توصیه فانس که به پسامتیخ، فرعون مصر خیانت ورزیده و از نزد سرور خود به نزد وی گریخته کمبوجیه به ها یاری بجوید تا سپاهیان خود را از این بیابان سوزان عبور دهد. در نتیجه تصمیم گرفت از عرب 4بود،

د. هرودوت به نام ای نزد شاه عرب گسیل داشت و از وی خواست آب و شتر در اختیار وی قرار ده فرستادهنبطیان آن ناحیه ای ینها همان فرمانروای لحیان و شاید این شاه عرب 5ای نکرده است. ها اشاره شاه عرب

6باشد.سوی مصر به حرکت درآورد. او زمستان را در بابل به میهمانی شهربان بابل و کمبوجیه سپاه خود را به

های خارج از پارس سوریه، گوبروه، به سر رساند. گویا رسم بر این بود که هرگاه شاه در یکی از شهربانی. هرودوت در کتاب خود، سر برد بایست تمام مدت در مالزمت فرمانروا به بود، شهربان آن ناحیه می

دستور داد »کند که پس از قول دادن به فرستادگان کمبوجیه، به شیوه زیر به آن عمل کرد: اشاره می تواریخ،های پوست شتر را از آب پر کرده و بر همه شترانی که در اختیار داشت بار بزنند، آنگاه این کاروان مشک

ای از در آنجا به انتظار سپاهیان کمبوجیه بمانند. در عربستان لولهشتران حامل آب را به بیابان فرستاد تا هم دوخته شده و دباغی شده گاو و سایر حیوانات را فراهم کرد و با این لوله که به حد کافی های به پوست

کویر انبارهای بزرگی در دراز بود، آب این رودخانه را به بیابان کشانید؛ از سوی دیگر دستور داده بود آب

.۴۹فرمان کورش بزرگ، ص ارفعی، . 1 .۳5۱. هرودوت، تواریخ، ص 2 جا. همان. 3 .۴5۴؛ جواد علی، تاریخ مفصل عرب، ص ۳5۴. هرودوت، تواریخ، ص 4 .۴5۴. جواد علی، تاریخ مفصل عرب، ص 5 .۷۰۷اسالم، ص از پیش وتازیان ایران. اسورث، 6

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌66

گویند روز راه است و می ۱۲ها تا کویر به اندازه جا انبار شود. از این رودخانه ها در آن بسازند تا آب این لولهگونه آب سپاهیان کمبوجیه تأمین شد و بدین 1«.آب را از سه لوله به سه آب انبار در سه محل متفاوت رسانید

2وی موفق شد تا مصر را فتح کند.های نخست کورش و گوید به علت کشورگشایی سخن گفتن از داریوش بزرگ، می هرودوت در ضمن

سپس کمبوجیه، همه اقوام آسیایی به جز اعراب مطیع او شدند. اعراب هیچگاه برده ایران نشدند اما برای ای داده اجازه عبور دادن به سپاه کمبوجیه هنگام حمله به مصر با ایران متحد گشتند، زیرا اگر چنین اجازه

داریوش پس از رسیدن به قدرت، امپراتوری خود را به 3توانستند مصر را تسخیر کنند. شد ایرانیان نمی نمیشاهنشاهی های یننش شهرببیست ایالت )ساتراپی( تقسیم کرد. هرودوت در کتاب خود فهرستی از

ز تقسیم ایاالت برای اداره هر دهد. وی معتقد است، داریوش پس ا هخامنشیان در زمان داریوش را ارائه میشهربی یک فرماندار )شهرب( تعیین نمود و سپس برای هر ملت خراجی ثابت تعیین کرد. برای این کار یا اقوام همسایه را جزو ملتی معین محسوب داشت یا بدون در نظر گرفتن همسایگی، برخی از اقوام را با اقوام

4دورتر در یک گروه قرار داد.ورش و کمبوجیه نظام مالیاتی معینی وجود نداشت، اقوام تنها به آوردن هدایا برای شاه اکتفا در زمان ک

ای از منطقه»نویسد: داند و در توضیح این ایالت می کردند. هرودوت عربستان را جز شهربی پنجم می میه بود( تا مصر شهر پوزیدئون )شهری که آمفیلوخوس پسر آمفیارائوس در مرزهای کلیکیه و سوریه ساخت

پرداخت. این شهربی شامل تمام تاالن می ۳5۰پرداخت( که )غیر از بخش اشغالی اعراب که مالیات نمی 5«.شد فنیقیه، سوریه معروف به فلسطین و قبرس می

فرستادند. وی کردند بلکه پیشکش می آورد که برخی اقوام خراج پرداخت نمی هرودوت در جای دیگر میتاالن ۱٫۰۰۰اعراب هر سال «. ها و اعراب های همسایه مصر، کلخیس اتوپیایی»برد: یسه قوم را نام م

همچنین در شرح لشکرکشی خشایارشا به یونان، به ذکر اقوامی که در 6فرستادند. کندر برای شاه ایران میین توصیف ها را چن داند و آن پردازد. وی اعراب را جزئی از ارتش می ارتش خشایارشا حضور داشتند می

های بلندشان را به بازوی بستند به تن داشتند و کمان ها عبای بلندی که رویش کمربند می عرب»کند: میها( را ذکر های جنوب مصر )حبشی وی همراه با اعراب، اتیوپیایی 7«.طور وارونه انداخته بودند راست و به

پردازد و معتقد رح نیروی دریایی خشایارشا میداند. سپس به ش کند و آرشام را فرمانده این دو قوم می می

.۳5۱. هرودوت، تواریخ، ص 1گاهی بیشتر: کمبریج، 2 . ۸۳ ، امپراتوری هخامنشی، ص؛ بریان، ۱۲۱تاریخ شاهنشاهی هخامنشی، ص ؛ اومستد، ۷۰۷، ۳: ج۱۳۹۲. آ

.۱5۹ ایران از آغاز تا اسالم، ص ؛ گیرشمن، ۴۷؛ آملی کورت، هخامنشیان، ص ۷۸ .۳۹۸. هرودوت، تواریخ، ص 3 .۳۹۹. همان، ص 4 .۴۰۰. همان، ص 5 .۴۰۲. همان، ص 6 .۷۸۷. همان، ص 7

67 میالد از پیش ششم سده در ها عرب و هخامنشیان روابط

۱٫۲۰۷ناوهای پارویی سه ردیفه را ناوهای پارسی را در دست داشتند. شمار رزم است اعراب بخشی از رزمهای فلسطین بود. تجهیزات افراد ها و سوریایی رزمناو از این تعداد در دست فنیقی ۳۰۰داند که فروند می

بند کتانی، سپر خودهای یونانیان، زره یا سینه خودهای چرمی مانند کاله د از کالهناوها عبارت بو این رزمگویند، در طوری که خودشان می ها به کند که این فنیقی لبه و زوبین. هرودوت به این نکته اشاره می بی

اند. هکردند و سپس به ساحل سوریه مهاجرت کرد گذشته در کنار دریای ارتیره )خلیج فارس( زندگی می 1گویند. این منطقه از سوریه تا مصر را فلسطین می

کند که لشکریان خشایار برای حمله به یونان، ناوگانی نیز ذکر می کتابخانه تاریخدیودور سیسیلی در کتاب کشتی جنگی تدارک دیدند اما پیش از آن نیروی زمینی را از سوریه و فنیقیه عبور دادند. آنان ۳۰۰متشکل از

2کرد، به مصر درآمده و سپس به سمت ممفیس رفتند. ه ناوگانی که در طول ساحل حرکت میهمرادهد، کتاب یگانه منبعی که وضع شاهنشاهی هخامنشی را در زمان اردشیر دوم به خوبی توضیح می

ای سرباز یونانی را برای حمله به برادرش نوشته گزنفون است. هنگامی که کورش کوچک عده آناباسیسپس از جنگ کوناکسا، کورش شکست 3اردشیر دوم اجیر کرد، فرماندهی آنان را به گزنفون محول ساخت.

ها عبور کرد خورد و سپاه یونانی وی به سرپرستی گزنفون بازگشت. گزنفون به شرح مناطقی که از آنپردازد. این مناطق عبارت بودند از لودیا، فروگیا، لیکوئونیا، کاپادوکیه، کلیلیکا، سوریا، عربیا )عربستان( می

و بابل.گونه را بدین و آن 4پردازد منون و کلئارخوس، به توصیف صحرای عربستان میگزنفون در ضمن شرح نزاع

که فرات در دست فرسخ، در صحرای عربستان طی کرد، در حالی ۳5منزل و 5کورش »دهد: شرح میهای راست او بود. در این ناحیه زمین صحرایی بود هموار مثل دریا و پوشیده از افسنطین بود. اگر رستنی

شد همه مانند مواد عطری خوشبو بودند. اما حتی یک درخت م در میان خار و خاشاک یافته میدیگری ههای بزرگ گورخر و عده زیادی شد. لیکن در عوض هرگونه حیوان وحشی وجود داشت، دسته دیده نمی

5«.کردند گاه سوار این جانوران دنبال می به شد. گاه شترمرغ؛ غزال هم پیدا میگوید کورش کوچک و سپاهیانش از داند و می های ایرانی می ی نیز سوریه را یکی از استاندیودور سیسیل

سوریه عبور کردند و هنگامی که به دربندهای سوریه رسیدند، از اینکه این مکان را بدون نگهبان یافت باریک و جا پیش از وی اشغال شده باشد. این محل گردنه خرسند شد، زیرا وی بسیار نگران بود که آن

6توانست به راحتی توسط گروهی از سربازان دفاع گردد. طوری که می داری بود به شیب

.۷۹۳. همان، ص 1 .۲۸۳. سیسیلی، کتابخانه تاریخ، ص 2 .۱۸۱. احتشام، ایران در زمان هخامنشیان، ص 3 .۱۰5همان، . 4 .۱۰5. گزنفون، آناباسیس، ص 5 .۳۴۱. سیسیلی، کتابخانه تاریخ، ص 6

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌6۸

‌های‌هخامنشی‌نوشته‌اعراب‌بر‌اساس‌سنگ

نوشته داریوش یکم در بیستون مانده از هخامنشیان، سنگ های برجای نوشته ترین سنگ یکی از مفصل(DBاست. داریوش شاه در این سنگ ) ر مناطق تحت تصرف خویش و حوادث آغاز دوران نوشته به ذک

پردازد. سلطنت خویش میکه از آن من شدند. به خواست ییکشورها ]است[داریوش شاه گوید: این »نوشته آمده: در بند ششم سنگ

های ها بودم. پارس، عیالم، بابل؛ آشور، عربیا، مصر، اهل دریا، ساردی لیدی، یونانی اهورامزدا من شاه آن، خوارزم، باختر بلخ، سغد، گندار، و یهرئساکن آسیای صغیر، ماد، ارمنستان، کپدوکیه، پرثو، زرنگ،

1«.کشور ۲۳جمعا سک، ثتگوش، رخج و مک. کشورهایی که از آن من شدند. به خواست ]است[داریوش شاه گوید: این »افزاید: سپس در بند هفتم می

ها گفته شد چه شب و چه روز همان اهورامزدا بندگان من بودند. به من باج دادند. آنچه از طرف من به آن 2«.کرده شد

های تحت تصرف خود اشاره تم، بار دیگر به سرزمیننوشته خود در نقش رس داریوش بزرگ در سنگداریوش شاه گوید: اهورامزدا چون این زمین را آشفته دید، پس آن »نوشته آمده: این سنگ ۴کند. در بند می

ها گفتم، چنانکه میل من بود آن را کردند. اگر را به من ارزانی فرمود. مرا شاه کرد. من شاه هستم. آنچه به آنگاه برند. آن نی که چند بود آن کشورهایی که داریوش شاه داشت پیکرها را ببین که تخت مرا میک فکر می

]که[شود گاه به تو معلوم می نیزه مرد پارسی دور رفته. آن ]که[شود گاه به تو معلوم می خواهی دانست، آن 3«.کرده استمرد پارسی خیلی دور از پارس جنگ

-یعنی شاه بزرگ و اورنگ برانش -عنوان شرحی بر تصویر منقوش آرامگاه بهنوشته را همواره این سنگها، بلکه در باب تمایز تنها در مورد شمار پیکره اند که نقش مزبور نه خواسته اند. با این سخن می انگاشته

هایی لونوشتهاند و با په و از یکدیگر متمایز شده اند مسلحها همه آن 4نژادی یک یک آنان نیز مستند باشد.اند. هخامنشیان با نمایاندن تصاویری که مظهر معرفی شده« این است مادی»و « این است پارسی»مانند صورت برندگان اورنگ شاهی بزرگ در پی این مقصودند که نشان دهند، شاهنشاه ایران هایند به ملت

ها متکی است. این اقوام همگی وی آناست و دولت به همه آنان تعلق دارد و بر باز« شاهنشاه همه قبایل»کنند، هیچ قومی برتر از دیگری نیست و همه در خور اند و شاهنشاه را حمل می در کنار هم ایستاده

اعتمادند.

.۴۰۲؛ کنت، فارسی باستان ، ص ۳۳شاهنشاهان هخامنشی، ص یها شارپ، فرمان .1 .۴۰۲؛ کنت، فارسی باستان ، ص ۳۴، ص . همان2 .۴5۲؛ کنت، فارسی باستان ، ص ۸۷. همان، ص 3

.۴۶ شرح مصورنقش رستم، صشاپورشهبازی، . 4

69 میالد از پیش ششم سده در ها عرب و هخامنشیان روابط

اند: کسی که پیراهن کوتاه به تن کرده است و رویش عبائی دراز که اعراب در ردیف پایین نمایش داده شدهه پوشیده است. شمشیر دراز آویخته و بی کاله است ) در آرامگاه دوم و سوم قسمتی از آن یکبری چین خورد

1و چهارم پیراهن بلند به تن کرده است (.گوید داریوش »پردازد: برند، می نوشته آرامگاه خود نیز به ذکر اقوامی که فرمان او را می داریوش در سنگ

یرون از پارس گرفتم. برایشان فرمان راندم. مرا باج کشورهایی که من به خواست اهورامزدا، ب هاست یناشاه آوردند. آنچه از من گفته شد، همان انجام دادند. قانونی کز آن من است پایدارشان نگهداشت: ماد، عیالم، خراسان، هرات، بلخ، سغد و خوارزم، زرنج، رخج، بوم صدگاو، گندارا، هندوستان، خاک سکاهای هوم

خود، بابل زمین، آسورستان، کشور تازیان، مصر و ارمن، کاپادوکیه، مرز لودیان، پرست، بوم سکاهای تیزهای که خود سپروار پوشند، لیبی، سوی دریا، کشور تراکیان و مقدونیان، یونانی والیت یونیان آسیا، بوم آن

2حبشه، والیت مکران و )آن بوم که( کاریا )خوانند(.نوشته آرامگاه نوشته بیستون، پنجمین قوم بوده اما در سنگ در سنگ بینیم، جایگاه اعراب طور که می همان

( XPhنوشته دیوان ) نوشته خود که به سنگ داریوش به قوم هجدهم تغییر یافته است. خشایارشا نیز در سنگنوشته شمرد. در بند سوم سنگ ها حکمرانی کرده را برمی هایی که جدا از پارس بر آن مشهور است سرزمین

کشورهایی جدا از پارس که من شاه ]است[خشایارشا شاه گوید به خواست اهورامزدا این »خود آورده: ها گفته شد آن را کردند. چه از طرف من به آن ها حکمرانی کردم. به من باج دادند. آن ها بودم. من بر آن آن

ها را نگاهداشت. ماد، خوزستان، رخج،ارمنستان، زرنگ، پرثو، هرات، بلخ، که آن ]آن است[قانون من هایی که و آن اند ساکنهای که کنار دریا گوش، سارد، مصر، یونانی ت سغد، خوارزم، بابل، آشور، ث

سوی دریا هستند، مک، عربستان، گندار، هند، کپدوکیه، دها، سکاهای هوم خوار، سکاهای تیزخود، آن 3ها. ها و حبشی ها، کاری یا، لیبی فچی و سکودرا، آک

اعراب‌در‌نظام‌مالیاتی‌ایران

ها، قبل از داریوش بزرگ وجود داشته نشین ها یا شهرب همزمان با سیستم مالیاتی معمولی که در دهیاوهدیم هدایا جنبه . از طرف دیگر، از آنجایی که تقبوده استاست، سیستم تقدیم ارمغان و هدیه نیز معمول

اجباری داشت، تفاوتی با مالیات نداشته است. بنابراین از بدو امر، یعنی از ابتدای تأسیس شاهنشاهی از تأسیس این شاهنشاهی، چنانکه متداول بوده اتباع برای مخارج مختلف و حفظ و قبلهخامنشی و حتی 4بایستی سهم خود را ادا کنند. حراست کشور می

.۲۹ شرح مصورنقش رستم، ص. شاپور شهبازی، 1؛ شاپورشهبازی، شرح مصورنقش ۴5۲، ۱۳۹۱؛ کنت ، فارسی باستان ، ص ۹۳های شاهنشاهان هخامنشی، ص . شارپ، فرمان 2

۶۶رستم، ص .۴۸۹؛ کنت، فارسی باستان ، ص ۱۱۹شاهنشاهان هخامنشی، شارپ، ص یها . فرمان 3 .۱۰۴. احتشام، ایران در زمان هخامنشیان، ص 4

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌70

های مربوط به ساتراپ ) یا شهربان ( یا فرماندار مسلما مسئول وصول و گردآوری خراج در سطح استان،ها مقادیر زمین و گمان به دفاتر موجود ثبتی قبل از هخامنشیان که در آن زمین بوده که برای این کار بی

1کرده است. بود، مراجعه می اسامی اشخاص ثبت شدهتنها نه bajiولی رفته استبکار bajiبه خراج، واژه فارسی باستان های شاهی برای اشاره نوشته در سنگ

پرداختند بلکه شامل هدایا هایی که رعایای شاه بودند، می معنای پرداخت ثابتی است که مردمان سرزمین بهین پرداختند و ا پرداختند نه کولخیان. اعراب نیز خراج نمی ها خراج می ای شد. برای مثال نه نوبه نیز می

های شاهی نوشته پاداشی بود که برای حمایت از لشکرکشی کمبوجیه به مصر گرفتند. ولی این ملل در سنگ 2اند. اند و بر پلکان بزرگ تاالر بار عام تخت جمشید در حال حمل هدایا برای شاه نقش شده نام برده شده

و هم خراج. گیرد یبرمهم هدایا را در bajiبنابراین کنند. آور با اقوام باجگزار در درجه اول در این است که مالیاتشان را خودشان تعیین می هدیهتفاوت اقوام

طور داوطلبانه مقرر شده است. تردیدی وجود ندارد که مقادیر پیرو هایشان در اصل به یعنی میزان پرداختشد بلکه ه برآورد نمیهایشان به تاالن نقر شد. برخالف اقوام خراجگزار، پرداخت خواست شاه تعیین می

3بصورت محصول خام بود.

‌های‌هخامنشی‌نگاره‌اعراب‌در‌سنگکاخ آپادانا یا کاخ بار داریوش و خشایارشا که در قسمت غرب تخت جمشید بنا شده، از لحاظ موقعیت و

بر جمشید است که تختترین بنای های متنوع و سایر تزئینات، با شکوه های بلند و سرستون داشتن ستونها، نمایندگان این کاخ مختص پذیرایی و شرفیابی شخصیت 4نقطه بلندی از صفه احداث گردیده است.

کاخ آپادانا دارای دو پلکان ورودی بوده که یکی در شمال و 5.بوده استکشورهای تابعه و صاحب منصبان تر مانده کان شمالی سالمدلیل مدفون بودن زیر خاک نسبت به پل دیگری در شرق آن است. پلکان شرقی به

6های تخریب شده پلکان شمالی را بازسازی نمود. توان از روی قرینه قسمت و میهای نوروزی برای خشایارشا اند که هدیه گروه نمایندگی را نقش کرده ۲۳بر دیواره پلکان شرقی،

بر جبهه غربی پلکان هایی مختصر، همان افراد منقوش هایشان با تفاوت افراد و پیشکش 7آوردند. می

.۸۶. ویسهوفر، ایران باستان، ص 1 .۱۹۶. برسیوس، شاهنشاهی هخامنشی از کورش بزرگ تا ارشیراول، ص 2 .۶۱۶. بریان، امپراتوری هخامنشی، ص 3 .۳۱۱ی، ص شاهنشاهان هخامنش هایپایتختسامی، . 4 جا. . همان 5؛ سامی، ۲۳ جمشید، ص های تختنقوش اقوام هخامنشی بنا برحجاری؛ والزر، ۱۳۳، ص های تازه از ایران باستانیافته. هینتس، 6

.۱۴۳ های شاهنشاهان هخامنشی، صپایتخت .۱۲5 راهنمای مستند تخت جمشید، ص؛ شاپورشهبازی، ۲5 جمشید، ص های تختنقوش اقوام هخامنشی بنا برحجاری. والزر، 7

7۱ میالد از پیش ششم سده در ها عرب و هخامنشیان روابط

ها همه از سمت چپ بدن و اند. این گروه ها در سه ردیف یکی باالی دیگری تنظیم شده گروه 1اند. شمالیرخ نمایان شده است و بر پلکان شرقی همین افراد را از سمت راست و باز به حالت صورت نیم هر فرد به

دو نقش که نمایانگر نمای چپ و نمای راست اوست طور کلی از هر فردی بینیم، بنابراین به رخ می نیم 2صورت مجسمه در نظر آوریم. توانیم نقش کامل آن فرد را به ها می داریم که با آن

ها را از طرز پوشش و شکل توان آن ها منبع مستقلی وجود ندارد اما می برای شناخت هویت این گروهها و موهایشان شناسایی کرد. منبع اصلی در شناخت جامهاند، یا آرایش لباسشان و هدایایی که آورده

بران که های مورخان یونانی چون هرودوت است. همچنین در نقش رستم نقوش اورنگ اسلحه افراد، نوشتهها را معرفی کرده، در امر شناسایی این افراد ما را ای که آن اند و کتیبه های هخامنشی ترسیم شده بر آرامگاه 3د.ده یاری می

نفری هستند که هرکدام توسط حاجبی پارسی یا ۹تا ۳هایی هیئت نمایندگی پلکان شرقی آپادانا، گروه ۲۳اند. بیستمین وسیله درخت سروی از یکدیگر جدا شده هر گروه به 4شوند. مادی به دربار راهنمایی می

ند. اعراب قبای شو هیئت، اعراب هستند که سه نفر بوده و توسط یک حاجب پارسی هدایت میشود، با دو رسد. حاشیه پایینی که تنها در مورد نفر یکم دیده می مانندی دارند که تقریبا به قوزک پا می پیراهن

ای اند. عبا از پارچه رسد و بر روی قبا قرار گرفته است. آستین تا آرنج می شده مزین گشته دوزی نوار قالبگذارد و قسمتی از تن پیچیده گشته که بازوی راست را ناپوشیده می شده و طوری به دار درست نازک و چین

بندی به پا دارند. کالهی در کار نیست و افتد. این سه مرد صندل سه دار بر کمرگاه می صورت منگوله آن بهکرده مانده است. این هیئت دو هدیه عرضه طرز صاف و ساده شانه نماید که زلف، سراسر به چنان می

آورد. که احتماال همانند دار می دوزی و چهارگوشه منگوله د. نفر دوم یک عبای تا کرده با لبه قالبکنن میبایست بیشتر بخاطر تزئینات ها به تن دارند. قیمتی بودن این هدیه می لباسی است که خود عرب

هت جنس آن. آخرین شود، باشد تا از ج دقت منعکس می شده یا توبافته آن، که در حجاری به دوزی قالبآورد. شتران یک کوهانی در ها بود، می نفر یک شتر جمازه، که حیوان سواری بارکش معمول سرزمین عرب

5عهد پیش از اسالم در عربستان کار و جای اسب را داشتند.

‌گیری‌نتیجه

.۱۲5 راهنمای مستند تخت جمشید، ص. شاپورشهبازی، 1 .۷۹راهنمای مستند تخت جمشید، ص شاپورشهبازی، . 2گاهی بیشتر: شاپورشهبازی، 3 . ۴۶ شرح مصورنقش رستم، ص. آ؛ ۷۹ راهنمای مستند تخت جمشید، ص ؛ شاپورشهبازی، ۲5 جمشید، ص های تختنقوش اقوام هخامنشی بنا برحجاری. والزر، 4

.۱۴۴ های شاهنشاهان هخامنشی، صپایتختسامی، گاهی بیشتر: شاپور شهبازی، ۱۶۰ جمشید، ص های تختنقوش اقوام هخامنشی بنا برحجاریوالزر، . 5 راهنمای مستند تخت ؛ آ

.۱۳۶جمشید، ص

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌7۲

هخامنشیان گیری حکومتشان، سعی در توسعه قلمرو خود داشتند. شاهان هخامنشی از همان ابتدای شکلها از مصر تا های وسیعی را به تصرف خود درآوردند. قلمرو تحت تسلط آن با تصرف نواحی گونان سرزمین

آسیای مرکزی بود. اقوام متعددی تابع حکومت هخامنشیان شدند که یکی از این اقوام، اعراب بودند. یادشده، شامل سوریه و « عربیا»های شاهان هخامنشی از آن با عنوان نگاره سرزمین اعراب که در سنگ

مانده که حاکی از وجود روابطی میان هایی باقی فلسطین امروزی است. از مورخان یونانی نیز گزارشآوردگان به های هخامنشی، اعراب در صف هدیه برجسته هخامنشیان و اعراب است. همچنین در نقش

ر جمازه است. شواهد موجود نشان از آن دارد که ها یک عبا و یک شت اند که هدیه آن دربار شاه حکاکی شدهکم تا پایان دوره میان ایرانیان و اعراب از امپراتوری هخامنشیان روابطی وجود داشته و این روابط دست

هخامنشیان نیز ادامه داشته است.‌

فهرست‌منابع‌و‌مآخذ ،۲5۳5نا، بی تهران: ،هخامنشیان زمان در ایران .مرتضی احتشام. ،و ایرانی هایپژوهش مرکز) اسالمی بزرگ المعارف مرکزدائره : (. تهرانبزرگ کورش فرمان عبدالمجید. ارفعی

.۱۳۸۹اسالمی، ،و فرهنگی، علمی انتشارات شرکت: تهران محمدمقدم. . ترجمه هخامنشی شاهنشاهی تاریخ آلبرت. اومستد

۱۳۸۸. ،۱۳۸۸امیرکبیر، انتشارات: تهران عبدی. عیسی . ترجمه ایران امپراتوری تاریخ لیندزی. آلن. ،یخ‌ایران‌کمبریج، در «اسالم از پیش و تازیان ایران»ادوراد. باسورث .۱۳۹۲انتشارات امیرکبیر، :تهران .۳ ، جتار .اول برسیوس، ماریا‌ ‌اردشیر ‌کورش‌بزرگ‌تا ‌از . ترجمه هایده مشایخ. تهران: گستره، شاهنشاهی‌هخامنشی

۱۳۸5. ،۱۳۸۱نشر فرزان روز، :. ترجمه ناهید فروغان. تهرانامپراطوری‌هخامنشی پیر. بریان. .۱۳۶۷. ترجمه محمدحسین روحانی. بابل: کتابسرای بابل، تاریخ‌مفصل‌عرب‌قبل‌از‌اسالم جوادعلی. نخستین‌شاهان‌هخامنشی‌)قرن‌ششم‌قبل‌از‌میالد(. داندامایف‌ :هران. ترجمه روحی ارباب. ت ایران‌در‌دوره

.۱۳5۲بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تاریخ. دیودور سیسیلی‌ انتشارات جامی، :. ترجمه حمید بیکس شورکایی و اسماعیل سنگاری. تهرانکتابخانه

۱۳۸۴. .انتشارات دانشگاه جا . بیشوش،‌هگمتانه،‌تخت‌جمشید‌:های‌شاهنشاهان‌هخامنشیپایتخت سامی، علی :

.۱۳۴۸پهلوی، ۱۳۸۴. تهران: انتشارات پازینه، های‌شاهنشاهان‌هخامنشی‌فرمان من.شارپ، رلف نار. .۱۳۸۴پاسارگاد، تهران: سفیران، _ . بنیادپژوهشی پارسیراهنمای‌مستند‌تخت‌جمشیدشهبازی، علیرضا شاپور. ۱۳5۷. شیراز: انتشارات بنداد تحقیقات هخامنشی، شرح‌مصور‌نقش‌رستمـــــــــــــــــــــ.

7۳ میالد از پیش ششم سده در ها عرب و هخامنشیان روابط

یوش‌بزرگ ـــــــــــــــــــــ .۱۳5۰تهران: انتشارات دانشگاه پهلوی، .جهانداری‌دار ،۱۳۹۱نشرعلمی، :. ترجمه سعیدعریان. تهراننامهدستور‌زبان،‌متون،‌واژه فارسی‌باستان: گراب. اند رولکنت. .۱۳۸۹انتشارات ققنوس، :فر. تهران. ترجمه مرتضی ثاقبهخامنشیان کورت، آملی. ،۱۳۷5. ترجمه احمد بیرشک. تهران: کتابسرا، آناباسیس گزنفون. ،۱۳۴۳بنگاه ترجمه و نشر کتاب، :. رضا مشایخی. تهراننامه‌کورشـــــــــــــــــــــ. .۱۳۸۶انتشارات نگاه، :. ترجمه محمد معین. تهرانایران‌از‌آغاز‌تا‌اسالم گیرشمن، رومن. .ترجمه دورا اسمودا خوبنظر با همکاری جمشید تختهای‌هخامنشی‌بنا‌بر‌حجارینقوش‌اقوام‌ والزر، گرالد .

.۱۳۸۸انتشارات پازینه، :علیرضا شاپورشهبازی. تهران .ققنوس، :فر. تهران. ترجمه مرتضی ثاقبپس‌از‌میالد( 6۵0 م‌تا.پ ۵۵0 ایران‌باستان‌)از ویسهوفر، ژوزف

۱۳۷۷. .پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات . ترجمه همایون صنعتی زاده. تهرانباستانایران‌در‌مشرق‌ هرتسفلد، ارنست:

.۱۳۸۱فرهنگی، .۱۳۸۹نشر اساطیر، :فر. تهران. ترجمه مرتضی ثاقبتواریخهرودوت. .۱۳۸5ققنوس، :. ترجمه پرویز رجبی. تهرانهای‌تازه‌از‌ایران‌باستانیافته هینتس، والتر.

شاپور،‌دانشگاه‌شهید‌چمران‌اهواز‌نامه‌جندی‌فصل ۱۳۹۴، تابستان ۲سال یکم، شماره

‌ساسانیان‌ه ‌دورهای‌تجاری‌ایالت‌فارس‌در‌‌راه

1مریم جهانبخشی۱۲/۱۱/۹۳تاریخ دریافت:

۱۹/۱/۹۴تاریخ پذیرش: ‌چکیده

ترین کاالها در تجارت شرق به در اواخر دوره ساسانی، روابط سیاسی، تجارت را تحت تأثیر قرار داده بود. بیشها شاهراهای مهم تجارت بودند. در دوره ساسانیان، جاده شد که این جاده غرب از طریق چند جاده مبادله می

طرف شرق و بود، بنابراین کاالها از خلیج فارس به شدهرونق های ایران و بیزانس، محدود و کم سبب جنگ ابریشم بهشدند. شاهراه مهم ارتباطی و مواصالتی مسیرهای تجاری زمینی و دریایی این دوره، ایالت فارس آفریقا حمل می

های خلیج فارس نقش بسیار مهمی در زمینه اقتصادی و شکوفایی کرآن عنوان ناحیه پس . ایالت فارس بهبوده است .است داشتهرت دریایی خلیج فارس در دوره ساسانیان برعهده تجا

کننده شهرهای ایالت های تجاری متصل این مقاله در پی آن است تا بر اساس متون جغرافیایی دست اول، نقش راه در تجارت خلیج فارس در دوره ساسانیان را نشان دهد. یگاهشانجافارس را به بنادر و سواحل خلیج فارس و

های تجاری، خلیج فارس، ساسانیان. : تجارت، ایالت فارس، راهاژگان‌کلیدیو‌

[email protected] خلیج فارس از دانشگاه شهید چمران اهواز. کارشناس ارشد تاریخ مطالعات 1

7۵ ساسانیان دوره در فارس ایالت تجاری های راه

‌مقدمهای است در جنوب ایران که از شرق به کرمان، از غرب نواحی خوزستان و ایالت فارس سرزمین گسترده

. سرزمینی که مسکن قوم بزرگ کرده استسپاهان، از شمال بیابان خراسان و از جنوب دریای پارس احاطه یها کرانهایران باستان خصوصا هخامنشیان و ساسانیان در پس یها تمدنترین پارس بوده موطن درخشان

. در سده سوم میالدی با ظهور امپراطوری ساسانی، حاکمیتی متمرکز در بوده استشمالی خلیج فارس ترین ایالت شاهنشاهی طور نمادین مهم ایالت بهجنوب ایران با مرکزیت ایالت فارس برقرار شد. این

، این مسأله از چگونگی قرار گرفتن نام این ایالت در کتیبه شاپور اول در کعبه زردشت بوده استساسانی عنوان اولین ایالت شاهنشاهی ساسانی نام برده و در رأس دیگر ایاالت ایران شود که از فارس به روشن می

.بوده است توان نتیجه گرفت که دارای اهمیتی ویژه برای امپراطوری ساسانی گرفت. پس می قرار میاردشیر بابکان، سردودمان سلسله ساسانی که سودای پاشاهی بر کل پارس را داشت، زمانی که پادشاه پارس شد، مبارزه خود را با اردوان پنجم، شاهنشاه اشکانی آغاز کرد. این دوران، که ده سال به طول

ها اردوان انجامید، صرف تحکیم قدرتش در پارس، غلبه بر کدخدایان و فتح نواحی مجاور کرد که همه اینمیالدی شکست داد و ۲۲۴را متوجه خطر کرد. اردشیر، اردوان، آخرین پادشاه اشکانی را در سال

برای مقابله با آشفتگی اردشیر ایجاد وحدت و تمرکز را در سراسر ایران 1النهرین و بابل را فتح کرد. بیندید و استقرار یک آیین رسمی اوضاع کشور پس از سقوط اشکانیان و برقراری نظم در سراسر ایران الزم می

ر بدو قیام خود علیه اشکانیان د 2.دید یمو اتحاد بین دین و دولت را در وجود شخص فرمانروا، شرط الزم های و تسلط بر این نواحی ادامه کران ای تصرف نواحی پسها به تالش بر به ساحل دریای پارس آمد و مدت

رسد که برای نظر می از آنجایی که ساسانیان از محلی برخاسته بودند که نزدیک به خلیج فارس بود، به 3داد.مقاصد تجاری به فکر استفاده از راه دریایی بودند و عالیق سیاسی و اقتصادی آنان از آغاز تأسیس سلسله

4گذاری و توسعه شهرهای این منطقه،گویای توجه آنان به اقتصاد دریایی است. نیانخود در بها به شد و هرکدام از آن نامیده می« کوره»شده که هر کدام ایالت پارس به پنج والیت بزرگ تقسیم می

ها عبارت بودند از: کوره اصطخر، کوره شاپورخوره، کوره شده است. این کوره هایی تقسیم می رستاق 5ارجان و کوره دارابگرد. کوره اردشیرخوره،

گردید. این والیت در دوره باستان، یزد و شهرهای حول و ی را شامل میکوره اصطخر تمام قسمت شمالهایی چون آباده، اقلید، بیضا و حوش آن و اراضی و قرائی که در امتداد حاشیه کویر لوت بود و شهرک

گردید. اسم شدند. شهر اصطخر کرسی این والیت محسوب می یزدخواست نیز جزء این کوره شامل می

.24، ص کرد یاردشیر چه زمانی بر استخر حکومت م . دریایی،1 . 11. زرین کوب، تاریخ ایران باستان )تاریخ سیاسی ساسانیان(، ص2‌.58، صتاریخ الرسل و الملوک،‌طبری .3 .34باستان، ص. تشکری، ایران به روایت چین 4 .137؛ قدامه بن جعفر، الخراج و صناعه الکتابه، ص 38. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص5

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌76

نامیدند. این شهر می« پرسپولیس»اب بر شهری نهادند که در زمان ساسانیان یونانیان آن را اصطخر را اعربود و روزگاری پایتخت تمام تر بزرگاز نظر وسعت، اصطخر از همه والیات 1در کنار رود پلوار واقع بود.

باشد به بزرگ چند اردشیرخره است یشهراصطخر »دهد که: سرزمین بود. اصطخری اینگونه شرح میدر آنجا مقر داشتند تا اینکه اردشیر است پادشاهان و مشهورترین شهرهای ترین یمیقدبزرگی و از شمار

ترین شهرهای این ایالت سوای اصطخر عبارت بود از: بیضا، مهم 2 «محل حکومت را به جور منتقل داد... 3ابرقو، هرات، کثه، رودان، اقلید، شهربابک، مائین.

که ابن خردادبه نواحی فارس را برشمرده، اردشیر خره در رتبه سوم است که ناحیه کوچک قبادخره در ترتیبی جور هم 5.آمد یماردشیر خره دومین والیت بزرگ فارس به شمار 4را هم جزء آن محسوب داشته است.

اصطخر مقر قدرت »گوید: اصطخری می 6.بوده استکرسی آن بود و هم مرکز شاهنشاهی ساسانی جور را اردشیر بنا کرد، یعنی آنکه در محل 7«.کومت فارس بود تا اینکه اردشیر آن را به جور منتقل کردح

، اردشیر نذر کرده در همانجا که بر دشمنانش پیروز شود ای یاچهدرآب راکدی بود همچون قبال این شهر و بافراست بسیار آبی را که در اینجا بنا کند. در این موضع پیروزمند شد یا آتشکدهشهری برپا سازد و در آن

مقدسی ضمن شرح والیت اردشیر خره از جور یاد 8خالی کرد و جور را بنا کرد. ها ترعهبود باگشودن جور شهر زیبای مطبوعی است که بسیار دلکش و آباد است. مرکز اصلی : »دهد یمو چنین شرح کند یم

9«.دوست داشتنی است یها فراوردهگل سرخ و اهمیت خاصی بود و از جهت تولید عطر شهرت داشت. اصطخری از زمره اقالم حائزجور از نظر تجارت ، زیرا آن نوع به خصوص خیلی مطلوب است و شود یمگالب از جور صادر »گوید: صادرات فارس می

11.شود یمبسیار صادر یها جامهو از جور 10«.آید یمدر جور به دست منحصرا

ینتر بزرگ: »گوید یمشهرهای والیت اردشیر خره، شهر بندری سیراف بود. اصطخری ینتر مهمیکی از راه میان این شهر به ینتر راحتاین شهر بندر گاه اصلی شهر جور و 1«.شهر بعد از شیراز سیراف است

2.بوده استساحل

.296خالفت شرقی، ص های ین. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم1 117. اصطخری، مسالک و ممالک، ص2 . 104. همان، ص 3 . 38. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص 4 . 99ممالک، ص . اصطخری، مسالک و 5 . 267خالفت شرقی، ص های ین. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم6 . 110.اصطخری، مسالک و ممالک، ص 7 .96؛ اصطخری، مسالک و ممالک، ص 585. طبری، تاریخ طبری، ص 8 644. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص 9

. 133. اصطخری، مسالک و ممالک، ص10 . 659مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص . 11

77 ساسانیان دوره در فارس ایالت تجاری های راه

‌خره ‌شاپور 3بابک است.، که معرب آن سابور خره است، منسوب به شاپوربن اردشیر بن والیتایالت فارس بود. کرسی این والیت شهر شاپور بود و اصل این اسم بیشاپور است که یها کوره ینتر کوچک

اصطخری گوید: شهر شاپور از 4.شد یمشهرستان یعنی محل شهر یا کرسی و پایتخت نامیده غالبا . ولی بهرحال بر آن برتری دارد، رفاه بیشتری در آن باشد یمتاسیسات شاپور شاه است و به وسعت اصطخر

والیات فارس به ینتر خرمحکمفرماست و اهالی آن ثروتمندترند.شاپور از لحاظ کیفیت آبادترین و سبز و 6.اند بودهشهرهای والیت شاپور: کازرون، نوبندجان و جره ینتر بزرگ 5.آید یمحساب ‌ و شهر ارجان کرسی آن والیت بوده استس در دوره ساسانیان گانه فار ترین والیات پنج غربیارجان

و مرز آن والیت و در کنار رود طاب واقع است، در اینجا رودخانه طاب مرز میان ایالت فارس ترین یغربرا تسخیر کرد ، شد یمقباد شهری را در شمال بین النهرین که آمد نامیده 7دهد. خوزستان را تشکیل می

نامید و مرکز « رام قباد»اهالی آن را به اسارت گرفت و دستور داد در مرز فارس و اهواز شهری بنا کنند. آن را که حتی در زمان اردشیر هم ذکر شده بوده استارجان نام قدیمی رستاقی 8والیت را در آنجا قرار داد.

آن به یستأسکه شود یمچنین استنباط 9هواز بوده،است. از آنجایی که محل آن بین فارس و سرزمین ا. بوده استعبور از رودخانه طاب ینتأمگاهی در بین راه و محلی برای عنوان توقف دالیل نظامی بوده، به

که از بصره، ییها جاده. چرا که باشد یمدر ادورا بعدی بسیار آشکار ها راهاهمیت ارجان بعنوان نقطه تالقی 10 .رسند یمدر ارجان به هم شوند یمبه جانب فارس کشیده بغداد و واسط

طبری 11به: ریشهر که در اصل نام آن ریواردشیر است اشاره کرد، توان یموالیت ارجان یها رستاقاز میان به دست تر یقدقگوید که اردشیر شهری را به این نام بنا نهاده اما از وضع و موقع دقیق آن مطلبی میاین شهر در زمان شاپور دوم مورد غارت اعراب قرار گرفت و بعدها به طور کامل بازسازی شد 12.دهد ینم

13و از چنان آبادی و رونقی برخوردار شد که بعنوان حوزه اسقف نشین مسیحیان ایران قرار گرفت.

113.اصطخری، مسالک و ممالک، ص 1 . 81. وثوقی، تاریخ خلیج فارس و ممالک همجوار، ص 2 .125؛ مستوفی، نزهه القلوب، ص 141. ابن بلخی، فارسنامه، ص 3 . 283خالفت شرقی، ص های ین. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم4 .110و95اصطخری، مسالک و ممالک، ص . 5 .633؛ مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص112. اصطخری، مسالک و ممالک،ص6 . 290خالفت شرقی، ص های ین. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم7 . 13؛ ابن الفقیه، ترجمه البلدان، ص 639، ص2. طبری، تاریخ طبری، ج8 .583، ص2ج. طبری، تاریخ طبری، 9

.151. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص 10 . 72. دینوری، اخبارالطوال، ص 11 .584. طبری، تاریخ طبری، ص 12 .63. مارکوارت، ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ص 13

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌7۸

‌دارابجرد‌کورهوالیت از پنج والیت فارس است، که بین والیت اصطخر و اردشیر خره قرار ترین یشرقوالیت دارابجرد

از محصوالت داربجرد که در اثر فعالیت مردم 2شمارند. این شهر را از تاسیسات شاه دارا می 1گرفته است.خوب مانند طبری یها فرشازدرابجرد 3.کند یمهای خوشبو را ذکر اصطخری پارچه و روغن شود یمایجاد

شهر ینتر بزرگ 4. حوالی دارابجرد کوههای است از نمک سفید، زرد، سبز، سیاه و سرخ.آید یمبه دست داند یماین والیت مرکز آن نبود، بلکه پسا مرکز بود. شهری قدیمی که اصطخری وسعت آن را در حد شیراز

ینتر برجستهارت خشکی پسایی در شمار نمایندگان تج و از نظر اقتصادی اهمیت فراوان داشته است و 5فرستند. و آن را به اطراف و اکناف جهان می بافند یمجامه را یها پارچه.در پسا انواع اند شدهاهالی ذکر

در اند دادهگسترده از منابع اقتصادی ایالت فارس به دست انداز چشمتاریخدانان و جغرافیدانان اسالمی کتاب حدودالعالم من المشرق الی المغرب، مسالک و ممالک اصطخری و احسن التقاسیم مقدسی به

: نقره، آهن، قلع، گوگرد، نفت، شود یمدر فارس همه گونه معدن یافت : »اند دادهتفصیل در این زمینه شرح دک در ناحیه یزد، در معدن جیوه، نمک و نمکزارهای طبیعی، معدن گل سفید و سیاه، نقره به مقدار ان

مکانی به نام نائین وجود دارد. معدن مس در سردن هست و از آنجا مس به بصره و مناطق دیگر صادر 7و در فارس معدن طال وجود دارد. 6.شود یماصطخر استخراج یها کوه. آهن از شود یم

و در آنجا کاالی شدند یمن صادر تا چی ها یقال. این اند کردهآن بسیار یاد یها یقالاین ایالت را به خاطر عطری که از مخصوصا ایالت فارس در هر زمان به تهیه اقسام عطرها، 8رفت. بسیار ارزشمندی به شمار می

ابن حوقل گفته است که گالب فارس را به 9.بوده استمشهور آمد یمگل سرخ در والیت گور بعمل 11.آمد یمو در شاپور ده نوع عطر روغنی بعمل 10بردند. اصناف و اکناف جهان می

. ابن الفقیه در این داشتند یماز منابع طبیعی خود همت و کوشش بسیار مبذول یبردار بهره اهالی فارس درفلزی و سایر اشیائ مصرفی که از آهن تهیه یها نهیآئگوید: فارسیان در کار ساختن و پرداختن باب می

فارس شرح داده شد. یها فراودهدر تمام متون جغرافیایی وصف 12.اند اقوامماهرترین و کارآمدترین شود یم

. 309شرقی خالفت، ص های ین. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم1 486. طبری، تاریخ طبری، ص 2 . 135همان، ص . 3 . 66. ابن حوقل، صوره االرض، ص 4 .629؛ مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص 113_112. اصطخری، مسالک و ممالک، ص 5 .132؛ حدود العالم من المشرق الی المغرب، ص 135. اصطخری، مسالک وممالک، ص 6 .67. ابن حوقل، صوره االرض، ص 7 .130. حدودالعالم، ص 8 . 131. همان، ص9

. 65. ابن حوقل، صوره االرض، ص10 . 658؛ مقدسی،احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص133. اصطخری، مسالک و ممالک، ص11 . 18. ابن فقیه، ترجمه مختصرالبلدان، ص12

79 ساسانیان دوره در فارس ایالت تجاری های راه

زربفت خاصی برای مصرف شاهان یها پارچهنساجی فارس شهرت بسیار داشت و همه وقت معروف بود. همچنین در 1. .شد یماز توج صادر ها پارچهبهترین نوع این شد یمفارس ساخته یشهرهادر هریک از

و پردهفاخر، یها لباسبزرگ خوش بافت، چیت، یها فرشراه راه، یها جبهفارس انواع زریهائی تر از همه فارس و مراکزی مهم2.شد یمهای زربفت تولید و بافته کتان، دیبا و انواع مختلف کتآن یها راهنیپ

نویسد که در ساحل خلیج می اصطخری در کتابش 3چون کنافه به خاطر مرواریدهایش مشهور بودند.و جز دریای پارس هیچ جای، معدن مروارید : » دهد یمفارس مروارید وجود دارد و سپس چنین ادامه

4«اند نگفتهسواحل خلیج فارس را بصورت واحد اداری منظم در ایالت فارس در پس کرانه خلیج فارس قرار داشت که

اش برای بهره برداری مناسب از مبادالت بازرگانی و امکانات موقعیت مناسب جغرافیایی آورده است و بنابرتجاری دریای پارس توسعه یافته و دارای بنادر تجاری مهم که لنگرگاه ایالت فارس به شمار -اقتصادی

های یتفعالی معموال در هر دوره ای بندر یا جزیره ای مرکزیت خلیج فارس را در سامانده بود، اند آمده یم یها حکومتتجاری را بر عهده داشته است و این مراکز ارتباط مستقیمی با تختگاه سیاسی –اقتصادی

متمرکز از نواحی پس کرانه ای خلیج فارس به همراه داشته است که در دوره ساسانیان این بنادر و جزایر 5.اند شتهداکه مرکزیت تجاری و اقتصادی را بر عهده اند بودهایالت فارس

عامل در مبادالت بازرگانی و ینتر مهممبادالت بازرگانی پدیده ای نیست که به یکباره شروع شده باشد، های مناسب برای کاروآن تجاری امن با تاسیسات یها راهشبکه اقتصادی و تجاری، وجود توسعه رشد و

تجاری بود. اهمیت راههای ارتباطی در زندگی جمعی بشر امری بدیهی است و رشد و تعالی تمدن بشری بعد از شکل کیری و ظهور پادشاهی ساسانیان در منطقه فارس به ارتباط مستقیمی داشته است. ها جادهبا

به تجارت وراههای تجاری مورد اهتمام اقتضای شرایط تاریخی و مالحضات سیاسی و اقتصادی توجه ویژه قرار گرفت و از همان ابتدای حکومتشان تجارت و بازرگانی نگاه ویژه ای را به خود معطوف کرده

تجاری در بستر آن انجام گیرد امکان پذیر نبود های یتفعال که ییها راهاست. رونق تجاری بدون وجود یرهایمسو برخی از این دادنند یمیت فراوانی به راههای تجاری ازین طریق بود که پادشاهان ساسانی اهم

تجاری از جمله مسیر تجاری گور به سیراف در پناه امنیت حاصل از حاکمیت ساسانیان در ایالت فارس و قبلی کمابیش یها دورهتجاری در یها راه. این اند یدنرسسواحل خلیج فارس به اوج رونق و اهمیت خود

65؛ ابن حوقل، صوره االرض، ص132. حدودالعالم، ص1. ابن حوقل، صوه 658؛ مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص134؛ اصطخری، مسالک و ممالک، ص130. همان، ص2

. 66االرض، ص . 132. حدودالعالم، ص3 . 34. اصطخری، مسالک و ممالک، ص4 .129، ص 2و 1، جنقش و اهمیت سه بندر مهروبان،سینیز و جنابه در ساحل خلیج فارس.پرهون، 5

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۸0

اهمیت و رونق فراوانی یرهامس، اما به دالیل سیاسی و اقتصادی این دوره، برخی از این اند بودهبرقرار 1.بوده استتجاری این زمان ایالت فارس، مرکز قدرت ساسانی یها راهو مقصد مبدأو اند یافته

با فرسنگ، عموما را ها مسافتاند و عربی و فارسی تفصیل فراوان داده یها کتابفارس یها راهدر خصوص بنادر ینتر مهمشدند و به ایالت فارس همه از شیراز منشعب می یها راه. اند نمودهمرحله و منزل تعین

های ایران در ادوار گذشته، عالوه بر راه 2شدنند. ختم می اند بودن ها راهخلیج فارس که مقصد و منتهی تمام ابی به نقاط دور کشور و مبادالت فرهنگی نیز اهمیت اقتصادی، از لحاظ کارکرد نظامی، سیاسی و دستی

و به دلیل اهمیت راههای مملکتی در حیات اقتصادی ایران،همواره توجه خاصی از بوده استبسیار مهم –شد و با در هم آمیختگی کارکرد سیاسی و وسائل ارتباطی مبذول می ها راهجانب حکمرانان به شبکه

بحث 3کردند. و رشد تجارت کمک می ها جادهها به عمران وآبادی با اهمیت تجاری آن ها جادهنظامی هرچند که آمار و ارقام و بوده استارتباطی ایالت فارس مورد توجه خاص جغرافی دانان مسلمان یها راه

مخصوص سفر، رونق یها روش، عادات و ها جادهها شاید به دالیلی چون: خرابی و زوال مسیر آن 4یط جوی...با یکدیگر تفاوت داشته باشد.جدید، شرا های یآباد

اهمیت مسیرهای تجاری ایالت فارس به حدی بود که تجارت پررونق نواحی شرق و غرب ایران هم به این اهمیت فراوان یافته است و بود و این مرکز به عنوان یک نقطه ترانزیتی در دوره باستان منطقه معطوف شده

تجاری اصلی قرار داشتند در تولید یها جادهبسیاری از شهرهای ایالتی این ناحیه که در مسیر عبور اند بودنمحصوالت صنعتی، معدنی و کشاورزی سهم عمده ای داشتند و از تجارتی، تولیدی نیز برخوردار

5مختلف میسر گشته است.تجاری از شهرها یرهایمسکه این رونق به دلیل عبور کارکردی که تجاری درون مرزی شهرهای بزرگ و مهم ایالت فارس برحسب یها جادهدر مبحث زیر مسیر

منابع و با در نظر داشتن انحرافات و ترین یمیقدبا استفاده از اند داشتهدر تجارت داخلی و خارجی باشد. که در خلی اصطخر، مرکز ایالت فارس میدا یها راهیا منتهای این مبدأشود. اختالفات بررسی می

شدند. و بنادر تجاری خلیج فارس منتهی می سواحل بهترین حالت به ‌اصطخر-راه‌ارجان‌

. 23. 22، ص تجاری در عهد ایلخانی یها راه. رضوی، 1 .317خالفت شرقی، ص های ین. لسترنج، گای، جغرافیای تاریخی سرزم2 .102. 100، ص راههای ایران در قرون نخستین اسالمی. میر احمدی، 3 .221. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص4 .23تجاری در عهد ایلخانی، ص یها . رضوی، راه5

۸۱ ساسانیان دوره در فارس ایالت تجاری های راه

استخر، دارابگرد، یها کورهشد، در دوره ساسانیان در کنار ارجان که دروازه خوزستان به فارس محسوب میشد.در کنار والیت پنج گانه ایالت فارس محسوب می ترین یغرباردشیر خوره و بیشاپور پنجمین کوره و

1رودخانه طاب مرز خوزستان با فارس واقع بوده.جغرافیایی شرح داده شده و در یها کتابرفت بیش از همه راههای دیگر در راهی که از شیراز به ارجان می

دبه، قدامه بن جعفر، ابن رسته، ابن ابن خردا :وصف جداگانه از جغرافی دانان مسلمان از جمله ۸باره آن یها کتاباین راه بین یها منزلگاهفقیه، اصطخری، ابن حوقل، مقدسی و ابن بلخی رسیده که در پاره ای از

اهمیت این جاده ضمن مبادالت اقتصادی بین ایالت فارس با خوزستان و در نهایت 2مراجع اختالف است.، بر اساس بوده استنظامی و کشورگشایی نیز دارای اهمیت فراوان بزرگ راه تیسفون، در مقاصد سیاسی،

های ییگشاسلسله ساسانی در کشور مؤسستاریخی از جمله طبری و ابن اثیر اردشیر بابکان یها نوشته 3از این راه عبور کرده است. خود به نواحی غربی

شوشتر بعد واسط و در ادامه مرتبط در ادامه مسیرش به طرف غرب و عراق از رامهرمز بطرف این راهابن خردادبه جغرافی دان قرن سوم هجری اولین گزارش از راه ارجان به 4شود با شاهراه بزرگ تیسفون. می

دهد که: اصطخر را داده و اینگونه شرح میپنج فرسخ داسین،شش فرسخ بندک،شش فرسخ خان حماد، چهار فرسخ دخویه، هشت یا شش فرسخ »

5«.نج فرسخ کرجان، هفت فرسخ خراره، پنج فرسخ جوین، پنج فرسخ شیرازنوبندجان، پهفت فرسخ 6ابن خردادبه فاصله ارجان تا داسین را پنج فرسخ ذکر کرده در صورتی که قدامه و اصطخری

شود هم نامیده می« هیر»دهد به ده عقارب که اصطخری در شرحی که از این جاده می 7.اند کردنذکر د که بین بندک و راسین)داسین( و در چهار فرسخی هرکدام از این مناطق قرار دارد و ابن رسته کن اشاره می

نیز این فاصله چهار فرسخی را تاییدکرده است. و فاصله هیر تا ارجان را مانند اصطخری یازده فرسخ فرسخ ذکر شش 9اختالف دیگری در مسافت داسین و بندک است، چراکه ابن خردادبه و قدامه 8داند. می یتر کوتاهاحتماال جاده 10داند. کنند ولی اصطخری فاصله این نواحی را از یکدیگر هشت فرسخ می می

11.گذشته ینموجود داشته که از هیر

.290خالفت شرقی، ص های ینافیای تاریخی سرزم. لسترنج، جغر1 .319خالفت شرقی، ص های ین. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم2 .57؛ ابن اثیر، اخبار ایران از الکامل، ص583. طبری، تاریخ طبری، ص 3گاهی از این مسیر نگاه کنید به:اصطخری، مسالک و ممالک، ص4 .94. برای آ .43ممالک، ص . ابن خردادبه، مسالک و5 .117. اصطخری،مسالک و ممالک، ص6 .222. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص7 . 222؛ ابن رسته، االعالق النفیسه، ص117. اصطخری، مسالک و ممالک، ص 8 . 222؛ قدامه بن جعفر، الخراج، ص43. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص9

.117. اصطخری، مسالک و ممالک، ص 10 .222شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص . 11

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۸۲

بعد از دو منزل راه چاپاری از ارجان به زیتون بعد »کند که: مقدسی در فهرست منازل خود از بندک یاد میابن حوقل فاصله بین بیدک 1«.رسند ان(، بعد از یک روز مسافرت به بندک میاز یک روز سفر به حبس)زند 2کند. داند و هیچ توقفگاه دیگری بین این دو منزل ذکر نمی تا خوبدان را سه فرسنگ می

ارجان تا »در حالت عکس مسیر توصیف شده: کند یمابن بلخی در فارسنامه به منازل دیگری اشاره ، پنج فرسخ تا گنبد ملغان، شش فرسخ شش فرسخ، چهار فرسخ حبس، چهار فرسخ صاهه فرزک

سه فرسخ کوسجان، چهار فرسخ تیرمردان، پنج فرسخ کشن،چهار فرسخ خوابدان، سه فرسخ نوبندجان، 3«خراره، پنج فرسخ خالر، پنج فرسخ جویم

آنرا جست، ابن توان یمباشت توقفگاه بعدی خان حماد است که در ساحل شمالی رود زهره و جنوبدانند ولی به گفته ابن رسته و اصطخری خان حماد از مسافت آنرا از بندک شش فرسخ می 4خردادبه و قدامه

است که در چهار فرسخی خان حماد قرار دارد، در ییدخومنزل بعدی در 5بندک هشت فرسخ فاصله دارد.بندک تا گنبد دو برید یا یک برید از راه کردنه، »پیوندد: میاین توقفگاه است که راه مقدسی به راه دیگران

ینتر کوتاهابن رسته یک فهرست دیگر از توقفگاها که 6«.سپس تا زنگ دو برید، سپس تا دخوید یک مرحلهده فرسخ، از ارجان تا سیربور»:کند دهد و اینگونه ذکر می راه بین ارجان و درخوید است را ارائه می

7«موردستان تا درخید چهار فرسخ-سیبویه چهار فرسخ، از سیبویه سیربور تااز خان حماد تا امران نه فرسخ، از امران تا نوبندگان شش : »کند یمقدامه گزارش یک راه طوالنی را ذکر

این مسیر قدامه در از آنجایی که امران پائین تر از خوبدان و در کنار رود امران قرار داشته پس 8”.فرسخدر نوبند جان است که 9.است شده یمجنوب جاده اصلی قرار داشته و از این نظر مسافت راه طوالنی تر

. توقفگاه بعدی کرجان است که کرکان و جرکان هم نامیده شود یم تر یکسانمسافت راههای گزارش شده خری مسافت آنرا تا نوبندجان شش فرسخ ابن خردادبه مسافت آن را پنج فرسخ ذکر کرده ولی اصط شود یم

خراره توقفگاه بعدی است که ابن خردادبه مسافت آن را هفت فرسخ ذکر کرده و اصطخری 10داند. می

.673. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص 1

.54ابن حوقل، صوره االرض، ص 2. 102داند، همان، ص اصطخری فرزک یا فردک را جزء کوره شاپور می. صاهه یعنی چشمه .162. ابن بلخی، فارسنامه، ص3 .27؛ قدامه، الخراج، ص43ک، ص. ابن خردادبه، مسالک و ممال4 .117؛ اصطخری، مسالک و ممالک، ص222. ابن رسته، االعالق النفیسه، ص5 . 673. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص 6.مراد از سیربور شاید پلی بر روی شیرین رود باشد که در طول جغرافیائی بندک است. . 222رسته، االعالق النفیسه، ص.ابن 7 . 27.قدامه، الخراج، ص8

.227شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص 9. . 116.اصطخری، مسالک و ممالک، ص10

۸۳ ساسانیان دوره در فارس ایالت تجاری های راه

که منابع در شرحی که ابن خردادبه داده است از توقفگاه خالر 1داند. مسافت آن را فقط پنج فرسخ میخبری نیست، قدامه مسافت را از خراره پنج فرسخ ذکر اند کردهدیگر: قدامه، اصطخری و مقدسی ذکر

:دهد ابن رسته مسیر را از نوبندجان اینگونه شرح می 2داند. کند اما مقدسی دو منزل چاپاری می مینوبندگان تا شاه دزدان "شاه اللصوص" چهار فرسخ، از نای مرغان تا کوراب ناهیان پنج فرسخ، از کوراب »

مجموع این فواصل سی وسه فرسخ 3”.ناهیان تا دستگرد هشت فرسخ، واز دستگرد تا شیراز ده فرسخن خردادبه رقم بیست و شود، در صورتی که ارقام شرح و توصیف منابع دیگر کمتر از این میزان است، اب می

4.کرده استدهد، قدامه بیست و چهار فرسخ و اصطخری بیست و پنج فرسخ ذکر دو فرسخ را می و مثل اینکه این جاده از نواحی آباد و پررونقی اند نشدهکه ابن رسته ذکر کرده است شناخته ییها توقفگاه

رجان که آغاز قلمرو فارس از سوی خوزستان ابن فقیه مسافت شهر سوق االهواز را تا ا 5است. گذشته ینم است را سی ویک فرسخ ذکر کرده است.(

‌اصطخر‌-راه‌یزد

نام داشت و جون نام یزد به شهر گذاشته شد نام کثه را بر والیت یزد اطالق کردند و «کثه»یزد در زمان قدیم .بوده استوکوره اصطخر تمام ناحیه یزد در حوزه فارس 6به آن حومه یزد گفتند.

و راه یزد به اصطخر یکی دیگر از راههای مهم و معروف این بوده استایالت فارس مرکز راههای مهم قهستان، نیشابور، دامغان و که اهمیت آن به دلیل مرتبط ساختن شهرهای ایالت فارس به بوده استایالت

ییها شرح همه در 7رت زمینی با چین.شود به جاده ابریشم و تجا در نهایت از این ناحیه است که مرتبط میگذرد. ابن خردادبه مجموع مسافت بین شیراز و که از این راه داده شده ذکر شده که این راه از اصطخر می

، اصطخری داند یمانجیره که آخرین نقطه ایالت فارس قبل از ورود به کویر خراسان است را صد فرسخ ابن خردادبه راه شیراز به خراسان را به 8کند. چاپاری توصیف می هشتاد فرسخ و مقدسی ده روز و دو منزل

تا زرقان شش فرسخ، پل الکوسجان دو فرسخ، اصطخر چهار فرسخ، شیراز»پنج منزل تقسیم کرده است: برد سه فرسخ، جایگاهی که چاه دارد نه فرسخ، جه پنج فرسخ، الکرجار چهار فرسخ، کرکوالن پنج فرسخ،

. 116؛ اصطخری، مسالک و ممالک، ص44. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص 1 .خلر امروزی است در شمال غرب گویم . . 673التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص.مقدسی،احسن 2 . 222. ابن رسته، االعالق النفیسه، ص3 . 116؛ اصطخری، مسالک و ممالک، ص28؛ قدامه، الخراج، ص44. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص4 . 229. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص5 . 306شرقی خالفت، ص های ین.لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم6گاهی بیشتر از این راه بنگرید به: ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص 7 ؛ مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، 52. 51. برای آ

.723. 722ص؛ مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، 115؛ اصطخری، مسالک و ممالک، ص 51. 50. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص8

.677ص

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۸4

مهرآباذ سه فرسخ، ابرکوه سه فرسخ، مهاجر ده فرسخ، قصر االسد پانزده فرسخ، هندسک هفت فرسخ،قصر الجوز هفت فرسخ، قلعه پنج فرسخ، شهر یزد شش فرسخ، انجیره شش فرسخ، خزانه سیزده فرسخ،

1«.ساغند یازده فرسخفاصل اصطخر حد اما اعداد و ارقام آن در برابر شرح و گزارش اصطخری و مقدسی تفاوت دارد اصطخری

دهد و مسافت این راه را با مقدسی جاده را از اصطخر به بعد شرح می 2داند. تا یزد را هفتاد وچهار فرسخ میاصطخر را باید دو روز مسافت محسوب داشت، عدد ده روز و دو منزل -در نظر گرفتن اینکه فاصله شیراز

کند که به توقفگاه برد اشاره می ها تراحتگاهاسو ها مسافتگردد. ابن خردادبه در شرح چاپاری حاصل میبرند هرچند که این دو لفظ از نظر لغوی قرابت ندارند ولی اصطخری و مقدسی قریه کهمند را نام می

ابن خردادبه در شرحی که از این مسیر ذکر کرده است فاصله 3احتمال دارد که این دو موضع یکی باشند.داند. شوارتس در کتاب ولی اصطخری فاصله آن را دوازده فرسخ می جه را هفده فرسخ ذکر کرد -اصطخر

دهد این تفات مسافت را در شرح ابن خردادبه و اصطخری اینگونه توضیح می« جغرافیای تاریخی فارس»به آن افزوده شده باشد چنانکه اکنون سهوا آید که فاصله پنج فرسخی قبل از جه نظر می چنین به»که:

کند با استراحتگاه جه ) به معنی چاه ، مکان و ی با یک چاه که اسم آن ذکر نشده مطابقت میتوقفگاه دیگرابن 4«.این پنج فرسخ اضافی را توجیه کرد توان ینمجا ( که با فرض یک راه دیگر در شرق رود پلور باز هم

د پلور است و هندسک با نامد که همین خان کرگان امروزی در کنار رو خردادبه توقفگاه بعدی را کرجار میکند که در منابع بعدی اشاره ای به آن ابن خردادبه از مکانی یاد می مجددا 5هنشک فعلی مطابقت دارد.

نشده و آن مهاجر است که تا ابرقوه ده فرسخ راه است. اصطخری ایستگاه بعدی را از ابرقو تا قریه االسد هرگاه 6داند. ده و مقدسی مسافت آن را یک روز سفر میعربی که همان دهشیر است را سیزده فرسخ ذکر کر

دورتری وجود داشته که ضرورت عبور از کویر یبا تقرابن خردادبه مسافت راه را زیاد ذکر کرده باید گفت راه 7بخاطر شرایط نامساعد جوی آن را پدید آورده است.

کند که مسخ شده لفظ را ذکر می آردن که مقدسی به جای آ استراحتگاه بعدی قریه الجوز )ده گردو ( استولی ابن خردادبه مسافت آن را هفت باشد ینمگرجه در هیچ نقشه ای اثری از ده گردو 8فارسی گردو است.

فرسخ و اصطخری آن را شش فرسخ ذکر کرده است. در ادامه راه ابن خردادبه از مکانی با نام قلعه یاد

.51. 50بن خردادبه، مسالک و ممالک، ص . ا1 . 117. اصطخری، مسالک و ممالک، ص 2 . 235. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص 3 .235. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، 4 . 236. همان، ص5 . 677. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص6 .236. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص7 . 677. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص8

۸۵ ساسانیان دوره در فارس ایالت تجاری های راه

ابن 1در شش فرسخی ده جوز. اند کردهعه را " قلعه مجوس" ذکر مقدسی نام این قل کند که اصطخری و میکند که تومره بست نامیده و در نه فرسخی یزد قرار بلخی در فارسنامه در این نقطه به جای جدیدی اشاره می

و فاصله آن را اند کردهشهر یزد که مرکز والیت است اصطخری و مقدسی همان نام قدیم کثه را ذکر 2دارد.رود فرعی که به طرف غرب یزد می یها راهاصطخری به یکی از 3.اند کردهتا قلعه مجوس پنج فرسخ ذکر

کند که از کثه بطرف میبد ده فرسخ راه است، از میبد تا عقدا ده فرسخ، از عقدا تا نایین هم پانزده اشاره میراه یزد در ادامه مسیر خود با انجیره که 4خ راه است.فرسخ راه است و از نائین تا سپاهان چهل و پنج فرس

رسد و از آنجا به طرف ساغند و در ادامه به شاهراه بزرگ آخرین نقطه فارس قبل از ورود به کویر است می 5شود. نیشابور و خراسان مرتبط می

‌تارم‌-دارابگرد‌-اصطخر

قرار گرفته که سومین والیت بزرگ فارس به بین والیت اصطخر و اردشیر خوره بطرف شرق والیت دارابگرد 7.بوده استنیکو های یژگیووالیتی با شکوه وسر شار از معادن و محصوالت و 6رفته است. شمار می

شهر این ینتر بزرگفسا 8شمارد. ادریسی دارابگرد را مرکز معامالت و داد و ستد و تجمع بازرگانان فارس میابن خردادبه آن را در کنار پنج کوره اصلی ایالت فارس ذکر باشد که این والیت بوده و شاید به همین علت

ینتر برجستهکند و از مردم این شهر در شمار اصطخری به اهمیت اقتصادی فسا اشاره می 9کرده است. 10کند. تاجران تجارت خشکی یاد می

ابن حوقل، مقدسی و ابن مسیر تجاری این والیت در آثار جغرافیایی: ابن خردادبه، ابن فقیه، اصطخری، شیراز سه فرسخ، قریه بکار چهار »دهد: بلخی شرح داده شد، ابن خردادبه این مسیر را اینگونه شرح می

فرسخ، قریه الرمان نه فرسخ، خورستان پنج فرسخ، کرم چهار فرسخ، شهر فسا چهار فرسخ، طمستان شش 11«فرسخ، فستکان چهار فرسخ، فسا رود هشت فرسخ دارابگرد

. 677؛ مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص 115. اصطخری، مسالک و ممالک، ص1 .164. ابن بلخی، فارسنامه، ص2 . 677؛ احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص115. اصطخری، مسالک و ممالک، ص3 . 118. 117اصطخری، مسالک و ممالک، ص. 4گاهی بیشتر از این مسیر نگاه کنید به: ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص5 .؛ مقدسی، 101؛ اصطخری، مسالک و ممالک، ص40.برای آ

.723احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص . 101. اصطخری، مسالک و ممالک، ص6 . 631مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص. 7 . 135. به نقل از شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص8 . 47. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص9

. 122. 121. اصطخری، مسالک و ممالک، ص 10 . 53. 52.ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص11

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۸6

که روستای بکار فقط از بینیم یمدر مقایسه و بررسی اولین شرحی که از این مسیرداده شده با سایر منابع و در دیگر منابع اشاره ای به این روستا نشده، اقامتگاه بعدی که ابن شده استطرف ابن خردادبه ذکر

برابر است که قریه الرمان دسی یعنیخردادبه به آن اشاره کرده قریه الرمان است، با اولین منزلگاه سفر مقاصطخری در توصیف این راه اولین توقفگاه را روستای خان میم 1مسافت آنرا یک روز سفر ذکر کرده است.

ذکر کرده در هفت فرسخی شیراز برابر با همان مسافتی است که ابن خردادبه تا قریه الرمان ذکر کرده 3مربوط به یک موضع باشد. تواند یم این دو اسم گفت که توان یمپس با این حساب 2است،

4ابن بلخی در قرن ششم با شرح این مسیر منزل اول را ماهلویه در شش فرسخی شیراز ذکر کرده است.توقفگاه بعدی خورستان است ابن خردادبه مسافت آنرا نه فرسخ ذکر کرده، در صورتی که اصطخری

5مسافت آنرا هفت فرسخ بیان کرده است.ابن 6کند که در یک منزلی روستای قریه الرمان قرار دارد مقدسی به منزلگاه دیگری بنام سروستان اشاره می

و ابن حوقل و 7داند، در صورتی که اصطخری پنج فرسخ ذکر کرده خردادبه مسافت فسا را چهار فرسخ میدر چهار فرسخی 9ستان آمدهطمستان که در اثر مقدسی طب 8.اند کردنابن بلخی هم این مسافت را تائید

کند که در فاصله نیم روزی تا فسا قرار فسا بوده، اما مقدسی در این نقطه از جایی بنام تیمارستان یاد میاما از یکدیگر جدا اند داشتهاحتمال داد که این دو مکان منتهی نزدیک هم قرار توان یمپس 10دارد. 11.اند بوده

در حوالی احتماال اند کردهدر کنار جاده شیراز به دارابگرد ذکر 12طخریابن خردادبه و اص فستکان را که 13اکبرآباد یا وکیل آباد قرار داشته باشد.

فسا رود توقفگاه بعدی است که ابن خردادبه فقط آن را ذکر کرده است، اصطخری به نقطه دارکان اشاره خردادبه برای فسا رود بیان کرده کند که مسافت این نقطه همان چهار فرسخی ذکر شده که ابن می

امروزی قرار دارد. .قریه الرمان یا ده انار در منطقه ماهلویه .675.مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص1 . 116.اصطخری، مسالک و ممالک، ص2 . 246. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص3 .162.ابن بلخی، فارسنامه، ص4 .116. اصطخری، مسالک و ممالک، ص5 . 675. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص6 . 116اصطخری، مسالک و ممالک، ص .7 . 162؛ ابن بلخی، فارسنامه، ص53. ابن حوقل، صوره االرض، ص8 . 632. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص9

. 674. همان، ص10 . 139. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص11 .116ص؛ اصطخری، مسالک و ممالک، 53. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص 12 . 142. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص13

۸7 ساسانیان دوره در فارس ایالت تجاری های راه

فسا نیم روز سفر، تیمارستان یک روز سفر، »دهد: مقدسی شرح دیگری را از فسا تا دارابگرد می1است. 2«جاده زندایا یک روز دارابگرد

دارابگرد پنج فرسخ، رم مهدی پنج فرسخ، » :دهد اصطخری ادامه مسیر را به سوی تارم اینگونه شرح میبینیم که اصطخری در شرحی که از این مسیر می 3«.الرستاق هشت فرسخ، فرج چهارده فرسخ تارمرستاق

هشت فرسخ ذکر کرده، از آنجایی که بین این دو مکان دو جاده جدا وجود داده فاصله رستاق الرستاق راتاق الرستاق تا باشد که جاده از رس گفت که علت زیاد شدن مسافت آن به این دلیل می توان یمداشته پس

و مسافت آن را تا تارم یک روز مقدسی منزلگاه بعد از الرستاق را برک )فرج( نامیده 4فرج دور زده است. 5سفر ذکر کرده است.

فسا را سی -: ابن خردادبه و ابن فقیه فاصله شیرازاند کردهمنابع مختلف ارقام جامعی را از این مسیر ذکر 6شود، مجموع تک تک فواصل ابن خردادبه بیست و پنج فرسخ می فرسخ ذکر کرده انددر صورتی که

اصطخری مسافت سیراز تا فسا را بیست و هفت فرسخ ذکر کرده که با مجموع تک تک فواصل مطابقت در صورتی که اند کردهابن خردادبه و ابن فقیه مجموع فواصل فسا تا دارابگرد را هیجده فرسخ ذکر 7دارد.

8باشد. شرح داده شده ابن خردادبه بیست و یک فرسخ میمجموع تک تک فواصل مجموع مسافتی را که برای دارابگرد اصطخری مسافت پنجاه فرسخی که برای شیراز تا دارابگرد ذکر کرده و

9.تا تارم ذکر کرده با واقعیت مطابقت دارد‌

‌اصفهان-اصطخرکورد و سمیرم -آن از طریق ارجان در جویم به بیضا ترین یغرباز شیراز به اصفهان سه راه جدا از هم بوده،

-کوشک زرد-مایین-از شیراز بوده استرفته راه میانی که به راه تابستانی و کوهستانی معروف میراههای سه گانه راه زمستانی و کاروانی بود که از دشت و ترین یشرقرسیده. یزدخواست به اصفهان می

10گذشت. می ها جلگه

. 116. اصطخری، مسالک و ممالک، ص1

.674مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص 2.

. 53؛ ابن حوقل، صوره االرض، ص116اصطخری، مسالک و ممالک، ص 3. . 247. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص4 . 674ی المعرفه االقالیم، ص. مقدسی، احسن التقاسیم ف5 . 16؛ابن فقیه، ترجمه البلدان، ص46. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص6 . 117. اصطخری، مسالک و ممالک، ص7 . 16؛ ابن فقیه، ترجمه البدان، ص46. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص 8 . 117. اصطخری، مسالک و ممالک، ص9

. 319شرقی خالفت، ص های ینسرزم. لسترنج، جغرافیای تاریخی 10

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۸۸

ها در ترین این راه غربی 1حدود اصفهان سه راه مایین و رون، راه سمیرم، راه اصطخر برقرار بوده. از شیراز تارفت و شد و به بیضا واقع در جلگه مرو دشت می جویم است که از طریق ارجان بطرف راست منشعب می

به، مقدسی و ابن بلخی این راه در اثر ابن خرداد2رفت. از آنجا به مهر جاناواذ، کورد و کالر و سمیرم میابن 4.بوده استکند که مراد از فارس اصطخر جاده را فارس ذکر می مبدأ، ابن خردادبه 3شرح داده شد

از فارس تا کام فیروزپنج فرسخ، کورد پنج » :داند خردادبه طول جاده را از اصطخر تا سمیرم نوزده فرسخ می 5«فرسخ، تجاب پنج فرسخ، سمارم پنج فرسخ

شیراز یک روز »فاصله فارس تا سمیرم را شش روز و دو منزل چاپاری مسافرت ذکر کرده است: مقدسی مسافرت، نسا دو منزل، آش و بورد یک منزل، مهرگان آواذ یک منزل، کورد وکالر یک منزل، زاب یک منزل

6«.سپس جعفر آباد تا سمیرم یک منزلز شیراز تا سمیرم چهل و پنج فرسخ راه است، منزل ا»ابن بلخی در قرن شش این جاده را شرح داده است:

اول از شیراز تا جویم پنج فرسخ، منزل دوم بیضا سه فرسخ، منزل سوم طور چهار فرسخ، منزل چهارم کام فیروز پنج فرسخ، منزل پنجم جرمق چهار فرسخ، منزل ششم کورد چهار فرسخ، منزل هفتم کالر پنج

چهارمین نقطه توقفگاه 7”.فرسخ، منزل نهم سمیرم هشت فرسخفرسخ، منزل هشتم دیه ترساآن هفت شود، یعنی اینکه در اثر ابن خردادبه افتادگی زیادی مقدسی )کورد( با دومین توقفگاه ابن خردادبه برابر می

تجاب با زاب با یکدیگر تطبیق احتمال داد که توقفگاه توان یمباشد. وجود دارد که غیر قابل توضیح میجعفرآباد آخرین توقفگاه مقدسی قبل از رسیدن به سمارم است که ابن خردادبه اشاره ای به 8شند.داشته با

آن نکرده و این بلخی موضع دیگری بنام ترساآن را ذکر کرده است.

راه‌تابستانی رفت و راه کوهستانی و تابستانی مائین و رون از شیراز به یزدخواست که حد میان فارس و اصفهان بود می

این راه با اندک اختالف در اسم 9، مسافت آن پنجاه و دو فرسخ بود.کرد ینمهیج تماسی با سمیرم پیدا توسط: قدامه؛ اصطخری، مقدسی، ابن بلخی و حمدالله مستوفی شرح داده شده است. قدامه ها منزلگاه

مائین هفت فرسخ، مائین تا از شیراز تا نیسابور هفت فرسخ، نیسابور تا »دهد: شرح این راه را اینگونه می

. 160ابن بلخی، فارسنامه، ص1. . 160؛ ابن بلخی، فارسنامه، ص 319شرقی خالفت، ص های ین. لسترنج، ، جغرافیای تاریخی سرزم2 . 160؛ ابن بلخی، فارسنامه، ص678. 677؛ مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص58. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص3 .230. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص4 .58. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص5 این جاده در جهت معکوس وصف شده . 678. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص6 . 160.ابن بلخی، فارسنامه، ص7 . 231. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص8 . 160ابن بلخی، فارسنامه، ص. 9

۸9 ساسانیان دوره در فارس ایالت تجاری های راه

گردنه کیسا سه فرسخ، از آن گردنه تا خوسکان هفت فرسخ، ازخوسکان تا قصر این پنج فرسخ، از قصراین 1«تا اصطخران هفت فرسخ، از اصطخران تا خارش شش فرسخ

آن مکان را هزار ذکر کرد،که فاصله آن تا 2اولین توقفگاهی که قدامه از آن به نام نیسابور یاد کرده اصطخریابن 3برد به فاصله یک روز مسافرت تا شیراز. شیراز نه فرسخ است و مقدسی از آن با عنوان آزارسابور نام می

داند دهد منزل اول را دیه گرگ، که از نواحی شیراز است می بلخی گزارشی که از این مسیر در قرن شش می 4ر دارد.که در شش فرسخی آن قرا

گویند جائی است معروف در یک منزلی آزارسابور، مقدسی بصورت کوتاه مائین که امروز به آن مایین میبسیار های یوهممائین در کنار جاده اصفهان قرار دارد و ناحیه ای است آباد و »درباره آن گفته است که:

5«داردتوقفگاه بعدی 6کند. منزل سوم را مایین ذکر میتوقفگاهی که در کنار پل رود کر است ابن بلخی بعد از

از آن بعنوان رصدگاه و مرکز نگهبانی برای جلوگیری از حمالت مختلف 7گردنه کیسا است، اصطخریکندکه در شش فرسخی مائین قرار دارد در صورتی که قدامه مسافت آنرا سه فرسخ ذکر کرده است. اشاره می

مقدسی در توصیف خود به این مسیر 8ده نام آنرا کسنا آورده است.ابن حوقل در توصیف خود از این جااز کسنا تا دیه کنار چهار فرسخ، از کنار تا هفت »کند اصطخری مسیر دیگری را ذکر می 9.کند ینماشاره

که فقط ابن کند از مایین بطرف شمال از رود کر باال رفته و از دشت رون راهی که قدامه ذکر می 10”.فرسخ..کند هر دو در کوشک زر سپس با راهی که اصطخری از ده کنار ذکر می 11گذشت ی به آن اشاره کرد میبلخ

برای اولین بار نام کوشک زرد در فارسنامه ابن بلخی بصورت 12شوند. می توأمکه همان قصراعین است ری فاصله آن قدامه فاصله قصر آیین تا خوسکان را پنج فرسخ گفته، اما اصطخ13کوشک زر ذکر شده است.

قدامه اصطخران است جایی که اصطخری آن را را از ده کنار هفت فرسخ ذکر کرده است.توقفگاه بعدیو ابن حوقل و مقدسی آن را خان روشن ضبط کر 14داند خان اویس ذکر کرده و فاصله ان را هفت فرسخ می

. 31. 30. قدامه، الخراج، ص1 . 115. اصطخری، مسالک و ممالک، ص2 در حالت عکس مسیر. 678. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص3 . 160. ابن بلخی، فارسنامه، ص4 . 650. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص5 . 160نامه، ص. ابن بلخی، فارس6 . 115. اصطخری، مسالک و ممالک، ص7 . 54. ابن حوقل، صوره االرض، ص8 . 678. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص9

. 115. اصطخری، مسالک و ممالک، ص10 . 160.ابن بلخی، فارسنامه، ص 11 .302شرقی خالفت، ص های ین. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم12 . 16لخی، فارسنامه، ص. ابن ب13

. 115اصطخری، مسالک و ممالک، ص14.

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌90

اصطخری مجموع فاصله بین شیراز و خان 1کند. و مقدسی فاصله آن را دو روز چاپاری ذکر می اند ده 2شود. داند اما مجموع تک تک فواصل چهل و چهار فرسخ می روشن را چهل و سه فرسخ می

‌راه‌زمستانی

گذشت راه زمستانی و کاروانی بود که بطرف شمال شرقی می ها جلگهو ها دشتترین راهی که از شرقیشود و بطرف ابرقو و یزد از ده بید به سمت راست راهی جدا میرسید رفت، از آنجا به ده بید می اصطخر می

گذشت و سپس در یزد خواست به راه تابستانی . و راه اصلی بطرف چپ از سرمق و آباده می3رفت می 4رسید. پیوست و از آنجا به قومشه می می

گذرد را ز یزد خواست میبلکه ا کند ینممقدسی شرح این جاده را که با سمارم در هیچ جاده ای تماس پیدا دهد: اینگونه می

اصطخر یک روز، قریه ابن بندار یک روز، کماهنگ یک روز، ده خالف یک روز، اله و کره یک روز، »این راه کاروانی اگرچه 5«سرمسه یک روز، سروستان یک روز، ازکاس یک روز، روزکان یک روز تا قومشه

مقدسی مسافت را از 6رزش و اهمیت فراوانی برخورداراست.که طوالنی تر است اما در فصل زمستان از اکند که داند و ابن بلخی بعد از اصطخر به منزلگاه کمه اشاره می اصطخر تا کماهنگ دو روز مسافرت می

جایی که ابن بلخی آن را کمهنک یاد کرد با مرغاب فعلی یکسان و کماهنگ 7در شش فرسخی آن قرار داردباشد که تا امروز فارسی " ده بید" می ده خالف به معنای "روستای چراگاه" است ترجمه عربی کلمه 8است.در این نقطه است که مسیر به 10و ابن بلخی مسافت آن را هشت فرسخ ذکر کرده است. 9.است ماندهباقی

و از پیچیده ولی راه اصلی به چپ ،11رفت شود: سمت راست که به ابرقو و یزد می دو شاخه قسمت می 12شود. گذرد و در یزدخواست با جاده تابستانی مرتبط می سرمق و روستای آباده می

. 678؛ مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص54. ابن حوقل، صوره االرض، ص1 . 116. اصطخری، مسالک و ممالک، ص2فی المعرفه االقالیم، ؛مقدسی، احسن التقاسیم 115؛ اصطخری، مسالک و ممالک، ص 51. 50. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص3

.677ص . 320شرقی خالفت، ص های ین. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم4 . 678. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص5 . 160. ابن بلخی، فارسنامه، ص6 . 160. ابن بلخی، فارسنامه، ص7 . 232. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص8 . همان. 9

. 160خی، فارسنامه، ص. ابن بل10؛ مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، 115؛ اصطخری، مسالک و ممالک، ص 51. 50. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص11

. 677ص . 319شرق خالفت، ص های ین. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم12

9۱ ساسانیان دوره در فارس ایالت تجاری های راه

و بعد از آن سرمه یعنی سرمق است و ابن بلخی 1اقامتگاه بعدی کره است که همین خانی کره امروزی استکند ولی ابن یمقدسی در شرح مسیر راه به سروستان اشاره م 2مسافت آن را هفت فرسخ ذکر کرده است.

یزد خواست شهری که در شمال 3بلخی به ده آباد اشاره دارد که مسافت آن را پنج فرسخ ذکر کرده است.سروستان است مقدسی بعضی از حروف آن را حذف کرده و بعضی را تغییر داده و بصورت "ازکاس" ضبط

خی شورستان ذکر شده است. نموده است و اولین بار در کتاب فارسنامه ابن بلخی در مسافت هشت فرسبوده و یزد خواست نقطه تالقی راه شرقی که به راه زمستانی و کاروانی معروف بوده با راه تابستانی 4

حمدالله مستوفی در قرن هشتم شرحی که از این مسیر داده فاصله قومشه تا یزدخواست را بیست و 5.است 6رسد. مسیرش در یزدخواست به کوشک زرد میکند که این راه در ادمه داند و ذکر می شش فرسخ می

‌شهربابک-راه‌اصطخر

که در جنوب شرقی اصطخر 7کند. کوره اصطخر یاد می یها بخشاصطخری از شهر بابک بعنوان یکی از که از اصطخر به شهر ییها راه 8اصطخر به رودان ذکر کرده است. موضع آن را در مسیر قرار دارد و مقدسی

پیمودنند.مسیر اول از شمال رفت دو مسیر را می بابک و از آنجا به سیرجان یکی از دو کرسی کرمان میرفت و دومین مسیر در امتداد ساحل جنوبی دریاچه به صاهک و از آنجا دریاچه بختگان به شهر بابک می

ی نویسان عرب و ایرانی قرار گرفته بود ولی رفت، هر دو مسیر مورد شرح و وصف جغراف به شهر بابک میبین راه درست معلوم نیست و یا اینکه از این نقاط امروزه اثری باقی نمانده یها منزلگاهاسامی بعضی از

9است.شهر بابک: این جاده توسط ابن خردادبه، قدامه، اصطخری و ابن بلخی شرح داده -راه شمالی اصطخر

اصطخر هفت فرسخ، حفر پنج فرسخ، تا دریا هفت فرسخ، »دهد: شرح میشد، ابن خردادبه اینگونه 10«.اسبنجان چهار فرسخ، قریه آالس شش فرسخ، صاهک بزرگ نه فرسخ...

، بلکه اول بطرف تخت جمشید در جهت جنوب رفت ینمصورت مستقیم از اصطخر به شرق این جاده بهکه با قدمگاه حفر شناخته نیست احتمال داردرفت بعد به سوی جنوب شرقی ممتد بشود. موضع غرب می

. 232. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص1 . 161مه، ص. ابن بلخی، فارسنا2 . همان، همانجا3 . 303شرق خالفت، ص های ین. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم4 . 320. همان، ص5 .‌187صنزهه القلوب، . مستوفی، 6 .98اصطخری، مسالک و ممالک، ص.‌7 . 677. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص8 . 320شرق خالفت، ص های ین. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم9

ادامه مسیر بطرف سیرجان است. 53. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص10

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌9۲

منظور ابن خردادبه از دریا، دریاجه طشت است که در شمال دریای نیریز است و آبادی 1فعلی مطابق باشد.اسبنجان در نیمه راه بین قوام علی و کوشکک قرار 2بنام آباده طشت نیز در کنار همین دریاچه وجود دارد.

3رد( مرکز رستاق بودنجان است و در شمال شرق کوشکک قرار دارد.داشته است، قریه آالس)مواز اصطخر تا زیاد آباد هشت فرسخ، از زیادآباد تا چوپانان چهار »دهد: قدامه شرح دیگری را از این راه می

فرسخ، از جوپانان تا ده عبدالرحمان شش فسخ،از ده عبدالرحمان تا ده آس هفت فرسخ، از ده آس تا 5این راه از رستاق ارسنجان عبور کرده چراکه زیادآباد در این رستاق قرار دارد. 4”.فرسخصاهک شش

کند به فاصله هشت اصطخری بعد از زیاد آباد به توقفگاه ده کلوذر که یک پست نگهبانی بوده اشاره میه و فاصله آن چوپانان ذکر شد 7.منزلکاه بعدی از طرف قدامه و اصطخری6فرسخی بین زیادآباد و چوپانان

.چوپانان در والیت دارابگرد بود اردشیر بعد از به تخت نشستن برای خاموش اند کردهرا شش فرسخ ذکر کردن شورش این ناحیه از این مسیر به جوپانان رفت شهر را گشود و گروهی از مردم آنجا را کشت و به

8سوی کرمان رفت.در چهار فرسخی دریای طشت، اما قدامه و اصطخری منزلگاه بعدی در شرح ابن خردادبه اسبنجان است

گذرد و این است می 9که همان آباده کنند که از روستا عبدالرحمان بجای این راه مسیر دیگری را ذکر میمرکز رستاق بودنجان است، توقفگاه بعدی قریه آالس 10شود. مسیر چند فرسخی طوالنی تر می

را هشت فرسخ ش فرسخ ذکر کرده و مسافت این مکان تا صاهکاز عبدالرحمان ش اصطخری مسافت آن رابا مسیری که ابن خردادبه شرح اند دادهکه قدامه و اصطخری شرح ییها راهدر قریه آالس رشته 11داند. می

12کنند. داده است باهم تالقی می

راه‌جنوبی‌اصطخر‌به‌شهربابک

. 238. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص1 . 36. همان، ص2 . 238. همان،ص3 . 28. قدامه، الخراج، ص4 . 239. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص5 . 114. اصطخری، مسالک و ممالک، ص6 . 115.همان، ص7 .582. طبری، تاریخ طبری، ص8 . 49. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص9

. 115. اصطخری، مسالک و ممالک، ص10گویند. . آالس در زبان عربی به درخت مورد می

115. اصطخری، مسالک و ممالک، ص11گاهی از ادامه مسیر نگاه کنید به: ابن خردادبه، مسالک و مما12 ؛ اصطخری، مسالک و 29؛ قدامه، الخراج، ص53لک، ص. برای آ

. 115ممالک، ص

9۳ ساسانیان دوره در فارس ایالت تجاری های راه

رفت و از شیراز به طرف شرق پیچیده و به خرمه میزند، از این جاده دریاچه نیریز را در جنوب دور می. ابن اند دادهشرح این راه را ابن خردادبه ، ابن بلخی و مستوفی 1رسید. جنوب دریاچه بختگان به خیره می

شیراز هفت فرسخ، داریان دو فرسخ، خرمه چهار فرسخ، »دهد: خردادبه این جاده را اینگونه شرح میفرسخ، حیره پنج فرسخ، بئر عقبه هشت فرسخ، میسکانان هشت فرسخ، برانجان شش فرسخ، کند شش

2«.صاهک هفت فرسخ، سروشک هفت فرسخ، شهربابک هشت فرسخشیراز تا داریان یک روز، خرمه یک روز، کث یک روز، خیر یک روز، نیریز »دهد: مقدسی شرح دیگری می

3«یک روزو مقدسی مسافت آنرا یک روز سفر 4خیرآباد تطبیق دارد. اولین توقفگاه داریان است که با داریان فعلی در

که با 5دهد در مجموع هفت فرسخ تا شیراز است داند. ابن بلخی در شرحی که از این مسیر می تا شیراز میشود. مستوفی در قرن هشتم فاصله داریان تا شیراز را نه هفت مسافتی که ابن خردادبه ذکر کرده یکسان می

دومین توقفگاه یعنی خرمه در شرح ابن خردادبه و مقدسی با هم 6رسخ بیان کرده است.فرسخ که هشت فاختالف مسافت آن در این دو شرح زیاد است، ابن خردادبه دو فرسخ ذکر کرده مطابقت دارد ولی در میزانر خرمه را چهارده فرسخ ذک -. در صورتی که اصطخری مسافت شیرازگفته استاما مقدسی یک روز سفر

9.اند کردهمسافت آن را هفت فرسخ و مستوفی هشت فرسخ بیان 8و ابن بلخی 7کرده استچرا 10برد که با کنده که ابن خردادبه ذکر کرده یکی است مقدسی توقفگاه روز سوم سفر خود را کث نام می

به احتمال توقفگاه بعدی حیر 11نیز در شرح خود منزل سوم را همین نقطه معرفی کرده است. که ابن بلخی"خیره" که با خیر امروزی مطابقت دارد. بئر عقبه استراحتگاه بعدی است که بین خیر و نیریز قرار دارد در

است باز در این نقطه است که فاصله ده فرسخی از هرکدام از این دو نقطه. میسکانان در شمال شرق نیریزبطرف شهر سمت سروشک در شمال شرقشود و در جاده به والیت اصطخر یعنی صاهک بزرگ وارد می

12.رود یمبابک در نقطه شمالی تر مرز فارس و کرمان

. 320شرق خالفت، ص های ین. لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم1 . 48. ابن خردادبه، مسالک و ممالک، ص2 . 675. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص3 . 243. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص4 . 161، فارسنامه، ص. ابن بلخی5 . 188. مستوفی، نزهه القلوب، ص6 .117. اصطخری، مسالک و ممالک، ص7 .162. ابن بلخی، فارسنامه، ص8 . 188. مستوفی، نزهه القلوب، ص9

.244. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص10 . 162. ابن بلخی، فارسنامه، ص11 . 224. شوارتس، جغرافیای تاریخی فارس، ص12

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌94

‌سیراف‌-گور‌-راه‌اصطخرشد رسید و از سمت راست منشعب می شد از کوار گذشته به "گور" می که از شیراز شروع می ییها راهتمام

بندر ایالت فارس در دوره ساسانیان، بر اساس تقسیم بندی متون ینتر پررونقو ینتر مهمسیراف 1به سیراف. قدامه بن جعفر هجری چون ابن خردادبه، ابوالفدا، ابن فقیه، یها سدهجغرافیایی عربی و فارسی نخستین

بود که جایگاه بلند آوازه ای در اصطخری و دیگر جغرافیانویسان یکی از بنادر و مراکز تجاری خلیج فارسمرکز مهمی برای ارتباطات بازرگانی درون منطقه ای و فرا منطقه ای خلیج فارس دردوران ساسانی داشت و

هجری( نوشته شده است ۳۲۷در کتاب حدود العالم )2شد. دریانوردی با هند، چین و آفریقا محسوب می 3«گاه پارس استسیراف شهری بزرگ و گرم است و هوایی درست دارد و جای بازرگانی است و بار»که:

در پارس فرضه بزرگ آن است شهری بزرگ از اعیان پارس و در آنجا »گوید که: اصطخری درباره سیراف میشهرهای اردشیر خوره سیراف است که ینتر بزرگاز » نویسد که: ابن حوقل می 4«کشت و کشاورزی نباشد

5«کنند می گزاف در ساختن بناها صرف یها پولشهر پرجمعیتی است و مردم آن سیراف قصبه اردشیر خوره است،سیراف در »کند: مقدسی در قرن چهارم بندر سیراف را جنین توصیف می

یشها خانههنگام آبادانیش دروازه چین و خزانه پارس و خراسان بود و من شگفت انگیز و زیباتر از تجاری امن با تآسیسات یها اهراقتصادی و تجاری، وجود توسعه از عوامل عمده این رشد و 6”.ام یدهند

بود که تجاری مهم یرهایمسسازمان یافته و یها راهتجاری بود و از طریق این یها کاروانمناسب برای داشتند و از این مسیرها به خراسان مناطق پس کرانه ای ایالت فارس روابط دوجانبه ای با بنادر و سواحل

در سایه امنیتی که در مسیر این تجاری و بازرگانی یافتند. این ارتباطات میو ماوراء النهر ارتباط ،کرمانحکمفرما شده سبب رونق بیش از بیش تجارت خلیج فارس و بازرگانی ایالت فارس بویژه بندر مهم ها راه

7بود. آن،سیراف شدهدید که سبب گر می مختلف فارس به این بندر بزرگ حمل بخش بزرگی از صادرات و واردات کاالهای

وسایل ینتر مهمگسترش و رونق تجارت سیراف گردیده و با توجه به این اصل که راه خوب و نزدیک یکی از اصطخر -جور-سیراف فاصله بین ینتر کوتاهافزایش بازرگانی است بهمین جهت یک جاده سنگ فرش با

داد کاشان و خوزستان پیوند می-اسان. که این بندر پرثروت و پررونق را از یک سو به خر8ایجاد گردیده بودو از سوی دیگر کاالهای گوناگون شهرهای آباد ایران را با هزاران کشتی که خود داشته و یا در این بندر لنگر

. 318شرق خالفت، ص های ینلسترنج، جغرافیای تاریخی سرزم. 1 .154، ص3" ، جاز کران تا سیرافخلیفه و اکبری، ".2 .131، صحدود العالم . 3 .36.اصطخری، مسالک و ممالک، ص 4 .51.ابن حوقل، صوره االرض، ص5 .636ص احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم،مقدسی ، . 6 .154"، صاز کران تا سیرافخلیفه و اکبری، " .7 .223، صسیراف. سمسار، ،8

9۵ ساسانیان دوره در فارس ایالت تجاری های راه

دستیابی به ها راهفرستاده است. گرچه در ابتدا انگیزه احداث به نواحی شرق دور و افریقا می اند انداخته یماهداف نظامی و کشورگشایی، ودر عین حال موجبات گسترش بازرگانی و تنقاط دوردست کشور جه

1حمل و نقل کاال را فراهم آورده است، شیراز پنج فرسخ، ده کفر پنج فرسخ، ده بخر چهار»دهد: اصطخری راه شیراز به سیراف را اینگونه شرح می

دشت خان آزاد مرد شش فرسخ، ده بنجمان شش فرسخ، شهر جور پنج فرسخ، دشت شوراب شش فرسخ، شش فرسخ، تا ابتدای معبر بادرگان خان چهار فرسخ، برکانه حدود فرسخ، ده کرند شش فرسخ، ده می

2«.هفت فرسخ سیراف شیراز کفره یک منزل، سپس تا کول یک منزل، سپس تا »کند: شرح این جاده را اینگونه ذکر می مقدسی

رایگان یک منزل ، منزل، سپس تا بیابشوراب یک منزل، سپس تا مه وبومهان یک منزل، سپس تا گور یک اصطخری مجموع راه 3«سپس تا کیرند یک منزل، سپس تا برزه یک منزل، سپس حجم تا سیراف یک منزل

5ومقدسی مسافت آن را ده روز سفر ذکر کرده است. 4کند بین اصطخر تا سیراف را شصت فرسخ ذکر میساخت و فقط مقدسی ا به دارابگرد که یکی از دو شهر مهم فارس بود متصل مییک راه دیگری سیراف راز دارابگرد گرفته تا خسو یک مرحله، سپس تا کرب یک مرحله، سپس تا جویم »شرحی از آن داده است:

ابو احمد یک مرحله، سپس تا کاریان یک مرحله، سپس تا پاراب یک مرحله، سپس تا کران یک مرحله، 6«.راف یک مرحله استسپس تا سی

دهد که از اصطخر تا سیراف هشتاد و شش فرسخ است و ابن بلخی هم در قرن ششم مسیری را شرح میمنزل اول کفره پنج فرسخ، منزل دوم کوار پنج فرسخ، منزل سوم خنیفقان پنج »کند که: اینگونه ذکر می

فرسخ، منزل ششم هیرک هفت فرسخ، فرسخ، منزل چهارم فیروزآباد پنج فرسخ، منزل پنجم صمکان هشتمنزل هفتم کارزین پنج فرسخ، منزل هشتم الغر هشت فرسخ، منزل نهم کران هشت فرسخ، منزل دهم

7«.چهار منزل است از کران تا سیراف سی فرسخ

.29، صدیرینه خوزستان یها راه. رجبی، 1 . 117. اصطخری، مسالک و ممالک، ص2 . 674. 673. مقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، ص3 . 117. اصطخری، مسالک و ممالک، ص 4 .674. 673صمقدسی، احسن التقاسیم فی المعرفه االقالیم، 5.

. همانجا.6 . 163. ابن بلخی، فارسنامه، ص7

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌96

و به رفت یممسیری که مقدسی ذکر کرده است از فاریاب به کران سر راهی که ابن بلخی ذکر کرده است شد شد. کران محل اتصال دو مسیر تجاری مهم از اصطخر به سیراف محسوب می سیراف منتهی می

رسید و رفت و دیگری مسیری است که از دشت الغر به کران می نخست مسیری که از دارابگرد به کران میشهرهای ایالت فارس شد و منطقه ای مهم در پشتیبانی بندر سیراف و دیگر از این شهر به سیراف منتهی می

یها کاروانآثار این راه مهم بازرگانی و تجاری که بواسطه آن تمام 1.بوده استدر امر تجارت و بازرگانی با بقایایی اند کرده یمو بارگیری اند رفته یمتجاری از نواحی داخلی ایران به بندر مهم آن زمان یعنی سیراف

پرفسور واندنبرگ ضمن مسافرتش به استان فارس گزارش خود ۱۳۳۸از کاروانسرا هنوز وجود دارد در سال توانستیم جاده ای از عهد »چنین نوشته است: اقلیم پارسکتاب مؤلفرا به نقل از محمد تقی مصطفوی

رفت و از کنار سیاه، دهرام و میان دشت و دزگاه و جم از فیروزآباد به خلیج فارس می یما مستقساسانی را که کیلومتر بوده و فقط به وسیله قاطر ۲5۰. این راه به طول ام ینمائندر سیراف امتداد داشت طی به طرف ب

آن سنگ فرش قدیمی که در صخره کوهستان تراشیده شد یها محلهبه دان رسید هنوز در برخی از توان یمت و جم را قطع کنار سیاه و دهرام و میان دش یها درهها گذشته و است وجود دارد و از وسط کوهستان

اهمیت اصلی این بوده استکند. این جاده تا قرن چهارم هجری و تا سقوط بندر سیراف راه تجارتی میاز نظر اقتصادی شایسته توجه مخصوص است زیرا به وسیله آن خصوصا جاده برای تاریخ عهد ساسانی

هد ساسانی یعنی مسیر فیروزآباد جاده دیگر ع« 2گشت می ینتأمرتباط تجارت از راه دریا با داخل کشور نویسد:جاده دیگری از عهد که پرفسور واندنبرگ درباره آن جنین می بوده استدارابگرد هم ازجمله آثاری

گذشت در طول این رفت و از طریق میمند و آسمانگرد می ساسانی از فیروزآباد به طرف فسا و دارابگرد می 3پا است. جاده هنوز بقایای ابنیه عهد ساسانی بر

‌گیری‌نتیجه

عامل در مبادالت بازرگانی و ینتر مهمای نیست که به یکباره شروع شده باشد، مبادالت بازرگانی پدیدههای تجاری امن با تاسیسات مناسب برای کاروآن یها راهاقتصادی و تجاری، وجود شبکه توسعه رشد و

تجاری بود. اهمیت راههای ارتباطی در زندگی جمعی بشر امری بدیهی است و رشد و تعالی تمدن بشری ارتباط مستقیمی داشته است. بعد از شکل کیری و ظهور پادشاهی ساسانیان در منطقه فارس به ها جادهبا

سیاسی و اقتصادی توجه به تجارت و راههای تجاری مورد اهتمام اقتضای شرایط تاریخی و مالحضاترا به خود معطوف کرده است. ای یژهوویژه قرار گرفت و از همان ابتدای حکومتشان تجارت و بازرگانی نگاه

تجاری در بستر آن انجام گیرد امکان پذیر نبود ازین راه های یتفعال که ییها راهرونق تجاری بدون وجود

. 160. خلیفه، "از کران تا سیراف"، ص1 . 104، صاقلیم پارس. مصطفوی، 2 . 106. همان، ص3

97 ساسانیان دوره در فارس ایالت تجاری های راه

تجاری از یرهایمسو برخی از این دادنند یمکه پادشاهان ساسانی اهمیت فراوانی به راههای تجاری بود جمله مسیر تجاری گور به سیراف در پناه امنیت حاصل از حاکمیت ساسانیان در ایالت فارس و سواحل خلیج فارس به اوج رونق و اهمیت خود رسیدند. ایالت فارس در پس کرانه خلیج فارس قرار دارد، که

اش یاییجغرافت مناسب سواحل خلیج فارس را بصورت واحد اداری منظم در آورده است و بنا بر موقعیتجاری دریای فارس توسعه یافته و -برای بهره برداری مناسب از مبادالت بازرگانی و امکانات اقتصادی

تجاری ایالت یرهایمس. اهمیت اند آمده یمدارای بنادر تجاری مهم که لنگرگاه ایالت فارس به شمار بود و این ان هم به این منطقه معطوف شدهفارس به حدی بود که تجارت پررونق نواحی شرق و غرب ایر

اهمیت فراوان یافته است و بسیاری از شهرهای ایالتی این مرکز به عنوان یک نقطه ترانزیتی در دوره باستانتجاری اصلی قرار داشتند در تولید محصوالت صنعتی، معدنی و یها جادهناحیه که در مسیر عبور

که این رونق به دلیل عبور اند بودنتجارتی، تولیدی نیز برخوردار کشاورزی سهم عمده ای داشتند و از تجاری از شهرها مختلف میسر گشته است. با وجود تغییر مراکز قدرت در طول تاریخ ایران، یرهایمس

ثابت مانده و امروز هم اساس طرح یبا تقر ها شاهراه، با این حال مسیر کرده استنیز تغییر ها راهاهمیت ههای ایران است.شبکه را

‌فهرست‌منابع‌و‌مآخذ

ترجمه محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: انتشارات دانشگاه ،‌اخبار‌ایران‌از‌الکاملابن اثیر، عزالدین علی ، 1349تهران،

،۱۳۶۳، به اهتمام گای لسترنج و آلن نیکلسون،تهران: دنیای کتاب،فارسنامهابن بلخی. ،1345ترجمه جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ،االرض‌هصور‌ابن حوقل. ،1967، لیدن: نشر بریل، مسالک‌و‌ممالک ابن خردادبه. ،1365، ترجمه حسین قره چانلو، تهران: امیرکبیر، االعالق‌النفیسهابن رسته، ،مختصرالبلدانابن فقیه، محمدبن اسحاق‌ هنگ ایران، ، ترجمه ح.مسعود، تهران: انتشارات بنیادفرترجمه

1349 . ،ممالکاصطخری، ابواسحاق‌ ‌و ، به اهتمام ایرج افشار، تهران: شرکت انتشارات علمی و مسالک

.1368فرهنگی، ،۱۳5۶، تهران: موسسه روابط بین المللی،ایران‌به‌روایت‌چین‌باستانتشکری، عباس. 1361انتشارات طهوری، ، به کوشش منوچهر ستوده ،تهران: حدود‌العالم‌من‌المشرق‌الی‌المغرب. " ،خلیج‌فارس" ، از کران تا سیرافخلیفه ، مجتبی، علی اکبری‌ ، به کوشش عبدال رسول خیر پژوهشنامه

.3چاب اول، ج ،1391اندیش ومجتبی تبریز نیا، تهران: خانه کتاب، ،ترجمه آهنگ امپراتوری‌ساسانی‌یها‌ناگفته، «کرد یماردشیر چه زمانی بر استخر حکومت »دریایی، تورج ،

.1391حقانی و محمود فاضلی، تهران: کتاب پارسه،

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌9۸

،فرحناز امیرخانی، تهران: انتشارات تاریخ ایران، -، ترجمه منصوره اتحادیهسقوط‌ساسانیاندریایی، تورج1383.

،1383، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی، اخبارالطوالدینوری، ابوحنیفه . ،۱۳۷۰، مجله‌آینده، «دیرینه خوزستان یها راه»رجبی،صفر. ،جغرافیا، «تجاری در عهد ایلخانی یها راه»رضوی، ابوالفضل‌ ‌و یخ ‌تار ، تهران: 137، شماره کتاب‌ماه

1388. ،یخ‌سیاسی‌ساسانیان(زرین کوب، عبدالحسین یخ‌ایران‌باستان‌)تار . 1386، تهران: سمت، تار ،1357، تهران: نشر انجمن آثار ملی،سیرافسمسار، محمدحسن. ،فارسشوارتس، پاول‌ ‌تاریخی ، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و جغرافیای

.1372ارشاد اسالمی، ،یخ‌الرسل‌و‌الملوکطبری، ابوجعفر محمد .1352، 2، ترجمه ابوالقاسم پاینده،تهران: نشراساطیر، جتار ،1370، ترجمه حسین قره چانلو، تهران: نشر البرز، الخراج‌و‌صناعه‌الکتابهقدامه ابن جعفر. ،لسترنج، گای‌ یخی ‌تار ‌شرقی‌های‌ینسرزمجغرافیای ،ترجمه محمود عرفان، تهران: شرکت خالفت

.1337انتشارات علمی و فرهنگی، 1389و تحشیه گای لسترنج، تهران: نشر اساطیر، ، تصحیح،‌نزهه‌القلوبمستوفی، حمدالله. ،1، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، جمروج‌الذهب‌و‌معادن‌الجوهرمسعودی، ،1343، تهران: چاپ تابان، اقلیم‌پارسمصطفوی، محمد تقی. ،ترجمه علینقی منزوی، بخش دوم، یماحسن‌التقاسیم‌فی‌معرفه‌االقالمقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد ،

.1361تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران، ،تحقیقات، «راههای ایران در قرون نخستین اسالمی»میر احمدی، مریم‌ ، مشهد: جغرافیایی فصلنامه

. 1368انتسارات آستان قدس رضوی، ،یخ‌خلیج‌فارس‌و‌ممالک‌همجواروثوقی، محمدباقر .1384انتشارات سمت، ، تهران: تار ،خلیج‌، «نقش و اهمیت سه بندر مهروبان،سینیز و جنابه در ساحل خلیج فارس» هون، حسن‌ پژوهشنامه

.2 و 1 چاپ اول، ج ،1391، به کوشش عبدال رسول خیر اندیش ومجتبی تبریز نیا، تهران: خانه کتاب، فارس

‌شاپور،‌دانشگاه‌شهید‌چمران‌اهواز‌نامه‌جندی‌فصل ۱۳۹۴، تابستان ۲سال یکم، شماره

منظور‌یادگیری‌و‌یادآوری‌از‌دیگران:‌ایرانیان‌در‌حال‌بازدید‌از‌پرستشگاه‌‌به

1اروپوس-یهودی‌دورا 2تورج دریایی

3ترجمه علی خلیلی۲۷/۱۲/۹۳تاریخ دریافت:

۳/۲/۹۴تاریخ پذیرش:

در عصر ینییآ-و چند ینژاد-چند یاز زندگ یکوچک یایه، دنید سوریدر عصر جد 4اروپوس،-شهر دوراق فتح شهر بحث و اختالف نظر وجود دارد، یخ دقیدهد. اگرچه در تار یک ارائه میباستان در خاور نزد

5باشد که شاهنشاه شاهپور یکم، دورا را فتح کرد. یخین تاریتر محمتل یالدیم ۲5۶رسد که سال ینظر م بهکردند به ون که دردورا زندگی مییلیمم یش از نین زندگی بیدر سده سوم میالدی، شهر متروک شد و بنابرا

یمطالعه زندگ یالعاده برا فوق یحگاه باستانیک تفریل به یظاهرا آن را تبدی رها کردن ناگهان 6د.یان رسیپاش شهر در سده یدای. از زمان پکرده استل یونان باستان تبدی-رانیجهان ا یدر مرزها یالدیدر سده سوم م

ش یپ ۱۱۳ن بار دست به دست شد تا اینکه در زمان مهرداد دوم )یان، چندیسلوک الد توسطیش از میچهارم پان پابرجا بود. از آنجاکه مهرداد دوم، یاشکان یالد( آن را فتح کرد و به مدت سه سده جزء قلمرو پادشاهیاز ماری ، وودی، برای همکینیک قرارداد با پادشاه چیاروپوس، -ش از به دست گرفتن دوراین سال پیچند

ان یبود توسط اشکان خوانده شده یک شهر کاروانی یکه گاه یک شهر تجاری، کنترل بودتجاری انعقاد کرده ن یق است، ایست که چقدر قدمت آن دقیها، مهم ن تین فعالیتر، ا یکل ییرفت. در نما یش میپ یخوب بهاز آنچه یعنوان بخش بزرگ به یک شبکه تجاریان ممکن است به خلق یکند که اشکان یده را مجسم میا

:ست از ای این مقاله ترجمه1

Daryaee, Touraj. “To Learn and to Remember from Others: Persians Visiting the Dura. Europos Synagogue,” Scripta Judaica Cracoviensia, Vol. 8, 2010, pp. 29. 37.

[email protected]. استاد تاریخ ایران دانشگاه کالیفرنیا، ارواین 2 [email protected]. دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ ایران باستان دانشگاه شهید چمران اهواز 3 م انجام شد.۱۹۷۹. و به دنبال آن هاپکینز ۱۹۳۸یله روستوزوف در سال . کار کالسیک بر روی شهر بوس4و از این دهد یگذاری شاپور اول تاریخ اولیه فتح را به ما م شناسی بلینگر و براساس تاج گذاری براساس شواهد وابسته به سکه . تاریخ5

م است. در نتیجه بیشتر محققین این تاریخ پذیرفتند.۲5۳جهت دیوار نگاره فارسی میانه به سال دهد. البته این پیشنهاد بسیاری از را پیشنهاد می ۲5۷و سال ۲5۶( موافق نیست با ترک شهر در سال ۱۹۸۶:۶۷. ۶۸مک دونالد ). 6

کند که یک سال زمان نیاز بوده برای کند. مک دونالد پیشنهاد می دوره ساسانیان را حل مینگاری و فرهنگ مادی ایران در مشکالت تاریخ کند. ساسانیان این شهر را ترک می ۲5۷انتقال غنایم از سوریه به ایران و بنابراین

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱00

توسط شاه یالدیکردند. دورا متعاقبا در سده دوم م یند فکر میگو یم« شمیجاده ابر»د به آن یمورخان جدوس، فتح شد که پس از آن یون کاسیدی، توسط آویالدیم ۱۶5( و پس از آن، در یالدیم ۱۱5-۱۱۷) تارژان

فتح کردند. یالدیم ۲5۶ز شهر را در سال یان نیود. ساسانان بیک سده در دستان رومیمدت با بهیتقری بر زندگ یقرار داشت که گواه ۱۹و ۱۸یها ن دروازهیشهر، ب یغرب یوارهایان در امتداد دیهودیپرستشگاه

ما جالب ینجا برایدر دورا است. اما آنچه که در ا یهای مذهب گر اقلیتید یپا ان در سده سوم، پابهیهودی ییاروین رویا یامدهایو پ یهودیو یرانیان عناصر ایدر دورا است که به ارتباط م یتوجه است، شواهد

خواهم به بررسی برخی اد همکارم، زیو روبین، مییک اشاره دارد. به یخ دوران باستان در شرق نزدیتار یبراتر دگاه ایرانیان نسبت به یهودیان دارد، اما مهمهای فارسی میانه بپردازم که پیامدهای مهمی در مورد دی کتیبه

ها درباره دوره توانند در مورد دیدگاه ایرانیان نسبت به مذهب و حافظه تاریخی آن ها می اینکه این کتیبهتر از ساسانیان ها ممکن است یک حضور طوالنی دست بدهند. بنابراین، کتیبه هخامنشی نیز اطالعاتی به

ن دهند.در این شهر نشاها و حس کنجکاوی در درک معنی های بسیاری برجای گذاشتند که حضور آن ساسانیان کتیبه

طور کلی، دوازده کتیبه پارسی میانه در به 1کنند. /دیوارنگاری روی دیوارهای پرستشگاه را ثابت میینقاششناسان و مورخان از سال ها خود جالب است و توسط زبان موضع کتیبه 2.شده استپرستشگاه کشف

ها، آن مکانهای گوناگون، باتوجه به اختالفات مرتبط با روش نگارش و میالدی با قرائت ۱۹۴۰و ۱۹۳۰بر آمدن کاتبان پارسیان به پرستشگاه و ۴۳و ۴۲های ها، از قبیل کتبیه برخی از کتیبه 3اند. ترجمه شده

شده روی دیوار اشاره دارد. های نقاشی ها نسبت به صحنه ها و تمایل یا تأیید آن آن 4(nigerīd) هداتمشادو کتیبه در ارتباط با بحث ما از حافظه تاریخی ایرانیان و نگاهی بر گذشته به دیدگاه یهودی است. آنچه

های کائرلینگ و پیشنهاد برخی کنم انجام دهم ارائه یک خوانش براساس کتیبه مبتنی بر لوح تالش می ها است. اصالحات بر این خوانش

1. Frye 1968. 2. Brunner 1972: 495; MacKenzie, Dura Inscriptions ii. Inscriptions = http://www.iranica.com/articles/ dura. europos 3. For the study of the graffiti see Pagliaro 1941–1942: 578–616; Altheim & Stiehl 1952; Geiger 1956: 283–317; Henning 1959: 414–417 and more recently Grenet 1988: 133–158. 7 Geiger 1956: no. 43, line 7. 4. Geiger 1956: no. 43, line 7.

‌۱0۱ اروپوس-دورا یهودی پرستشگاه از بازدید حال در ایرانیان: دیگران از یادآوری و یادگیری منظور به

.XLIV، لوح ۱965پس از گایگر

در ماه فروردین،»

و روز رشن ۱5 1سال هنگامیکه یزدان تهم فرنبغ،

2کاتب زاهد به این ساختمان آمد و

این نقاشی را 3«.پسندید

.گرفته استتری دارد که بر روی صحنه قاب، در ارتباط با داستان پوریم قرار کتیبه زیر اهمیت بیش

.۱۱۶: ۱۹۷۸و شتیل یمها سال فتح شهر با توجه به نظر اکثر محققان. نک. آلت ۲5۶. سال پانزهم پادشاهی شاپور برابر است با سال 1دیگر به همین یها به معنی زاهد است که در متن t’hm/dahmرا خوانش کرده است اما در واقع این کلمه zhmyگایگر این کلمه .2

ترتیب باید اصالح شود.که (۱۹۸۸،۱۴۸) دورا کرنت ها یبه: مکنزی کت ps(nd)ytمشاهده شود خوانده و توسط مکنزی تصیح شده به ptcyt. گایگر این کلمه *3

برای خوانش آن مناسب است.

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱0۲

.۱992نقاشی پوریم، پس از گاتمن

.XLIV، لوح ۱956پس از گایگر

خوانش من از دومین کتیبه به شرح زیر است:

‌۱0۳ اروپوس-دورا یهودی پرستشگاه از بازدید حال در ایرانیان: دیگران از یادآوری و یادگیری منظور به

و روز فروردین ۱۴در ماه مهر، سال » و کارداج منطقه و کاتب زاهد 1هنگامیکه هرمز کاتب

یهودی، منطقه پرستش خدای خدایان 2به این منطقه هارا دیدند، یهود آمدند،نقاشی

... دیدند 3ها خوششان آمد یدند و از آن «....نقاشی..

اینکه چرا کاتبان ساسانی و مقامات رسمی دوست داشتند از این تصاویر دیدن کنند پرسشی است که های پارسی باستان و ارتباط با مساله تعیین هویت توسط کاتبان ساسانی ما از شخصیتاحتماال در

توان حاکم هخامنشی و های هخامنشی بر روی دیوارهای پرستشگاه است. از یک جهت، می داستانهای دیوار دریک لباس اشکانی مشاهده کرد. این ارتباط احتماال با ادعاهای ها را روی نقاشی شخصیت

خوبی تطابق دارد. در نیمه اول سده یکم میالدی، ها از تبار هخامنشیان هستند به که آن انیان مبنی بر ایناشکهای رومیان، اشکانیان بر ارتباطشان با تر از آن امور خارجی از قبیل جنگ به دلیل امور داخلی، اما مهم

کید کردند و تمایل به حفظ ارتباطات سیاسی در همان زمان، رومیان، به 4داشتند.حکومت هخامنشیان تأکردند. های شخصی خودشان، اغلب از پیشینه اسکندر بزرگ در مقابل اشکانیان استفاده می دنبال تجارت

این تقلید اسکندری باید با اشکانیانی که از هخامنشیان و به عبارتی تقلید هخامنشی برای ابتکارات 5باشد. ودهکردند همنوا ب امپراطوری خوداستفاده می

اما یک بحث جنجالی وجود دارد مبنی بر اینکه آیا ساسانیان همچون اشکانیان هنگامیکه تصمیم مشابهی من معتقدم این مسأله اصلی است و ساسانیان از 6دانستند؟ گرفتند، درمورد هخامنشیان چیزی می می

ی، سنت مقدس و اوستایی جایگزین هخامنیشان در آغاز تاریخ خود مطلع بودند، اما در سده چهارم میالدای آسان است. هخامنشیان از اسکندر تاریخ و یاد هخامنیشان شد. دلیل چنین تغییری به نظر تا اندازه

من در چندین مطالعه نشان 7شکست خوردند و دلیلی برای ادامه یادآوری شکست حکومت پارسیان نبود.

که به معنا قضایی krtkبه طور قطع خوانده شود توان یکه در مجموع روی تصویر مشخص نیست. از این رو م kntkگایکر خوانش کرده . 1

. از آنجایی که دسترسی به این لوح ندارم این کلمه را ترجمه نشده باقی ۱۹۷۴:۱۱۳است. کسی که منصب قضایی دارد. نگاه به نیبرگ، گذاشتم.

معنی منطقه است خوانده شود، به zandagیددهم این کلمه با گذارد. من پیشنهاد می نشده باقی می را ترجمه zandikکلرنیگ این کلمه . 2 .۱۹۸۶:۹۸ شود نک. به مکنری دهد و یا محله و به فارسی محله می که معنایی همسایگی یهودی می

3. Geiger’s reading is niyīšīd. 4. Neusner 1963: 56; for the connections to Cyrus the Great see Wolski 1982–1984: 160; and also for Cyrus and Arsacid’s further connections, cf. Wiesehöfer 1996: 59. 5. Shayegan 2004: 285–315; Daryaee 2007: 89–97. 6. Yarshater 1971: 519; Kettenhofen 1984: 190; 1994: 99–108; 2002: 49–75; Wiesehöfer 1986: 177–185; Roaf 1998: 6; Huyse 2002: 297–311.

(۲۰۱۰این نظر را مدیون آنتونیو پانینو هستم. ) می 7.

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱04

گاهی داشتند و انکار این یک مورد تا اندازهدادم که ساسانیان نخستین، احتماال از هخامن ای سخت شیان آها اشاره نکرده باشند. هنوز، در سده چهارم میالدی، ساسانیان به های ساسانیان به آن است، حتی اگر نوشته

عنوان اجداد خود انتخاب تر کیانیان را به بودند و سلسله اوستایی و مهم نگاری مقدس جذب شده یک تاریخکه نامه خدایشد و در واسطه ضرورت تاریخی زرتشتیان بود که داریوش سوم یادآوری می د. فقط بهکردن

1بود. روایت ساسانیان از تاریخ بود، وارد شدهکند که ساسانیان باید ها به این حقیقت اشاره می های دورا و انتخاب موقعیت آن بدین منظور، برخی کتیبه

در دورا توسط ایرانیان ساسانی با پارسیان هخامنشی یاییرؤداشتند. می در مورد هخامنشیان اطالعاتیهای ممکن انتقال این سنت بود. بازدید از پرستشگاه دورا ها در پرستشگاه، فقط یکی از راه وسیله نقاشی به

بوده دارد که ارتباط میان یهودیان و ساسانیان چگونه توسط مقامات رسمی ساسانی ما را به تفکر وا میهایی که در ارتباط با هخامنشیان بودند، توسط های کتاب مقدس، مخصوصا آن ؟ و چگونه داستاناست

دادند؟ بودند را شرح می ساسانیان دریافت شدههایی مشابه با آنچه در کتیبه و کتیبه 2دانیم که ساسانیان از تخت جمشید در سده چهارم بازدید کردند می

دهنده آمدن مقامات ساسانی به این به جای گذاشتند، که نشان 3بینیم گاه دورا میپارسی میانه در پرستشها و ارائه نظراتی هستند. این شیفتگی نسبت به گذشته و آنچه در ارتباط با پارسیان ساختمان، بازدید از آن

ایرانی، -یساسانی در مورد دیرینه و تاریخچه در جهان ایرانیان و شرق نزدیک است. در چارچوب یهودگاهی در مورد گذشته پارسیان در یک کتاب مقدس، به ساسانیان اگر قطعی نباشد به انتقال یک مجموعه آ

توان تصور کرد که مقامات رسمی یهودی در شهر دورا چه چیزی به مقامات آید. فقط می نظر محتمل میمیشه تحت کنترل و محافظت ایرانیان ساسانی خود در مورد آنچه در پرستشگاه دیده بودند گفتند. یهودیان ه

کردند و نقاشی پوریم شاهدی بر این مطلب در یک لحظه بحرانی در تاریخ است، احساس امنیت میشد بسته به زمانیکه ساسانیان دورا را از چنگ دشمنان رومی درآوردند. اینکه چگونه باافرادبرخورد می

های یهودی ایرانی مفید بود. اولویتی برای تماس موقعیت مردم مختلف در شهر داشت و بنابراین هر

1. Daryaee 1995: 121–145; 2005: 287–293; 2006: 493–503. 2. he content of the inscription of ŠPs. I at Persepolis is as follows: māh spandarmad abar sāl II mazdēsn bay šābuhr šāhān šāh ērān ud anērān kē čihr az yazdān pad ān jār kā jār ka šabuhr sagān šāh hind sagestān ud tūrestān tā drayāb danb pus mazdēsn bay ohrmizd šāhān šāh ērān ud anērān kē čihr az yazdān kē az dar ōyšān bayān namāz bur dud pad ēn rāh ī abar staxr andar ō sagestān šud ud pad kirbagīh ēdār ō sadstūn āmad uš nān andar im xānag xward uš wahrām ī naxw. ohrmazd sagestān andarzbed ud narsē ī mog ī warāzān ud wēn rēwmihrān ī zerang šahrab ud narsē ī dibīr ud abārīd pārs. āzād ud sag. āzād ud zerangān ud frēstag ī az pāygōs ud sālār abāg būd hēnd uš wuzurg šādīh kard uš yazdān kardagān framād kardan uš pidar ud nīyāgān āfrīn kard uš šābuhr šāhān šāh āfrīn kard uš xwēš ruwān āfrīn kard uš ōy. iz āfrīn kard kē ēn mān kard. For the Persian translation see T. Daryaee, “Katībe. ye Šāpūr Sakānšāhr dar Takht. e Jamšīd,” Farhang, Nos. 37–38, 1380: 109–110 and for German see Back 1978: 492–494. 3. The first notice of this fact is by Geiger 1956: 297.

‌۱0۵ اروپوس-دورا یهودی پرستشگاه از بازدید حال در ایرانیان: دیگران از یادآوری و یادگیری منظور به

دهند، اسب مردخای توسط هامان به سمت شاه اخشورش های مذکور نشان می کتیبه نقاشی پوریم کهپ.م.( است. اخشورش و استر در کنار هم بر ۴۶5-۴۸۶شده، که شاه هخامنشیان، خشایارشا ) هدایت

-اند. لویت اند نشسته ها و زیر صندلی متشخص شده بر روی پلهوسیله کتیبه آرامی هایی که به روی تختتنها در مورد چهره یهودی ، اطالعات بسیار مهم و مقتضی نهکرده استتامیل که بر روی این نقاشی مطالعه

کنند، بلکه در موردهنجارهای پارسیان، های کتاب مقدس که در آن پارسیان نقش بازی می داستانتر به سبک بیش البته این نقاشی 1دهد. ات فعلی در آن زمان نیز تصویر روشنی ارائه میها و اعتقاد شخصیت

تنها عرف و سنت کتاب نقاشی پوریم نه 2هنری اشکانیان بیان شده، که شامل لباس و ژست پادشاه است.یان از کشد بلکه نمادگذاری ایران اند به تصویر می کیشانشان درک کرده مقدس را که مقامات یهود و هم

دهد. این رخدادها سلطنت و دریافت خورنه یا نماد شاهی در چارچوب سنت کتاب مقدس را نشان میطور دوجانبه توسط هر دو درک کند که باید به طریقی با هم مرتبط می تاریخ یهودیان و ایرانیان را به

اند. خشایارشا نیان درک کردههای تصویری ایرا واسطه سنت مقامات ساسانیان این نقاشی را به 3باشد. شدهعنوان بخشی از سنت مشترک که دو فرد را از دوران بایست داستان را به شاهی ایرانی بود و یهودیان می

از این نظر، ما همچنین شواهدی برای ارتباطات مستمر 4باشند. کند پیوند داده دود میمح باستان به بعدها با مخالفت با یهودیان و دیگران داریم، بدین معنی که آن اشکانیان و سپس ساسانیان با جمعیت یهودی

5شدند. در فلسطین جدا نمیتر از دیدگاه دین زرتشتی در سده کنند بسیار آموزنده البته روشی که در آن پارسیان خدای یهود را توصیف می

این »معنای به ēn parastak ī bay ī bayān ī jahūdānسوم از یهودیت است. اصطالح پارسی میانه خوبی بر اورمزد و دهد که به مراتب برای خدایان را نشان می یک سلسله« مکان پرستش خداوند یهودیان

گیرانه یهودیان که با دیگر ایزدان زرتشتیان در اواخر دوران باستان اشاره دارد. در اینجا نه با توحید سختها از که کاتبان پارسی زرتشتی سعی کردند آنچه آن شویم مراتبی از زرتشتی مواجه می شرح توحید سلسله

اکنون توسط نوعی سنت یونانی که هم یهودیان پرستشگاه شنیده و دیده بودند را توضیح دهند، که هم. اگرچه، توضیح در چارچوب دینی زرتشتیان و شده استیهودیان و هم ایرانیان متأثر از آن هستند فیلتر

وگو و تماس بین مردم مختلف در تنها از گفت یان آن است. این مجراهای بیانی نهدرک آن از ارتباط بین خداواسطه درک گویند بلکه چگونگی توصیف کردن دیگران به اروپوس می-چنین شهرهایی همچون دورا

کند. ها از خود را نیز بیان می شخصی آن

1. Levit. Tawil 1979: 93–109; 1983: 57–78. 2. Levit. Tawil 1983: 60. 3. Levit. Tawil 1983: 71. 4. For various forms of contact see Neusner 1976: 139–149. For the dialogue and influence on the religious and intellectual sphere see Elman 2004: 55; 2009: 165–197. 5. Neusner 1964: 95–96.

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱06

شد که ساسانیان شهر را در م تصور میطور مرسو خواهم به آن بپردازم این است که به آخرین نکته که میها در پرستشگاه را توضیح توانیم بقایای این کتیبه میالدی محاصره و فتح کردند. اما چگونه می ۲5۶سال

توانست حضور ایرانیان گاه می کردند که آن میالدی را برای فتح پیشنهاد می ۲5۳تر دهیم؟ ابتدا، تاریخ قبل. شده استا توجیه کند. اگرچه، این تاریخ توسط اکثر دانشمندان کنار گذاشته های فارسی میانه ر و کتیبه

میالدی در شهر ماندند، که یک سال طول ۲5۷کند که ساسانیان در واقع تا سال دونالد پیشنهاد می مکمن معتقدم که پرسش 1آوری و به سوریه در شرق منتقل کنند. کشید تا ساسانیان غنیمت را از شهر جمع

ها را رها نوشته ها و سفال بایست شواهد بسیاری از قبیل پوست نوشته وز باقی است که چرا ساسانیان میهندهد مبنی بر اینکه اشغال دورا توسط ساسانیان سطحی معین از کنند. فرانتس گرنت نظر مهمی ارائه میر نظر گرفته شود. با حضور تواند یک اقامت کوتاه د دهد که نمی فعالیت مدیریتی و اقتصادی را نشان می

های عقب و جلو، ایده یک اقامت موقتی برای غارت شهر یک گندساالر، دبیر و دیگر مقامات رسمی و نامهچنانچه توسط هارماتا و اکنون گرنت پیشنهادشده، ساسانیان در شهر، که یک ایستگاه 2قضیه دشوار است.

استفاده کرد، ماندند. ساسانی دورا را بی-اتحاد پالمیرایی میالدی هنگامیکه ۲۶۰تجاری فعال بود، تا سال ها را به عنوان یک نیروی اقتصادی قابل رویت به قدرت فتح سوریه توسط ساسانیان در حقیقت پالمیرایی

پایان دادند. بین اورلئانرساند، اما این نیز موقت بود چرا که رومیان به این نهاد مستقل اقتصادی حین عصر های سوم و چهارم میالدی چنین استقاللی بسیار سخت بود و چنانچه قدرت عصر باستان، در سده دو ابر

اورپوس، پالمیرا و شهرهای کاروانی صحرا -ریچارد فرای خاطر نشان کرده، این به معنی زوال هتره، دوراجارت را از سر ها در سده ششم دوباره ت رومیان وجود داشتند. عرب-های اشکانیان بود که حین رقابت

بود و این زمان عربستان جنوبی و شرقی، به رومیان ممنوع شده-های ساسانیان گرفتند که در دروان رقابت نیرویی سیاسی تبدیل شد که هر دو حکومت را در سده هفتم به زیر کشید.

به پرستشگاه دورا گیری کنیم با بیان اینکه چنین بازدیدهایی توسط مقامات رسمی ساسانیان توانیم نتیجه میهای انتقال دانش در مورد حکومت هخامنشی که یاد آن با دیگر مردم در شرق دور همنوا شواهدی بر راه

ای که همیشه توسط دهد. انکار اینکه مقامات رسمی و سپس بقیه در دربار از گذشته بوده است ارائه میکید قرار می باشند دشوار ماندهون حکومت هخامنشیان غافل گرفت، بیرون یا در رومیان و یهودیان مورد تأ

است. ساسانیان به سادگی یک دیدگاه تاریخی دیگر از گذشته خویش که هخامنشیان را از سوابق نمود انتخاب کردند. هنوز، حضور یهودیان یادآور مستمری است از همزیستی شان حذف می تاریخی

ها را با هم متصل و تا امروز ادامه داشته. ایرانیان و یهودیان و رویدادهای تاریخی که آن

‌‌خذآفهرست‌منابع‌و‌م

1. MacDonald, Dura Inscriptions ii. Inscriptions, p. 68. 2. Grenet 1988: 136–137.

‌۱07 اروپوس-دورا یهودی پرستشگاه از بازدید حال در ایرانیان: دیگران از یادآوری و یادگیری منظور به

Altheim, F., Stiehl, R. (1952): Asien und Rom. Neue Urkunden aus sasanidischer Frühzeit, Tübingen.

Altheim, F., Stiehl, R. (1978): Das früheste Datum der sasanidischen Geschichte, vermittelt durch die Zeitangabe der mittelpersisch-parthischen Inschrift aus Bišapur, Archäologische Mitteilungen aus Iran 11: 113–116.

Back, M. (1978): Die sassanidischen Staatsinschriften. Studien zur Orthographie und Phonologie des Mittelpersischen der Inschriften zusammen mit einem etymologischen Index des mittelpersischen Wortgutes und einem Textcorpus der behandelten Inschriften, (Acta Iranica 18), Leiden.

Baldus, H.R. (1971): Uranius Antoninus. Münzprägung und Geschichte, (Antiquitas, Reihe 3, Band 1),Bonn.

Bellinger, A.R. (1943–1944): The Numismatic Evidence from Dura, Berytus 8: 64–71. Brunner, Ch.J. (1972): The Iranian Epigraphic Remains from Dura-Europos, Journal of the

American Oriental Society 92: 492–497. Carson, R.A.G. (1967–1968): The Hama hoard and the eastern mints of Valerian and

Gallienus, Berytus 17: 123–142. Daryaee, T. (1995): Keyanid History or National History? The Nature of Sasanian Zoroastrian

Historiography, Iranian Studies 28: 129–141. Daryaee, T. (2005): Sasanians and their Ancestors, in: A. Panaino, A. Piras (eds.), Societas

Iranologica Europoea – Proceedings, vol. I, Milano: 287–293. Daryaee, T. (2006): The Construction of the Past in: Late Antique Persia, Historia 55: 493–

503. Daryaee, T. (2007): Imitatio Alexandri and Its Impact on Late Arsacid, Early Sasanian and

Middle Persian Literature, Electrum 12: 89–97. Elman, Y. (2004): Acculturation to Elite Persian Norms and Modes of thought in the

Babylonian Jewish Community of Late Antiquity, in: Y. Elman et al. (eds.), Neti‘ot Ledavid: Jubilee Volume for David Weiss Halivni, Jerusalem: 31–56.

Elman, Y. (2009): Middle Persian Culture and Babylonian Sages: Accommodation and Resistance in the Shaping of Rabbinic Legal Tradition, Bulletin of the Asia Institute 19: 165–197.

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱0۸

Ensslin, W. (1949): Zu den Kriegen des Sassaniden Schapur I, (Sitzungsberichte der Bayerischen Akademic der Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse. Jahrgang 1947, Heft 5), München.

Frye, R.N. (ed.) (1968): The Parthian and Middle Persian Inscriptions of Dura-Europos, (Corpus Inscriptionum Iranicarum, vol. III/3, part I), London.

Frye, R.N. (1984): The History of Ancient Iran, München. Geiger, B. (1956): Middle Persian Inscriptions, in: C.H. Kraeling, The Excavations at Dura-

Europos. Final Report VIII, Part 1: The Synagogue, New Haven: 283–317. Goldman, B., Little, A.M.G. (1980): The Beginning of Sassanian Painting and Dura-Europos,

Iranica Antiqua 15: 283–298. Grenet, F. (1988): Les Sassanides a Doura-Europos (253 ap. J.-C.). Réexamen du matériel

épigraphique iranien du site, in: P.-L. Gatier, B. Helly, J.-P. Rey-Coquais (eds.), Géographie historique au Proche-Orient (Syrie, Phénicie, Arabie, grecques, romaines, byzantines). Actes de la Table Ronde de Valbonne, 16–18 septembre 1985, Paris: 133–158.

Gutman, S. (ed.) (1992): The Dura-Europos Synagogue: A Re-evaluation (1932–1992), Atlanta.

Harmatta, J., Pékáry, M. (1971): The Decipherment of the Parsik Ostracon from Dura-Europos and the Problem of the Sasanian City Organization, in: La Persia nel Medioevo, Roma: 467 475.

Henning, W.B. (1957): in: S.H. Taqizadeh, The Dates of Mani’s Life, Asia Major 6: 115–121. Henning, W.B. (1958): Mitteliranisch, in: Handbuch der Orientalistik, Abt. 1: Der Nahe und

Mittlere Osten; Bd IV: Iranistik, Abschnitt 1: Linguistik, Leiden. Henning, W.B. (1959): Aramaic and Iranian Documents, in: C.B. Welles, The Excavations at

Dura- Europos. Final Report V, Part 1: The Parchments and Papyri, New Haven: 413 417. Hopkins, C. (1979): The Discovery of Dura-Europos, New Haven–London. Huyse, Ph. (2002): La revendication de territoires Achéménides par les Sassanides: Une

réalité historique?, in: Iran: Questions et connaissances, Actes du Ier congrès européen des études iraniennes organisé par la Societas Iranologica Europaea, vol. I: La période ancienne, (Studia Iranica), Paris: 297–311.

Kettenhofen, E. (1984): Die Einforderung des Achämenidenerbes durch Ardašīr: eine Interpretatio Romana, Orientalia Lovaniensia Periodica 15: 177–190.

‌۱09 اروپوس-دورا یهودی پرستشگاه از بازدید حال در ایرانیان: دیگران از یادآوری و یادگیری منظور به

Kettenhofen, E. (1994): Einige Überlegungen zur sasanidischen Politik gegenüber Rom im 3. Jh. n. Chr., in: E. Dąbrowa (ed.), The Roman and Byzantine Army in the East, Kraków: 99–108.

Kettenhofen, E. (2002): Die Einforderung der achaimenidishcen Territorien durch die Sāsāniden – eine Bilanz, in: Yādnāme-ye Iradj Khalifeh-Soltani. Festschrift Iradj Khalifeh-Soltani zum 65. Geburtstag, Aachen: 49–75.

Levit-Tawil, D. (1979): The Purim Panel in Dura in the light of Parthian and Sasanian Art, Journal of Near Eastern Studies 38: 93–109.

Levit-Tawil, D. (1983): The Enthroned King Ahasuerus at Dura in Light of the Iconography of Kingship in Iran, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, No. 250: 57-78.

MacDonald, D. (1986): Dating the Fall of Dura-Europos, Historia 35: 45–68. MacKenzie, D.N. (1986): A Concise Pahlavi Dictionary, Oxford. MacKenzie, D.N., Dura Inscriptions ii. Inscriptions, in: E. Yarshater (ed.), Encyclopaedia

Iranica, http://www.iranica.com/articles/dura-europos. Neusner, J. (1963): Parthian Political Ideology, Iranica Antiqua 3: 40–59. Neusner, J. (1964): Judaism at Dura-Europos, History of Religions 4: 81–102. Neusner, J. (1976): How Much Iranian in Jewish Babylonia?, in: J. Neusner, Talmudic

Judaism in Sasanian Babylonia: Essays and Studies, Leiden: 139–149. Nyberg, H.S. (1974): A Manual of Pahlavi, Part II: Glossary,Wiesbaden. Pagliaro, A. (1941–1942): Iscrizioni pahlaviche della sinagoga di Dura-Europo, in: Atti della

R. Accademia d’Italia. Rendiconti della classe di scienze morali e storiche, Series 7, 2: 578–616.

Roaf, M. (1998): Persepolitan echoes in Sasanian Architecture: Did the Sasanians attempt to re-create the Achaemenid empire?, in: V.S. Curtis, R. Hillenbrand, J.M. Rogers (eds.), The Art and Archaeology of Ancient Persia. New Light on the Parthian and Sasanian Empires, London–New York.

Rostovtzeff, M.I. (1938): Dura-Europos and its Art, Oxford. Shayegan, M.R. (2004): Philostratus’s Heroikos and the Ideation of Late Severan Policy

toward Arsacid and Sasanian Iran, in: E.B. Aitken & J.K.B. Maclean (eds.), Philostratus’s Heroikos: Religion and Cultural Identity in the Third Century C.E., Atlanta: 285–315.

Wiesehöfer, J. (1986): Iranische Ansprüche an Rom auf ehemals achaimenidische Territorien, Archäologische Mitteilungen aus Iran 19: 177–185.

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۱0

Wiesehöfer, J. (1996): ‘King of Kings’ and ‘Philhêllen’: Kingship in Arsacid Iran, in: P. Bilde, T. Engberg- Pedersen, L. Hannestad & J. Zahle (eds.), Aspects of Hellenistic Kingship, Aarhus: 55–66.

Wolski, J. (1982–1984): Le titre de ‘roi des rois’ dans l’idéologie monarchique des Arsacides, Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae 30: 159–166.

Yarshater, E. (1971): Were the Sasanians heirs to the Achaemenids?, in: La Persia nel Medioevo, Roma: 517–531.

شاپور،‌دانشگاه‌شهید‌چمران‌اهواز‌نامه‌جندی‌فصل ۱۳۹۴، تابستان ۲سال یکم، شماره

‌شخصیت‌مزدک‌در‌متون‌اسالمی

)نویسنده مسئول( 1روانانداود 2شهرام جلیلیان

۳/۱۲/۹۴تاریخ دریافت: ۶/۲/۹۴تاریخ پذیرش:

‌ چکیده

ها خورد، این نوشته های اسالمی به چشم می ها از کردار مزدک و مزدکیان در نوشته ها و پژوهش بیشترین گزارشهای اند و پیوسته به مزدک لقب پرداخته، به گفتار درباره منش وی نیز بر نگاشتن داستان مزدک و پیروانشافزون

« یرأسخنگوی با دانش و »که مزدک را اند ؛ مانند فردوسی ها مثبت بوده اند. گاه این لقب بسیاری افزون کرده. در این پژوهش یدهنام« طرار نابکار و سگ لعین»الملک که او را اند به مانند خواجه نظام خوانده و گاه منفی بوده

ای های که انگیزه های اسالمی و نیز به دلیل بررسی و دلیل تحول و دگرگونی منش مزدک در نوشته شده به کوشش های اسالمی شده است پرداخت. برای دگرگونی منش مزدک در نوشته

.، شخصیت مزدکهای اسالمی زندیق، نوشته ،: مزدکواژگان‌کلیدی

[email protected]دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ ایران باستان دانشگاه شهید چمران اهواز . 1 [email protected]. دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز 2

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۱۲

‌مقدمه

پیداست که یکبار گجسته )=ملعون( » چنین آمده است:« مزدک»در باب زند بهمن یسندر متن پهلوی همچنین 1«مزدک بن بامدادان، دشمن دین >برای< دشمن کردن ایشان)مردمان( با دین ایزدان به پیدای آمد

آن که پوالدین است، پادشاهی خسرو قبادان است که مزدک بامدادان گجسته، دشمن دین ، را با » آمده:و در دیگر متن پهلوی ؛بندهشن نیز چنین 2«یستد)=با مخالفان همراه باشد( از این دین باز داردجدارهان ا

در شاهی قباد، مزدک بن بامدادان به پیدای آمد، آیین مزدکی نهاد . قباد را فریفت و گمراه کرد که زن »آمده:یسنان را کنار بگذارد ، تا و فرزند و خواسته به همی انبازی )اشتراکی( باید داشت، و فرمود دین مزد

آنچه مورخین 3.«انوشیروان خسرو قبادان، به برنایی آمد ، مزدک را کشت. دین مزدیسنان را سامان بخشیدمبتنی بر ماخذ پهلوی به خصوص منابع ذکر شده اند آوردهاسالمی به فارسی یا عربی در باب مزدک

که از آواخر ساسانی باقی مانده و یا در قرن سوم و چهارم ه.ق باز نویسی شده است. در این متون باشد یماز دید بزرگان و روحانیون زرتشتی نگاشته شده، که با نیک نامی « جنبش مزدک»پهلوی جریان وقایع درباره

خان اسالمی راه یافته و باعث نویسندگان و مور یها نوشتهبه یما مستقهمین دیدگاه مزدک همراه نیستند. و از مزدک شده است. ها آنبدگویی

‌مزدک‌در‌نگاه‌مورخان‌سده‌سوم‌ه.ق

گاهی های متون اسالمی در باب مزدک از تا پیش از سده سوم ه.ق در منابع اسالمی نامی از مزدک نیست، آاند ، و لقب یا عنوانی ه کردهاند به ذکر نام وی بسند سده سوم ه.ق شروع شده ، مورخانی که از وی نام برده

متن اسالمی که از مزدک یاد کرده یعقوبی است که اشاره ای کوتاه به ترین یمیقداند. برای وی به کار نبردهدر دین زرتشتی ، و کسی که اشتراکی اموال « رواج دهنده بدعت»داستان مزدک و قباد دارد ، با اینکه وی را

، ولی از مزدک بدگویی نکرده ، دست کم برای وی لقب منفی به کار نبرده داند یمو زنان را بنیاد نهاده دینوری عالوه بر رابطه ،استتاریخ یعقوبی از تر مفصلدینوری اخبار الطوالداستان مزدک در 4.است

، وی هنگامی از مزدک نام کند یمبه سرکوبی مزدک و مزدکیان به دست انوشیروان هم اشاره ،مزدک و قبادبه کار نبرده ، ولی مزدک را کسی اند کردهبرای وی عنوان یا لقب منفی که مورخان بعدی استفاده برد یمرا به دور خود گرد کرده و آنان را به کارهای حرام و زشت مانند غضب اموال مردم یگانفروماکه داند یم

، وی هنگام در آثار خود به مزدک اشاره کرده سده سومی است که دیگر نویسنده ،جاحظ 5.تشویق کرده

.۲. راشد محصل، زند بهمن یسن، ص 1 .۴. همان، ص 2 .۱۴۱بندهش، ص. دادگی، 3 .۲۰۱، ص۱. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، جلد 4 .۹۴. دینوری، اخبارالطوال، ص 5

‌۱۱۳ شخصیت مزدک در متون اسالمی

شناساندن برمکیان از شعری در اثر خود البیان التبیین استفاده کرده که نام مزدک در آن به کار رفته ، جاحظ .سر به مزدک لقبی یا عنوانی نبستهخواند، اما یک را از پیروان مزدک و کافر می« برامکه»

أنارت وجوه بنی برمک إذا ذکر الشرک فی المجلس 1اتوا با االحادیث عن مزدک ه و ان تلیت عندهم ای

ن بخوانند شکفد. و چون نزد ایشان آیتی از قرا رود سیمای برمکیان می وقتی در مجلسی سخنی از شرک می .گویند از مزدک می ها آن

‌مزدک‌در‌سده‌چهارماز سده سوم ه.ق است. چنین تر افزوناند شمار مورخانی که در سده چهارم ه.ق از مزدک سخن گفته

از صفاتی « زندیق. »اند بستهبه مزدک یرآمیزتحقکه از سده چهارم ه.ق است که آلقاب و عناوین نماید یمباری بودند مورخانی که اند. های پسین به نسبت زیاد به مزدک داده است که چه در این سده و چه در سده

تنها به ذکر نام مزدک بسنده کردند.روز یآنگاه قباد پسر ف» برای مزدک عنوان زندیق بکار برده: مروج الذهببرای نمونه: مسعودی در کتاب

را با قباد کان بدو انتساب دارند، مزدیکه مزدکرد کام او ظهور یق در ایزند کافت و مزدی یپادشاه 2«بکشتخود او را یروان بدوران شاهید آورد تا انوشیان عوام پدیم ها یرنگنبات و یبود و ترت ها یتحکا

را وستاداند که کتاب ا ، و مزدک را موبدی زرتشتی میعنوانی برای مزدک به کار نبرده تنبیه االشرافولی در در نهاد یمبخالف ظاهر یآن باطن یرد و براک یل میتاب زردشت را تأوکه ابستا کموبد کمزد» ویل کرد:أتو یا 3«بگشتل و باطن پرداخت و از ظاهر یعت زردشت بتأویه در شرکاست یسکاول یام او بود. ویا

4هم برای معرفی مزدک استفاده کرده.« ملحد»ابوالفرج اصفهانی افزون بر زندیق از روایت طبری از 5.داند اما برای شناساندن مزدک عنوانی به کار نبرده را پیرو مزدک می مقفع ابننرشخی

بیان کرده. طبری اندیشه برابری زن و تر مفصلمزدک به یعقوبی نزدیک است ولی طبری داستان مزدک را . وی نیت نددا یممال مزدک را باعث باز شدن راه ستم به روی ستمکاران و فرصتی برای هوسبازی بدکاران

و هدف مزدک را کمک به تهیدستان برای گرفتن حق خود از توانگران داند ینماولیه مزدک را از این کار بد . اما فرومایگان این فرصت را غنیمت کرد یمو کسی بود که با دشمنان با مروت بخشایش رفتار داند یم

و کار پردازد یمطبری با اینکه به ذکر مفصل داستان مزدک ،اند اندیشه مزدک سواستفاده کرده شمرده و ازو لقب منفی برای مزدک به کند ینمیاد احترامی یبولی هنگام نام بردن از مزدک از وی با پسندد ینموی را

.۲۲۸، ص۳. جاحظ، البیان و التبیین، جلد 1 .۲5۸. مسعودی، مروج الذهب، ص 2 .۹5. مسعودی، تنبیه االشراف، ص 3 .5۶. اصفهانی، االغانی، ص 4 .۳۴۸. نرشخی، تاریخ بخارا، ص 5

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۱4

ه کد یچنان با:» بلعمی مزدک را نکوهش کرده زیرا زنان هر کسی را بر دیگری حالل کرده 1.برد ینمکار [ ندهم، و یستنه ]که را خواسته بود نتواند گفتن مر آن را کس به زنان و خواسته راست باشند، و هر کهمه ه خواهد کن آن را حالل است و هر ین را و آن ایا یس را حالل است، آن وکن. و زن همه یز همچنیزن ن

ن یبود به زنان نگرنده. ا یمرد قباد: » داند یمو حمایت قباد از مزدک را گرایش قباد به این کار « رد، یگ یهم 2.«د یز خوش آمد و بدو بگرویمذهب او را ن

در باب شخصیت مزدک اظهار 4و محمد بن حسن قمی 3فقیه دیگر مورخان سده چهارم ه.ق مانند؛ابندانسته. و به « موبد موبدان»تنها به ذکر داستان مزدک اکتفاء کردند. خوارزمی مزدک را اند نکردهنظری

داند اما تفسیر اوستا می«زند»اند. وی زندیق را برگرفته از شرح این پرداخته که چرا به مزدک زندیق گفته گوید یم. مقدسی 5داند یمخود برای مزدک عنوان زندیق به کار نبرده و مزدک را اشتراکی کننده زن و مال

برای این کار باید از اغنیا گرفت و به تهیدستان داد و مردم این گفت یممزدک دنبال مساوات و برابری بود و . بنابراین مقدسی ، زدند یمو بر مال و زن او دسبرد رفتند یمسخن وی را فرضیه شمردند و به خانه هر کسی

وی بود، که باعث شد مزدک یها گفتهه برداشت سوء مردم از ، بلکداند ینمخود مزدک را شخصیت بدی صولی هم در شعری از مزدک نام برده اما هیچ عنوان یا لقبی برای مزدک به کار 6.از دید دیگران منفور شود

.شخصیت وی اظهار نظری نکرده رباره نبرده و همچنین د 7عمران آلسامان و عن آلو عن تحدثنا عن اردشیر و مزدک

از میان نویسندگان سده چهارم ه.ق یگانه کس که از مزدک بدگویی نکرده فردوسی است. وی جدا از اینکه معرفی کرده که به دنبال « سخن گویی با دانش»کند ، وی را شمارد و تحقیر نمی مزدک را کوچک نمی

« گون بخت»داستان وی را است. البته فردوسی هم خوب گویی از مزدک را ادامه نداده ، در ادامه « برابری» .شناسانده و هشدار داده نباید راه مزدکی را در پیش گرفت« بددین»و

و کام یرأسخن گوی با دانش و بیامد یکی مرد مزدک به نام 8قباد دالور بدو داد گوش گرانمایه مردی و دانش فروش

در آخرای داستان نوشته: و سار کرد سر مرد بی دین نگون دار کردنگون بخت را زنده بر

1.تو گر باهشی راه مزدک مگیر از آن پس بکشتش به باران تیر

.۶۴۶، ص۳تاریخ طبری، جلد. طبری، 1 .۶۷۷،ص۱. بلعمی،تاریخنامه طبری،جلد 2 .۷۷.ابن فقیه،البلدان،ص 3 .۸۹.قمی،تاریخ قم،ص 4 .۴۸.خوارزمی،مفاتیح العلوم،ص 5 .5۱۷،ص۱.مقدسی،البدا و التاریخ،جلد 6 .۶۴۴،ص۱.صولی،اوراق قسم اخبار الشعرا،جلد 7 .۴۳۳.فردوسی،شاهنامه،ص 8

‌۱۱۵ شخصیت مزدک در متون اسالمی

‌‌های‌سده‌پنجم‌ه.ق‌‌مزدک‌در‌نوشته

به مزدک که در سده چهار ه.ق آغاز شده بود در سده پنجم « دشنام گونه»و « خوارکننده»موج تازش القاب خوارکننده به این گونه به مزدک داده نشده بود. از مورخانی که یها عنوانه.ق فزونی یافت. تا پیش از این الملک بودند. و از سده پنجم ه.ق لقب ، ثعالبی و خواجه نظاماند بستهدار بیش از همه به مزدک القاب نیش

رفت. برای هم به القاب مزدک افزون شد، و گهگاهی در کنار زندیق برای مزدک به کار می« اباحی گر». و گردیزی وی را اشکار کننده اباحت 2و زنادقه شناسانده« اباحیه»مزدک را بنیان گذار یآوردیننمونه

3.دانسته استکه ظاهری زیبا و پسندیده و قالبی انسانی دارد، اما در باطن زشت و زبان فریب ثعالبی مزدک را شیطانی

، « یشبدک»الملک که زند رسایی از داستان مزدک داده : وی را همچنین خواجه نظام 4.است معرفی کردهمسکویه به عکس دیگر مورخان سده ابن 5.شناسانده آوردهکه مال مردم را به زیان « سگی»و « طرار نابکار»

که گوید یمخوانده، باری « دادگرایان»بکار نگرفته، و مزدک و پیروانش را یا خوارکنندهپنجم ه.ق عنوان . از شعرای سده پنجم ابوالفرج رونی هنگامی که ممدوح خود؛ ابونصر 6اند عنوان دادگرایان را مردم به او داده

:داند یمرا چون انوشیروان دوران و دشمنش را همچون مزدک وی کند یمفارسی را مدح 7خصم تو چون ساخری و مزدک تو موسی عهد و کسری وقت

مزدک دنبال کسترش اندیشه گوید یم، کند یممزدک صحبت « زیرکی»بیرونی در نقل داستان مزدک از قباد به زن پسر عموی خود عالقه مند است، زیرکی کرد و از این دانست یماشتراکی اموال و زن بود چون

بیهقی بابک را 8.پذیرفت درنگ یبموقعیت استفاده نمود و اندیشه خود را با قباد در میان گذاشت و قباد و یا کند ینماما از مزدک بدگویی کند یمزندیق و پیرو مزدک معرفی کرده و با اینکه داستان مزدک را نقل

9.برد ینمی منفی به کار لقبمزدک از نگاه مورخان سده ششم ه. ق: در سده ششم ه.ق همانند سده پنجم ه.ق القاب خوارکننده و

توان این دو سده را اوج خوار شمردن و تحقیر کردن مزدک از دار بسیاری به مزدک نسبت داده شد، می نیشبلخی بود ، وی مزدک را زدک تاخته قرار داد ابنسوی مورخین شمرد. کسی که در این سده بیش از همه به م

.۴۳5.همان،ص 1 .۱۲۷،ادب الدنیا و الدین،صیآوردی.ن 2 .۴۳۲.گردیزی،زین الخبار،ص 3 .۳۸۶.ثعالبی،شاهنامه،ص 4 .۲۶۱و۴۴.طوسی،سیاست نامه،صص 5 .۱5۱.ابن مسکویه،تجارب االمم،ص 6 .۱۷۹.رونی ابوالفرج،دیوان،ص 7 .۳۱۱.بیرونی،اثارالباقیه،ص 8 .۳۶۳،ص۱.بیهقی،تاریخ بیهقی،جلد 9

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۱6

اشکار »و « مزدک لعین»، « سگ زندیق»، « الله لعنت»ریشه( ، و بی خوردبن« )خواردین»، « زندیق: »شناساند که التواریخ و القصص هم مزدک را موبد موبدانی می نویسنده مجمل 1.دانسته« کننده اباحت

را ها آنهمسر مزدک دانسته و « خرمه»را برگرفته از « دینان خرم»مچنین کارهای زشت را رواج داده . وی هراغب اصفهانی از 3.معرفی کرده« رواج دهنده زنا»زمخشری هم مزدک را 2داند ای از مزدکی می شاخه

جوزی شرح داده که مزدک برای نزدیکی به مردم لباس ابن 4.برای مزدک استفاده کرده« زندیق»عنوان . دیگر نویسندگان سده ششم ه.ق که از مزدک یاد 5داشت د به تن کرد و نمازهای زیادی برپا میتصوف و زه

اند. طرطوشی مزدک را و طرطوشی نام مزدک را بدون پیشوند یا عنوان به کار برده 6اند مانند : سمعانی کرده 7.دهداند که اباحت پیش آورد و زن و مال را مشترک اعالم کر می« حصین کرمان» اهل

‌مزدک‌در‌سده‌هفتم‌ه.قهای پنجم و ششم ه.ق شده کاسته پیشین به ویژه سده یها سدهکه در یها تازشدر سده هفتم از موج تند

اند وی را با عنوانی به سده هفتم این بود که همه کسانی که از مزدک نام برده های یژگیوشد. یکی دیگر از همه زنان را به مردان حالل ساخت و همه کمزد»هنگام بیان داستان مزدک گفته: اثیر اند. ابن کار برده

یعموم مردم حق یزان براینکو زنان و غالمان و کناروا را روا شمرد و در استفاده از اموال و امال یارهاکو دلیل «. نداشته باشد یبرتر یگریز به دیچ چیاز ه یس در بهره بردارکچ یه هکسان قائل شد چنان کی

اشتراکی در زن و مال، قباد هم از این کار وی ییدتأفزونی کار وی؛ مجاز شمردن زنای با محارم بود. و را به کار « مزدک ملحد»و یاقوت حموی عنوان 8پیروی کرد، و همسر خود مادر انوشیروان را به وی داد

9.بردهالقاب خوار کننده را نامه سیاست برخالفاست اما نامه سیاستبه مانند الحکایات جامعداستان مزدک در

جوزجانی بیش از آنکه مزدک 10.پنداشته که دعوای پیامبری داشته« باطلی»کمتر بکار گرفته ، وی مزدک را نویسنده 11.معرفی کرده که چرا به مزدک پیوست« سست عنصر»و « گناهکار»را نکوهش کند قباد را

.۲۳۲. ۲۲۹و۸۴.ابن بلخی،فارسنامه،صص 1 .۳5۴و۷۳.مجمل التواریخ،ص 2 .۲۴۹،ص۲.زمخشری،ربیع االبرار و نصوص االخیار،جلد 3 .۲5۸،ص۱.راغب اصفهانی،محاضرات االدبا و محاورات الشعرا و البلغاء،جلد 4 .۱۰۶،ص۲.ابن جوزی،المنتظم فی التاریخ االمم و الملوک،جلد 5 .۲۱۹،ص۱۲.سمعانی،االنساب،جلد 6 .۳۳۱.طرطوشی،سراج الملوک،ص 7 .5۰،ص5و جلد۳۱۷،ص۴.ابن اثیر،الکامل فی التاریخ،جلد 8 .۴5۱،ص۲.حموی،معجم البلدان،جلد 9

.۲۰۸،ص۲۳.عوفی،جوامع الحکایات و الوامع الروایات،جلد 10 .۱۶5،ص۱.جوزجانی،طبقات ناصری،جلد 11

‌۱۱7 شخصیت مزدک در متون اسالمی

زجاجی هنگامی 2.معرفی کرده« آشکار کننده اباحت»و بیضاوی وی را 1«اباحیگر» مقامات حریری وی راآورد وی همچنین بابک را پیرو سخن بگوید مزدک را نمونه می« زنا»و « غارت»، «قتل»خواهد از می

:پندارد مزدک و شوم می نیندیشی از خشم پروردگار در این شهر کردی فساد اشکار

برند به غارت زنان و کودکان می کسان شما مردم خورند نظاره بر آن مردم از هر کران کنند این سران لواط و زنا می

3ره مزدکی در جهان تازه شد برون آی کار اندازه شد اش را ز گیتی بباید برید پی ز مزدک بتر بابک آمد پدید

4چنگ او سنگ چون موم بود که در پس از مزدک بابک شوم بود :دانسته« جهان کننده خراب»و « بدنشان»، « فسادگر»، « شوم»وی همچنین مزدک را

قباد آنکه بد خسرو نیک خواه به هنگام فرزند فیروز شاه ها همی گفت سخت بیامد سخن نکوهیده مزدک به یک سوزبخت

از بدنشان خرابسخن گفتی همی خواست کردن جهان را خراب سر مزدک شوم بر باد داد روان قباد بیامد انوشین

5همان به که از وی نگویی سخن ببرید بیخ فسادش ز بن ‌مزدک‌در‌متون‌سده‌هشتم‌ه.ق‌

ک تاخته. وی مزدک بیش از دیگر مورخان به مزد معجم فی اثار ملوک عجمدر سده هشتم قزوینی نویسنده چنین مزدک و پیروانش را داند، هم می« قبیح و ناپاک»و اقدام وی را « گر اباحت»، «باز نیرنگ»را

و « شوم»مزدک را تاریخ گزیدهمستوفی در 6.فساد دانسته آورندهو پدید « گمراه»، «یشبداند»، «بدنفس»حالل کننده »امه وی را همچنین در ظفرن 7.شناسانده که با شومی خود مردم را بر قباد شوراند« الله لعنت»

نیز به تاریخ رویان آملی نویسنده 8.داند می« نامی ننگ»سترش دهنده گو «کیش ناپسند»، پیرو «حرامکند عنوانی یاد می« مزدق»و نویری که از مزدک به 9افزوده« مکار»و « ابلیس»، «نامردک»مزدک لقب

.۳۹۲،ص۲.شریشی،شرح مقامات حریری،جلد 1 .۶5۸،ص.بیضاوی،نظام التواریخ 2 .55۲،ص۱.زجاجی،همایون نامه،جلد 3 .5۲۸.همان،ص 4 .۹۷۶،ص۲.همان،جلد 5 .۶. ۳. ۳۰۳.قزوینی،معجم فی االثار ملوک العجم،صص 6 .۱۱5.مستوفی،تاریخ گزیده،ص 7 .۱۴۷،ص۳.مستوفی،ظفرنامه،جلد 8 .۳۷.آملی،تاریخ رویان،ص 9

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۱۸

که داند یم« احمق و معتوهی»الله مزدک را از زمره مردان مانی فضل یدالدینرش 1.نبردهبرای وی به کار همه باید مثل یک تن ها انسانو معتقد بود کرد یمظاهر هر چیزی را به اهریمن و باطن را به یزدان منسوب

هرچه ظاهر است »باشند و جدایی بینشان نباشد . مزدک بر طبق این دیدگاه مال و زن مردم را مباح کرد:در چیز یچهتن باشند، و در کیه همه چون کد یان بایزدان را، و آدمیاهرمن راست، و هرچه باطن است

رد. و قباد سخن او مسموع کفرزند و زن مردم مباح ن استقراء مال و یاس اینباشد و به ق ییشان جدایان ایم 2«ت باشد.کگران به شرین مال و زن و فرزند با دیه ترا اکرد کاو را الزام کداشت، و مزد

که مذهبی زشت را رواج داد و زن و مال و خواسته مردم را به دیگری داند یمای مزدک را زندیقی شبانکاره 3.مباح کرد و مذهب اباحیان را پدید آورد. بنابراین اراذل که از این اندیشه وی خوششان آمد به وی پیوستند

« اباحیگر»دیگر نویسندگان سده هشتم ه.ق برای مزدک از القاب الفنون نفائس نویسنده 5و آملی 4المصری زند ینماند. آملی از اشتراکی کردن مال و زن مردم توسط مزدک حرفی استفاده کرده« فسادگر»و « زندیق»،

، و توانست با حمایت قباد مال از مردمان آورداز خلق برداشت و اباحت پدید مزدک عبادت گوید یمولی بدهد.بگیرد و به دیگران

‌مزدک‌در‌متون‌سده‌نهم‌ه.ق

اند کاسته شده ولی همین شمار کم همچنان مزدک مورخانی که در سده نهم از مزدک سخن گفتهاز شمار خلدون مزدک را ابن 6.. برای نمونه قلقشندی مزدک را زندیقاند وین خوارکننده معرفی کردهرا با القاب و عنا

ابلیس و »ست وی را های آملی در تاریخ رویان ا هایش مانند نوشته و مرعشی که نوشته 7«زندیق اباحی» شهر یرانا یها شهرستان. و در کتاب 8را ساخته زندیق یعنی مزدک نوشته« آمل»نامیده و شهر « ملعون

9.کند یم ییدتأذکر شده که این گفته مرعشی را « پر مرگ»زندیق « آمل»سازنده شهر ‌

‌مزدک‌در‌متون‌سده‌دهم‌ه.قاند و کسی بسیاری به مزدک کرده یها تازشهای پنجم و ششم مورخان سده دهم ه.ق قمری همچون سده

، «مفسد»، «ناپاک»است. وی مزدک را االثر ه نقاوکه بیش از همه مزدک را خوار کرده، نطنزی نویسنده

.۱۸۱،ص۱5.نویری،نهایت االرب فی فنون االدب،جلد 1 .۱۲انی،جامع التواریخ،ص.همد 2 .۲۴۲،ص۱.شبانکاره ای،مجمع االنساب،جلد 3 .5۸.مصری،سرح العیون فی شرح رساله ابن زیدون،ص 4 .۲۱۷،ص۳.آملی،نفائس الفنون فی عرائس العیون،جلد 5 .۴۱۳،ص۱.قلقشندی،صبح االعشی فی صناعه االنشاء،جلد 6 .۲۰۲،ص۱.ابن خلدون،العبر،جلد 7 .۹۰و۱۴طبرستان و رئیان و مازندران،صص.مرعشی،تاریخ 8 .۹۲و۴۲ایران شهر،ص یها .دریایی،شهرستان 9

‌۱۱9 شخصیت مزدک در متون اسالمی

نابکار »، «قید بیسگ مکار و »، «شیطان صفت»، «لعین مطرود»، «سگ مطرود»، «کافر ملحد»، «پلید»همچنین 1.شناسانده« کننده جهان آلوده»و « گیر سگ همه»، «دین ملحد بی»، «از دین برگشته»و « لعین

وی را همانند شمارند یبرمرا « گورخان قراختایی»های اخالقی هنگامی ویژگی تاریخ الفینویسندگان مزدک را ،االدب ه خزانبغدادی در 2.دان معرفی کرده« رواج دهنده کارهای ناپسند»و « زناکار»مزدک

سترش گ»وی را ،کند یمستان مزدک را از طبری نقل و خواندمیر که دا 3مثال زده« اباحیگر»و « زندیق» گوید: می و شمارد معرفی کرده و کسی که جمع شدن با خواهر و دختر را از مستحسنات می« دهنده اباحت

ن آمده آغاز یاالصل بود بمدا یشابورین یکه مردک کبگذشت مزد چون مدت ده سال از دولت و اقبال قباد»د و جمع شدن یگر حالل گردانیدکیق بر یان آورده اموال و فروج خالیرد و مذهب اباحت درمکنبوت یدعو

ل رسوم و لحوم را بر کوانات و ایشتن حکر محارم را از جمله مستحسنات شمرده یبا دختر و خواهر و ساال و اموال مردم دراز یشده دست تصرف بع کمتابع مزد کیاز اراذل و مفال یاریبس خلق حرام ساخت و

4.«شد یمعلوم نم یچ مولودید پدر هیمد یردند چنانچه مدتک

‌گیری‌نتیجهاسالمی است، بیش از هر کس دیگری میان مورخان اسالمی، به در متون دوره ها چهرهمزدک از منفورترین

شنایی مورخان اسالمی با متون پهلوی نام مزدک به منابع اسالمی راه پیدا کرد آسوم با . در سده اند تاختهوی البته در این .ثیر گذاشتندأد بر منابع اسالمی تی که این متون پهلوی از مزدک بدگویی کرده بودنیو از آنجا

. اما در اند کردهبسنده سده نام مزدک همراه با القاب منفی همراه نیست و مورخان تنها به ذکر داستان وی بیشترین « گر اباحی»و « زندیق»کننده به نام مزدک افزوده شد. چهارم ه.ق عناوین و القاب خوار سده

های پنجم توان اوج بدبینی و بدگویی از مزدک را در سده . میاند بستهبود که مورخان به مزدک یهای صفتالقاب تند ،های پس از آن بلخی مشاهده کرد. در سده ابن، ثعالبی و الملک شم ه.ق در آثار خواجه نظامو ش

دهم ه.ق . از میان مورخان سده بوده استهای منفور کمتر بکار رفته، ولی همچنان مزدک یکی از چهرهها مزدک را مورد پنجم و ششم و حتی بیشتر از آن های همانند نویسندگان سده االثار ه نقاو نطنزی نویسنده

.است تند قرار دادهتازش القاب اتهام اشتراک مال و زن که -۱را برشمرد: زیر توان موارد می، منفور بودن مزدک در منابع اسالمیاز دالیل

منفور بودن مزدک در متون -۳های دوره اسالمی. رنگ و بوی مزدکی داشتن شورش -۲اند. به مزدک زده پهلوی و انتقال این نفرت به دوره اسالمی.

.5۱۲. 5۱۰.نطنزی،نقاوه االثار فی ذکر اخیار الصفویه،ص 1 .۳۰۲۶،ص5.تتومی و قزوینی،تاریخ الفی،جلد 2 .۲۶۹،ص۳.بغدادی،خزانه االدب و لب لباب لسان العرب،جلد 3 .۲۳۶،ص۱.خواندمیر،حبیب السیر،جلد 4

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۲0

‌منابع‌و‌مآخذ‌فهرست

،رویان، یااللهاولآملی‌ یخ .۱۳۴۸، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، تارجلد، تصحیح ابوالحسن شعرانی، ۳، نفائس‌الفنون‌فی‌عرائس‌العیونالدین محمد بن محمود، آملی، شمس

.۱۳۸۱تهران : اسالمیه، خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران: موسسه مطبوعات علمی،جلد، ترجمه عباس ۳۳، الکامل‌فی‌التاریخاثیر، ابن

۱۳۷۱. ۱۳۷۴، شیراز: بنیاد فارس شناسی، فارسنامهبلخی، ابن. الملوکجوزی، ابوالفرج عبدارحمان، ابن‌ ‌و یخ‌االمم ‌التار ‌فی ، ۱۹۹۲جلد، بیروت: دارالکتاب۱۹، المنتظم

ق .۱۴۱۲م/ یخ‌ابنخلدون، ابن جلد، ترجمه عبدالحمید آیتی، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات ۶، خلدون(‌العبر)تار

.۱۳۶۳فرهنگی ، ۱۳۴۹جا: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ، بیالبلدانفقیه، احمد بن محمد، ابن. ۱۳۶۹جلد، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران: سروش،۶، تجارب‌االمممسکویه، ابوعلی، ابن. بلغان راغب، اصفهانی، ابوالقاسم حسین اب‌ ‌و ‌محاورات‌الشعرا ‌و جلد، تصحیح عمر ۲، محاضرات‌االدبا

ق.۱۴۲۰م/۱۹۹۹فاروق طباع، بیروت: دار االرقم بن االرقم، ،تا. شورات دارالمکتبه الحیا ، بی، بیروت: من سنی‌ملوک‌االرض‌و‌االنبیااصفهانی، حمزه بن حسین ،ق.۱۴۱5م/۱۹۹۴ار االحیاء التراث العربی، ، بیروت: داالغانیاصفهانی، علی بن حسین ابوالفرج ،جلد، تصحیح محمد نبیل طریقی، بیروت: ۱۳، خزانه‌االدب‌و‌لب‌لباب‌السان‌العرببغدادی،عبدالقادر عمر

ق.۱۴۱۸م/۱۹۹۸دارالکتب العلمیه، ،یخنامه‌طبریبلعمی، ابوعلی .، چاپ دوم۱۳۷۳جلد، تصحیح محمد روشن، تهران: سروش البرز، 5، تار چاپ پنجم. ،۱۳۸۶، تهران: امیرکبیر، داناسرشت، ترجمه اکبر اثارالباقیهنی، ابوریحان، بیرو ،۱۳۸۲، محقق میر هاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار،نظام‌التواریخبیضاوی، ناصرالدین . یخ‌بیهقیبیهقی، ابوالفضل محمد ابن حسین .۱۳۷۴،جلد، تهران: انتشارات مهتاب ۳، ،‌تار یخ‌الفیقزوینی، آصفتتومی، احمد و جلد، محقق و مصحح غالمرضا طباطبایی مجد، تهران: انتشارات ۸، تار

.۱۳۸۲علمی و فرهنگی، ،بازنویسی و برگردان از متن فارسی میانه تورج دریایی، ترجمه شهرام ،ایران‌شهر‌یها‌شهرستانتورج دریایی

.۱۳۸۸جلیلیان، تهران: توس، ،۱۳۸۴، ترجمه محمود هدایت، تهران: اساطیر، شاهنامهثعالبی، ابومنصور محمد بن عبدالملک. ،م.۲۰۰۲، تصحیح علی ابوملهم، بیروت: دارالمکتبه الهالل، البیان‌التبیینجاحظ، ابوعثمان عمر بن بحر ،۱۳۶۳، دنیای کتاببدالحی حبیبی، تهران: جلد، تصحیح ع۲، طبقات‌ناصریجوزجانی، منهاج الدین سراج. م.۱۹۹5جلد، بیروت: دارالصادر، ۷، معجم‌البلدانعبدالله یاقوت بن عبدالله، الدین ابو حموی، شهاب

‌۱۲۱ شخصیت مزدک در متون اسالمی

،م / ۲۰۰۸، :دارالمناهل، تصحیح عبید امیر اعسم، بیروتمفاتیح‌العلومخوارزمی، محمد بن احمد بن یوسف۱۴۲۸ .

یخ‌حبیالدین ، الدین بن حمام خواندمیر، غیاث .۱۳۸۰جلد ، تهران: خیام، ۴، السیر‌بتار ،۱۳۷۸، گزارنده مهرداد بهار، تهران: توس، بندهشدادگی، فرنبغ. ۱۳۷۱دامغانی، تهران: نشر نی، ، ترجمه محمودمهدویاخبارالطوال،‌دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود. ،۱۳۴۷باستان، ، به کوشش احمد مهدوی دامغانی ،تهران: دیوانرونی، ابوالفرج بن مسعود. ،۱۳۸۳نشر اثار، جلد، مصحح و محقق علی پیرنیا، تهران:۲، نامه‌همایونزجاجی . از محمد تقی راشد محصل، تهران: ها یادداشت، تصحیح متن، آوانویسی، برگردان فارسی، و بهمن‌یسن‌زند

.۱۳۷5موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ،جلد، تصحیح عبداالمیر مهنا، بیروت: 5، ربیع‌االبرار‌و‌نصوص‌االخیارزمخشری، ابوالقاسم محمود ابن عمر

م.۱۹۹۹موسسه العلمی المطبوعات، جلد، تصحیح عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد: ۱۳، ،‌االنسابسمعانی، ابوسعید عبدالکریم بن محمد بن منصور

.۱۳۸۲دایره المعارف العثمانیه، یرکبیرامجلد، تصحیح میر هاشم محدث، تهران: ۳، مجمع‌االنسابای، محمد بن علی بن محمد، شبانکاره ،

۱۳۸۱. ،یریشریشی، احمد بن عبدالمومن بن موسی جلد، تصحیح ابراهیم شمس الدین، بیروت: ۳، شرح‌مقامات‌حر

ق.۱۴۲۷م/۲۰۰۶دارالکتب العلمیه، ،قسصولی، ابوبکر محمد بن یحیی‌ ‌الشعرااوراق ‌اخبار ، تصحیح ج.هیوشادن، قاهره: الهیه العامله م

ق.۱۴۲5م/۲۰۰۴لقصورالثفافه ، ،۱۳۷5 اساطیر، :تهران پاینده، ابوالقاسم ترجمه جلد،۱۶ ،طبری‌تاریخ جریر، ابن محمد طبری. ،و طباعه دارالعاذریه: ریاض صالح، صالح نعمان تصحیح ،الملوک‌سراج ولید، ابن محمد ابوبکر طرطوشی

.ق۱۴۱5 ، النشر ،۱۳۷۸ ، فرهنگی و علمی انتشارات: تهران دارک، هیوبرت تصحیح ،نامه‌سیاست الملک، نظام طوسی. ،مظاهر و مصفا بانو امیر تصحیح جلد،۴ ،الروایات‌الوامع‌و‌الحکایات‌جوامع محمد، یدالدینسد عوفی

.۱۳۸۶ ، فرهنگی مطالعات و انسانی علوم پژوهشگاه :تهران مصفا، ،۱۳۹۱ هنارس، نشر: قم ،شاهنامه ابوالقاسم، فردوسی. ،انجمن :تهران نصب، فتوحی احمد تصحیح ،العجم‌ملوک‌االثار‌فی‌معجم الله، فضل الدین شرف قزوینی

.۱۳۸۳ فرهنگی، مفاخر و آثار ،الدین، شمس حسین محمد تصحیح جلد،۱5 ،النشاء‌صناعه‌فی‌االعشی‌صبح عبدالله، بن احمد قلقشندی

.تا بی العلمیه دارالکتب: بیروت ،یخ‌،حسین بن محمد ابن حسن قمی .۱۳۶۱ توس،: تهران ،قم‌تار ،۱۳۶۳ کتاب، دنیای :تهران حبیبی، عبدالحی تصحیح ،االخبار‌زین محمود، بن ضحاک بن عبدالحی گردیزی.

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۲۲

ق۱۴۲۱/م۲۰۰ ، الهالل دارالمکتبه: بیروت ،الدین‌و‌الدنیا‌ادب محمد، بن علی ابوالحسن ،یآوردین. یخ‌مجمل .تا بی خاور، کالله: تهران رمضانی، بهجت و بهار الشعرای ملک تصحیح ،القصص‌و‌التوار ،مطبوعاتی موسسه: تهران تسبیحی، حسین مصحح ،مازندران‌و‌رویان‌و‌طبرستان‌تاریخ ظهیرالدین، مرعشی

.۱۳۴5 ، شرق ۱۳۶۴ ، یرکبیرام: تهران ، نواحی عبدالحسین تصحیح ، گزیده‌تاریخ ، حمدالله ، مستوفی. ،زاده، شریف منصور و باقری پروین و مداینی مهدی تصحیح جلد،۳ ،االسالمیه‌قسم‌ظفرنامه حمدالله، مستوفی

.۱۳۸۰ ، فرهنگی مطالعات و انسانی علوم پژوهشگاه :تهران ،و علمی انتشارات شرکت: تهران پاینده، ابوالقاسم ترجمه ،االشراف‌تنبیه حسین، بن علی ابوالحسن مسعودی

.۱۳۶5 ، فرهنگی ،انتشارات: تهران پاینده، ابوالقاسم ترجمه ،الجوهر‌معادن‌و‌الذهب‌مروج حسین، بن علی ابوالحسن مسعودی

.۱۳۷۴ فرهنگی، و علمی ،یدون‌ابن‌رساله‌شرح‌فی‌العیون‌سرح نباته، بن الدین جمال مصری ابراهیم، ابوالفضل محمد تصحیح ،ز

. ق۱۴۱۹/م۱۹۹۸ المصریه، مکتبه: بیروت ،یخ‌و‌البدا طاهر، ابن مطهر مقدسی گه: تهران جلد،۲ کدکنی، شفیعی رضا محمد ترجمه ،التار .۱۳۷۴ ، آ ،۱۳۶۳ طوس،: تهران رضوی، مدرس تصحیح ،بخارا‌تاریخ جعفر، ابن محمد بکر ابی نرشخی. ،انتشارات: تهران اشراقی، احسان تصحیح ،الصفویه‌اخیار‌ذکر‌فی‌االثار‌نقاوه هدایت، ابن محمود نطنزی

. ۱۳۷۳ فرهنگی، و علمی ،الوثائق دارالکتب: قاهره جلد،۳۲ ،االدب‌فنون‌فی‌االرب‌نهایه عبدالوهاب، بن احمد الدین شهاب نویری

.ق۱۴۲۳ ، القومیه ،یخ‌جامع الله، فضل رشیدالدین همدانی و پژوه دانش تقی محمد محقق ،(فاطمیان‌و‌اسماعیلیان) التوار

.۱۳۸۱ فرهنگی، و علمی انتشارات: تهران مدرسی، محمد ،و علمی انتشارات: تهران ایتی، ابراهیم محمد ترجمه ،یعقوبی‌تاریخ واضح، ابن یعقوب ابن احمد یعقوبی

.۱۳۷۱ ، فرهنگی

شاپور،‌دانشگاه‌شهید‌چمران‌اهواز‌نامه‌جندی‌فصل ۱۳۹۴، تابستان ۲سال یکم، شماره

یزیهویت‌و‌انسان‌ یخنگاری‌باستانی‌پار ‌ایرانی‌در‌تار

1ملکی رضا شاه۲۰/۱۱/۹۳تاریخ دریافت:

۱5/۱/۹۴تاریخ پذیرش: ‌چکیده

رکن اندیشه او ینتر مهم( ۱۳۹۳ – ۱۳۰۴هویت و انسان ایرانی در تاریخنگاری محمد ابراهیم باستانی پاریزی )پرشمار و مقاالت فراوانی که نوشته، پی گیری خط سیر اندیشه وی مارا به این معنی رهنمون یها کتاباست. در

که باستانی پاریزی دغدغه ایران داشت. انسان ایرانی و فرهنگ ایرانی. نشان دادن ویژگیهای " ایرانیت"در سازد یمای امروز با شتابی فزاینده رو به دگرگونی در دنی ها یتهوذهن او دستمایه این پژوهش قرار گرفته، از آن رو که

را ییها مؤلفهو به درستی تاریخنگار مردم بود، باید دید او چه نوشت یمو چون باستانی از تاریخ ایران اند گذاردهو از این راه بتوان به شناخت دست یافت. داد یمو آنرا چگونه نشان گرفت یمبرای هویت مجزای ایرانی در نظر

، و امیدها برای پایداری این فرهنگ خاص ضروری ها یمب، ها یدشوارما و ترسیم های یریگکه در نتیجه شناختی است.

.باستانی پاریزی، هویت ایرانی، ایران، تاریخ ایران، تاریخنگاریمحمدابراهیم : واژگان‌کلیدی

[email protected] دانشگاه پیام نور واحد تهران از کارشناس ارشد تاریخ ایران در دوره اسالمی. 1

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۲4

‌مقدمهدر تهران درگذشت. بیراه نیست اگر ادعا کنیم ۱۳۹۳محمد ابراهیم باستانی پاریزی شامگاه پنجم فروردین

او شناخته شده ترین استاد دانشگاهی تاریخ در سراسر ایران بود و جدا از اهل تاریخ ، میان مردم کتابخوان . این امر از سبک شد یمخوانده کشور نیز نامش شنیده شده بود آثارش های یجا ینتر دورافتادهو در

نوشتاری خاص وی و نگاه منحصر به فردش به تاریخ بر آمده بود و از هر طبقه اجتماعی خوانندگانی را پرشمارش همراه آورده بود. یها کتاببرای

همچنان به طور ویژه نگاهی فراگیر به تاریخنگاری باستانی پاریزی صورت نگرفته. از آنچه که عباس ، عبدالرسول خیراندیش، کارساز و موشکافانه اما نه 1خویی، کوتاه ، اما خواندنی و ماندگار زریاب

بگذریم، اند نوشته، درباره نگاه باستانی پاریزی به تاریخ 3، و سیمین فصیحی، شتابزده و سطحی2محتواییکه همچنان از دید انتقادی و بررسی جامع ، میراث مکتوب محمد ابراهیم باستانی پاریزی نماید یمچنین

پرشمارش بر کتب دیگران یها مقدمهو دیگر آثار و مقاالت و 4، از آنچه که درباره تاریخ محلی انجام دادهن دوره اسالمی را که خود همه را در"جامع المقدمات" گرد آورده، و از لحاظ موضوعی سراسر تاریخ ایرا

ییها نامهو ویژه ییها بزرگداشتو یا ییها مناسبتاز دید اهل تاریخ پوشیده مانده است. به شود یمشامل آمیختگی » اما از آنجا که به قول حسن باستانی راد 5به باستانی پاریزی و تاریخنگاری خاص وی نگاه شده

در آثار باستانی 6«تاریخی و حتی شوخ طبعی شاعرانههنرمندانه ای از ادبیات، جامعه شناسی، جغرافیای تواند یمهمچنان شناخت وجوه مختلف تاریخنگاری او رسد یمپاریزی نمود دارد، بنا براین به نظر

رایج نه چندان درست های یدگاهددستمایه پژوهشی کامل قرار گیرد. از دید نگارنده باستانی پاریزی با وجود کادمیک و تاریخی ، که محتیشها کتاببه و بر کنند یمداوری یشها کتابوا را از روی نامهای نه چندان آ

تاریخ نویس معاصر ایران بود. ینکوشاترو ترین یجدپایه تکرار چند دیدگاه نادرست عمومی استوار است، به دنیای ها ینا از نظرگاه نگرش به تاریخ و جریان آن، و موشکافی هنرمندانه در منابع قدیم و پیوند زدن تمام

که تاریخنگاری باستانی بیند ینمازآن به دست داد. این قلم در توان خویش توان یمامروز و بهره گیری که پاریزی را در کشاکش یک نقد فراگیر قرار دهد اما توجه به هویت ایرانی در آثار وی، از آنجا که باستانی

.کند یمین مقاله معین بیش از هرچیز از ایران نوشت ، رویکرد مرا در ا‌

‌بحث‌و‌بررسی

گذشته مقدمه حال است... –حماسه کویر -. باستانی پاریزی1 .76و 75. خیر اندیش، نقد و نظر درباره تاریخنگاری دکتر باستانی پاریزی. شماره 2اصلی تاریخنگاری عصر پهلوی. گفتنی است که سیمین فصیحی های یاندر جر« پاریزی، ادیب مورخی مونتاژگر باستانی » . فصیحی، 3

، سخنان خویش را در باب وی پس گرفت.فرهنگ امروزپس از درگذشت باستانی پاریزی در گفتگویی با است.. چهارده عنوان کتاب و همگی در پیوند با تاریخ محلی کرمان، حاصل این نگرش 4 .۱۳۹۰. دی ماه ۱۴۳5و نیز : ویژه نامه شرق، شماره ۸۴دی –. آذر ۴۶. به طور ویژه، بنگرید به: بخارا، شماره 5 .. ویژه نامه شرق، همان6

‌۱۲۵ پاریزی باستانی تاریخنگاری در ایرانی انسان و هویت

گاه شدن به اینکه در ذهن باستانی پاریزی و در کتب فراوان او و مقاالت کمی بیش از هزارش ایرانی 1آکیست و باستانی پاریزی ایرانیت و هویت همراه آنرا چگونه اندیشیده است آسان است و دشوار. او آثار زیادی بر جای گذاشته و در هریک چون دایره المعارفی، موضوعات تاریخی و ادبی و اجتماعی را پیوند

و زوایای پیچیده آن اش یشهاندبه کنه تنها با خواندن چند کتاب او توان یمزده. اشتباه است که بپنداریم ‌»دست یافت. عبدالرسول خیراندیش نوشته بود :‌ یزی‌را ‌پار ‌باستانی ‌آنرا‌‌خوانند‌یمهمه ‌هم ‌همه اما

‌2«؟فهمند‌یممعین کرد که باستانی پاریزی بر روال معمول اساتید تاریخ دانشگاهی در چه دوره تاریخ توان یمبه دشواری

ایران پس از اسالم صاحب جایگاه ممتازتری بود. گستره موضوعی آثارش سراسرتاریخ ایران پس از اسالم تا غمبر دزدان" . نخستین کتاب وی "پیگرفت یمرا دربر خوانند یممعمول معاصر های یبندآنچه در تقسیم

...." اندک زمانی پس از مرگش منتشر شد و عنوان شصت اند همبا ها کوهمنتشر شد و آخرینش " ۱۳۲۴در و نهمین را بر خود داشت.

باستانی پاریزی " شمعی در طوفان" اثری است که به طور ویژه در آن هویت ایرانی مورد یها کتابدر بین ین کتاب به طور گسترده مورد پژوهش قرار گرفته در واقع آن مفاهیمی است بحث قرار گرفته. اما آنچه در ا

منتشر کرد و چه تر یشپدر اندیشه تاریخنگاری وی جاری دید. چه در آثاری که توان یمکه به طور پراکنده که بعدها نگاشت. در آثار باستانی پاریزی از: ییها کتابدر

تا " 4و از " میهن پرستی رستم فرخزاد" 3اصفهان" یها خانه" قهوه ایرانی" تا یشهرها" کیفیت بنای ، 7تا اهمیت روستاهای ایران و تأثیرش در فرهنگ عمومی ایرانی 6، از" خط و زبان فارسی" 5صفای لری"

تا دعای باران آیت الله محمد تقی 8از "حضور اندر حضور" فرهنگ و هویت ایرانی در آسیای میانهبی کران های یابانب، از معجزه کویر و 9ی و ارتباطش با خلقیات ایرانی و تأثیر اقلیم ایرانی در آنخوانسار

ایدئولویکی "این -و " فضای بیکران فلسفی 12تا "محیط کرمان" 11و از "شمع لرزان هویت ایرانی" 10ایران

.۱۸. نگاه کنید به : باستانی پاریزی، آسیای هفت سنگ. ص 1 . خیراندیش، عبدالرسول. کتاب ماه.... پیش گفته.2 .5۰آسیای هفت سنگ. ص باستانی پاریزی .3 بنگرید به: همو ، نای هفت بند. .4 نگاه کنید به : باستانی پاریزی ، کوچه هفت پیچ. .5 نگاه کنید به: باستانی پاریزی،از پاریز تا پاریس. مقاله شهر تبریز است و کوی گلستان... .6 روح تاریخبنگرید به : باستانی پاریزی ، حماسه کویر، مقاله روستا برخاست .7 بنگرید به : باستانی پاریزی ، حضورستان، مقاله تاریخ تمدن .8 .۱۷۴باستانی پاریزی ،ماه و خورشید و فلک، ص .9

نگاه کنید به : باستانی پاریزی ،هواخوری باغ. مقاله معجزه کویر و آب هیرمند. 10 باستانی پاریزی، شمعی در طوفان، مقاله گندم زار هویت ایرانی .11 .65باستانی پاریزی، کجاوه نا هم لنگ، ص . 12

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۲6

به شیوه روایی ها سخنروشن است و ییها نشانه، ها یکرمانر ساختن روحیه تساهل و تسامح د 1شهر خاص باستانی رفته.

پنج‌برابر‌» باستانی در " آسیای هفت سنگ" دو هزار و پانصد سال تاریخ مداوم ایران را که به قول خودش یخ‌کل‌آمریکا‌است و آنرا به هویت داند یمخرد و بزرگ ساکنان این سرزمین های یفداکارمرهون 2«تار

او در همین کتاب که از جمله شناخته شده ترین 3.دهد یمپا گرفته در ایران نسبت یها سلسلهخاص آنرا با کمی آسان گیری نماینده سبک تاربخنویسی باستانی در نظر گرفت، هویت توان یمآثارش است و

اگر‌حقیقت‌را‌بخواهیم‌تاریخ‌ایران‌از‌روز‌اول‌بر‌»‌: نویسد یمو داند ینمایرانی را فارس و پارسیان جدا ‌نام‌آور‌گردد‌یممدار‌فارس‌و‌پارسیان‌ .‌اگر‌دو‌هزار‌و‌پانصد‌سال‌پیش‌کورش‌و‌داریوش‌در‌دنیا

4«(‌...ام‌یپارسشدند‌در‌نخستین‌سطر‌کتیبه‌خود‌نوشته‌)من‌ش آسیا در تاریخ ایران با باستانی در مقاله اصلی این کتاب تحت عنوان " آسیای هفت سنگ " از نق

از‌مظاهر‌خاص‌تمدن‌ایرانی‌‌تا‌:‌». او در بخش آغازین مقاله آورده کند یمپیجویی بی مانندی صحبت ‌به‌ ‌را ‌آبادانی‌شهرها ‌بود‌و‌همانطور‌که‌امروز یه‌و‌کوره‌دهی‌آسیا چند‌سال‌پیش‌در‌هر‌شهر‌و‌قر

و‌روزگاری‌تعداد‌مساجد‌و‌کثرت‌منابر،‌نشان‌و‌میزان‌‌شناسند‌یمتعداد‌سینماها‌و‌مراکز‌هنری‌آن‌بزرگی‌و‌آبادانی‌شهری‌بود،‌برای‌هر‌ده‌و‌کوهستان‌هم‌آسیا‌سمبل‌و‌نشانه‌آبادانی‌بود‌‌تا‌جایی‌که‌

‌:گفت‌یمآبادانی‌کوهستانی‌را‌توصیف‌کند‌‌خواست‌یموقتی‌فردوسی‌هم‌‌5«و‌آسیا...‌‌‌یکی‌کهش‌آمد‌به‌ره‌پرگیا‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌بدو‌اندرون‌چشمه‌

و به طور گوید یمدر دهات گوشه و کنار ایران در درازنای تاریخ سخن مؤثراو از جنبه مهم اقتصادی یا دارای مانند یماز دید بسیاری پنهان عموما که دهد یمشگفت آوری توجهات را به سمت و سویی سوق

6.شوند ینمآن میزان اهمیت الزم تشخیص داده در این میان نام و اصطالحات فراوانی مرتبط با فرهنگ روستایی و کشاورزی به تعمدی آشکار تکرار

روستاهای های یابآستا این اصطالحات ثبت شوند. فهرستی که از نام کند یمو مشخصا تالش شوند یموشکافی مورخانه اش و نتیجه گیری دیگری که از م 7حیرت آور و ارزنده است. دهد یممختلف تاریخ ایران

8.داند یم: او هویت بسیاری از روستاهای قدیم ایران را به آسیای آن روستا منتسب آید یم

.همان .1 .5۰باستانی پاریزی، آسیای هفت سنگ. ص .2 .5۱همان ، ص .3 .73همان، ص .4 .159همان، ص .5این سخن خود در مقدمه " نون جو و دوغ گو" اشاره دارد که همواره در تاریخ ایران پی جویی نکاتی را کرده که عموما ییدباستانی در تأ .6

.شوند یشاید با بی اهمیتی داوری م نگاه کنید به: باستانی پاریزی، نون جو و دوغ گو. مقدمه .7 .۱۶۴باستانی پاریزی ، آسیای هفت سنگ. ص . 8

‌۱۲7 پاریزی باستانی تاریخنگاری در ایرانی انسان و هویت

توانسته یمباستانی عقیده دارد اهمیت آسیا آنجاست که این سازه رکن مهم تغذیه شهرها بوده و بود و نبود آن 1کند.جمعیتی شهرهای ایران نقشی پر اهمیت یازی های یدگرگوندر

‌» بیند یماو هویت شهرهای ایرانی را اینگونه ‌کیفیت‌بنای‌شهرهای‌ایرانی ‌اجمالی‌به ‌یک‌نگاه ‌–باکه‌الاقل‌از‌جهت‌ساختمان‌و‌‌شود‌یمبه‌ما‌روشن‌‌-شوند‌یمکه‌به‌کویرات‌نزدیک‌‌ها‌آن‌خصوصا ‌

در‌جایی‌قرار‌‌معموال ‌کیفیت‌استفاده‌از‌سیستم‌آسیایی،‌این‌شهرها‌همه‌یک‌وجه‌مشترک‌دارند.‌و‌و‌منبع‌اصلی‌‌حیات‌آن‌‌جوشد‌یمکه‌به‌وجهی‌حیرت‌انگیز‌یک‌منبع‌مهم‌آب‌از‌دل‌کوه‌‌اند‌گرفته

2.«شهرهاستنگاه به محیط و جغرافیا و وضع خاص آب و هوا و چگونگی آن در تعیین سرشت آدمیان و نقش زدن

. در همین کند یمیرانی را اینچنین تبیین ، در اندیشه باستانی جایگاه ویژه دارد و اصوال هویت ا ها یتهوراستا است که او کتاب " ماه و خورشید و فلک" را نوشته و در آن به گفته خودش " تأثیر عوامل جغرافیایی" را

3برجسته کرده.و باشندگان فالت ایران را از دیرباز همراهان 4«هر‌که‌با‌طبیعت‌نساخت‌نابود‌شد» او بر آن است که

:کند یمو به اصرار تکرار داند یماقلیم خشک ایران از جهت سازگاری با طبیعت تاریخی‌‌یها‌سرنوشتبرای‌این‌است‌که‌بگویم‌طبیعت‌تا‌چه‌حد‌در‌‌ها‌یکبر‌همه‌این‌صغری‌»

و‌شهرها‌تا‌چه‌حد‌مقهور‌قضا‌و‌‌بوده‌است‌و‌آدمیزاد‌تا‌چه‌پایه‌مقهور‌طبیعت‌است‌مؤثرآدمیزاد‌ 5«قدرند

این تفکر نه تنها در کتاب یاد شده ) به طور ویژه( که همواره در اندیشه تاریخنگاری باستانی جاریست. از هویت یک ایرانی را بر یتر روشنتا تبیین گردد یمباستانی در ادامه به پیجویی شواهد در تاریخ ایران

این اساس به دست دهد.او در کتاب " پیر سبز پوشان" و در مقاله " همزیستی در تاریخ کرمان"؛ کرمان را به عنوان نمونه آشنای

دراندشت‌...‌و‌ضرب‌‌های‌یابانبسرزمینی‌در‌جنوب‌شرق‌ایران...‌و‌: » نویسد یمو گیرد یمخویش ای‌این‌تفکر‌و‌...‌بر‌مبن-موسی‌به‌دین‌خود‌-این‌است‌که:‌عیسی‌به‌دین‌خود‌ها‌آنالمثل‌صادق‌

‌ناحیه‌‌یها‌نحلهاین‌تساهل‌و‌تسامح‌بوده‌است‌که‌بسیاری‌از‌ فکری‌و‌اجتماعی‌مشرق‌زمین‌درو‌مصداق‌قول‌شاه‌نعمت‌الله،‌هر‌گروه‌‌اند‌یافتهکرمان‌امکان‌تظاهر‌و‌ادامه‌حیات‌و‌بحث‌و‌تفاهم‌

6«اند‌یافتهدر‌کرمان‌پناه‌‌اند‌کردهرا‌که‌همه‌اولیا‌رد‌

.۲۶۶همان. ص .1 .۷۴باستانی پاریزی. ماه و خورشید و فلک. ص .2 .32همان. ص . 3 .16همان. ص . 4 .336باستانی پاریزی، پیر سبزپوشان. ص .5 .346همان. ص .6

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۲۸

داند یموی اینگونه سلوک را در تاریخ ایران و در تکامل هویت ایرانی مهم و غیر قابل چشم پوشی در تبیین " فرصت را از "‌طبیعت‌خشن‌و‌ناساز" در جنگ با "‌گبر‌و‌ترسا‌و‌مسلم‌و‌یهودو بر آن است که اگر

1".اند‌باخته"‌هر‌چهار‌نحله‌کف دهند، و به ستیز با یکدیگر بپردازند، و آنرا بر کند یمکه در آن باستانی به طور ویژه چالش هویت ایرانی را طرح است یکتاب"شمعی در طوفان"

2رسیده است.یفی‌میان‌‌:»دهد یمباستانی ابتدا زمینه چینی مهمی را برای طرح نگرش خود سامان اختالف‌خیلی‌ظر

‌عمل‌ ‌و ‌مشاهده ‌مقام ‌در ‌تنها ‌هویت‌هست‌که ‌یعنی‌‌توان‌یمتعریف‌ملیت‌با ‌کرد. ‌برخورد ‌آن به‌–تصویر‌شدنی‌هست‌ولی‌تعریف‌شدنی‌نیست،‌ممکن‌است‌یک‌انسانی‌ملیت‌ایرانی‌نداشته‌باشد‌

3«صاحب‌هویت‌ایرانی‌هست...‌مطمئنا ‌اما‌او‌به‌عبارت‌دیگر‌فرق‌ملیت‌با‌هویت‌این‌است‌که‌انسان‌» میزند: یتر روشنو به دنبال آن دست به تبیین

‌مسافرت‌ ‌است.‌هویت‌در ‌همراه ‌در‌سفر ‌آدمیزاد ‌ولی‌هویت‌با ‌بگذارد، ‌جا ممکن‌است‌ملیت‌را 4«همراه‌آدمیزاد‌است.

و از اند شدهاست که به دنبال پدیده قرن بیستم یعنی " مهاجرت" راهی غربت هایی یرزنپاو نگران پیرمرد و و آن ها یرزنپپیرمردها و آنجا که باستانی بر آن است که میان هویت و ملیت تفاوتی است؛ پس آن

جماعت مهاجران ایرانی ، کوله بار هویت بر دوش، در سرزمینی که از نوع دیگر است خود را غریبه میابند گوناگون‌‌یها‌صورتدر‌پایان‌قرن‌بیستم‌مسئله‌هویت‌دارد‌به‌» . باستانی معتقد است مانند یمو تنها

. و سپس نگرانی خود را از سرنوشت کودکان ایرانی که خارج از سرزمین پدری به دنیا 5«شود‌یممتحول‌در‌اتاق‌خود‌»‌. کودکانی که : دارد یمو به رشد و تحصیل خواهند پرداخت ابراز کنند یمو زیست آیند یم

‌ ‌یکی‌دو‌عکس‌از ‌‌–جز ‌پفتالها ‌اثر‌دیگری‌از‌مختصات‌ایرانی‌‌–پیر ‌بزرگ‌، ‌بزرگ‌و‌مادر بودن‌پدر 6.«بینند‌ینم

. او داند یم 7«رکن‌احد‌و‌ناب‌اشد‌حفظ‌هویت‌ایرانیان‌»‌باستانی زبان فارسی را در درجه نخست .‌چه‌در‌قطب‌شمال‌و‌چه‌برد‌یمیک‌ایرانی‌هرکجا‌که‌برود‌هویت‌خود‌را‌هم‌همراه‌: » نویسد یم

. بلکه عموما از چند مقاله تشکیل اند یافتهباستانی پاریزی به جز اندکی، در یک موضوع ویژه نگارش ن یها باید دانست که که کتاب. 1تر کتاب است که بر خود کتاب نیز که پیوستگی موضوعی جز در تاریخ ایران ندارند و اما همیشه این نام مقاله اصلی و مفصل شوند یم .نشیند یم .31باستانی پاریزی. شمعی در طوفان. ص . 2 .18همان، ص .3 .41همان، ص .4 .40همان، ص .5 .41همان، ص .6 .322همان، ص .7

‌۱۲9 پاریزی باستانی تاریخنگاری در ایرانی انسان و هویت

‌ یقا،‌وقتی‌نوروز‌فرا یکای‌مرکزی‌باشد‌و‌چه‌در‌آفر هر‌ایرانی‌یک‌‌رسد‌یمقطب‌جنوب،‌چه‌در‌امر 1«دهد‌یمو‌چون‌روز‌سیزده‌شد...‌سبزه‌را‌به‌آب‌‌کارد‌یمکاسه‌گندم‌

هم اشاره شد، تأثیرات آب و هوا را در ساخت " قائمه هویت یک تر یشپاو بر پایه دیدگاه ثابت خود که ‌:» نویسد یمو 2داند یمایرانی" دخیل ‌که ‌است ‌شرق ‌هوای ‌و ‌آب ‌این ‌هست این‌‌منشأهرچه

ماجراهاست.‌جبر‌جغرافیایی‌و‌به‌اصطالح‌امروز‌‌ژئو‌پولوتیک،‌هویت‌را‌بر‌مردم‌ایران‌تحمیل‌کرده‌ .3«است

باستانی در این کتاب با اندیشه " کارل ویتفوگل" آلمانی که از نقش مهم اقتصاد آب در شرق سخن گفته و " استبداد شرقی" را که پیرو همین نظریه مطرح شده ، دارای محل در تاریخ ایران دهد یمهمدلی نشان

که بیند یمارراه جغرافیایی عالم" و بخشی از هویت جمعی ایرانیان. او سرزمین ایران را در "چه داند یمموجب از سرگذراندن حوادث فراوان در سراسر تاریخ ایران شده و این رویدادها به نسبت اهمیت خود

4تأثیری کم و بیش در هویت ایرانی بر جای گذارده."هفت مقطع در نگاه باستانی پاریزی استمرار حیات اجتماعی ایرانیان امری مهم و قابل توجه است. او از

و تحوالت خاص اند زدهکه تاریخ ایران را ورق کند یمتاریخساز در شناسنامه تاریخی ایرانیان" صحبت یخ‌با‌کمال‌تعجب‌:‌»‌و سپس دست به این نتیجه گیری میزند 5اند گذاردهخود را بر جای به‌شهادت‌تار

ر‌ایرانی،‌حتی‌همسایگان‌باید‌گفت‌که‌ساختار‌هویت‌ما،‌هویتی‌که‌شاخص‌میان‌یک‌ایرانی‌و‌غی 6«برقرار‌و‌تا‌حدودی‌ثابت‌مانده‌است.‌ها‌دورهاست،‌در‌تمام‌این‌

که باریک است، اما باقی کند یماو هویت ایرانی را با تمام الزامات آن به رشته باریک میان شمع تشبیه به‌عنوان‌هویت‌‌ها‌هزارهو‌‌ها‌قرناین‌همان‌رشته‌ایست‌که‌طی‌»‌تا شعله را روشن نگاه دارد: ماند یم

او چنانکه از عنوان کتاب برمی آید این شمع را در 7«ایرانی‌و‌قومیت‌ایرانی‌پایدار‌و‌پابرجا‌مانده‌است .شود ینملرزان است، اما خاموش اش شعلهکه بیند یممیان طوفان

یرانی را به زبان دریافت که باستانی نقش اصلی در حفظ هویت ا توان یمبا ژرف نگری بیشتر، به روشنی یها مثالو در چگونگی نشان دادن آن، آنگونه که ویژگی بنیادین تاریخ نویسیش بود، دهد یمفارسی

8.آورد یمتاریخی فراوان از دل روزگاران پیشین و حیات اجتماعی مردمان

.322 همان، ص .1 .325همان، ص .2 .327همان، ص .3 .325همان، ص .4 .328همان، ص .5 .323همان، ص .6 .370همان، ص .7 .380همان، ص .8

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۳0

در جامعه ایرانی " مستحیل" اند آمدهکه همه قبایلی که به ایران داند یماو ویژگی دیگر هویت ایرانی را این که هویت ایرانی با بهره گیری از عقل و زیور خرد، در سرزمینی که دهد یمو در ادامه نشان 1.اند شده

کم است و تهاجمات به آن بسیار، و در محل عبور و مرور هم بوده، خود را همواره نجات داده. اش یبارندگظاهر‌است‌و‌در‌هجوم‌عرب‌..‌و‌در‌عصر‌مغول‌نیز‌‌این‌در‌حمله‌اسکندری:»‌نویسد یمباستانی

کاربرد‌خود‌را‌داشت‌و‌این‌جواب‌آن‌پرسشی‌است‌که‌همه‌میگویند:‌با‌وجود‌این‌حمالت‌و‌این‌ 2«،‌عجب‌است‌که‌این‌ملت‌همچنان‌بر‌پا‌مانده‌استها‌ظلمو‌‌ها‌یگرفتار‌و‌این‌‌ها‌یبآس

، هویت کند یماو در یک تحلیل جانانه و باریک بینی خاص یک تاریخنگار که به فاکتورهای خرد توجه یان‌‌ها‌یصدق»‌ایرانی را از یان‌و‌پسر و‌سمکی‌های‌سیستان‌‌و‌سیدها‌و‌رشنیق‌های‌مازندران‌‌و‌پدر

د‌و‌غزنه‌سلطان‌محمود،‌و‌ترک‌و‌دیلم‌عصر‌سلجوقی‌و‌حیدری‌و‌نعمتی‌روزگار‌صفوی...‌و‌کر‌ترک‌قاجاری‌و‌ترک‌و‌تاجیک‌خراسانی،‌و‌هفت‌امامی‌و‌دوازده‌امامی‌قهستان،‌و‌قرمطی‌و‌باطنی‌

یزی... یز‌‌و...‌بالخره‌بابی‌و‌بهایی‌شیرازی‌و‌تبر و در 3بیند یمسیراب «و...‌شیخی‌و‌باالسری..‌تبرد این هویت خاص و ویژه سازگار میابد تا نشان ده ها آناین بین حتی هویت شهرهای ایرانی را با القاب

‌است ‌و‌» ‌قزوین ‌الثغر ‌دار ‌و... ‌ ‌کرمان ‌داراالمان ‌نوع ‌از ‌دارند ‌لقبی ‌هرکدام ‌ما ‌شهرهای اینکهیه‌ یه‌الرجال‌تفتازان‌و‌قر دارالعباده‌یزد‌و‌دارالعلم‌شیراز‌و...‌دارالدوله‌کرمانشاه‌و‌ام‌البالد‌بلخ‌و‌قر

‌فراهان ‌ام‌-الوزرا ‌است ‌لفظی ‌یک‌جناس ‌بیشتر ‌خاص‌هرچند ‌هویت ‌یک ‌از ‌حاکی ‌واقع ‌در ا 4«است.

او سپس با نکته سنجی " معتقدات جور واجوری" را که در " خمیره هویت ایرانی" ذوب شده و باقی یب‌به‌یقین‌این‌است‌که‌آن‌عرفان‌چند‌هزارساله‌ما‌:»‌کند یماینگونه فهرست اند مانده یک‌احتمال‌قر

،‌و‌در‌مکتب‌خرقانی‌ها‌و‌پذیرد‌یمو‌در‌قالب‌سهروردیه‌تعادل‌‌گیرد‌یماز‌حکمت‌خسروانی‌مایه‌بوسعید‌ها‌و‌باالخره‌شاه‌نعمت‌الله‌ولی‌ها‌...‌صورت‌کمال‌میابد‌و‌این...‌شاهراه‌تفاهم‌این‌قوم‌

5«پراکنده‌است.که گویی میراث دار تمامی پیران کند یمباستانی در" کاله گوشه نوشین روان" از پیرزنی روستایی صحبت

بالیده در خاک ایران است. او خانه و ملک و باغ اجدادی را مجبور شده تا به کارخانه مس سرچشمه بفروشد و ناگزیر ازمهاجرت از روستای اجدادی است. او همه ماترک را به قیمت مناسب به فروش

چارپا از کنار گورستان دهو انگاه که گویی راضی از معامله و سوار بر رساند یم :پرسد یم، با دیدن قبر پدر و مادر و قوم و خویشان در آن موضع، اشکی بر چشم جاری کرده و گذرد یم

.387همان، ص .1 .387همان، ص .2 .391همان، ص .3 همان. .4 همان. .5

‌۱۳۱ پاریزی باستانی تاریخنگاری در ایرانی انسان و هویت

1را چه کنم؟ ها ینا و ریشه در خاک کند یم" تعبیر ها یبوتگباستانی این معنی را به اوج مبارزه هویت خانوادگی با کیفیت " بی

. او در همین مسیر فکری و البته در جایی دیگر شود یمبا اشارات ظریفی یادآور بودن انسان ایرانی را، عاملی بر هویت ویژه اند شدهدفن ها آنبعضی شهرهای ایران را با مردگان به نامی که در یها قبرستان

2.داند یمشهرهای ایران ی عقیده دارد که با خواندن شاهنامه . باستانکند ینمباستانی " شاهنامه" را و تأثیر شگرف آن را فراموش

فرهنگی‌در‌سرزمینی‌به‌نام‌ایران‌با‌پیدا‌شدن‌کیومرث‌و‌هوشنگ‌و‌طهمورث‌و‌»‌ شویم یممتوجه ‌ ‌آغاز ‌مرحله‌شود‌یمجمشید ‌به ‌بحرانی ‌یک‌دوره ‌گذراندن ‌پس‌از ‌است. ‌آن ‌کودکی ‌دوران ‌این .

‌ ‌رسد‌یمنوجوانی ‌ایرج‌ظاهر ‌و ‌منوچهر ‌و یدون ‌فر ‌و‌شوند‌یم. ‌غرور ‌و ‌جوانی ‌دوران ‌آن ‌پس‌از .افتخار‌است‌که‌روزگار‌کاووس‌و‌کیخسرو‌و‌رستم‌است،‌آنگاه‌با‌ظهور‌زرتشت‌و‌گشتاسب‌دوره‌

‌ ‌دوره‌‌مخصوصا ‌و‌این‌دوره‌و‌عصر‌ساسانیان‌‌رسد‌یمبلوغ‌عقالنی‌و‌کهولت‌و‌خردمندی‌فرا در‌و‌انحطاط‌و‌پیری‌به‌سرعت‌فرا‌و‌بعد‌دوره‌خسروپرویز‌دوره‌ضعف‌‌رسد‌یمانوشیروان‌به‌اوج‌خود‌

3«میرد‌یمو‌با‌جنگ‌قادسیه‌و‌مرگ‌یزدگرد‌این‌فرهنگ‌نیز‌‌رسد‌یماین تقسیم بندی و نتیجه گیری باستانی که نماینده نگرش وی به دوره باستان تاریخ ایران است ، به قول خود

. او کتابی نیز تحت عنوان " شاهنامه آخرش خوش است" نوشته و آید یماو با خواندن شاهنامه به دست که در آن به سرنوشت شاهنامه پژوهان بنام، از منظری متفاوت نگریسته. او در این کتاب با است یکتاب

تراژدی زندگی فردوسی را با تراژدی ملت ایران در 4«درختی‌گشن‌بیخ‌و‌بسیار‌شاخ»‌تشبیه شاهنامه به « در‌جویبار‌فرهنگ‌ایرانی‌چشمه‌ای‌پاینده‌و‌زایا»‌. وی این حماسه ملی ایرانیان را ندبی یمیک قاب

و جهان دهد یم. سپس همه گیری شناخت از فردوسی میان ایرانیان را با ذکر شواهدی نشان 5کند یممعرفی گ و زبان فارسی سازگار با هویت تاریخی ایرانیان و ازمهمترین علل پایندگی فرهن کامال فکری فردوسی را

6.داند یمنه تنها در ایران که در آسیای میانه و اطراف " حماسه کویر" در جایگاه شناخته شده ترین آثار باستانی پاریزی است. او در این کتاب به کوششی آشکار

را مبنی . او باز هم در این کتاب اندیشه آشنای خودگیرد یمخاص خود را از انسان ایرانی به کار های یفتعرکه به داند یمو اقلیم ایران را موجب آن کند یمبر تأثیر جغرافیای خاص ایران بر هویت ویژه ایرانیان عرضه

او فهرستی بلند و 7بدهد.« درس صبر و مقاومت و پشتکار و اقتصاد و سازگاری و تسلیم» انسان ایرانی

.۱۲باستانی پاریزی، کاله گوشه نوشین روان مغ. ص .1 .55. پیر سبز پوشان. ص 2 .۲۷۱باستانی پاریزی. کاله گوشه.... ص .3 باستانی پاریزی، شاهنامه اخرش خوش است، مقدمه. .4 .10همان. ص .5 .190همان، ص .6 .۱۲باستانی پاریزی ، حماسه کویر. ص .7

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۳۲

و دهد یماند به دست ایران که از روستا برخاستهرشک برانگیز از " روستازادگان دانشمند" و بزرگان تاریخ 1بیند. در ارتباط می ها یناو هویت ایرانی را با همه گذارد یمآنرا " معجزه روستا" نام

و به گستردگی هرچه تمام به مختصات روستاهای ایران برد یماو از ده به عنوان "منبع اقتصادی مملکت" نام معجزه در این است که » و بر آن است که: پردازد یمو نقششان در ساخت اجتماعی ها آنو جایگاه تاریخی

2«هردو، ساخته است. -}روستا{ فکر و اندیشه و تمدن مادی و معنوی ماراو با نقل پوشد ینمباستانی در " آفتابه زرین فرشتگان" از نقش مذهب نیز در ساخت هویت ایرانی چشم

ین‌یمذهبملت‌ایران‌»نکه گفته "گوبینو" مبنی بر ای که رسد یمبه این اشارت ‌3«ملت‌روی‌زمین‌است‌تراو در پی 4«نفوذ‌مذهب‌در‌همه‌امور‌آشکار‌و‌باهر‌است‌یها‌رگهچه‌پیش‌از‌اسالم‌و‌چه‌بعد‌از‌آن‌»‌

‌اردشیر(‌»: آورد یمتاریخی را به شاهد یها نمونهجویی سخن خویش ‌عهد (‌ ‌که ‌اردشیر ‌عهد از‌عبدالله‌‌نوشت‌یم ‌العمل(‌جهت‌ولد‌خود ‌دستور ‌)‌صحیفه ‌ذوالیمینین‌که ‌طاهر ‌روزگار ‌تا گرفته

5.«نوشته،‌همه‌جا‌توصیه‌بر‌اساس‌اصول‌مذهبی‌استپیگیری یک موضوع ویژه در آثار باستانی پاریزی کاری دشوار و گاه ناممکن است. آنان که با سبک

. نوشتن از نمود هویت ایرانی در آثار باستانی پاریزی یابند یدرمتاریخنویسی او آشنایند بهتر این اشاره را نیز از همین رشته است که گفته شد. دشوار، از آن جهت که کتب وی دارای یکسانی موضوع نیستند و و

6دغدغه ایران و مردم ایران و تاریخ ایران را دارد. یشها کتابالبته چه بسا آسان، که باستانی در تمام که در مقام، تا حد اسطوره باال رفته و گوید یم" نوح هزار طوفان " از " کورش آزادی بخش" باستانی در

عالم‌پر‌است‌از‌‌یها‌موزهتمام‌:»‌که کند یمنماینده رفتار ایرانی است، و از هنر و تمدن ایرانی ستایش یر‌همین‌ .7«آمده....‌بیرون‌ها‌خاکآثاری‌که‌از‌ز

و بیند یم« ملی و فرهنگی و هویتی های یهسرما» را ها آنو کاود یمایران را وا یها قناتدر " چهل چراغ " 8.کند یمرا در پی افکنی تمدن و هویت ایرانی به بیانی اقناع کننده روایت ها آننقش مهم

‌و آنرا شود یمدر " درخت جواهر" با ییالق و قشالق ایالت ایران همراه ‌بسط‌و‌» ‌نظیر ‌کم ‌مظاهر از 9.خواند یم«‌یک‌منبع‌اقتصادی‌حساب‌شده‌موافق‌با‌طبیعت‌ایران»‌و «‌ها‌فرهنگگسترش‌

.239همان، ص .1 .241همان، ص .2 .242باستانی پاریزی، آفتابه زرین فرشتگان. ص .3 همان. .4 همان. .5و هنوز -که یک عمر مرا نان و آب داده -مخلص پاریزی به کسی و چیزی بدهی ندارم. جز به ملت ایران:» نویسد یباستانی در یکجا م .6

.۳۹۱بنگرید به: باستانی پاریزی، گرگ پاالن دیده، ص « ام... به قدر سر سوزنی خدمت به این ملت بزرگ نکرده .127 باستانی پاریزی درخت جواهر.ص

.287باستانی پاریزی ، نوح هزار طوفان. ص .7 باستانی پاریزی، چهل چراغ، مقاله قنات. .8 .127باستانی پاریزی درخت جواهر. ص .9

‌۱۳۳ پاریزی باستانی تاریخنگاری در ایرانی انسان و هویت

آنان را "در خواندن متن یها کوششو گیرد یمدر " مار در بتکده" کاسه و کوزه باستانشناسان را هدف و از نهد یممساجد جامع" و ... ارج بسطام" و " کنجکاوی در معماری یها خرابه" و کاوش در " ها یبهکت

1موجبات افزوده شدن برگی بر هویت ایرانی.تا همراه " کاروانهای مال التجاره" شود تا برای گذارد یمدر " اژدهای هفت سر" قدم در " راه ابریشم "

یخ‌‌مؤثراز‌عوامل‌»‌‌بگوید این راه تاریخی چگونه اش خواننده آسیای‌مرکزی‌‌یها‌تمدندر‌تمدن‌و‌تارنقش داشته و تجارت و صنعت قوم ایرانی را ‌3«توجیه‌هویت‌فرهنگی‌آسیای‌مرکزی‌»‌‌در‌بوده و 2«

یایی‌و‌ایرانی‌و‌تاجیکی»‌همپای و خالصه باز هم اگر به " شمعی در 4.کند یمنمایندگی «فرهنگ‌آر طوفان" نگاهی بیاندازیم، برایمان خواهد گفت که:

همچو‌شعله‌شمع‌حمام‌شیخ‌بهایی‌خزانه‌جمعیت‌‌هاست‌هزارهو‌‌ها‌قرنشمع‌هویت‌ایرانی‌که‌»‌گرم‌نگه‌ ‌پایدار‌و‌همیشگی‌است‌و‌به‌این‌دارد‌یمایرانی‌را یی‌است،‌اما ،‌و‌هرچند‌ضعیف‌و‌نامر

‌.‌به‌مصداق‌شعر‌شاعر‌کاشی:‌شود‌ینمسادگیها‌خاموش‌و‌قطع‌یدن‌به‌کشتن‌از‌تو‌مخلص‌نگسلد‌پیوند‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ ‌5«به‌تیغ‌این‌رشته‌را‌نتوان‌بر

‌‌فهرست‌منابع‌و‌مآخذ

یز‌تا‌پاریس ،، محمدابراهیمپاریزی یباستان .۱۳۷۸، چاپ هفتم، قم، نشر خرم، از‌پار .۱۳۸۰، چاپ اول، تهران، نشر نامک، اژدهای‌هفت‌سرــــــــ .۱۳۸۲، چاپ هفتم، تهران، علم، آسیای‌هفت‌سنگــــــــ ین‌فرشتگانآفتابه‌ــــــــ .۱۳۷۷، چاپ دوم، قم، انتشارات خرم، زر .۱۳۷۹، چاپ دوم، تهران، نشر علم، پیر‌سبزپوشانــــــــ .۱۳۸۸چاپ دوم، تهران، علم، چهل‌چراغ،ــــــــ .۱۳۷۷، چاپ سوم، تهران، انتشارات ارغوان، حضورستانــــــــ .۱۳۸۲، چاپ اول، تهران، نشر علم، حماسه‌کویرــــــــ .۱۳۷۹، چاپ اول، تهران، انتشارات بهنام، درخت‌جواهرــــــــ .۱۳۷۲، چاپ اول، تهران، موسسه انتشارات عطایی، شاهنامه‌آخرش‌خوش‌استــــــــ .۱۳۸۳، چاپ دوم، تهران، علم، شمعی‌در‌طوفانــــــــ .۱۳۹۰، چاپ اول، تهران، علم، کجاوه‌نا‌هم‌لنگــــــــ .۱۳۸۱، چاپ اول، تهران، علم، گوشه‌نوشین‌روان‌مغکاله‌ــــــــ .۱۳۹۱، چاپ اول، تهران، علم، گرگ‌پاالن‌دیدهــــــــ

.۲۰۷باستانی پاریزی. مار در بتکده کهنه. ص .1 .420باستانی پاریزی، اژدهای هفت سر. ص .2 همان. .3 همان. .4 .414شمعی در طوفان. ص باستانی پاریزی، .5

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۳4

.۱۳۸۰، چاپ سوم، تهران، علم، مار‌در‌بتکده‌کهنهــــــــ .۱۳۷۴، چاپ دوم، قم، نشر خرم، ماه‌و‌خورشید‌و‌فلکــــــــ .۱۳۶۹مطبوعاتی عطایی، ، تهران، چاپ پنجم، موسسه نای‌هفت‌بندــــــــ .۱۳۸۰، چاپ دوم، تهران، نشر نامک، نوح‌هزار‌طوفانــــــــ .۱۳۷۷، چاپ چهارم، تهران موسسه معارف، نون‌جو‌و‌دوغ‌گوــــــــ .۱۳۸5، چاپ اول، تهران، نشر علم، هواخوری‌باغــــــــ

دکتر باستانی پاریزی. ، یادنامه ۸۴دی –. آذر ۴۶، شماره بخارا .یخ‌و‌جغرافیاخیر اندیش، عبدالرسول: نقد و نظر درباره تاریخنگاری دکتر باستانی پاریزی ‌تار . کتاب‌ماه

۱۳۸۲دی و بهمن ۷۶و ۷5شماره چاپ اول.۱۳۷۱. مشهد. نوند اصلی‌تاریخنگاری‌عصر‌پهلوی‌های‌یانجر‌ .فصیحی ، سیمین . تاریخنگاری باستانی پاریزی. ۱۳۹۰. دی ماه ۱۴۳5، شماره روزنامه‌‌شرق‌نامه‌‌ویژه ،

شاپور،‌دانشگاه‌شهید‌چمران‌اهواز‌نامه‌جندی‌فصل ۱۳۹۴، تابستان ۲سال یکم، شماره

1خطاهای‌مورخان:‌رویکرد‌تاریخی‌میان‌روایت‌)نقل(‌و‌عقل

2عبدالحکیم غنتاب کعبی 4و حدیث محمودی برام 3هادی الهاییترجمه

۳/۲/۹۴تاریخ دریافت: ۷/۴/۹۴تاریخ پذیرش:

‌چکیدهمیراث تاریخی،اهمیت دورماندن و برحذر بودن از اطمینان ساده در به کاربردن یا ‌در نقد‌به دور از گرایش به مبالغه

.هدف از بکار بردن عقل در اینجا یابیم یمتداول سخن )خبر( تاریخی که منطبق با عقل نباشد را ضروری و مهم .خواننده و مورخ معاصر باید ایمان داشته باشد که اطالعات فریبنده و باشد یممطابقت بین سخن و واقعیت

چه اینکه به صورت مکتوب یا به خاطر تکرار آن در منابع مختلف نباید به عنوان یک حقیقت جلوه نادرستگریبانگیر عمدا یا سهوا است که گردد.این مقاله تالشی )سیستماتیک( برای روشن شدن بسیاری از خطاهایی

مورخان شده است. .رویکردهای تاریخی روایت )نقل( و عقل ابن خلدون، ویکو، خطاهای مورخان، واژگان‌کلیدی:

:ست از ای این مقاله ترجمه1

غنتاب الکعبی،عبدالحکیم، أوهام المؤرخین: المنهج التاریخی بین النقل والعقل، دراسات تاریخیة العدد السابع عشر کانون الول، .۲۲۲ -۲۰۹، ص ۲۰۱۴

.دانشگاه بصره ]فارس[های بصره و خلیج . استادیار مرکز پژوهش2 [email protected]س ارشد تاریخ مطالعات خلیج فارس از دانشگاه شهید چمران اهواز . کارشنا3 . دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات خلیج فارس دانشگاه شهید چمران اهواز4

h. [email protected] hallucination

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۳6

‌مقدمهبه قدمت ،یای قدیم و کذب که مترادف تخیل در تاریخ است مسئله ،مشکل صداقت که مترادف حقیقت

گاهی از تشکیل مراحل تاریخ است که در گذشته هایی ارائه کرده و تا حدودی اعراب برای آن راهکار ،آهزار روایت غیر واقعی و رویدادهای جعلی برای اهداف زمان رضایت کردند. تاریخی خود را در آن مؤسسه

بینی شده است وجود دارد و چه بسا که آن رخدادهای عجیب و غریب و یا اهدافی که برای آینده دور پیشتخصص مورد ساده و بی میان خیلی از حقایق رخنه پیدا کرده از طرف خواننده ساختگی یا خطاهایی که

گاهی از آن قابل توجه است که وقایع ساختگی و جعلی بیشتر از ها دفاع نماید. قبول واقع گردد و بدون آ ثیر بیشتری بر احساسات و عواطف مردم دارند.أکنونی آن ت ات یمجرحقایق تاریخی و

به دور از گرایش نقد میراث تاریخی، بر اهمیت احتیاط و دوری از اطمینان ساده و بی تکلف در بکار بردن کید و هر خواننده و تاریخ نگار شود یمیا تداول اطالعات تاریخی که با عقل همخوانی نداشته باشند تأ

ب یا به طور مکرر در منابع ذکر معاصر باید ایمان داشته باشد که اطالعات فریبنده و به حکم اینکه مکتو شده به عنوان حقیقت نمایان نشود.

را به کاربرد عقل در زمینه اندیشه و عدل در زمینه رفتارهای ها انسانخود، جوهره هنگامی که اسالم در اجتماعی دعوت نمود،دعوت بر تاکید عقالنیت رویکرد تاریخی با آن حقیقت منسجم بود.این پژوهش

رای پرداختن به رویکردهای تاریخ نگاران در تدوین تاریخ عربی ـ اسالمی و خطاها و اقدامی است بتاریخی متداول گردید یها مؤلفهو سپس در منابع و اند شدهکه برخی عمدا یا سهوا به آن دچار ییها مغالطه

واقعیت و عقالنیت به و اخبار غیر واقعی که ساخته و پرداخته خیال آدمی و با ها داستاناز اند عبارتکه به سادگی و سهولت قابل امکان است ولی در ها آنهیچ گونه همخوانی نداشته و امکان رد و نفی مصداقیت

.امیدواریم رویکردی را که در این پژوهش باشد یممتداول ها قرنو ها سالاز ها انسانو بر سر زبان ها کتابو ها عبرتکسانی که عالقمند به مطالعه آن و نیز بکار بردن کمکی برای خوانندگان تاریخ و بریم یمبکار غنی آن برای خدمت رسانی به حال و آینده باشد. یها درس

در مغرب زمین ابن خلدون دانشمند جهان اسالم و عرب و بعد از او ویکو ها آنفیلسوفان تاریخ و در رأس خواند،در حالی که 1و خطاها( ها مغالطهرا ) ها آنکه ابن خلدون اند بردهدر تدوین تاریخ پی ها دهیپدبه این

.برد یمنام 2به عنوان )خطاهای تاریخ نویسان( ها آنویکو از پس خطا چیست؟ و علل آن چیست؟ بر وفق دو رویکرد )ابن خلدون( و )ویکو( در پژوهش تاریخ؟

خطا چیست؟

. Giambattista Vico

.۷. ابن خلدون،مقدمه ابن خلدون،ص 1 .۶۷. صبحی،فی فلسفه التاریخ،ص 2

۱۳7 خطاهای مورخان: رویکرد تاریخی میان روایت )نقل( و عقل

رست بر ذهنیت کسانی که اعتقاد به صحت آن به طور خطا دیدگاه باطلی است که بر سایر نقطه نظرهای نادروی آورده ها آنکه به هایی یدگاهدو آن در مصداقیت تعدادی از گردد یمیقین دارند مسلط شده و متمایز

به طور غیر صحیح و فاقد هرگونه مصداقیت یا برهان ها آنبه علت رواج ها یهنظراست و به طور معمول این 1.باشند یمدر آرای به کار رفته

‌ابن‌خلدون‌و‌رویکرد‌آن

که در قرن هشتم رود یمروشنفکران عرب به شمار ینتر معروفعبدالرحمن بن محمد بن خلدون یکی از مختلف بر وفق های ینهزمزیادی در یها پژوهشهجری / چهاردهم میالدی می زیست و دارای مؤلفات و

گاه به علم سیاست،اقتصاد،تصوف و بنیانگذاری اش یفکرتنوع و رویکرد است.او فیلسوف،تاریخ نگار و آولی از هاست عرببدون رقیب و نظیر در علم جامعه شناسی بود.او اولین پایه گذار فلسفه تاریخ در نزد

ب مورد توجه واقع شد.اصل و منشاء وی از حضرموت طرف مردم غرب بیشتر از صاحبان فرهنگ عراست. خانواده او همزمان با فتوحات اسالمی به اندلس و از آن جا به مراکش مهاجرت کردند و سپس در

م ۱۴۰۶ه ق / ۸۰۸میالدی به دنیا آمد و در سال ۱۳۳۲ه ق / ۷۳۲در سال تونس ماندگار شدند او در تونس 2گفت.در قاهره دار فانی را وداع

.روش استقرایی بر تجربی روش-۲ استقرایی روش-۱ابن خلدون در مطالعه تاریخ دو روش را بکار برد:ابن 3کند. ذهن و حواس و روش تجربی بر تاریخی که بر متافیزیک و آرمان گرائیها پایبند نباشد،اعتماد می

خلدون سبک خود را در شک عقلی جدا از تخصصی که در زمینه علم حدیث بر مصداق روایت آن صحه از علوم حدیث دقت در منابع »گذاشت از فقهای گذشته مسلمانان به ارث برد.او در این زمینه نوشته است:

راه با شک و تردید باشد و آشنایی با احادیثی که دارای سند کامل باشند،زیرا عمل واجب تر از عملی که همو به عنوان اخباری از رسول خدا )ص( مورد قبول واقع شد که در راهی که همراه با شک و تردید باشد

به طوری که اثبات آن از هاست آناجتهاد کرده و آن به مثابه شناخت راویان حدیث از مصداقیت و عدالت دلیل و برهان محکمی در قبول یا رد آن برای ما ها آنفلت طریق نقل از بزرگان دین بوده و برائت از تزویر و غ

4«در این امر و متمایز بودن آن است. ها آنباشد و نیز جایگاه راویان از صحابه و تابعین و تفاوت ابن خلدون پژوهشگری دقیق و نقد کننده ای ماهر بود. ولی به جای بکار بردن شک منطقی خود در علم

موضوع علم جدید خود آن را به کار برد که همانا علم جامعه شناسی و عمران بشری و فقه و کالم،در اثبات است.به ویژه عالئم اجتماعی و موجبات کند یمعالئم ذاتی نمود پیدا ها آنبیان مسائل و آن چیزی که در

آن به جای دارند. او در مطالعه تاریخ و تدوین ییها علت ها آنکه همگی ها نسلو ها ملتتغییر در شرایط

.5. صیداوی،اوهام الخلط،ص 1 .۳،ص۱. ابن خلدون،المقدمه،ج 2 .438. عاملی،ابن خلدون و تفوق الفکر العربی،ص 3 .۳۴۹. ابن خلدون،مقدمه ابن خلدون،ص 4

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۳۸

شک و بررسی دقیق حدیث شیوه منتقدانه آن را بکار برد،کما اینکه در بررسی روایات و اخبار از شیوه بررسی دقیق استفاده کرد که به مثابه تشکیل دهنده علم تاریخ و سپس خود تاریخ است،پس تاریخ همان

: گوید یمطور که ابن خلدون گذشته نیست و در باطن آن یها سال، کشورها و سوابق ها گذشتهدر ظاهر بیشتر از اخباری که مربوط به »

بعد از 1«به طور دقیق است ها آن، بررسی کائنات و اصول،وقوع و علت رخ دادن ها پژوهشنقطه نظرها ، از غیر صحیح بودن ییها نهنمو کند یماینکه ابن خلدون در حقیقت برخی از اخبار و روایات شک و تردید

:کند یماتفاق نیفتاده باشد را ذکر اصال یا رخدادهایی که ها آنرا با قوانین درست ها آناعتماد نکنید و در قبول اخبار بیندیشید و شود یمبه هر چیزی که برای شما گفته »

به همین خاطر 2.«شود یمر به بهترین وجه برایتان میس ها آنمقایسه کنید که در این صورت بررسی دقیق درمی یابیم که او برای بررسی و پی بردن به علت دروغ در اخبار و روایات کنجکاوی خاصی اتخاذ کرد و برای این امر اهمیت زیادی قائل بود و در این کار برای رویکرد عقلی از منشأ در تفکیر و مهارت در

.کرد یمقوانین حاکم استناد استدالل منطقی برخوردار بود و بر اساس طبیعت سرشت نفس آدمی وبه طور مثال ـ در ارقامی که مسعودی و برخی از تاریخ نگاران درباره ارتش بنی اسرائیل ذکر -ابن خلدون

شمارش کرد و بعد از اینکه به ‌گرچه حضرت موسی )ع( آنان را در صحرا» کند یم،شک و تردید اند کردهبه خصوص کسانی که سن آنان بیست سال یا بیشتر بود که کسانی که توان حمل سالح داشتند اجازه داد

زمانی که میان حضرت موسی )ع( و اسرائیل بود به روایت فاصله ششصد هزار یا بیشتر بودند.همچنین محققان چهار نسل است و بعید است که نسل به چهار دوره در این ارقام متشعب شود حتی اگر ادعا کنند

زمان حضرت سلیمان )ع( و بعد از آن بوده باشد،یعنی اینکه بین حضرت سلیمان که تعداد این ارتشیان در )ع( و اسرائیل یازده نسل است.به طوری که نسل طبق ادعای آنان به اندازه عدد ذکر شده نخواهد رسید مگر

ر این اینکه صدها یا هزاران باشد که این امر جایز است ولی به هیچ عنوان بیشتر از آن نخواهد بود که د 3«یابیم یمرا باطل و دروغ ها آنموجود،ادعای یها داللتصورت و با توجه به

روایت در اینجا واضح،روشن و از دقت بیشتری برخوردار است و علت نادرست بودن آن به سرشماری شک و تردید ها آندر صحت و کار برد توان یم»که در بیشتر اوقات شود یماعداد )ارقام( مربوط

.همچنین باشند ینمبکار رفته و یا اینکه جعلی و مطلقا صحیح ها آنیعنی یا غیر دقیق و یا مبالغه در 4«کرد.و یا 5.کند یمشک و تردید کنند یمذکر ها جنگرا در اخبار ها آن ابن خلدون در تعداد ارتشیان که منابع

.۲. ابن خلدون،مقدمه ابن خلدون،ص 1 .۳. همان،ص 2 .۷. همان،ص 3 .۷ابن خلدون،ص. ابن خلدون،مقدمه 4 .۸همان،ص . 5

۱۳9 خطاهای مورخان: رویکرد تاریخی میان روایت )نقل( و عقل

و )ارم 1)مانند دشت شن( در مراکش کنند یمرا ذکر ها آنکه برخی از تاریخ نویسان اطالعات جغرافیایی 2ذات العماد( در صحراهای عدن و ویژگیهای عجیبی که خیال پردازی در آن واضح است.

را انجام داده و از علت دروغ در روایات و اخبار خبر داده که بر اساس ها پژوهشابن خلدون تمام این رویکرد منتقدانه دقیق وی بوده است.

‌ابن‌خلدونهای‌وضع‌نزد‌‌علت

یافت.او به کشف و ها آنابن خلدون مؤلفات مورخان قبل از خود را مرور کرد و خطاها و اشتباهاتی را در نمود و دریافت که عللی وجود داشتند ها آنبسنده نکرد و اقدام به پژوهش و تحقیق در علل ها آنتشخیص

وغ وارد حیطه اخبار و روایت شود،چه اینکه یعنی اجازه داده که در دهند یمکه توصیف را غیر صادق جلوه مقتضی برای دروغ در اخبار از نظر ابن یها علت نیتر مهمدرباره کشورها،اشخاص یا وقایع گذشته باشد.

از: اند عبارتخلدون 3ـ تشیع برای نقطه نظرها و مذاهب 4ـ اعتماد مطلق به روایت کنندگان

5ـ خطا برانگیزی در صدقحقایق از طریق نزدیکی مردم به اصحاب مقام و رتبه و مدح و ثنای آنان برای بهتر شدن احوال ـ پنهان کردن

6معیشتی و اشاعه ذکر آن از این راه 7ـ در عجب بدون از اهداف

8ـ خطا در مبالغه یعنی )عالقه شدید نفس به چیزهای عجیب( 9ـ اندازه گیری و شبیه سازی

10ـ جهل در تطبیق اوضاع بر وقائعبن خلدون از طریق این سبک خواست که راه درست در تمایز بین ممکن و غیرممکن از اخبار را برای ما ا

توجیه کند.او اخباریون را با این عبارت ها تیرواروشن سازد و انتقاد شدیدی را برای بیشتر مورخان در نقل

.۱۰. همان،ص 1 .۱۰. همان،ص 2 .۲۸همان،ص . 3 .۲۸همان،ص . 4 .۲۸ابن خلدون،مقدمه ابن خلدون،ص . 5 .۲۸همان،ص. 6 .۲۸همان،ص . 7 .۲۸همان،ص. 8 .۲۸همان،ص. 9

.29. همان،ص 10

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱40

و وقائع دچار اشتباه ها داستانروایت مورد انتقاد قرار داد:چه بسا که مورخان و مفسران و پیشگامان نقل،در شدند و علت آن اعتمادشان بر مجرد نقل صحیح یا غیر صحیح بود که بدون ارجاع آن بر اصول خود و عدم

با قضیه مشابه آن عمل کردند و از مقوله حق دوری جسته و در تاریکی خطا و اشتباه گم اش سهیمقا: به دور کردن بسیاری از اثبات و مورخان حافظ دیگو یم" در موضوع دیگری در کتاب "مقدمه 1.اند شده

را شرح نمودم.افرادی که دارای نقطه نظرهای ضعیفی ها آن یها شهیاندچنین احادیث و آرائی اقدام کردم و 2را پذیرفتند. ها تیروا،این تأملنیز بدون پژوهش و ها آنرا روایت کردند و ها دگاهیدبودند این

‌رویکرد‌آنو‌ ویکو

م( در شهر نابولی دیده به جهان گشود.او درس 1688جیووانی باتیستا ویکو، ایتالیایی االصل و در سال )فلسفه،الهیات،قانون و به خصوص قانون رومانی را فرا گرفت و به عنوان استاد خطابه در نابولی مشغول به

فلسفه تاریخ در اروپا در دوران مدرن به شمار تدریس شد.ویکو نه تنها یکی از پایه گذاران قواعد و قوانین ،بلکه وی پدر فلسفه تاریخ قبل از تأسیس آن در فرانسه توسط ولتر یا در آلمان بوسیله لسترنج و رود یم

کانت است.علوم به انسان است،زیرا بوسیله او ساخته شده و در نتیجه اراده و تفکر نیتر کینزداز دیدگاه ویکو تاریخ

و سبک او را در بحث و پژوهش رویکردی تکاملی کند یمانسان را موجودی تاریخی توصیف اوست.ویکو تواند یمکه بر بینش مورخ و قدرت او در پژوهش عبارات اراده بشریت و سپس از طریق انسانیت خود

ه یاولمان تاریخ ه ها افسانه.ویکو عقیده دارد که داند یمسازگار شود ها آنرا درک نموده و با ها انسانافعال فرصت را برای جمع آوری اطالعات زیادی از گذشته و وقائع آن را ها آنهستند و تفسیر صحیح ها ملت

3.سازد یمفراهم ویکو قصد داشت که نقش دانشمند معروف )بیکون( صاحب سبک تجربی در علوم طبیعی از حیث کید کرد که مورخان در رویکرد را ایفا کند ولی با اشاره کردن به برخی از خطاهای بیکون متأثر شد و تأ

ید سبکی را معرض خطاهای این چنینی همانند آن چیزی که علمای طبیعت به آن دست زدند قرار دارند و بااتخاذ کرد.ویکو خطاهای مورخان که شبیه با خطاهایی که ابن خلدون در سه ها آنبرای بحث و پژوهش

از: اند عبارتقرن پیش از او رصد کرده بود را به صورت زیر خالصه کرد که ملت فقط به مدح و ستایش گذشته خود اقدام نموده و جوانب شکوه، ـ‌خطای‌عظمت‌و‌درشت‌نمائی:

.کشند یمدرت و ثروت خود را به رخ ق

7. همان،ص 1 9همان،ص . 2

۶۹. صبحی،فی فلسفه التاریخ،ص 3

۱4۱ خطاهای مورخان: رویکرد تاریخی میان روایت )نقل( و عقل

تاریخی با توجه یها تیشخصکه فرد فرهیخته ای است،زیرا کند یممورخ تصور ـ‌خطای‌فرهنگ‌علمی:‌، باید دارای درجه ها ملتبه نقشی که در بوجود آوردن رویدادهای تاریخی و نقش تعیین کننده در سرنوشت

واالئی از علم و فرهنگ باشند.که پندارد یم،کند یم)یا آسیب پذیری و تأثیر(: هنگامی که مورخ دو نظام متشابه را مالحظه ـ‌خطای‌منابع‌

از دیگری تأثیر پذیرفته است. ها آنیکی از ‌ ‌)اقتراب(:‌خطایـ مورخ اعتقاد دارد که گذشتگان به دوران خود نزدیک،احاطه و علم نزدیک‌بودن

1.گردد یمتصور تاریخ به عنوان حافظه انسان باز بیشتری از ما دارند و این خطا به‌از‌خطاهای‌مورخان‌ییها‌نمونه

با استقرار حکومت اسالمی و به پایان رسیدن دوره فتوحات در ابتدای قرن دوم هجری/هشتم شد یمکه برای رسول خدا )ص( نوشته ییها کتابمیالدی،مورخان به راحتی ظهور پیدا کردند و بدیهی بود

ها جنگ ،ها دولت فتوحات، ،ها ملت تاریخی که به شرح تاریخ جهان، یها کتابدر اولویت خواهند بود و در مرحله بعدی قرار خواهند گرفت.مورخ اسالمی ماده تاریخی پردازند یمو پادشاهان ها کشمکشو

گاه تفکرات،بلکه در بسیار ارزشمندی را به جای گذاشت که نه تنها در بحث وقائع معتبر، اماکن و ،ها یآگرایشات سیاسی و ایدئولوژیک نیز مؤثر است زیرا اقدام به اثبات هر چیزی که قابلیت تاریخی داشته باشد

2کرد.گاهی تاریخی برای مورخ اسالمی هماهنگی بین روایت با حادثه)یعنی سند یا یها نشانهاولین نشانه از آ

کید صحت یک روایت یا ها آنزمانی یها دورهراویان در اسناد به متن خبر یا متن است( و نقل برای تأاشاره به اختالف در روایات است.به همین خاطر روایت شفاهی یا مکتوب بیشترین عامل را در نقل خبر

ییها کتابداشت. این به معنای اینکه تاریخ همان اخبار از خبری که راویان آن را مورد تداول قرار داده و در ه 310ه ق و طبری متوفی در سال 151.ابن هشام به نقل از ابن اسحاق متوفی در سال کردند یما ثبت آن ر

. کند یمه ق از گذشتگان خود روایت 911و سیوطی متوفی در سال کند یمق به نقل از ابن هشام روایت به چند جلد ات یشفاهبود و همین ات یشفاهبه درستی که روش استمرار روایت در تاریخ همان استمرار

تاریخی زیاد اگر به علت استمرار در اثبات روایات از یک یها کتابمکتوب تبدیل شدند و در حقیقت این نبود.از نتائج مترتب بر بقای روایت،همان مصداقیت واقعه بر ها آنواقعیت نبودند در حال حاضر اثری از

آن حادثه بر اثر صحت روایات و تعداد راویان مصداقیت سخن متواتر از گذشتگان است که صحت وقوع و این موجب تعطیلی بحث در معقولیت رویداد به ذات خود شد.پس اولویت از آن روایت بود و باشد یم

نه صحت روایت و معقولیت رویداد تاریخی.همان گونه که در ابتدای بحث ذکر کردیم،ابن خلدون این امر گاهی تاریخی را به شدت مورد انتقاد قرار داد. به همین خاطر به ندرت حضوری از شک و تردید را در آ

.70،ص فلسفه التاریخ صبحی،فی. 1 .۲۰. الدوری،نشاه علم التاریخ عند العرب،ص 2

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱4۲

نادری که به مکان و یا شخصیتی مربوط بوده یها حالتپیدا کرد.مورخ اسالمی در توان یممورخ اسالمی ( بدون اینکه این شود یم(،)گفته کنند یممانند :)ادعا داشتند(،)ادعا برد یمرا بکار ها عبارتبرخی از

عناصر نیتر مهمرا به شخص خاصی نسبت دهد به همین خاطر روایت کننده به عنوان یکی از ها عبارتو یا گفته شده به شخص خاصی نسبت داده نشده کنند یمیعنی عبارت ادعا رود یمصحت رویداد به شمار

1.اند ماندهمجهول ها عبارتو که از روایات عجیب و غریب در منابع عربی قدیم وارد شده و رویدادهای مهمی را ییها مثال نیتر مهماز

از: اند عبارت کنند یمدر تاریخ اسالمی روایت 2ـ روایت ازدواج رسول اکرم )ص( با خدیجه همان گونه که در تاریخ طبری آمده است.

ی )ع( و دشمنان آن حضرت )در جنگ که میان امام عل ییها جنگ شدگانـ روایاتی که درباره تعداد کشته 3صفین و جمل( در تاریخ طبری و دیگر مورخان ذکر شده است.

و دیگر شواهد و قرائن که شرح آن نیاز به حدیث 4ـ روایات متعلق به کشته شدن خلیفه سوم عثمان بن عفان مفصلی دارد.

انجام نگرفته به کتب ها آنتورات که به توصیف تاریخ و وقائعی که نقدی بر یها افسانهاز طرف دیگر،گاهی دینی به جهان در پیشاپیش تاریخ اسالمی ـ عربی منتقل شد و دلیل آن اینکه مورخ اسالمی به دور از آ

مان( خود منبع دیگری برای شناخت تاریخ منطقه در اختیار نداشت و از طرفی دیگر وی )به مثابه یک مسل دین یهود را به عنوان یک دین آسمانی قبول دارد.

که طبری ـ برای مثال ـ چیزهایی را به طور عینی از تورات نقل میکن یمبه همین خاطر مالحظه : شیت بن آدم در حدود )نهصد و کند یم:سلسله وار بودن بشریت از حضرت آدم )ع( را اینگونه نقل کند یم

و همچنین انوش بن شیت )نهصد و پنج سال( و قینان بن انوش در حدود دوازده سال زندگی نمودند( 5)نهصد و ده سال( و مهالئیل بن قینان )هشتصد و سی سال(.

تورات یها افسانهاین بازگشت به تورات،مورخ عربی را برای اعمال تخیل و ذهنیت افسانه ای خود در کنار ضرت ابراهیم )ع( را ذکر ننموده مگر در چند سطر که برای مثال تورات جزئیات درگذشت ح دارد ینمباز

بسیار پیر شده است. دیگو یم ولی تخیل مورخ عربی چیزهایی را به آن اضافه نمود:

هنگامی که خدای تبارک و تعالی خواستند روح حضرت ابراهیم )ع( را بگیرد،فرشته مرگ را به صورت مرد »:اسباط به نقل از السدی دیگو یمبزرگسالی برای او ارسال کرد،موسی بن هارون به نقل از عمرو بن حماه

.۸۳،ص ۱. مصطفی،التاریخ العربی و المؤرخون،ج 1 .۲۸۲،ص ۲. طبری،تاریخ الرسل و الملوک،ج 2 .5۰۸٫5۳۹. همان،ص ص 3 .۱5۸٫۱5۹. سیوطی،تاریخ الخلفاء،ص ص 4 .۱۶۳٫۱۶5،ص ص ۲. طبری،تاریخ الرسل و الملوک،ج 5

۱4۳ خطاهای مورخان: رویکرد تاریخی میان روایت )نقل( و عقل

نوازی بود و مردمان زیادی را اطعام :حضرت ابراهیم )ع( شخص مهماندیگو یمبا استنادی که ذکر کردند ،هنگامی که مشغول غذا دادن به مردم بود،پیرمردی بیرون در حال قدم زدن دید حضرت دنبال او کرد یم

و سپس آن برد یمفرستاد تا او را اطعام کند،هنگامی که پیرمرد آمد لقمه را به جای دهان در چشم خود فرو ،حضرت ابراهیم )ع( از خداوند کرد یمآن را دفع شد یمارد شکمش و هنگامی که و گذاشت یمرا در دهان

کردن از پیرمرد،روحش را قبض کند. سؤالخواست که بعد از گفت ای ابراهیم این پیری است که مرا ؟دیده یمکرد که چرا این کار را انجام سؤالدر آن هنگام از پیرمرد

ود:سن شما چقدر است؟از سن حضرت ابراهیم دو به این حال و روز انداخته است.حضرت ابراهیم فرمبود.حضرت ابراهیم )ع( فرمودند: اختالف سنی من و شما دو سال است اگر به این سن و سال تر بزرگسال

؟ پیرمرد گفت:بله،حضرت )ع( فرمودند: خدایا قبل از مبتال شدن به این اوضاع شوم یمبرسم همانند شما 1«در هیأت ملک الموت بود روحش را فراگرفت.روحم را قبض کن و آن فرشته که

افسانه عبارت است از تخیل آدمی که نه با عقالنیت سنخیتی دارد و نه با واقعیتی که با روابط سببی واقعی و اسالمی همیشه توانایی تشخیص بین افسانه و واقعیت و -موضوعی پایبند باشد.به همین خاطر مورخ عربی

عنوان واقعه ای که حتما اتفاق افتاده را نداشته است و تخیل افسانه ای خود،حتی در تعامل با افسانه به بوده در ذهن خویش ماندگار مانده است.ابن الکلبی کتاب مهمی هنگامی که مشغول شرح تاریخ اسالم

پرستش و نزد اعراب قبل از اسالم،آئین ها بت)الصنام( را برای ما به ارمغان گذاشت به گونه ای که وجود رابطه قبائل عرب با بتهای خود را در این کتاب ثبت کرده است که تا کنون به عنوان منبع مهمی در این زمینه

تحریف ها بتاین درباره .ولی برخی از روایات این کتاب را با شرح افسانه ای ردیگ یممورد استفاده قرار گاهی افسانه گاهی تاریخی او با آ مختلط ماند. شا یا یانمود،یعنی آ

:» دیگو یمکه آورد یم،افسانه مشهور را به میان کرد یمهنگامی که درباره دو بت اساف و نائله صحبت اساف مردی از قبیله جرهم بود او اساف بن علی است و نائله دختر زید بن جرهم بود.اساف عاشق نائله در

ایی با هم خلوت کردند و در آنجا مرتکب زنا سرزمین یمن بود که به مکه آمدند و داخل کعبه شدند و در جرا مرده یافتند در بیرون کعبه گذاشته شدند که بعد از آن خزاعه و قریش و ها آنشدند هنگامی که در بامداد

–در بیشتر کتب تاریخ اسالمی 2.«دیپرست یمرا ها آن آمد یمکه به زیارت خانه خدا ها عربهر کسی از وارد شده است. ییها تیرواچنین -متأسفانه

و هنگامی شد یمعزی به عنوان یک شیطان در بطن نخل ظاهر : »دیگو یمـ درباره عزی به نقل از راویان که خالد با شمشیر ضربه سوم را به آن وارد کرد،یک حبشی که موی خود را پراکنده کرده و دستان خود را بر

3«د.ظاهر ش کرد یمپهلوهای خود گذاشته و دندان تیز

.۱۲،ص ۱،ابن االثیر،الکامل فی التاریخ،ج5۲،ص ۱. طبری،تاریخ الرسل و الملوک،ج 1 .۹. کلبی،کتاب االصنام،ص 2 .۲5. همان،ص 3

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱44

به دستور رسول خدا )ص( بعنوان یک واقعه ها آندر کعبه و همچنین شکستن و از بین بردن ها بتوجود ،ولی مورخ شدند یمشکسته ها بت،پس بدیهی بود که بعد از فتح مکه و پیروزی مسلمانان باشد یمتاریخی

بخشید،همچنین بدون امتحان آن،به تألیف اسالمی به شرح واقعه بسنده نکرد و به آن حالت افسانه ای عطا گاهی وی به سطح تاریخی محض نرسیده است.وقائع مهم و روایتی روی آورد علت آن اینکه در اساس،آ

امکان ها آنواقعی زیادی از این قبیل وجود دارد که دچار افسانه گرائی شده است و در اینجا مجال بحث .باشد ینمپذیر

‌گیری‌نتیجه

تاریخ عربی ـ اسالمی از هنگام آغاز دعوت مبارک حضرت محمد )ص( و تا زمان سقوط دولت عربی ـ اسالمی و بعد از گذشتن از مرحله صدر اسالم و فتوحات بزرگ اسالمی و سپس تشکیل دو دولت عباسی و

آن به هفت .تاریخی که قدمت باشد یماموی و کشورهای کوچک دیگر،دربردارنده وقائع تاریخی بسیاری و جغرافیایی که امتداد آن بر سه قاره است.این تاریخ دربرگیرنده جهان باستان است که در گردد یمقرن باز

مختلفی نقش داشتند و دارای وقائع و حوادث زیادی بود که یک یها ملتبرپایی و بوجود آوردن آن زیادی یها فتنهو ها شکست،ها یروزیپکه شاهد را ندارد،کما این ها آنپژوهنده توانایی در اختیار گرفتن تمام

عاجز خواهد ماند. ها آنو نتائج ها علتبود که پژوهشگر از گفتن شود یمتاریخی نوشته شدند فراوان بودند،تا جائیکه گفته دوره تاریخ عربی ـ اسالمی که برای آن یها کتاب

ملت عرب از هر ملت دیگری بیشترین تولید تاریخی ادبیات را در اختیار دارد و این درست است،ولی وجود چنین خطاها و اشتباهاتی حتی اگر کم باشد،موجب از بین بردن وقائعی که در اصل اتفاق افتاده

و تر کیزدن. قابل ذکر است که هرچه زمان از اصل خویش دورتر شود،مورخ به حقیقت شود یماست که دارای منزلت دینی بوده و ممکن ییها تیشخصحوادث تخیلی نیز برداشته خواهند شد،همچنین درباره

است مورخ شخصیت افسانه ای به آن عطا دهد.تاریخی یها داستانغالبا برخاسته از تاریخی را که ها دانشگاهشدید ـ همچنان در مدارس و تأسفما ـ با

،جدای از اینکه انسان مسلمان و عرب میآموز یم اند کردهمورخان گذشته آن را ذکر بر وفق آن چیزی کهو ها خطبهاز طریق احادیث جمعه و ها ماهواره،اماکن و ها محفلدر ها داستانهمچنان از شنیدن آن

گاهی قدیم به تا برد یمدینی متنوع و بواسطه واعظان قدیم و جدید لذت یها برنامه ریخ که موجب تقویت آ و رویکرد افسانه ای شده است.

فهرست‌منابع‌و‌مآخذ

.۱۹۶5،بیروت:دار صادر،الکامل‌فی‌التاریخابن اثیر،ابوالحسن علی بن ابی کرم الشیبانی .۱۹۸۱،بیروت:دار العوده،مقدمه‌ابن‌خلدونابن خلدون،عبدالرحمن بن محمد ۱۹۶5،قاهره:بوالق تصویر الدار القومیه،کتاب‌االصنامالسائب.ابن کلبی،هشام بن محمد بن

۱4۵ خطاهای مورخان: رویکرد تاریخی میان روایت )نقل( و عقل

)1986بیروت:بی نا،، الکتاب‌المقدس)العهد‌القدیم‌و‌العهد‌الجدید .یخ‌عند‌العربدوری،عبدالعزیز ۱۹۶۰،بیروت:بی نا،نشأه‌علم‌التار .یخ‌الخلفاءسیوطی،جالل الدین عبدالرحمن بن ابی بکر ۱۹۶۴،قاهره:بی نا،تار ۱۹۹۹،بنغازی:بی نا،فی‌فلسفه‌التاریخمحمود.صبحی،احمد .۱۹۸۹،بنغازی:جامعه قار یونس،اوهام‌الخلطصیداوی،نجیب .یخ‌الرسل‌و‌الملوکطبری،محمد بن جریر ۱۹۶۸،قاهره:دارالمعارف،تار .العربیا عاملی،مصباح‌ الدار الجماهیریه للنشر و التوزیع و االعالن، طرابلس: ،بن‌خلدون‌و‌تفوق‌الفکر

۱۹۸۸. .یخ‌العربی‌و‌المؤرخون مصطفی،شاکر .۱۹۸۹ بی نا، بیروت: ،۱ج ،التار

شاپور،‌دانشگاه‌شهید‌چمران‌اهواز‌نامه‌جندی‌فصل ۱۳۹۴، تابستان ۲سال یکم، شماره

‌در‌هند‌سسات‌فرهنگی‌و‌مدارس‌مسلمانانمو‌

1نسیم فرهمند ۳/۱۲/۹۳تاریخ دریافت:

۲/۳/۹۴تاریخ پذیرش: ‌‌چکیده

عنوان به تربیت و تعلیم مسئله آنجا در مسلمان های حکومت تشکیل با همزمان و هند قاره شبه به اسالم ورود با تأسیس آموزشی های مکان و مدارس آن موازات به و گردید مطرح اسالمی فرهنگ گسترش و رشد عامل ترین مهم

وسطی قرون در تربیت و تعلیم. شد می تقسیم جدید و وسطی قرون دوره دو به هند در تربیت و تعلیم واقع در. گردید و تعلیم این کرد می ایجاب مقتضیات اگر که هرچند بودند؛ نخبگان آن عمده های ذینفع و اسالم دنیای سایر همانند در تربیت و تعلیم جدید دوره در. گرفت می قرار نیز عامه طبقه کودکان دسترس در مسجدها مدارس، طریق از تربیت

داشتن برای نوگرایان اما بود، شده حفظ تقریبا وسطی قرون سنتی شکل دوره این در اگرچه گرفت، قرار ای مسیرتازه را هایی دانشگاه و مدارس خود تفکرات اشاعه و غربی های شیوه با مسلمانان شدن آشنا و صحیح تربیت و تعلیم

در مسلمانان تربیت و تعلیم بررسی به اسالمی، مدارس مورد در کلیاتی بیان از پس پژوهش این در. کردند تأسیس .شود می پرداخته هند در اسالمی مدارس توسعه در علما نقش و هند

جدید. قرون وسطایی، دوره ، دوره تعلیم و تربیتمسلمانان هند، هند، :واژگان‌کلیدی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

[email protected]. کارشناس ارشد تاریخ اسالم از دانشگاه شیراز 1

۱47 هند در مسلمانان مدارس و فرهنگی موسسات

‌مقدمهکیداتی که بر آموزش و فراگیری علوم دینی داشت بزودی مساجد را اهمیت آموزش دینی در اسالم و تأ

مستقل آموزشی یها مکانحیات تکاملی خود به تأسیس ادامه تبدیل به مراکز آموزشی کرد. این روند در سپس جدا از مساجد رسید. در طول تمدن ابتدا در جوار مساجد و به نام مکتب و مدرسه جدا از مساجد،

. مدیریت و تولیت این مدارس اند شدهتجار و علما ساخته اسالمی، مدارس اسالمی توسط حکام، اشراف،داشت. در ها آنتابع شرایط سیاسی و اجتماعی بود و بستگی به جایگاه اجتماعی تولیت و یا واقف معموال

سیاسی و اجتماعی و جابجایی قدرت، مدیریت این مدارس نیز دچار تغییراتی یها بحرانصورت ایجاد آن نخبگان بودند؛ عمده های ینفعذدنیای اسالم بود و یه بقمانند . الگوی تعلیم و تربیت در هند هگردید یم

در دسترس کودکان این تعلیم و تربیت از طریق مدارس، مسجدها کرد یمهرچند که اگر مقتضیات ایجاب قرون دوره ، شود یم. نظام تعلیم و تربیت اسالمی در هند به دو دوره تقسیم گرفت یمعامه نیز قرار طبقه

جدید اگرچه مبانی دوره ، اما در شد یمسنتی تعلیم داده یها برنامه اول دوره جدید که در دوره ی و وسطایدرسی ادامه داشت، اما در این دوره یک نوگرایی به وجود آمد که برنامه سنتی مدارس قرون وسطایی در

درسی یها برنامهب گردید که تغییر کرد. انتقال اسالم از ایران به هند موج کامال برنامه درسی مدارس از فرهنگ ایرانی باشد. در این میان علما در برابر دست اندازی متأثر کامال مدارس اسالمی در هند

مسلمانان و در برابر مداخله دولت در قوانین فردی و جامعه آموزشی یها موسسهتدریجی دولت بر مذهبی و سیاسی اصالح یها جنبشاسالمی واکنش شدیدی نشان دادند و به تکاپو افتادند که این کار را با

کنند. ‌

‌اسالمیکلیاتی‌در‌رابطه‌با‌مدارس‌آموزش و فراگیری علوم دینی داشت بزودی مساجد را ر کیداتی که بآموزش دینی در اسالم و تأ اهمیت

مستقل آموزشی یها مکانحیات تکاملی خود به تأسیس ادامه تبدیل به مراکز آموزشی کرد. این روند در جدا از مساجد، بنام مکتب و مدرسه ابتدا در جوار مساجد و سپس جدا از مساجد رسید. به جهت

تعلیمی و مؤسساتنگ و تمدن اسالمی در قرن سوم به بعد داشتند شکوفایی و محوریتی که مدارس در فرهقبل از مدرسه و بعد از مدرسه تقسیم شد که در هر دو دوره علوم دینی و دوره آموزشی اسالمی به دو

مختلف تقسیم کردندکه عبارت بود از: یها گروهدانشمندان اسالمی علوم را به 1.شد یمغیردینی تعلیم داده و علوم نقلی. علوم نقلی همان علوم شرعیه بود که شامل علم تفسیر، قرائت قرآن، علم حدیث، علوم عقلی

علوم عقلی همان دانش طبیعی برای انسان است و آن را 2.شود یماصول فقه، علم کالم، علوم ادبی و تصوف

.30اسالمی و غربی در قرون وسطی، ص یها . مجتهدی، مدارس و دانشگاه1 .۸۸۸. ۹۲۲ابن خلدون، مقدمه، ص .2

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱4۸

، جانور و اجرام از قبیل: گیاه اندیشد یمشامل علمی که انسان در محسوسات گویندکه یمفلسفه و حکمت . شود یمآسمانی، علم الهی به امور ماوراء طبیعه و ریاضیات،

‌مدارس‌بانیان‌و‌واقفان

. مدیریت و اند شدهدر طول تمدن اسالمی مدارس اسالمی توسط حکام، اشراف، تجار و یا علما ساخته تابع شرایط سیاسی و اجتماعی آن روزگار بود و بستگی به جایگاه اجتماعی معموال تولیت این مدارس سیاسی و جابجایی قدرت، مدیریت این یها بحرانداشت و در صورت ایجاد ها آنتولیت و یا واقف

این تغییرات مدیریتی را به سه دسته اصلی تقسیم توان یمکه بطور کلی گردید یممدارس نیز دچار تغییراتی کرد:مدرسه را خود و جانشین بوداداره برقرار ها آنتا حکام و جانشین معموال این دسته از مدارس حکام‌:-۱یا فقهی بلندپایه و دارای جایگاه وزین در میان علما را به عنوان مدیریت القضات یقاضو کرد یمتعیین ها آن

. موقوفات این مدارس نیز با برخورداری از معافیت مالیاتی و مخارج دیوانی، توسط دادند یممدرسه قرار های ینههزو منافع حاصله از موقوفات در اختیار متولی یا مدیر مدرسه جهت گردید یمدیوان حکومتی اداره

که ارتباط . این روند تا زمانی گرفت یمکتب قرار یه تهمختلف اعم از تعمیرات مدارس، مخارج طالب و و در صورتی که اختالفی در این رابطه بروز یافت یمبا هیئت حاکمه بر قرار بود ادامه القضات یقاضفقیه و

1.یافت یمبدستور حکومت تغییر مدیریت مدرسه نیز کرد یماین دسته از مدارس بعد از احداث توسط بانی آن، اراضی و اموالی را بر آن ‌وزرا،‌اشراف‌و‌بازرگانان‌:‌-۲

امور مدرسه با مشکلی بر نخورد. واقف و بانی اداره تا از طریق منافع حاصله از آن موقوفات، کرد یموقف ت و تولی گزید یممدرسه به اختیار خود، یکی از علمای مشهور وقت را بعنوان مدرس و مدیر مدرسه بر

. این امر عالوه بر آنکه ارتباط کرد یمموقوفات مدرسه را جهت خود و فرزندانش با قید در وقفنامه حفظ کرد یموی را با یکی از ارکان قدرت در آن دوره، یعنی روحانیت و علمای دینی حفظ خانواده واقف و

سیاسی تهدید یها بحرانو در ها حکومتبخشی از اموال و اراضی و ثروت آن خانواده را که همواره توسط . در صورتی که امر تولیت موقوفات به کرد یمو تصرف آن امری محتمل و قطعی بود، در قالب وقف حفظ

دوره . تولیت این دسته از مدارس همواره در گرفت یمجزو موفوقات مجهول تولیه قرار گردید یمعلتی قطع و این مداخله گرفت یمدخل و تصرف قرار شخو دستسیاسی ناشی از تغییر حکومت، یها بحران

2باشد. ها القضات یقاضتوسط حکومت جدید و یا وارث واقف به علت عدم نظارت صحیح توانست یماین دسته از مدارس توسط قضات و علمایی معموال علما‌و‌فقها‌و‌اشراف‌دینی‌دارای‌علم‌و‌ثروت‌:‌-۳

. یکی گردید یمدارای ارتباط نزدیک به قدرت و دارای منزلت اجتماعی و حکومت بودند احداث عمدتا که

.120. بیضاوی، نظام التواریخ،ص 1 .96. وصاف، تاریخ وصاف، ص2

۱49 هند در مسلمانان مدارس و فرهنگی موسسات

تأسیس مدارس مستقل از مدارس هیئت حاکمه بود. ها آنحفظ موقعیت اجتماعی و دینی یها راهاز رابطه که در جایگاه تولیت و تدریس در این مدارس و پرورش طالبی ها آنتأسیس این مدارس و قرار گرفتن

مرید و مرادی با استاد خود داشتند در روابط اجتماعی و دینی و قدرت در آن عصر و حفظ جایگاه و در خاندان آن معموال این مدارس اداره . تولیت و شد یمواقع مؤثربسیار ها آنموقعیت اجتماعی و سیاسی

در رأس این فرد اهل علم از آن خاندان ینتر شاخصو همواره ماند یممدرسه باقی سازنده عالمدینی . گرفتند یممدرسه قرار

‌‌تعلیم‌و‌تربیت‌مسلمانان‌در‌هند‌

عربستان وحتی کشورهای دوردست ه اسالم اندکی پس از ظهور، درتمام کشورهای پیرامون شبه جزیرهای زندگی خصوصی واجتماعی آنان را تحت تأثیرقرارداد. شبه قاره هند ازجمله عرصه ه پذیرفته شد وهم

جوامعی بودکه با حضورمسلمانان به شدت تحت تأثیراسالم قرارگرفته و دچارتغییراتی شد. همراه باگسترش هند ترین عامل در رشد وگسترش فرهنگ اسالمی در تعلیم و تربیت به عنوان مهم مسئله اسالم درهند،

‌آموزشی بناگردید یها مکانمطرح گردیدکه به موازات آن مدارس و در اینجا برای آشنا شدن با تعلیم و .‌‌:شود یمتربیت مسلمانان در هند که به دو دوره تقسیم شده است پرداخت

‌‌دوره‌قرون‌وسطی

آن نخبگان عمده ایه ینفعوذدنیای اسالم بود یه بقالگوی تعلیم و تربیت در قرون وسطی هند، همانند این تعلیم و تربیت از طریق مدرسه و مسجدها در دسترس کرد یمبودند؛ هرچند اگر مقتضیات ایجاب

‌رفت یمعامه نیز قرار طبقه کودکان این دوره با حمله محمود غزنوی به هند وگسترش اسالم در این منطقه آغاز شد. پس از هفده بار حمله

ق پایتخت غزنویان شد، جایی بود که وقف ۱۰۲۶محمود غزنوی به شمال غرب هند شهر الهور در سال نوی در مجاورت در زمان محمود غز 1امور شده است. اداره مطالعات علوم دینی و حقوقی مورد نیاز برای

مسجدی واقع در غزنه یک مدرسه و یک کتابخانه وجود داشت و عنصری شاعر در آن مدرسه تدریس افتتاح شد. زمانی که الهور در عصر مسعود جانشین محمود غزنوی، مدارس متعددی از این قبیل .کرد یم

با ظهور اصلی حکومت غزنوی شد، مدارس وابسته به مساجد درآنجا افتتاح گردید. بعدا و پایتخت دومسالطین دهلی امر تعلیم و تربیت در آنجا نظم و ترتیبی به خود گرفت. مورخین از وجود دو مدرسه مشهور

ین . همین که مغوالن به قلب سرزماند بردهبه نام "شمسیه " و " ناصریه " در عصر سالطین مملوک نام اسالمی حمله بردند دانشمندان از آسیای مرکزی و ایران در دهلی جمع شدند و به این دلیل سطح کلی

به تحصیل ها آنباال رفت. مدارس مذهبی که این مهاجرین در یا مالحضهدانش به میزان قابله

.129. شمیل،در قلمروی خانان مغول، ص 1

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۵0

مساجد ره ادابه منظورهای علمی، یعنی پرورش قضات و مفتیان برای بخشهای قضایی و پرداختند یمادامه یافت. در این زمان نیز مدارس ها یخلجدر زمان یاندوز دانش. سنت رفت یمحکومت بکار

م( رو به فزونی نهاد. به عنوان مثال در دهلی، چهل ۱۳۱5تا۱۲۹5مختلفی ساخته شد و در دوره عالءالدین )خلجی خودش ینعالءالدهرچند در واقع 1و پنج عالم به عنوان استاد در آن روزگار مشغول تدریس بودند.

خاندان او نتایج وخیمی به بار آورد با ینده آکوتاهی وی در امر تعلیم و تربیت پسرانش برای سواد بود و بی. نفوذ مانداین حال همچنان دهلی مرکز بزرگ علم و دانش و محل فعالیت دانش پژوهان و نویسندگان باقی

مذهبی و عرفانی روی بیاورند. تحقیق در تاریخ، فقه، کالم، علوم زبانی اولیا باعث شد به ادبیات ینالد نظاماسالمی مورد توجه قرار گرفت. از اطبای -ت. از این زمان به بعد طب یونانیو تفسیر قرآن رونق زیادی یاف

2نام برد. توان یمبدرالدین دمشقی و جوینی را ها یخلجمشهور عصر ، معلومات غیاث الدین آمدند یمخود از محققان برجسته به حساب ها تغلقسه فرمانروای نخستین سلسله

عمومی و دایره المعارفی داشت؛ جنبه تغلق بیشتر پیرامون دیانت بود، اما دانش پسرش محمد بن تغلق، در جنوب، دهلی برای مدتی رو به ویرانی آباد دولتبه انتقال موقت پایتخت به امر وی اگرچه به علت

، این شهر همچنان در تمام مدت فرمانروایی وی یکی از مراکز بزرگ علم و دانش در دنیای اسالم گذاشت. در زمان فیروز تغلق ، کند یمکه در دهلی آن روزگار وجود داشته یاد یا مدرسهبود. قلقشندی از هزار

امر تعلیم در نواحی مختلف قلمرو اشاعه پسرعمو و جانشین محمد بن تغلق دانشمندان را به منظور 3.را بنا نهاد یا تازهسالطین دهلی تشویق و مدارسی را باز سازی کرد و عالوه برآن مدارس

عطفی در تاریخ تعلیم و نقطه ( به دلیل دو اقدام دولتی ۱۴۸۹-۸۹5/۱5۱۷-۹۲۳عصر سکندر لودی )کید برحد معینی از آموزش کارگزاران . یکی از این دورود یمتربیت در قرون وسطای هند به شمار اقدام، تأ

کشوری و لشکری بود و اقدام دیگر فرمان معروف او بود که به موجب آن زبان فارسی، زبان دیوانی در که کرد یماداری هند را ناگزیر یها جماعت. این فرمان شد یمسطوح پایین اداری و جانشین زبان هندی

همین منظور در مدارسی که وابسته به مساجد نبود حضور بهم رساندند. از زبان فارسی را یاد بگیرند. بهکید زیاد بر علوم عقلی بود؛ اگرچه تعلیم و تربیت های یژگیو مهم دیگر سیاست آموزشی سکندر لودی، تأ

فضالی اسالمی نیز همچنان به میزان وسیعی به علوم روایی تعلق خاطر داشتند. سکندر لودی در بخشهای عالم اسالم دعوت به یها بخشدی از قلمرو حکومتش مدارس زیادی تأسیس کرد و از فضالی دیگر متعد

عجیبی به رواج عالقه این سلسله، عادل شاه شاعر بود و مؤسسدر عصر سلطنت بیچاپور، 4عمل آورد.، بعد از او کرد یمعلم و دانش داشت، علما و دانشمندان را از نقاط مختلف ایران به کشور خود دعوت

جانشینانش روش وی را دنبال کردند. در حکومت گلکنده که به عنوان خانواده قطب شاهی معرف هستند،

.۷5. منهاج سراج، طبقات ناصری،ص 1 .77. احمد، تاریخ تفکر اسالمی در هند، ص 2 .78. همان، ص 3 .5۸۷. هندوشاه، تاریخ فرشته یا گلشن ابراهیم،ص 4

۱۵۱ هند در مسلمانان مدارس و فرهنگی موسسات

ساخته بود که تاریخ فرشته مفصل به آن پرداخت یا مدرسهمحمدعلی قطب شاه والی گلکنده در حیدرآباد این مدرسه به چهار منار معروف است. 1است.

فرمانروایی بابرگورکانی، تأسیس کردن یها سالادامه یافت. در خالل ها غولماین سیاست آموزشی با از وزرای بابرمسوولیت یمعتبرعلکه سید یطور بهبه دیوان فوایدعامه واگذار شد ها آموزشگاهمدارس و

مدارس و دارلعلوم و رسیدگی به امور مدرسین را برعهده داشت. در دوران یها ساختماننظم و ترتیب همایون هیچ پیشرفت مهمی در امر تعلیمات عمومی ممکن نبود، اما خود وی یک کتابخانه بزرگ فته آش

تأسیس یا مدرسهداشت و برای استفاده شخصی یک رصدخانه برپا کرده بود. اکبر شاه کنار آرامگاه همایون بود و امکان تعلیم کرد که بعدها به شهرت رسید. خط مشی آموزشی اکبرشاه بر اساس به گزینی استوار

تا کنون در که که مدارس جدا از مساجد رسد یمهندوها و همین طور مسلمانان را فراهم کرد. به نظر ارتباط یا ضمیمه به آن بود برای خودش منزلتی کسب کرده بود. تحصیالت در مدارس ابتدایی و متوسطه با

: اخالقیات، ریاضیات، شد یمیب تدریس به این ترت ییها دانشزبان فارسی آغاز و در سطوح باالتر فالحت، هندسه، نجوم، طبیعیات، منطق و فلسفه، حکمت الهی و تاریخ. سیاست آموزشی اکبرشاه توسط

در ادبیات عرب و مطالعات کالمی کامال که خود از دانشمندان علوم عقلی و یرازیشوزیرش، فتح الله عقلی در تعلیم و تربیت و با سیل استادانی از آسیای مرکزی که ماوراء یوه شاستاد بود، سرو سامان یافت.

مؤسساتالنهر تحت حکومت عبدالله خان ازبک را برای علوم عقلی نامساعد یافتند قوت گرفت. تعداد تازه بنا گردید. بعضی از مدرسه آموزشی در زمان اکبرشاه فزونی یافت ودر پایتخت جدید پورسیکری یک

س مسکونی و برخی دیگر غیر مسکونی بودند. مدارسی هم بانوان حرم بنا کردند. یکی از این این مدارمدارس را در دهلی دایه اکبر، ماهم انگه ساخت که به جهت معماری زیبایش شهرت یافت. در عصر

ون فرمانروایی جهانگیر فرمانی صادر شد که در دهلی مایملک هر فرد متمول و یا مسافر ثروتمند که بد، به دولت تعلق گیرد و در جهت تأسیس مدارس به مصرف برسد. در خالل فرمانروایی گذشت یموارث در

که تعطیل شده و رو به ویرانی رفته بود مرمت و احیا گردید. در زمان وی ییها مدرسهجهانگیر تعدادی از سیالکوتی که به مطالعه و عبدالحکیم مدرسه "سیالکوتی" یکی از مراکز مهم علم و دانش شد. در آنجا

تحقیقات در علوم عقلی قرون وسطی معروف است، قرار داشت و از سراسر هند و خارج از آن علما به . شدند یمسوی آن جلب

فرنگی » آموزشگاه مذهبی بزرگ شالوده به دستور اورنگ زیب تعدادی مدارس و دانشکده تأسیس گردید؛ توسط یا مدرسهایی وی گذاشته شد. در اواخر عصر وی، در دهلی واقع در لکنهو در عصر فرمانرو «محل

به صورت مرکز آموزش مذهبی بزرگ بعدها« رحیمیه»عبدالرحیم، پدر شاه ولی الله افتتاح شد. این مدرسه طالب علوم دینی، وقتی که به یک مرحله همه در آمد. در زمان حکومت اورنگ زیب به الله یولسنت

برای انتشار تعالیم کالمی در میان جوامع ییها تالش. همچنین شد یممواجب داده ،رسیدند یممعینی

.345. همان،ص 1

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۵۲

تعلیم و تربیت در عصر فرمانروایی که رسد یم. به نظر گرفت یمصورت ها بهرهتحت نفوذ هندوها، نظیر 1. شد یمدر حال شکوفایی بوده است؛ چنانچه در این عصر به آموزش زنان نیز توجه خاصی یبز اورنگ

تعلیم و حکومت فرمانروایان مغول بر هند، در راه توسعه و پیشرفت دوره در واقع باید توجه داشت که در درس صحیح بوخاری و مشکات را یآموز دانشاز جمله این که وقتی گرفت یمصورت ییها اقدامتربیت

نیز ادامه ها یسیانگلتسلط وره دتحصیل آثار حقوقی بود که تا تر مهم، اما شد یمجشن گرفته کردند یمتمام آموزشی متحمل مؤسسات رخ داد، در هرج و مرجی که متعاقب انحطاط امپراطوری مغول 2داشت.

یها حکومتاما در 3،بعدی قرار گرفت یها حکومت عهده صدماتی گردید و مسولیت حفظ این مراکز بر معیارهای آموزشی حفظ شد. Rohil khand)جانشین آن، مثل اوده و روهیل کهند )

در زمان جانشین سالطین دهلی ادامه پیدا کرد. یها حکومتروند تأسیس مدارس اسالمی توسط حکومت بهمنیان با ورود دانشمندان و علما، نهضتی علمی در دکن به وجود آمدو به گسترش زبان فارسی و

در این دوره مدارسی در بنگال، دکن، گجرات تأسیس شد 4.آموزشی و مجامع فرهنگی انجامید مؤسساتکه یکی از این مدارس توسط محمد گاوانی، وزیر برجسته احمد دوم بهمنی در قرن نهم/ پانزدهم در بیدر

ها خوجهشیعه اسماعیلی در هند که به نام یها گروهمدارسی توسط یکی دیگر از تأسیس شد. همچنینجالب توجه نکته و نواحی پنجاب،تأسیس شد. جرات، کچ، سند، احمدآبادمعروف هستند، در بمبئی، گ

برای یا دخترانههم برای تحصیل بانوان شده است و مدارس ییها تالش ها خوجهاین است که در حکومت معروف یدار خانهعلوم مدرسه که به کردند یمبرگزار یدار خانهبرای ییها کالستأسیس شده بود که ها آن

5ه است.بود. در برخی از شد یممدارس ینه هزبه طور کلی در این دوره درآمدهای حاصله از موقوفات و غیره صرفه

و از زمان حکومت اکبرشاه گورکانی کردند یمموارد استادان از طرف حکومت حقوق بازنشستگی دریافت مساجد نبود داده یمه ضمکه -به بعد اعانات دولت بدون تبعیض به مدارس هند و آموزشگاهای مسلمین

درسی عبارت برنامه . ساعات کار مدارس از صبح تا ظهر و سپس از بعداظهر تا هنگام عصر بود. شد یم. صرف نظر از تدریس شد یماریخ و اخالقیات تدریس بود از: تحصیالت فارسی، انشاء، روش تدریس، ت

و در برخی از کردند یمخود برقرار یها خانهدر مدارس، دانشمندان مستطیع، به هنگام لزوم جلسات را در . در این دوره زنان طبقات باال و متوسط نیز به رغم شد یمموارد برای محصلین غذا و مسکن در نظر گرفته

.31، ص1. صدر االفضل، دانشوران شیعه پاکستان و هند، جلد 1 .129. شمیل، در قلمروی خانان مغول، ص2 .۸۱. احمد، تاریخ تفکر اسالمی در هند، ص3 .393. اطهر رضوی، شیعه در هند، ص4 .۴۴۳. ۴۴5. هالیستر، تشیع در هند،،صص5

۱۵۳ هند در مسلمانان مدارس و فرهنگی موسسات

های مدارس برای مذهبی بهرمند بودند. معلم اساسا تعلیمات عمومی، اما یا پارهاز دور بودن از جامعه، 1.شدند یمو دختران اعیان حاکم گمارده ها خانمتعلیم شاهزاده

‌‌دوره‌جدید‌

تعلیم و تربیت مسلمانان هند در این دوره در دو مسیر جریان یافت : یکی جریانی است که روش و قسمت اعظم مواد درسی قرون وسطای را حفظ کرده است. این جریان با جریانی دیگر یعنی تعلیم و تربیت جدید

س سنتی این جریان، مدار ترین یمیقد. از رسید یمغربی در حال کشمکش بوده و شکست آن قطعی به نظر محل" درلکنهوست که در اواخر قرن یازدهم / هفدهم توسط محمد سهالوی، در ملکی که " فرنگی مدرسه

درسی که به برنامه ، از نخستین اساتید آن، ینالد نظام مألاورنگ زیب بدان اختصاص داده بود، بنا گردید. نده و دستور تدریس آن را داه است. مواد درسی گنجا "درس نظامیه" معروف است را دربیشتر مدارس سنتی

آن عبارت است از : صرف و نحو عربی، فلسفه، ریاضیات، معانی و بیان، فقه و کالم، تفسیر، حدیث و اصول، تاریخ تصوف. باید توجه داشت که با مقایسه با عقلگرایی قرون وسطایی، در این برنامه به کالم

. از اند دادهبرخی از علمای رسمی این برنامه را مورد انتقاد قرار ن دلیلو به همی شود یمسنتی کمتر توجه قرار داشتند، الله یولتحت تأثیر مکتب شاه یقا عممحمد قاسم نانوتوی و رشید احمد گنگوهی که این علمادگذاران بنا کردند که بیشتر به اصول مذهبی پایبند بود. بنیان یا مدرسهدر دیوبند م۱۸۶۷ق/ ۱۲۸۴در سال

این مدارس حنفیان سخت گیر و دقیق بودند و در مبادی تعلیم و جزم اندیشی از عقاید و مذاهب کالمی م سهم داشتند و اضمحالل سریع قشر ۱۸5۷. این متکلمین در شورش کردند یماستفاده اشعری و ماتردیه

تجدید حیات علوم کالمی در ها آن مدرسه برگزیده مسلمانان را در شمال هند به چشم خود دیده بودند. هرچند که در جدید را از مواد درسی خود حذف کرد. یها دانشهند مسلمان را وجه همت خود قرار داد و

علوم عقلی قرون وسطی، با این فرض که پلی میان جهان معنوی قدیم و دنیای جدید برقرار این مدرسهکید بیشتری از فرنگی محل تدریس کند یم ، در برنامه درسی آن به فقه، تفسیر و حدیث اهمیت شود یمبا تأ

. شد یمزیادی داه جدید تعلیم و تربیت مسلمانان هند با آن رو برو هستیم مسئله نوگرایی است. دوره جریان دیگر که در

آموزش حمایت کردند تا بر آنچه به گمان ینه زمنوگرایان مسلمان از اصالحگرایی و نوگرایی مسلمانان در شد چیره -سستی معنوی و عقالنی در سنت گرایی اسالمی در برابر پیشرفت فکری غربی تلقی می ها آن

بسیار مایل بودند گروهی از روشنفکران مسلمان را تربیت کنند تا توان رویاروی با روشنفکران ها آنشوند. آموزش، در مقابل ینه زم غربی را داشته باشند و در پیشرفت کشورشان سهیم باشند. نوگرایان مسلمان در

و نیز آموزش سنتی کردند یمرا ترویج ها آنآموزش مدرن که استعمارگران غربی و مبلغان مسیحی . در هند برخی از دادند یممسلمانان که به دست سنتگرایان مسلمان ایجاد شده بود از خود واکنش نشان

. 81. 82احمد، تاریخ تفکر اسالمی در هند ، ص . 1

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۵4

. این مدارس زیر نظر دولت انگلیسی هند و فرستادند یممسلمانان فرزندان خود را به مدارس انگلیسی فرزندان خود را به مدارس سنتی مسلمانان بعضی دیگر مبلغان مسیحی هند تأسیس و اداره شده بود

فرزندان مسلمان در مدارس انگلیسی به مراتب کمتر از فرزندان هندو . در هر صورت تعدادفرستادند یم الیل مذهبی راضی نبودند فرزندان خود را به مدارس انگلیسیبوده است. بسیاری از والدین مسلمان به د

و شدند یمموجب بی اعتقادی : یا ثان: مدارس انگلیسی آموزش اسالمی نداشتند و اوال بفرستند؛ چراکهبرخی از مسلمانان هندی بر این عقیده بودندکه :ثالثا . و کردند یمرا فاسد آموختگان دانشاخالق و رفتار

و شاگردی غیر مسلمان منع کرده است . نوگرایان مسلمان در مسلمانان را از آموزش زبان انگلیسی اسالم،چنین دیدگاهی نه موافق آموزش سنتی بودند و نه با آموزش غیر مذهبی یا مدرن سازگاری داشتند. از یجه نت

اخالقی و موضوعات بود و دومی فاقد تربیت یا حرفهاولی فاقد موضوعات غیر مذهبی و ها آننظر به این نتیجه رسیدند که آموزش غیر مذهبی و مذهبی را باهم ترکیب کنند و آنان مطمئن ها آنمذهبی. پس

که دهد یمبودند که اگر آموزش مذهبی با آموزش غیر مذهبی ترکیب شود این امکان را به دانش آموختگان ند. نقش موثری داشته باش در توسعه و پیشرفت کشور و جامعه یها برنامهگوناگون تصمیم گرفت تا های یوهشبا استفاده از احمدخانازمیان نوگرایان مسلمان، سر سید

سیاسی و اجتماعی وی در این های یدگاهددر اینجا به آموزشی مسلمانان هند را اصالح و مدرن سازی کند. :شود یمزمینه پرداخته

م بروز کرد. با شکست مسلمانان در این ۱۸5۷از قیام سال بعد احمدخانسید دیدگاه سیاسی و اجتماعیکرده بود و به نظر وی تنها راه متأثرشورش، قدرت نمایی ظاهری انگلیس او را مانند بسیاری از متفکران

و نیز بر این عقیده بود که دیگر زمان جنگ دانست یمپیشرفت مسلمانان هند را همکاری با دولت انگلیس بلکه؛ به جای شمشیر، قلم باید حرف اول را بزند. سید احمدخان در هند آموزش اسالمی و باشد ینم

آموزش و » غربی را ترویج کرد. او از ضرورت آشنایی مسلمین با علم و آموزش غربی حمایت کرد و گفت همان آن مطالعه به ویژه دانش غربی مخالف اسالم نیست بلکه ؛ جزء جدا ناپذیر آن است بطوری که

کرد یتفعالسید احمد خان در تأسیس یک مدرسه اسالمی جدید و سپس یک کالج «. اسالم است مطالعه مدرسه تا نوعی از تحصیالت مرکب مذهبی و غیر مذهبی را به مسلمانان عرضه کند . او در تأسیس

علوم و هنرهای م سهم عمده داشت تا در کنار آموزش۱۸۷5انگلیسی شرقی در علیگره در سال -اسالمی جدید تحصیالت مبتنی بر دیدگاه سنتی هم آموزش داده شود. او برخالف رهبران مذهبی آن زمان هند، معتقد بود باید فرزندان مسلمان به مدارس انگلیسی بروند و مشغول تحصیل علم روز بشوند؛ زیرا که

مسلمانان هند را بخاطر یماندگ عقبدر این زمینه از مسلمانان پیشی گرفتند و همچنین علت ها یغربچون از یک سو رهبران روحانی هند، مردم را از فرستادن فرزندان دانست یمنداشتن آموزش و پرورش کافی

کردند. باشد تأسیس نمی ها آنو از سوی دیگر مدارسی که جایگزین کردند یمخود به مدارس غربی منع علوم و فنون همه ها آنکه علت آن اعتقا به قضا و قدر بود. ددادن یممدارس موجود فقط تعلیمات دینی ارائه

استفاده کنند. این در صورتی بود که ها آنکه مسلمانان از دانستند ینمو شایسته پنداشتند یمغربی را کفر

۱۵۵ هند در مسلمانان مدارس و فرهنگی موسسات

مسلمانان به خاطر این ، امافرستادند یمفرزندان خود را به مدارس غربی یا دغدغهبدون هیچ هندوهاعلت یداحمدخانس1به علم روز و مقامات رسمی و دولتی عقب مانده بودند. یابی دستمذکور از تحریم

گاهی از علم روز و دیگری نداشتن تعلیم دانست یمعقب ماندگی مسلمانان هند را در دو چیز . یکی عدم آتهذیب االخالق قصد داشت مجله و دانشگاه علیگره و پور یغازاو با تأسیس کردن مجمع و تربیت صحیح

غربی، اما همراه با تعلیمات دینی های یوهشتفکرات خود را اشاعه دهد و معتقد بود که مسلمانان باید با آزادی فکری و تعلیم و تربیت و سیاست ینه زمسید احمدخان در 2اسالمی آموزش ببینند و تربیت بشوند.

م به ابتکار او به اجرا در آمد و تا مرگ وی ۱۸5۹که در سال آموزشی یها برنامهنوین اسالمی پیش قدم بود. م دنبال گردید، سرنوشت فکری، سیاسی و اقتصادی مسلمانان هند را دگرگون کرد و پل ۱۸۹۸در سال

اصلی انتقال فکری از عقاید قرون وسطایی به تفکر عصر جدید را تشکیل داد. غربی و های یوهشتربیت صحیح و آشنا شدن مسلمانان با در دوره جدید، نوگرایان برای داشتن تعلیم و

آموزشی یها مکان از این را تأسیس کردند. در زیر به برخی ییها دانشگاهتفکرات خود مدارس و اشاعه :شود یماشاره

م تأسیس گردید. ۱۷۹۲غربی هند کالج دهلی بود که در سال یمه نمدارس ینتر برجسته :یدانشگاه‌دهل

. آجم شروع به دریافت کمک از کمپانی هند شرقی کرد و یک انگلیسی به نام جی، ۱۸۲5در سال کالج یناتدریس انگلیسی به عنوان م۱۸۲۸شد. در سال مأمورآنجا اداره برای ها یمولوتیلور به همراه کارمندانی از

از بخش شرقی جدا یها کالسفشار محافظ کاران یکی از موارد درسی معمول گردید، اما به علتو قبل از گرفت یمکالج این بود که آموزش در آن به زبان اردو صورت مالحضه نگهداشته شد. ویژگی قابل

در هند قرار داشت تحت نظر بتینک فرماندار بریتانیا مؤسساتم و پس از آن وقتی که در تمام ۱۸۳5سال م به منظور رسیدن به مالکی واحد ۱۸۴۴ه در سال جای فارسی را گرفت. این وضعیت ادامه پیدا کرد تا اینک

شرقی و غربی در یکدیگر یها بخشدر امر تعلیم و تربیت برای همه محصلین علوم طبیعی و اجتماعی ادغام شد. کمپانی هند شرقی در نتظیم برنامه دروس عالی و امتحانات موضوعاتی از قبیل: تاریخ،

یم دخالت کرد و این در حالی بود که امتحانات حقوق، اخالق انگلیسی، عربی و سانسکریت به طور مستقم محصالنی در کالج وجود داشتند که ۱۸5۴. درسال یافت یمو برخی مواد دیگر توسط خود کالج ترتیب

معلمین زمره و همچنین جعفرعلی در اللهی یولاز مدرسه یالعل مملوکمسلمانان بودند. ها آننفر از ۱۱۲ اش کتابخانهم به غارت رفت و ۱۸5۷ودند. کالج دهلی در شورش هند در سال بخش شرقی آنجا ب

قرار گرفت و مدیر انگلیسی آن بدست شورشیان به قتل رسید. این کالج از سال یسوز آتشدستخوش

.۱۳۹. ۱۴۱. هاردی، پمسلمانان هند بریتانیا ،صص 1 .144. هاردی، مسلمانان هند بریتانیا ، ص2

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۵6

متفاوتی در آمد. از این به موسسه م به طور تمام وقت باز شد، اما در این مرحله به صورت ۱۸۷۷تا ۱۸۶۴ 1زبان کالج نبود و هویت فرهنگی آن دیگر جنبه اسالمی نداشت. بعد اردو

م در لکنهو ۱۸۴۹مهم مذهبی توسط گروهی از علمای میانه رو در سال مدرسه این :العلماةمدرسه‌ندو‌

تأسیس گردید. محرک این اقدام عبدالغفور، معاون تحصیلداری در حکومت بریتانیا بود. این موسسه بود بین دانشگاه علیگره تندرو که مخالف آموزش مطالب دینی بود، و دیوبندکه سخت رویی یانهم

. کرد یمم ترسیم کرده بود طرفداری ۱۹در قرن ینالد نظامبود و از تحصیالت کم وسعتی که کار محافظهار هم قرار در کن راالعلما موفق نشد که هر دو نوع تعلیم و تربیت یعنی، علوم سنتی و عقلی ه ندو مدرسه

را گسترش داد و عقاید فارغ التحصیالنش در علوم دینی و عقلی با نظرات یکار محافظهدهد. این موسسه، تفاوتی نداشت. هدف از تأسیس این مدرسه این یود که کوشش کند تا عموما دیوبند آموختگان دانش

گاه سازند و از قدرت معنوی با جنبه الوهیت آن جامعه حمایت کنند و مسلمانان را به هویت اسالمی خود آتخصصی، یعنی تفسیر وآموزش مسائل ینه زمهیچ گونه تجاوزی را در به دولت هشدار دهند که علما

انتشاراتی و تحقیقاتی بود که موسسه العما ندوه یها شعبهیکی از 2واهند کرد.مذهبی تحمل نخ 3باارزشی نمود. یها کمکو به روشنگری مطالعات اسالمی در هند شد یم"دارالمصنفین اعظم گره" نامیده

م در دیوبند بنا گردید و بیشتر به اصول مذهبی پایبند ۱۲۸۴/۱۸۶۷این مدرسه در سال :دارالعلوم‌دیوبند

. سبک بنا و گنبد مرتفع، مجمع طالب و محفل شد یمشرقی اداره های ینسرزمبود و به سبک مدارس درسه بیش این م کتابخانه . در آورد یماساتید بود و مسجد آن مدارس عالیه قاهره، بغداد و اصفهان را بخاطر

اسالمی هریک به نوبهی خود به این مرکز علمی یها دولتاز صد هزار مجله خطی و چاپی وجود دارد. . در این مهد علمی، علوم اسالمی مانند حدیث، تقسیر قرآن مجید، اصول فقه و اند کردهفراوان یها کمک

. از آنجا اند کردهیات تأسیس . شعبی هم برای نجوم، طب و ریاضشود یمعلم کالم، فلسفه و ادب تدریس که دارالعلوم دیوبند، مجمع فصول علما و فقها و مرکز ارباب روایت و درایت در اطراف ممالک اسالمی

و مشایخ و کنند یماستنتاء از آنجا غالبا است شهرت بسزایی دارد و مسلمانان در مسائل معاش و معاد خود از سراسر شبه قاره هند و از جنوب آفریقا، ماالیا، و آسیای 4.دهند یمدر جواب ایشان فتوا یوبنددائمه

این مدرسه از 5.شود یمافغانستان، محصلینی به این مرکز برای تحصیل فرستاده مخصوصا مرکزی و ایران و

.86. 87. احمد، تاریخ تفکر اسالمی در هند ،صص1 .۱۶اسالمی و قومی در مستعمره هند، ص یها . مشیرالحسین، جنبش2 .85اسالمی در هند ،ص . احمد، تاریخ تفکر3 .۲۴۳. ۲۴۶. حکمت، سرزمین هند، صص4 .88. احمد، همان، ص5

۱۵7 هند در مسلمانان مدارس و فرهنگی موسسات

مرحوم شیخ السالم موالنا عهده مرفه است. ریاست عالیه این مدرسه به کامال حیث منزل و غذا و کتاب حسین احمد مدنی بود.

‌علیگیره اسالمی هند و همچنین از یها دانشگاه ینتر مرغوبو ینتر بزرگ: این موسسه از دانشگاه

به نام " یا مدرسه. این دانشگاه در ابتدا به صورت باشد یمعالی اسالمی به سبک جدید مدرسه ترین یمیقدم به همت مرحوم سرسید احمدخان که از پیشوایان مسلمان زمان خود ۱۸۷5آنگواوریا نتال کالج " در سال

م به صورت دانشگاه کاملی در ۱۹۲۲یافت تا اینکه در سال توسعه می دائما بود تأسیس گردید. این دانشگاه دت برای توسعه و ترقی این موسسه اسالمی . در پایان مشد یمآمد که زیر نظر وزارت فرهنگ مرکزی اداره

و عالوه بر شد یمفارسی دانشکده ادبیات توجه زیادی رشته تالش زیادی شده است. در این دانشگاه به . در این شد یماستادان و اندیشمندان هندی، یک استاد ایرانی نیز برای تدریس ادبیات و تاریخ ایران دعوت

شیزگان مسلمان ایجاده شده و کتابخانه بزرگی دارد که شامل چهل هزار دانشکده کالج مخصوصی برای دوفارسی، عربی و اردو است. سالطین و بزرگان اسالم هر کدام یها زبانمجله خطی و چاپی، مخصوص

1.رفتند یمبا میل بسیار به دیدن این موسسه کردند یمسفری که به هند م تغییرات اساسی در سازمان ۱۹۱۹م تأسیس شد و از سال ۱۸۸۲این دانشگاه در سال :دانشگاه‌پنجاب‌

آن داده شد و مرکز آن شهر الهور است چون آثار و اهمیت زبان فارسی در پنجاب نسبت به بیش از جاهای محمد مذکور آقای یها وکالجدیگر است، زبان فارسی در دانشگاه مذکور مقام خاص دارد. در مدارس

قبال و استادان زبان فارسی و آقای خان بهادر مولوی و محمد شفیع استاد زبان عربی و آقای دکتر محمد ا 2به تدریس مشغول هستند. باشند یم ناظم که هرکدام صاحب مولفاتی در تاریخ و ادبیات فارسی

‌عثمانی ‌)حیدرآباد(دانشگاه اسالمی در هند دانشگاه عثمانیه است که در سال مؤسساتاز دیگر :ه

م افتتاح شد و در جنوب هندوستان نزد مسلمانان مرکزیت و شهرت بسیار دارد. این دانشگاه زبان ۱۹۱۸ یها زباناردو را زبان تعلیم و تربیت قرار داده و بسیاری از متون کتب درسی را در علوم و فنون مختلف از

به اردو ترجمه کرده است. دانشگاه عثمانیه مانند دانشگاه علیگره دارای قسمت فارسی، عربی و انگلیسی. این دانشگاه شوند یماست که جوانان مسلمان از اطراف هند برای طلب علم در آنجا مستقر یروز شبانه

حوم مر کتابخانه دانشگاه و همچنین کتابخانه . باشد یمدارای شعب طب، هندسه، علوم و ادبیات و حقوق 3.استاسالمی مراکز فرهنگی و ذخایر علمی شرق ترین یغنساالر جنگ از

.243. حکمت، سرزمین هند ، ص1 .37. 38. صدیقی، گزارش سفر به هند، صص 2 .245. حکمت، همان، ص 3

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۵۸

و یمحمدعلم به رهبری موالنا ۱۹۲۰ دهه این موسسه در اوج نهضت خالفت در :ملیه‌اسالمی‌جامعه‌ ، در علیگره کردند یم دیگر پیشوایان خالفت که وفاداری دانشگاه علیگره را به دولت امری ارتجاعی تلقی

درسی و خط مشی برنامه افتتاح شد، اگرچه از لحاظ محمدالحسنشد. این جامعه توسط گذاری یهپاآموزشی هیچ وجه مشترکی با آن آموزشگاه مذهبی نداشت و در امر استفاده از زبان اردو به عنوان زبان

ایثار ییگرا آرماناساس خود بر اصال آموزش، دانشگاه عثمانیه را سرمشق خود قرار داده بود، اما این جامعه خدمت ترین یعالآموزشی هندویی، آنجا که معلمین با دریافت کمترین دستمزد مؤسساتدر برخی از

ملیه اسالمی به زودی تحت نفوذ رهبران مسلمان متمایل به جامعه منطبق ساخت. دادند یممعنوی را انجام و حکیم اجمل خان قرار گرفت. این موسسه را ذاکر ، مختار احمد انصاریآزاد ابوالکالمحزب کنگره مانند:

بسط و توسعه داد و به سرحد شکوفایی رسانید. کرد یترقحسین که بعدها تا حدریاست جمهوری هند این موسسه شهرت زیادی دارد و شامل 1تاریخ و جامعه شناسی آن را گسترش داد. یها رشته مخصوصا

شبانه روزی و مخصوص یا مدرسههمچنین این جامعه که 2.باشد یمابتدایی و متوسطه و عالیه یها قسمت. کتب درسی مدرسه به زبان اردو است، ولی به باشد یمپسران است روش تعلیم و تربیت انگلیسی معمول

3.شود یمزبان انگلیسی و عربی و فارسی نیز در آن به عنوان زبان دوم تدریس ق مسیح الملک محمد جلیل خان دوستدار فرهنگ آن را تأسیس ۱۳۲۶در سال :کالج‌طیبه‌هندو‌یونانی

آن تخصیص داده است. در این موسسه اصول طب قدیم، معروف به طب اداره کرده و اوقاف مهم برای رازی، ابوعلی یازکر محمدبنعلمای بزرگ ایران مانند: علی بن عباس مجوسی، یها مولفیونانی بر طبق . پس از آنکه فرهنگ جدید شود یمین مباحث پزشکی، داروشناسی و جراحی نیز تعلیم داده سینا، و همچن

برای تحصیل جدید به وجود آمد، مدارسی نیز برای تعلیم معارف قدیم ییها کالجدر هندوستان آغاز شد و و و مسلمان نو با اسالف بکلی قطع نشود. در این موسسه دانشجویان هند یها نسل رابطه تأسیس گردید تا

بدون رعایت مذهب به تحصیل مشغول هستند.

این موسسه از آثار خوب عالمگیر پادشاه تیموری هندوستان است. در این محل دو کالج‌انگلو‌عربیک:مدرسه وجود دارد مدرسه متوسطه که رئیس آن آقای محمد مظفر است و دیگری مدرسه انگلیسی عربی

است.

.90. احمد، تاریخ تفکر اسالمی در هند،ص1 .246. حکمت، سرزمین هند، ص2 .13ص . صدیقی، گزارش سفر به هند،3

۱۵9 هند در مسلمانان مدارس و فرهنگی موسسات

رئیس این کالج استاد محقق آقای خان بهادر مولوی محمد شفیع بود که باز نشسته شرقی:‌یها‌زبانکالج‌عربی، یها زبانشده است و آقایی محمد اقبال ریاست آن را برعهده دارد . دروس این کالج مربوط به

که از بهترین مجالت ادبی و شود یممنتشر یا مجلهفارسی، اردو و سانسکریت است. در این مدرسه به استاد توان یم باشند یم مند عالقه. از معلمین بارز این مدرسه که به ایران باشد یمیخی هندوستان تار

قاضی ظهیرالدین احمد و استاد محمدالعربی السجلماسی اشاره کرد. نیز در تری یتاهمشاره شد شماری از مدارس کالمی کم ها آنفرهنگی در باال به مؤسساتعالوه بر

در یوبندد"مظاهر العلوم" بود که به تقلید از ها یناباز شد. یکی از ۱۹سرتاسر شبه قاره هند در اواخر قرن شهر نیپور ساخته شده بود. مدارس مشابهی در مراد آباد و در بهنگه نیز به وجود آمد. در بنارس یک مدرسه

و همچنین در 1ه، پتنه، حیدرآباد و مدرس باز شد. مدارس دینی دیگری در کلکتشد یمتوسط محدثین اداره پوناتی محل زندگی رهبری دینی اکثریت مسلمانان ماالبار انجمنی وجود داشت که به نام "مته اسالم سبها "

در لکنهو مدارس دینی شیعه تأسیس 2.شد یماسالمی در آن به مسلمان شدگان تعلیم داده یها برنامهکه م ۱۹۰۹بود که در سال رو یانهم مدرسه العلما یک ه اقع در سرای میر همانند ندو"اصالح" و مدرسه گردید.

عبدالمجیدخان برای حکیم ی مدرسههمت خود قرار داد. در دهلی وجهه شد و اصول قرآنی را گذاری یهپا م تأسیس شد و حکیم اجمل خان طبیب و سیاستمدار،۱۹عربی در پایان قرن –حفظ زبان و طب یونانی

بر آن افزود. مدارس شرقی که به مرز نوگرایی نیز دست یافته بود، برای نخستین مسلمین در بخش خاصی"کلکته" که به زودی به شهرت رسید، اولین قدم را مدرسه . وارن هیستینگس با تأسیس گردید یستأسبنگال

در این جهت برداشت. حاجی محسن بازرگانی مسلمان از اهالی کلکته به منظور پیشرفت عمومی تعلیم و قابل یها کمکبودجه مدارسی نظیر مدرس عالی کلکته به کمپانی هند شرقی ینتأمتربیت مسلمین و

3توجهی کرد.

مدارس‌‌توسعه‌‌هند‌درنقش‌علمای‌مسلمان‌دولت بریتانیا در سراسر هندوستان مدارس و مکاتب متعددی وجود داشت که جمعیت غلبه در اوایل

را به هم زده و ها یتجمع. عاملین کمپانی شرقی این کرد یمرا اداره ها آنمخصوصی در دهات وقصبات انگلیس درجه فقر و غلبه کوچک اقدامی به عمل نیاوردند. با یها مکتببرای ایجاد مدارس جدید به جای

الزمه های یاتمال عهده تنگدستی به حدی رسید که مردم نتوانستند به مسائل معارفی و تربیتی بپردازند و از آموزشی یها موسسهتدریجی دولت بر یانداز دستعلما در برابر 4برای برپا داشتن مدارس مفید برآیند.

سلمانان و در برابر مداخله دولت در قوانین فردی اسالمی واکنش شدیدی نشان دادند و به تکاپوی جامعه م

.85. احمد، تاریخ تفکر اسالمی در هند، ص1 .175. آرتولد، علل گسترش اسالم در هندص2 .86. احمد، همان، ص 3 .۷5. دورانت، اختناق هندوستان، ص 4

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱60

و مدارس، علما ها مکتبمذهبی و سیاسی اصالح کنند. با استفاده از یها جنبشافتادند که این کار را با حدیث حقیقت داشت حفظ توانستند وحدت عقاید و اعمال مسلمانان را از راه تعیین آنچه در پرتو قرآن و

مسلمان تأسیس شد. آموختگان دانشفرهنگی برای مؤسساتو ها مکانکنند که در این زمینه علما تازمانی که حکومت بریتانیا بر هند مستقر نشده بود همه با هم متحد بودند و در راه تعلیم و تربیت

مذهبی و کامال های یشگرابیانگر ردند کهزیادی انجام دادند و مدارسی تأسیس ک یها تالشمسلمانان هند بر کامال م در هند به وقوع پیوست و حکومت بریتانیا ۱۸5۸بود، اما با شورش بزرگ که در سال ییگرا سنت

به دو گروه تقسیم شدند و این دو گروه رستگاری خود را کامال هند مسلط شدند، علمای روشنفکر مسلمان بهترین نمایندگان این دو گروه دانست. انتشار توان یم. علیگره و دیوبند را دید یمدر آموزش و پرورش آنان

تعلیم و تربیت جدید در میان علمای مسلمان به تدریج به گروه تحصیل کرده جدید انجامید که گرایش پیشرفت یفته شمذهبی پایبند بودند، اما از نظر فکری و عقلی چنان یها سنتغربی داشتند؛ اگرچه آنان به

علما و روشنفکران 1.نگریستند یمحقارت یده بدرا ها یمولوغرب بودند که بسیاری از این گروه روشنفکر مسائل ملی و بین المللی باقی ماندند یفته شمسلمان غربگرا هر دو باسد کردن راه فعالیت جماعت تبلیغی

یجه نتبفراموش شد و در تر کوچکای در نتیجه اسالمیت مسلمانان عقب مانده و فقیر شهرها و روستاهو ها مکتبچنین رویکردی جمعیت علمای مسلمان هند و علمای دیوبند در بعضی از نقاط کشور

مهمی بین رابطه به راه انداختند و متصدی بعضی کارهای تبلیغی شدند و به این ترتیب علما ییها مدرسهو مذهبی ایشان به هم کیشان خود نفوذ قابل مختلف مسلمان پیدا کردند. نقش آموزشی یها دسته

پیدا کرد و این نفوذ به حدی بود که در شهرهای بزرگ و کوچک مسلمانان در مساجد و یا مالحضه .گرفتند یمآنجا بیشتر تحت تأثیر اندرزهای مذهبی علما قرار یها مدرسه

مدارسی که توسط علما در این زمان ساخته از نظر علما مدرسه پایه و اساس تعلیم و تربیت مسلمانان بود.آموزشی در این مدارس شامل: فراگیری زبان و ادبیات عرب یها دورهبدون تغییر مانده بود و یا اندازهشد تا

به اساسا و فارسی، منطق، فلسفه، حقوق اسالمی، حدیث و تفسیر قرآن بود. بعضی از مدارس مشهور که روش آموزشی تعلیمات مذهبی ینتر جامعدرسی نظامیه را برنامه ، دندکر یمصورت مدرسه الهیات عمل

دوره درسی حذف شود طرح یها برنامهیافتند و آن را اقتباس کردند. به منظور اینکه علوم جدید از تحصیالتی به علوم مذهبی محدود شد. دوره تحصیالت سنتگرایانه ریخته شد و این

از مدارس به شمار یتر کوچک یها آموزشگاهبه مساجد بودند چسبیده که معموال ییها مکتبمذهبی داشت که در آنجا اصول اسالمی کامال دو نوع بودن : نوع اول ویژگی معموال ها آن.آمدند یم

. شد یماز ادبیات فارسی تدریس ییها بخشداشت، در آنجا تر یویدنو نوع دوم که شکل شد یمتدریس به صورت دارالعلوم گسترش یافت به همت گروهی از علما در سال بعدهامدرسه از نوع اول که ینتر مهم

علوم دینی محافظه کاری بود با تعالیم مکتب حنفی مدرسه م در دیوبند تأسیس شد. دیوبند که ۱۸5۷

. 352. همان،1

۱6۱ هند در مسلمانان مدارس و فرهنگی موسسات

نان را تربیت کند که برای وحدت جامعه مسلما آموخته دانشمطابقت داشت، هدفش آن بود تا علمای ملیه نام داشت که جامعه یکی دیگر از مدارسی که توسط علما ساخته شده بود، 1مصرانه بکوشند.دانشگاهی تأسیس کنند، آن را افتتاح گذاشتند ینمبه خاطر خفقان دولت بریتانیا از اینکه محمدعلی جناح

وت اسالمی را به هم پیوند کرد. این مدرسه به اعتقاد وی عوامل جداگانه ملیت مشترک هندی و اسالم و اخو با مفهوم کلی ملت هند و اسالم هماهنگ بود . وی علت اجباری بودن زبان عربی در این مدرسه داد یم

را توضیح داده است. هدف از این کار آن بود که مسلمانان بتوانند قرآن و مذهبشان را بفهمند. حتی در این جناح آشنا گردید و تحت تأثیری وی قرار یمحمدعلن بار با زمان که گاندی به هند آمده بود برای نخستی

نیاز پدیدآوردن کانونی بود که به دیگران بیاموزد برای پیش بردن مکتبی بیش از هرچیزی یشه اندگرفت و در به این هست که کانونی باشد که در آنجا از مکتب گفتگو شود. پدید آوردن کانون و مدرسه برای فهمیدن و

2.اند گذاشتهاست که بنیانگذاران ییها راهن در گفتگوکرد

‌گیری‌نتیجههند با دیگر مناطق اسالمی متفاوت بود. در این منطقه تجار، قاره ساز وکار و گسترش دانش اسالمی در شبه

بازرگانان، علما و دانشمندان و صوفیان از طریق تعامل و تبادل فرهنگی و با تساهل و مدارا، بومیان این منطقه را به دانش اسالمی آشنا کردند. در این میان علما و دانشمندان مسلمان با تعامل و مناظره با

هند به عنوان نیروی تأثیرگذار به تبیین عقالیی افکار و عقاید دینی و مذهبی پرداختند. در واقع با دانشمندانورود و استقرار مسلمانان در سند، این منطقه با مراکز علمی دمشق و بغداد و دیگر مراکز سیاسی و علمی آن

ند با دنیای اسالم گردید و فرهنگ روز دنیای اسالم ارتباط برقرار کرد. به این ترتیب سند پل ارتباطی هاسالمی در این منطقه رشد و نمو پیدا کرد. الگویی تعلیم و تربیت مسلمانان در قرون وسطای - هندی

کرد یمآن نخبگان بودند هرچند اگر مقتضیات ایجاب عمده های ینفعذدنیای اسالم بود و یه بقهند، همانند . نظام گرفت یمقرار عامه نیز طبقه سجدها در دسترس کودکان این تعلیم و تربیت از طریق مدارس، م

اول دوره قرون وسطایی و دوره جدید که در دوره . شد یمتعلیم و تربیت اسالمی در هند به دو دوره تقسیم شروع و تا پایان حکومت گورکانیان هند ادامه داشت. در این دوره از زمان حمله محمود غزنوی به هند

تحصیل و فراگیری آثار اسالمی سنتی در مدارس به وجود آمده علوم دینی دارای اهمیتزیادی شدند . نظام قرون وسطایی هند در زمان اورنگ زیب به اوج خود رسید و حتی در این زمان برای دروه تعلیم و تربیت در

جدید تعلیم و تربیت مسلمانان در هند بود؛ اگرچه دوره دوم که دوره یز مدارسی تأسیس شد، اما در زنان ناسالمی سنتی در مدارس علوم دینی حفظ شد، اما در این زمان علما در برابر برنامه تحصیل و فراگیری

دولت در قوانین مداخله مسلمانان و در برابر جامعه آموزشی یها موسسسهدست اندازی تدریجی دولت بر

.15اسالمی و قومی در مستعمره هند، ص یها . مشیرالحسین، جنبش1 .۶۳. یزدانیان، گاندی و استقالل هند، ص 2

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱6۲

مذهبی و سیاسی اصالح یها جنبش فردی اسالمی واکنش شدید نشان دادند و به تکاپو افتادن که این کار باو مدارس علما توانستند وحدت عقاید و اعمال مسلمانان را از راه تعیین آنچه ها مکتبکنند .با استفاده از

فرهنگی برای دانش مؤسساتو ها مکانکه در این زمینه در پرتو قرآن و حدیث حقیقت داشت حفظ کنند آموختگان مسلمان در هند تأسیس شد.

‌‌فهرست‌منابع‌و‌مآخذ

،تا یبتهران: سلمان، حبیب الله آشوری، ترجمه ،علل‌گسترش‌اسالم‌در‌هندآرتولد، سرتوماس.‌ ، ۱۳۷5پروین گنابادی، تهران: علمی و فرهنگی، ترجمه ، مقدمهابن خلدون، عبدالرحمن . ،یخ‌تفکر‌اسالمی‌در‌هنداحمد، عزیز .۱۳۶۶و محمدجعفر باحقی، تهران: کیهان، لطفی یتق ترجمه ،تار ،هنداطهر رضوی ، سید عباس‌ ‌در ، ترجمه مرکز مطالعات و تحقیقات اسالمی، قم: دفتر تبلیغات، شیعه

۱۳۷۶ . ،یخنظابیضاوی، ناصرالدین ‌التوار ، تحصیح میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، م

۱۳۸۳ . ،۱۳۷۳تهران: دانشگاه تهران، ،سرزمین‌هندحکمت،علی اصغر . ،۱۳۱۰رحیم نامور، تهران: گام، ترجمه ، اختناق‌هندوستان دورانت، ویل . ،۱۳۶۸فرامرز نجد سلیمی، تهران: امیرکبیر، ترجمه ، در‌قلمروی‌خانان‌مغولشمیل، آنه ماری. ،محمد هاشم، مشهد : بنیاد ترجمه ، احوال‌دانشوران‌شیعه‌پاکستان‌و‌هند صدر االفضل، مرتضی حسین

. ۱۳۷۴اسالمی آستان قدرس، یها پژوهش ،تا یبتهران: دانشگاه تهران، ،گزارش‌سفر‌به‌هندصدیقی، غالم حسین. ،تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و اسالمی‌و‌غربی‌در‌قرون‌وسطی‌یها‌دانشگاهمدارس‌و‌مجتهدی، کریم ،

.۱۳۷۹مطالعات فرهنگی، ،بنیاد پژوهش حسن الهوتی، مشهد: ترجمه ،اسالمی‌و‌قومی‌در‌مستعمره‌هند‌یها‌جنبشمشیرالحسین

.۱۳۶۷اسالمی آستان قدس، ،۱۳۶۲عبدالحی، تهران:دنیای کتاب، ، تصحیح حبیب طبقات‌ناصری منهاج سراج، عثمان بن محمد. ،یخ‌وصافوصاف، عبدالله بن فضل الله عبدالمحمد آیتی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و ترجمه ، تار

.۱۳۸۲مطالعات فرهنگی، ،یخ‌فرشتههندوشاه، محمد قاسم .۱۲۸۱لکهنو: بی نا، ،‌یا‌گلشن‌ابراهیمی‌تار ،یتانیا‌هاردی، پی .۱۳۶۹اسالمی، یها پژوهشحسن الهوتی، مشهد: بنیاد ترجمه ، مسلمانان‌هند‌بر ،۱۳۷۳میدخت مشایخ فریدونی، تهران: مرکز دانشگاهی، آذر ی ترجمه، تشیع‌در‌هندهالیستر، جان نورمن. ،۱۳۰۹، تهران : جار، گاندی‌و‌استقالل‌هندیزدانیان، حسن.

شاپور،‌دانشگاه‌شهید‌چمران‌اهواز‌نامه‌جندی‌فصل ۱۳۹۴، تابستان ۲سال یکم، شماره

‌۱۳۳۲مرداد‌‌۲۸ایرانیست‌با‌احزاب‌سومکا‌و‌توده‌تا‌کودتای‌‌حزب‌پان‌رابطه‌

‌1پریسا نوروزی

۱۶/۱۱/۹۳تاریخ دریافت: ۱۰/۲/۹۴تاریخ پذیرش:

چکیدهبا سایر احزاب و -۱۳۳۲مرداد ۲۸ودتای کتا ۱۳۳۰اواخر سال -فعالیت خود دوره ایرانیست در حزب پان

سیاسی ارتباط داشت. این ارتباط در راستای اهداف حزب و یا مواضع موافق و مخالف در قبال برخی یها سازماناست. حزب توده، حزب بودهو دوستانه تا برخورد و درگیری در نوسان یزآم مسالمت رابطهتحوالت و اتفاقات از

ایرانیست قرار داشتند. رابطه حزب زب پانه در ارتباط بیشتر با حکبودند ییها گروهو احزابا و.... از جمله کسومدر نوسان بوده است. ها آنبا این احزاب از همراهی آشکار و فراگیر تا مخالفت و جدایی و درگیری با است یرانیاپان

یعنی است یرانیاحزبی حزب پان آرمانو دالیل این رفتار سیاسی متفاوت است و تحت تأثیر دو ها ینهزمو موضع گیری دو حزب مذکور در قبال اتفاقات و جریانات سیاسی مانند حمایت از دولت ادشاهیناسیونالیسم و پ

مصدق و نیز ملی شدن صنعت نفت قرار داشت. .، دکتر مصدق۱۳۳۲مرداد ۲۸ودتای ، حزب سومکا، حزب توده، کاست یرانیا: حزب پان واژگان‌کلیدی

‌‌

[email protected] اسالمی از دانشگاه تربیت معلم تهران کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره . 1

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱64

‌مقدمهه کشور به وجود آورد کو سقوط رضاشاه فضای سیاسی نوینی را در ۱۳۲۰در شهریور یراناورود متفقین به

ا، کبیگانه را)آمری گر سلطهزی مقتدر و رقابت شدید سه قدرت کتوان فقدان دولت مر های آن می ویژگی از های فضای سیاسی نسبتا باز و دخالت یجهنتسیاسی ایران نام برد. در صحنهانگلستان، شوروی( در

شور، احزاب و مطبوعات به فعالیت پرداختند. اغلب این احزاب و کبیگانگان برای اعمال نفوذ در امور ابزار رقابت ینتر مهمهای استعمارگر بودند و از جمله مطبوعات تحت نفوذ مستقیم یا غیرمستقیم قدرت

شور توسط کمستقیم اشغال نتیجه ۱۳۲۰آمدند. اوضاع بحران زده و آشفته پس از شهریور آنان به شمار میم تجربه بود و تالش خود را در جهت تثبیت کمتفقین بود. در این اوضاع، محمدرضا شاه هنوز جوان و های این دوران ثر دولتکا دغدغهرده بود. کز کموقعیت سیاسی خود و نیز احیای قدرت سلطنت متمر

شدند و به ه موفق به انجام این مهم نمیکبود، اوضاعشور و سامان دادن به کخروج نیروهای بیگانه از عرصهایرانیست مانند احزاب دیگر وارد ه سازمان پانکشدند. در چنین اوضاعی بود نار میکزودی بر

یرانام بر جامعه کسیاسی، اجتماعی و اقتصادی حا اوضاعفعالیت سیاسی شد. این حزب در واقع زائیده شور کحضور متفقین در -۱توان چنین دانست: گیری این سازمان را می لکبود. عوامل ش ۱۳۲۰پس شهریور

ایجاد نوعی احساسات -۳مونیستی و طرفدار شوروی کهای حزب توده به عنوان حزبی فعالیت -۲های تجزیه طلبانه و آزادی خواهانه به خصوص در شمال تکبروز حر -۴گرایی و نژادگرایی افراطی ملی

شور. کپور، کیل گردید. محسن پزشکایرانیست تش از دل سازمان پان است یرانیا پانحزب ۱۳۳۰ در اواخر سال

رانشان پس از جدایی از سازمان با حزب نبرد ایران به رهبری داریوش کو دیگر همف تهرانی یعاملمحمدرضا شید کتالف طولی نیل دادند. اما این ائکایرانیست را تش ردند و حزب ملت ایران بر بنیاد پانکفروهر ائتالف

رد کتوان تفاوت در روش و عمل عامل جدایی دو گروه را می ینتر مهمو به زودی دو گروه از هم جدا شدند. پور و کشد و محسن پزش ایرانیست توسط فروهر رهبری می آنان دانست. بدین ترتیب حزب ملت بر بنیاد پان

ایرانیست را به وجود آوردند. دیگران حزب پانردن دست استعمارگران و کوتاه کدر جهت ایرانیست از ملی شدن صنعت نفت به عنوان اقدامی حزب پان

تر مصدق کرد و در نشریات خود به تمجید از این اقدام دکحمایت از منافع ملی حمایت و پشتیبانی و مجدد مصدق از وی یریوز نخستو ۱۳۳۱تیر ۳۰ت تا پیروزی کپرداخت. رهبران حزب از آغاز این حر

ها، انتشار ت در تظاهرات، برگزاری سخنرانیکردند و این حمایت را به صورت: شرکاقداماتش حمایت ها نشان دادند. نشریات و اعالمیه

ایرانیستی و تالش در جهت ار پانکایرانیست از لحاظ فرهنگی، بیشترین فعالیت خود را در نشر اف حزب پاننمود. از لحاظ سیاسی هم حزب، زد و خورد و و دانشجویان مصروف می آموزان دانشجذب افراد به ویژه

ها را در های خود قرار داده بود. علت این درگیری برنامه سرلوحهدرگیری با حزب توده و حزب سومکا را در ی و کهای ایدئولوژی توان ناشی از تفاوت مصدق می یریوز نخستسالهای قبل از ملی شدن صنعت نفت و

۱6۵ ۱۳۳۲ مرداد ۲۸ کودتای تا توده و سومکا احزاب با ایرانیست پان حزب رابطه

شور شوروی دانست. در دوران ملی شدن کهای حزب توده در جهت منافع ین احزاب و نیز فعالیتمرامی اصنعت نفت هم، مخالفت حزب توده با این اقدام و دشمنی آنان با مصدق، علت درگیری بین این دو گروه

رسد نظر می . بهاستایرانیست از درگیری با حزب توده پر شده حزب پان یخچهتاره سراسر کبود به طوری رویدادها، درگیری با حزب توده، حمایت از درایرانیست، تالش برای ایفای نقش مهمی ه حزب پانک

خود دارد. چنین به پروندهشور را در کگرایی در ار ملیکو انتشار اف ۱۳۳۱تیر ۳۰ واقعهمصدق به ویژه در های نفوذ و فعالیت دامنهط و گسترش های فراوان برای بس ایرانیست به رغم تالش رسد حزب پان نظر می

خود موفقیت چندانی بدست نیاورد.ه کگردد با دیگر احزاب، به وقایع ملی شدن صنعت نفت باز می است یرانیااری حزب پان کمسأله هم

1«.شور بر انگیخته بودکحساسیت بسیاری را در سطح سیاسی ایرانیست داشت و در واقع از این حزب الگو پان: از لحاظ ایدئولوژی شباهت بسیار به حزب اکحزب‌سوم

اری کایرانیست بودند و با آنان هم ا در گذشته جزء حزب پانکگرفته بود. بسیاری از اعضای حزب سومایها مخالف بوده و ایرانیست با توده ا به مانند حزب پانکسیاسی حزب سوم های یتفعالردند. به لحاظ ک می

به ۱۳۳۱مرداد ۲۸ایرانیست در تاریخ پرداخت . مثال آنان به همراه حزب پان ن میبه درگیری خیابانی با آنامقابله با »ه در مقابل حزب توده برای کز وابسته به حزب تودة ایران (حمله نمودند کی از مراکخانه صلح)ی

رات کدمو میته جوانانکموجودیت –مصدق –ای به نخست وزیر یل داد و طی اعالمیهکمقاومت تش یها گروه اعالمها به حزب توده اییکایرانیستها و سوم رر پانکش ایران را اعالم نمود و علت آنرا حمالت مکزحمت

گرفت اما حزب بین این احزاب در جهت مبارزه با حزب توده صورت می های یهمکار. هرچند 2«نمودندحزب و نیز حزب آریا یناارگردانان پشت پرده ک»ایرانیستها، ا اصوال حزبی نازیستی بود و به گفته پانکسوم

اتورهایی از حزب نازی کاریکل کرده بودند و آنرا به شکگذاری ایرانیستها پایه ردن پانکرا تنها برای لجن مال نند و هم با دادن کایرانیستهای راستین بدبین و سردرگم به میدان فرستاده تا هم مردم را نسبت به پان

3«.نندکتر مصدق مخالفت کایرانیستها با تمام قوا با د شعارهای پان شعارهایی شبیه بهیل کایرانیست تش ها و برای مقابله با حزب پان یاری انگلیسی ا بهکه حزب سومکای نیز مدعی شدند عده 4.است یدهگرد

ایرانیست و پانایرانیست حزب ملت ایران بر بنیاد ها )اعضای سازمان پان ایرانیست هایی نیز بین پان درگیریبین اعضای حزب ملت ایران بر ۱۳۳۱خرداد۲۸داد. به عنوان مثال در روز ایرانیست( روی می حزب پان

صبح ۸:۳۰در حدود ساعت ۱۳۳۱دی۱5روز 5ا درگیری رخ داد.کایرانیست و اعضای حزب سوم بنیاد پان

.۷۶ایرانیست به روایت اسناد، ص . بختیاری، حزب پان 1 .۳۶۰. عزیزی، حزب سوسیالیست ملی کارگران ایران )سومکا(، ص 2 .5۸ ها و پنجاه سال تاریخ، ص ایرانیست . انقطاع، پان 3 .5۲. عزیزی، همان، ص 4 .۲۸۴. همان، ص 5

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱66

ه کنیست زد و خوردی صورت گرفت ایرا ا و حزب پانکدر میدان بهارستان، میان گروهی از افراد حزب سومایرانیست ا به حزب پانکای از اعضای سوم شدند. علت این درگیری را پیوستن عده طی آن چند نفر زخمی

1اند. نوشتهمحور کدر ی ۱۳۲۶شهریور ۱5ایرانیستت در تب پانکاز همان ابتدای تأسیس م : این رابطهحزب‌توده‌

تمام نیروی خود را مصروف مبارزه »ایرانیست در ابتدا قرار داشت و آنهم زد و خورد و درگیری بود. حزب پانتر شدید و خونین ها یریدرگدر طی سالهای فعالیت جبهه ملی این زد و خوردها و 2«.ردک با حزب توده می

یناگشت خورد بین این دو گروه تبدیل می ، تظاهرات و مراسم برگزار شده به زد وها ییگردهماثر کشد و احزب های یاستراتژی از اهداف و کدر واقع ی»یافت. به همان شدت ادامه ۱۳۳۲مرداد۲۸برخوردها تا

ه دو کو نهادهایی ها ارگانشور و در تمام کاین مبارزه در سراسر 3«.ایرانیست مبارزه با حزب توده بود پانمونیسم کایرانیست را مبارزه با تنها برنامه و هدف حزب پان»داد. بعضا میحضور داشتند رخ ها آنگروه در

رد:کتوان در عوامل زیر جستجو دالیل درگیری این دو گروه را می ینتر مهم 4«.اند و سوسیالیسم دانستهشور و احساسات کرا باید در اشغال ایران و حضور بیگانگان در ها یریدرگ. نخستین علت ۱

شور و اخراج بیگانگان بودند، دانست . کامل که خواهان استقالل کناسیونالیستی تند ایجاد شد. در مردم نمود به عنوان خود را در ایران در راستای اهداف شوروی دنبال می های یتفعاله کدر این میان حزب توده

ایها را حزب ایرانیستها توده پان»نیستها قرار گرفت.ایرا شور و مزدور بیگانه مورد تنفر پانکدشمن استقالل با استفاده ها آنه سوغات بیگانگان بوده و کدانستند مونیست را اندیشه غیر ایرانی میکضد ایرانی و اندیشه

خواستند ملت ایران را نابود سازند و حس ناسیونالیستی ملت ایران را از بین ببرند. ار میکاز این احزاب و اف 5«.بیگانه فراهم سازند یها قدرتنه رابرای سلطه زمی

ه برمبنای نژاد بوجود کایرانیست مونیستی، حزب پانکهای . به دلیل ضدناسیونالیستی بودن اندیشه۲ه کپرداخت و به همین دلیل به حزب توده و اعضای آن مبارزهمونیستم به کآمده بود به صورت افراطی با

طرفدار ایدئولوژی انترناسیونالیسم بودند، اعالم جنگ و مبارزه داد و بارها میان طرفداران این عقیده با شدن تعدادی از افراد دو ه منتهی به مجروح و زخمیکبوجود آمد هایی یریدرگطرفدار حزب توده یها گروه

نمودند. ناسیونالیسم را ارائه می سیسم اندیشهکایرانیست در برابر اندیشه مار حزب پان 6.«شد طرف می

۰۰۳۶۹۰۴مرکز اسناد ملی، سند شماره . 1 .۱۱۱. کاتوزیان، مصدق و مبارزه برای قدرت ایران، ص 2 .۱۳۲ایرانیست، ص . رزمجو، حزب پان 3 .۱۴۴ . مهربان، بررسی مختصر احزاب بورژوازی لیبرال در مقابله با جنبش کارگری انقالبی ایران، ص 4 .۷، ص ۱۳۴۴ ، سال۲۲۷. روزنامه خاک و خون، شماره 5 .۱۶۳، ص ۱۳۳۲مرداد ۲۸تا کودتای۱۳۲۰ازشهریور یاسیس . نجمی، خاطرات 6

۱67 ۱۳۳۲ مرداد ۲۸ کودتای تا توده و سومکا احزاب با ایرانیست پان حزب رابطه

ای های ضد ناسیونالیستی در هرچهره ه با اندیشهکوشش ما بر آن است که کها اعالم نمودند: ایرانیست پانخواه به چهره عوام »دهد مونیست را یاری میکسیست و که مارک ییها مکتبه باشد خواه به صورت ک

1.«نند بستیزیمک برالیسم قرن نوزده دفاع میاز لجام گسیختگی در لباس لی هکفریبانانی وفایی اندیشه آن بود و چون تا کسالهای ش ۱۳۲۷-۲۸ایرانیست، سالهای . از نظر فعالیت حزب پان۳

تا رو در 2ه دارای ایدئولوژی باشد در برابر حزب توده در پهنای اجتماع نبودکآن زمان هیچ سازمان سیاسی یالت نوپا گرفتند تا هر چه زودتر آنرا از کوبی این تشکتوده تصمیم به سرروی آن حزب بایستد، سران حزب

نند.کمیدان به دررده کردن خود انتخاب کبرای مطرح » ایرانیستها سیاست مقابله با حزب توده را رسد پان . به نظر می۴

ه در کخواستند نظر مردم را رد. همچنین میک آنها را در سطح جامعه معرفی می بودند زیرا ستیز با حزب توده 3.«نندکآن موقعیت، احساساتی بیگانه ستیز داشتند به سوی خود جلب

نمود خارجی این همراهی درگیر شدن ینتر مهمه کایرانیست با جبهه ملی . همراهی حزب پان5ب بود و عمال ایرانیست با هواداران حزب توده و موضع گیری در مقابل این حز اعضای حزب پان

ایرانیستها را در موافقیت با جبهه ملی و ضدیت با حزب توده قرار داده بود. پانات دربار و کایرانیست با حزب توده را ناشی از تحری ها هم زد و خوردهای حزب پان . بعضی۶

ذاء مردم، حمله به به شرارت و زدوخورد و ای ها یابانخعلنا در »هکاند ا دانستهکاستعمارگران انگلیس و آمریه ک هایی یفروش، برهم زدن بساط روزنامه ها آنشیدن ک آتشایران، به توده وابسته به حزب یها سازمان

ا)سیا( کهای سازمان اطالعات آمری از گزارش هکآنچنان 4.«پرداختند فروختند، می نشریات دسته چپی مین دوم ستاد ارتش با سازمان پان ایرانیستی ارتباط داشتند و محمدرضا شاه کعوامل ر»شود در ایران معلوم می

پور و بهداد را در کبرضد حزب توده عالقمندی نشان داده و حتی پزش ها آنایرانیستها و عملیات نسبت به پانیرفته و پور، آنان این پیشنهاد شاه را نپذک. به گفته پزشاست کردهدعوت به مالقات ۱۹5۱سبتامبر ۲۳روز 5.«دهند ه هر ایرانی راستین برعهده دارد ادامه میکای مونیسم را صرفا به عنوان وظیفهکه مبارزه با کاند گفته

به فعالیت » یکایرانیست با حزب توده، گازیورس ائیان در اختالف حزب پانکنقش آمری درباره همچنین ایرانیستها را برعهده شد و هدایت پان رستی میه توسط رهبر مرموز)سیا( سرپکند ک ه بدامن اشاره میکشب

ا گرد کایرانیست و حزب سوم مونیستی از جمله حزب پانکضد یها گروه» و با دادن پول به 6«داشت 7.«شد خورد و ضد و خوردهای خیابانی با این حزب ایجاد می حزب توده برهم می های یهمائ

.۲، ص ۱۳۴۴، سال۱۷۷روزنامه خاک و خون، شماره . 1 .۲۹و نیز انقطاع، همان، ص ۲۱/۴/۸۷مصاحبه با هوشنگ طالع مورخ . 2 .۱۳۴رزمجو، همان، ص .3

.۴۶۴جامی، گذشته چراغ راه آینده، ص . 4 .۱5۱، ص ۱نجاتی، مصدق و سالهای مبارزه و مقاومت، ج . 5 .55، ص ۱۳۳۲مرداد ۲۸گازیوروسکی، کودتای .6 ۱۶۹-۷۰گازیوروسکی، سیاست خارجی آمریکا و شاه، ص. .7

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱6۸

آمد عوامل انگلستان و ایرانیست بوجود می توده و حزب پانه بین حزب کو زد و خوردهایی ها یریدرگدر ران روس، کایها را نو ها و نشریات خود توده ایرانیست در اعالمیه حزب پان 1.ردندک ا بهره برداری میکآمری

مونیستی را در کهایی از سران و بزرگان و در نشریات خود نمونه 2ردک یهای مزدور معرفی میکبلشور کو متواری و مجازات شده بودند، ذکمونیست در مسکه سرانجام توسط رؤسای سران ک مختلفشورهای ک

تمایل و گرایش ها یستکمونه به کسانی بود کار درس گرفتن و عبرت آموزی ک. هدفشان از این 3ردندک میمبنی بر ضد اسالمی بودن ییها داستانایرانیستها همچنین ار بودند. پانکرده و یا درصدد این کپیدا چونهای اسالمی و ممانعت آنان از انجام مراسم دینی و مذهبی مردم مسلمان سرزمین ها یستکمون

نمودند و تصاویری از مسجد مسلمانان در شوروی و دیگر جاها به نمایش گذاشته ستان و... را بیان میکازبدر سندی 4.«ی فرامین دینی وارد خانه خدا شودسی جرأت ندارد براک»ه در زیر آن تصویر نوشته بود، ک

فر و الحاد مقهور کشور که فرزندان اسالم در آن کمتجاوز از سی سال است » هکدیگر نوشته شده شور شوروی فرزندان اسالم کخدانشناس در های یستکموناند و ها شده نجهکها و ش ترین عذاب وحشیانه

اند و تنها ت رساندهکوضع به هال ترین یعفجار داده و آنان را به نجه، بندگی و بردگی قرکرا تحت عذاب، شه قائل به خدای کمونیسم را کاسالم دست بردارند و مرام خواهند از ایمان خود به ه نمیکاین بوده ها آنگناه

متعال نیست مذهب خویش قرار دهند.... و به جای پرستش خدای یگانه پرستش لنین و استالین را ترویج 5.«نندک

ایرانیستها در مبارزات خود علیه حزب توده عالوه بر دست گذاشتن بر مرام و ه پانکدهد اسناد فوق نشان میبرابری، جامعه بدون اختالف »ایها مثل و شعارهای توده ها آرمانشیدن کمنش این حزب و به چالش

یالتی حزب توده به سازمان کو نیز وابستگی تش 6«ارگرکطبقاتی، صلح و آرامش، رفاه، آزادی و رهبری طبقه استفادهدستاویزها برای مبارزه با حزب توده ینتر مهمی از کمونیستی شوروی، از اسالم به عنوان یک

همه مسلمانان » ایرانیست از ایها، حزب پان و توده ها یستکمونای برعلیه ردند. برای نمونه در بیانیهک میمونیست روس عبرت بگیرند و فریب این بهشت کبرادران خود در بهشت سرنوشت ازه کخواهد می

ت ننشسته و به اقدامات متقابلی دست کدر مقابل این اقدامات، حزب توده نیز سا 7.«دروغین را نخورندنمود و برای ایرانیستها را نژادپرست، فاشیست، هیتلری معرفی می زد. این حزب در نشریات خود پان می

همه را »رد وک ی معرفی میکایرانیستها ی ا را با پانکار مردم، همه جا احزاب آریا و سومکافردن کمنحرف

.۱5۲عظیمی، حاکمیت ملی و دشمنان آن، ص .1 ۰۱۴۶۷۰۱۴سند شماره مرکز اسناد انقالب اسالمی، .2 ۰۱۴۶۷۰۰5مرکز اسناد انقالب اسالمی، سند شماره .3 ۰۱۴۶۷۰۰۶مرکز اسناد انقالب اسالمی، سند شماره .4 ۰۱۴۶۷۰۰۷مرکز اسناد انقالب اسالمی، سند شماره .5 ۰۱۴۶۷۰۰۷؛ ۰۱۴۶۷۰۰۸مرکز اسناد انقالب اسالمی، سند شماره .6

۰۱۴۶۷۰۰۸شماره مرکز اسناد انقالب اسالمی، سند . 7

۱69 ۱۳۳۲ مرداد ۲۸ کودتای تا توده و سومکا احزاب با ایرانیست پان حزب رابطه

، زد و خوردهایی بین اعضای هر دو حزب روی یدشمندر اثر اختالف و 1.«نامید فاشیست می جوجه شود: ر میکبه ترتیب وقوع ذ ها آنهایی از ه نمونهکداد می

ه پنج کارگران آبادان ک: حزب توده تظاهرات بزرگی به مناسبت بزرگداشت اعتصاب ۱۳۳۰تیر ۲۳این تظاهرات با ورود آوریل هریمن همزمان کهانداخت ( صورت گرفته بود به راه۱۳۲5تیر۲۳)تر یشپسال

هریمن بود. ا و اعتراض به ورود کایها با آمری شد و در واقع هدف اصلی این تظاهرات مخالفت تودهه با کشیده شد و افرادی کو خون کدر همین روز در میدان بهارستان به خا» ایها تظاهرات و گردهمایی توده

جمع شده بودند به همراهی افراد احزاب است یرانیاچوب و چماق و خنجر و دشنه در محل حزب پان 2.«شته شدندکزیادی عده ه در اثر این زد و خورد کرده کدیگر به گردهمایی حمله

ی دیگر از اقدامات حزب توده برای ضربه زدن به دولت مصدق برپایی تظاهرات ک: ی ۱۳۳۰آذر۱۴چپ و راست مجلس قرار یها جناحه در نتیجه آن دولت مصدق مورد انتقاد کآذر بود ۱۴خشونت بار

. نسبت به مصدق انجام و.. های زیادی توسط عبدالقدیر آزاد، جمال امامی یکودر مجلس هتا»گرفت.اعالم داشت در این روز باعنوان اعتراض برعلیه ه حزب تودهکآذر از آنجا اتفاق افتاد ۱۴. ماجرای 3«گرفت

این حزب نه ااین بار به البته هکرد )کتضییقات دولت و تعطیلی دانشگاه تظاهرات و راهپیمایی برپا خواهد رد کرر اعالم که شهربانی از چند روز پیش مکموز بود( و با آناخراج چند نفر دانشجو و دانش آ اعتراض به

نندگان است و کتظاهرات برعهده ه بیفتد کاین تظاهرات جلوگیری خواهد نمود و مسئولیت هر اتفاقی ازه کمقابله آماده چه در داخل و چه در خارج جبهه ملی خود را ها سازمانه بعضی عناصر و کمعلوم بود » هکبا آن

ه به زد و کانداخت، نمایند، حزب توده تظاهرات را به راه می آنبا حزب توده و ضرب شست نشان دادن به در این بین مخالفان حزب توده 4.«شدند شته و دویست نفر زخمیکنفر 5خورد با پلیس منجر و طی آن

ا و اوباشان کانیستها و اعضای سومایر شان بقائی همراه با پانکشان و قداره بندان حزب زحمتکشامل چاقوهای آهنی دسته جمعی با شعارهای مرگ بر حزب توده، زنده باد مستقر در حزب با چوبدستی و میله

ها و های وابسته به حزب توده و چاپخانه ریختند و تمام روزنامه ها یابانخمصدق، زنده باد جبهه ملی به تاب کشیدند و تحت حمایت گارد و شهربانی به هر ک آتشفروش نشریات حزب توده را به های یوسکک

این روز های یریدرگدر 5.ردندک فروختند، حمله می ای می سیستی و تودهکمار یها کتابه کفروشی رات، جمعیت آزادی، جمعیت مستأجرین و کانون جوانان دموکباشگاه جمعیت هواداران صلح، محل »

.5۸انقطاع، همان، ص . 1 .۶۸-۹مهربان، همان، صص . 2 .۱۹۶، ص ۱۳۳۲مرداد ۲۸زعیم. جبهه ملی ایران از پیدایش تا کودتای . 3 .۲۰۶، ص ۱۳۳۲مرداد ۲۸نجاتی، جنبش ملی شدن صنعت نفت و کودتای . 4؛ مهربان، ۶۱۰؛ جامی، همان، ص ۸۷؛ سحابی، مصدق، دولت ملی و کودتا، ص ۳۹۲، ص ۲و ۱موحد، خواب آشفته نفت ، ج . 5

.۷۲همان، ص

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱70

اتش، طلوع، ستاره صلح، زنان نو، مه به سوی، ادارات روزنامهجمعیت مبارزه با استعمار، چاپخانه روزنا 1«.شیده شدکاتش آزادی ایران و چلنگر ویران گردید و یا به

ایها بسیار : در این روز انتخابات دوره هفدهم مجلس شورای ملی برگزار گردید و توده ۱۳۳۰بهمن ۳ ایرانیستها به اما پان»نند و نمایندگان خود را به مجلس راه دهند کوشیدند تا در این انتخابات اعمال نفوذ ک

2.«اهداف خود برسند ایها به ه تودهکوشیدند و نگذاشتند کهمراه دیگر طرفداران جبهه ملی بسیار : در این روز بین اعضای دو گروه بر سر حمایت از مصدق و جانبداری از وی از ۱۳۳۱فروردین ۸

دولت مصدق »ه کست درگیری و زد و خورد بوجود آمد و این زد و خورد چنان بود ایرانی طرف حزب پان 3.«ردک برقرارومت نظامی کار خود در تهران حکبرای نخستین بار از زمان شروع

ه مسلح باشند کافراد خود دستور داد ا بهکایرانیست و سوم حزب توده برای مقابله با افراد اعضای احزاب پاندیگری نیز انجام داد و آن اقدامهمچنین حزب توده 4.«س همراه داشته باشندک، پنجه بو با خود چاقو

ه موجودیت آن را کایرانیست بوده ش ایران برای مقابله با حزب پانکرات زحمتکمیته جوانان دموکیل کتش 5.ای به دولت اعالم نمود نیز رسما طی اعالمیه

نار هم به کبصورت همصدا و در ها گروهتمام احزاب و » ه به قول منابعکبود ۱۳۳۱شاید تنها در سی تیر بعد از قیام سی تیر 6.«ها را به فراموشی سپردند ریختند و دشمنی ها یابانخطرفداری از مصدق به

اندختند و به به راه می ها یابانخشان عضو خود را در کایرانیست به همراه دیگر احزاب، چاقو حزب پان»نیز 7.«زدند را آتش می ها آنردند و ک ها و نشریات دسته چپی حمله می مانهاب دولتی، روزنامه فروشیساز

هایی از این زد و خوردها نیز نمونه ها شهرستانبین دو حزب درتهران، در های یریدرگعالوه بر زد و خورد و باشد. به شرح زیر می ها یریدرگشود. برخی از این مشاهده می

ه چندی کوشا کایرانیست به بنگاه مطبوعاتی ای از افراد حزب پان در اهواز: عده ۱۳۳۱ن سوم بهم های دست چپی از جمله، به سوی شهباز، جوانان شده بود و اغلب روزنامه افتتاحندرنامی کقبل توسط اس

ایرانیستها در ردند. رهبر پانکها را پاره رسانید، حمله و مقداری از روزنامه رات و سوگند را به فروش میکدمونخست –ای به مصدق ندری طی نامهکاین یورش، اس یجه نتاین درگیری فردی به نام حسین طبیب بود. در

ایرانیستها و نیز حمایت مأمورین شهربانی ازآنان را اعالم و خواستار ایت خود را از این چپاول پانکش -وزیر 8.مجازات هر دو گروه شد

.۹۱۶-۹۱۷ای، خاطرات سیاسی)پنجاه نفر و سه نفر( ، صص خامه . 1 .۳۰۲زعیم، همان، ص . 2 .۲۶۰؛ ذبیح، ایران در دوره مصدق، ص ۳۷۹عظیمی، بحران دمکراسی در ایران، ص . 3 .۳۳۰عزیزی، همان، ص . 4 ۸۷5۱مرکز اسناد ملی، سند شماره . 5 .۲۲۸، ص ۱۳۳۲مرداد ۲۸نجاتی، جنبش ملی شدن صنعت نفت و کودتای . 6 ۸۱ها در سیاست عصر پهلوی، ص مجتبی زاده، لومپن . 7 ۰۱۴۶۷۰۲۹؛ ۰۱۴۶۷۰۲۸؛ ۰۱۴۶۷۰۲۷؛ ۰۱۴۶۷۰۱۹؛ ۰۱۴۶۷۰۲۰اسناد انقالب اسالمی، سند شماره مرکز . 8

۱7۱ ۱۳۳۲ مرداد ۲۸ کودتای تا توده و سومکا احزاب با ایرانیست پان حزب رابطه

ای از دانش آموزان وابسته به حزب در دبیرستان حسابی بین عده ۱۳۳۱بهمن ۴در روز در همین شهر توسط رحیم زاده و شریف از ینامه طی آن بهلول کایها زد و خوردی رخ داد ایرانیست و توده پانری گرفت. در مورد علت ین درگی یانپاشد. این درگیری با دخالت مأمورین انتظامی ها زخمی ایرانیست پان

فروردین ۱۹در روز 1.ردندک ایرانیستی حمایت می شان پانکدبیرستان از مهاجمین و چاقو یاءاوله کگفته شد ه طی آن کایرانیست زد و خورد و درگیری صورت گرفت ایها و اعضای حزب پان توده»در بابل بین ۱۳۳۱

2.«ایها مجروح شدند ایرانیستها توسط توده چند نفر از پانای از افراد عده ۱۳۳۱آبان ۱ای از افراد حزب در روز ژاندارمری بابل عده ازهمچنین بر طبق گزارش واصله

ای و ه منجر به مجروح شدن عدهکشی نمودند کاری و چاقوک کتکایرانیست حمله و اقدام به حزب پان 3.مداخله مأموران شد

ایرانیست با ای برای نزاع با افراد حزب پان دهع ۱۳۳۱مرداد ۳۱صبح روز ۶:5۰در همین شهر در ساعت ه جمشید قانون و کبود یناتهیه چوب و سنگ آماده و در جلوی اداره پست اجتماع نمودند. علت حمله

ایرانیستها حزب شاه هستند باید از بین ه پانکرمضان سیاه و محمد حجازی و علی حدادی به نام این 4.بروند

ه برای تفریح به بابلسر رفته بودند مورد تعرض و هجوم کایرانیستها نفر از پان ۶: ۱۳۳۱اسفند ۲۹در روز ایرانیستها به نام افشار نفر از پان کآن به چشم ی یجه نته در کای از منتسبین به حزب توده واقع شدند دسته

ه جوانان کانی دخالت نمود ه بی طرف بود مجروح شد و شهربکی از اهالی کصدمه وارد و سری 5.ردندکتبا خواستار تعقیب قضیه شدند و به بابل مراجعت کایرانیست پان

ردند و اثاث و کایرانیستها در این شهر حمله ایها به دفتر پان : گروهی از توده ۱۳۳۱بهمن ۸ قزوینگاهی از ماجرا به رویاروئی برمی را به خیابان ریختند. پان ها آنهای پرونده ار کخیزند و ایرانیستها پس از آ

شهربانی از اداره ه در نتیجه آن فضای شهر متشنج و کشد ک به زد و خورد و درگیری خونین میان دو گروه می 6.ندک اعالم می ومت نظامیکبرقراری نظم ناتوان شده و ح

لوپ که منجر به هجوم اصناف به کایرانیست : اختالف بین اصناف بازار و حزب پان ۱۳۳۱بهمن۱۸به نظر 7.ستن و از بین بردن لوازم شد. در این درگیری افراد حزب توده نقش داشتندکایرانیست و ش پانستها معتقد بودند صفائی ایرانی صفائی مقدم بود. پان یآقاایرانیستها به رسد علت این درگیری اهانت پان می

ه مردم بازار و ک استمقدم انتخابات شهرداری را به نفع طرفداران خود انجام داده و به دستور وی بوده

۱۴۸و ۱۴۶، صص. ۱۳۷۹؛وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی، ۱۴۶۷۰۲۶مرکز اسناد انقالب اسالمی، سند شماره . 1 ۲۹۰۰۰۸۴5۰مرکز اسناد ملی، سند شماره . 2 .همان . 3 ۲۹۰۰۰۰۷۳۲شماره مرکز اسناد ملی، سند .4

۲۹۰۰۰۸۴5۰سازمان اسناد ملی، سند شماره . 5 ۲۹۳۰۰۲۴۲۱مرکز اسناد ملی، سند شماره . 6 .۱5۳، ۱5۱وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی، همان، صص . 7

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱7۲

ینتر مهمایرانیست پرداختند. البته لوپ حزب پانکارخانجات و حزب توده به تخریب خانه و کارگران کدر پس این اقدام محمدرضا عاملی تهرانی 1.ده بوددلیل حمله به صفائی مقدم، طرفداری وی از حزب تو

ای به مصدق، از دولت ایرانیست را برعهده داشت، طی نامه زمان نیابت دبیر مسئول حزب پان یناه در ک 2.ردکوبی حزب توده را کتقاضای مجازات و سر

ایرانیست و منتسبین به حزب : بین تنی چند از اعضای حزب پان ۱۳۳۱خرداد۲۷و ۱۶رامهرمز : ه طی آن چند نفر از هر دو طرف مجروح شدند. مسببین این درگیری آقای آذر کمنجله توده نزاعی روی داد

اعضای فعال از -زاده و نوربخش رحیم -متصدی آموزشگاه روستایی و از عناصر فعال حزب توده -احیاء 3.ه چند روزی نیز زندانی شدندکبودند –ایرانیست حزب پان

ه کدارد ای به مصدق اعالم می ایرانیست در رامهرمزدر نامه پس از این واقعه، رحیم زاده سرپرست حزب پان توده ایت و اعتراض نسبت به حمله حزب کای از افراد حزب متبوعش در تلگراف خانه به نشانه ش عدهمستقیم شهربانی بهره مند بودند تحصن نمودند و کمک ازه کوطن و اخالل گران حزب ایران دین و بی بی

4.تقاضای رسیدگی به تجاوزات رئیس شهربانی و حامیان توده و حزب ایران توسط دولت را دارنده وابسته به حزب ک -اووس کفرهنگ گنبد نماینده -یعلم: بین ۱۳۳۱ بهمن ۲۲اووس کگنبد

ه علت اصلی آن درگیری، اختالف در اصول و کای درگیری بوجود آمد ایرانیست بود و آموزگاران توده پانشور ک یها استانور در دیگر شهرها و کر شده بین افراد دو حزب مذکعالوه بر موارد ذ 5.مرام حزبی بود

6.درگیری وجود داشت

‌‌

.۱۳۷۲۳اسناد مجلس شورای اسالمی، سند شماره . 1 .۱۶۱-۱۶۲وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی، همان، صص . 2 .۰۱۴۶۷۰۳۹، ۰۱۴۶۷۰۳۸اسناد انقالب اسالمی، اسناد شماره مرکز . 3 .۱۶5وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی، همان، ص . 4 .۲۹۰۰۰۰۶۴مرکز اسناد ملی : سند شماره . 5 .۲۹۰۰۰5۱۱۰؛ ۲۹۰۰۰۷۱۳۰؛ ۲۹۰۰۰۶5۰۷؛ ۲۹۰۰۰۶۸۷۹؛ ۲۹۰۰۶۸۷۶مرکز اسناد ملی، اسناد شماره . 6

۱7۳ ۱۳۳۲ مرداد ۲۸ کودتای تا توده و سومکا احزاب با ایرانیست پان حزب رابطه

‌گیری‌تیجهنتشکیل گردید، یکی از چند ده ۱۳۲۰که در نتیجه شرایط سیاسی پس از شهریور است یرانیاحزب پان

سیاسی عمده کشور در آن زمان درگیر شد. مسایلی از قبیل اشغال ایران مسائلحزبی بود که خواه ناخواه با توسط کشورهای درگیر در جنگ، بی ثباتی سیاسی کشور، اختالفات عمیق ایران و انگلیس بر سر نفت و

تجزیه یها حرکتاختالفات ایران و شوروی بر سر مداخالت علنی این کشور در امور ایران و حمایت از ، ها یتفعالسیاسی به دنبال ایفای نقش باشند. این یها گروهطلبانه و غیره باعث شده بود تا همه احزاب و

مسائله از اتفاق و اتحاد بر سر . ارتباط احزاب در این مرحلساخت یمبه ناچار احزاب را نیز به هم مرتبط در دوره مورد بحث با احزاب و است یرانیاحیاتی کشور تا جدایی و درگیری با هم در نوسان بود. حزب پان

زیادی در ارتباط حسنه و غیر حسنه بود. احزاب سومکا و توده از جمله احزابی بودند که حزب یها سازمان برده یمبه سر ها آننداشته و پیوسته در درگیری و زد و خورد با ها آناز ابتدا رابطه خوبی با است یرانیاپان

دالیل این رابطه خصومت آمیز تحت تأثیر مواضع این سه حزب قرار داشت. حزب پان ینتر مهماست. طرفدار منافع ایرانی یها دولتداخلی خواهان حمایت از اصل سلطنت، حمایت از مسائلدر است یرانیا

خارجی به دنبال کم کردن سلطه بیگانگان، تأمین منافع ملی و حفظ استقالل کشور بود. مسائلملی و در اما مرام و اهداف احزاب سومکا و توده تحت تأثیر مسایلی بود که بعضا نه تنها در مجموعه اهداف ملی

متناقض های یریگخارجی و موضع یها دولتجایی نداشتند، که ارتباط این احزاب بویژه حزب توده با ها آنبا است یرانیامهمی چون امتیازات نفتی هر چه بیشتر باعث تخاصم حزب پان مسائلدر مقابل

.شد یم‌

‌فهرست‌منابع‌و‌مآخذ‌الف(‌اسناد

،۱۳۷۲۳سند شماره اسناد مجلس شورای اسالمی. ،۰۱۴۶۷۰۳۸سند شماره مرکز اسناد انقالب اسالمی. ،۰۱۴۶۷۰۳۹سند شماره مرکز اسناد انقالب اسالمی. ،۰۱۴۶۷۰۰۷سند شماره مرکز اسناد انقالب اسالمی. ،۰۱۴۶۷۰۰۸سند شماره مرکز اسناد انقالب اسالمی. ۰۱۴۶۷۰۰۶سند شماره ز اسناد انقالب اسالمی، کمر. ۱۴۶۷۰۲۶سند شماره ز اسناد انقالب اسالمی ، کمر. ۰۱۴۶۷۰۰5سند شماره ز اسناد انقالب اسالمی، کمر . ۰۱۴۶۷۰۰۷سند شماره ز اسناد انقالب اسالمی، کمر. ۰۱۴۶۷۰۱۴سند شماره ز اسناد انقالب اسالمی، کمر. ۰۱۴۶۷۰۲۰سند شماره ز اسناد انقالب اسالمی، کمر.

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱74

،۰۱۴۶۷۰۱۹سند شماره مرکز اسناد انقالب اسالمی. ،۰۱۴۶۷۰۲۷سند شماره مرکز اسناد انقالب اسالمی. ،۰۱۴۶۷۰۲۸سند شماره مرکز اسناد انقالب اسالمی. ،۰۱۴۶۷۰۲۹سند شماره مرکز اسناد انقالب اسالمی. ،۲۹۰۰۰۸۴5۰سند شماره مرکز اسناد ملی. ،۸۷5۱سند شماره مرکز اسناد ملی. ،۲۹۰۰۶۸۷۶سند شماره مرکز اسناد ملی. ،۲۹۰۰۰۶۸۷۹سند شماره مرکز اسناد ملی. ،۲۹۰۰۰۶5۰۷سند شماره مرکز اسناد ملی. ،۲۹۰۰۰۷۱۳۰سند شماره مرکز اسناد ملی. ،۲۹۰۰۰5۱۱۰سند شماره مرکز اسناد ملی. ۲۹۰۰۰۸۴5۰سند شماره ز اسناد ملی، کمر. ۲۹۰۰۰۰۶۴سند شماره ز اسناد ملی، کمر. ۰۰۳۶۹۰۴سند شماره ز اسناد ملی، کمر ۲۹۳۰۰۲۴۲۱سند شماره ز اسناد ملی، کمر. ۲۹۰۰۰۰۷۳۲سند شماره ز اسناد ملی، کمر

‌ب(‌نشریات (.۱۳۴۴-۴۸)تهران: و خون کخا

‌ها‌مصاحبهج(‌ (.۱۳۸۷طالع. هوشنگ،)تابستان و پاییز

‌ها‌کتابد(‌ ۱۳۷۹اسالمی، (، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد ۱۳۴۰-۱۳۲۰. )اسناد‌احزاب‌سیاسی‌در‌ایران. .یخ‌ایرانیست‌پانانقطاع، ناصر .۱۳۷۹تاب، کت ک. تهران: شرها‌و‌پنجاه‌سال‌تار .۱۳۸5ز اسناد انقالب اسالمی، ک. تهران: مرایرانیست‌به‌روایت‌اسناد‌حزب‌پانبختیاری، شهال. .۱۳۶۲. بی جا، آینده‌راهگذشته‌چراغ‌جامی. .یخ‌سی‌سالهجزنی، بیژن .۱۳5۷تهران: نشر مازیار، ، ۱. جایران‌تار ۱۳۷۲. تهران: نشر گفتار، خاطرات‌سیاسی)پنجاه‌نفر‌و‌سه‌نفر(ای، انور. خامه. .۱۳۶۳، تهران: عطایی، ۲محمدرفیعی مهرآبادی، چ ترجمه. ن‌در‌دوره‌مصدقایراذبیح، سپهر. ۱۳۷۸ز اسناد انقالب اسالمی، ک، تهران: مر۱. چایرانیست‌حزب‌پانبر. کرزمجو، علی ا.

۱7۵ ۱۳۳۲ مرداد ۲۸ کودتای تا توده و سومکا احزاب با ایرانیست پان حزب رابطه

،وروش. کزعیم‌ ‌پیدایش‌تا ‌از ‌ایران ‌ملی ‌‌۲۸ودتای‌کجبهه ، تهران: انتشارات ایران، ۲. چ۱۳۳۲مرداد۱۳۷۹.

۱۳۸۰. تهران: طرح نو، ودتاکمصدق،‌دولت‌ملی‌و‌الله. سحابی، عزت. .یاسالمز اسناد انقالب ک. تهران: مرا(کارگران‌ایران‌)سومکحزب‌سوسیالیست‌ملی‌عزیزی، غالمرضا ،

۱۳۸۳. .۱۳۸۳. تهران: نگاره آفتاب، حاکمیت‌ملی‌و‌دشمنان‌آنعظیمی، فخرالدین. ۱۳۷۳عبدالرضا هوشنگ مهدوی و بیژن نوذری، تهران: البرز، ترجمه. راسی‌در‌ایرانکبحران‌دمــــــ. ز،ک، تهران: مر۲فرزانه طاهری، چ ترجمه . مصدق‌و‌مبارزه‌برای‌قدرت‌ایراناتوزیان، محمدعلی همایون. ک

۱۳۷۸. ک. کی، مارکگازیوروس‌ ‌‌۲۸ودتای ، انتشارت سهامی ک. ترجمه غالمرضا نجاتی، تهران: شر۱۳۳۲مرداد

۱۳۷۸. یــــــ .۱۳۷۱. ترجمه جمشید زنگنه، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، ا‌و‌شاهکسیاست‌خارجی‌آمر .۱۳۸5ز، ک. تهران: نشر مرها‌در‌سیاست‌عصر‌پهلوی‌لومپنمجتبی زاده، مهدی. .۱۳۷۸ار نامه، ک، تهران: نشر ۲و ۱. جخواب‌آشفته‌نفتموحد، محمدعلی. .تهران: ارگری‌انقالبی‌ایرانکبررسی‌مختصر‌احزاب‌بورژوازی‌لیبرال‌در‌مقابله‌با‌جنبش‌مهربان، رسول .

.۱۳۶5ایران، کپی .نجاتی، غالمرضا‌ ‌۲۸ودتای‌کجنبش‌ملی‌شدن‌صنعت‌نفت‌و ت سهامی ک. تهران: شر۱۳۳۲مرداد

.۱۳۷۸، انتشار ۱۳۶۴، تهران: شرکت سهامی انتشار، ۱. جمصدق‌و‌سالهای‌مبارزه‌و‌مقاومتــــــ. .یور‌از‌یاسیس‌خاطراتنجمی، ناصر .۱۳۷۰لینی، ک. تهران: نشر ۱۳۳۲مرداد‌‌۲۸ودتایکتا‌‌۱۳۲0شهر

‌شاپور،‌دانشگاه‌شهید‌چمران‌اهواز‌نامه‌جندی‌فصل ۱۳۹۴، تابستان ۲سال یکم، شماره

1آیا‌ساسانیان‌وارثان‌هخامنشیان‌بودند؟

2یارشاطراحسان 3آذردخت جلیلیانترجمه

۱۰/۱۲/۹۳تاریخ دریافت: ۱/۳/۹۴تاریخ پذیرش:

ه کدهد ساسانی، گزارش می بنیانگذار سلسله م،کبرآمدن اردشیر ی ه ( دربار ۲-۲٫۱هرودین )جلد ششم،

گاه کرودان امپراتور ال فرمانروایان سوریه و میان پارس، پس از ه اردشیر، پادشاه کردند کساندر سوروس را آه کرودان را به جنگ خواهد آورد. اردشیر انی آرام نخواهد ماند و سوریه و میانکدست یافتن به شاهنشاهی اش

اریا ، کشورهای آن ناحیه شامل ایونی و که تمام کها میراث او هستند، اعالم کرد باور داشت این سرزمینرد، آغاز شده و با که پادشاهی ماد را پارسی کسی کین وروش نخستکه با کاند میراث فرمانروایان پارسی بوده

ندر تصرف شد، پایان گرفته است. از این رو کاش به دست اس ه امپراتوریکداریوش، واپسین پادشاه پارسی اند دوباره به دست تر داشته ه پیشکای را ها پادشاهی داند برای پارسی ه شایسته میک کرد یماردشیر ادعا

4آورد.ه ک (۴دهد )جلد هشتاد، کند و گزارش می روزگار اردشیر، این نگرش را از سوی او تأیید می اسیوس همکدیو

اند ، باز پس خواهد های روزگاران گذشته تا دریای یونان داشته ه روزی پارسیکبالید هر آنچه را می» اردشیر «.انش به او رسیده استکاز نیاه کها میراث قانونی اوست این سرزمین ه ه همک کرد یمگرفت و ادعا

ه به گزارش آمیانوس مارسلینوس )جلد کای هم آمرانه ه چنین ادعاهایی از سوی ساسانیان در نامحتی »نستانتینیوس نوشته بود، بازتاب یافته است: ک(، شاپور دوم درباره پیشنهاد صلح به ۶-5٫5هفدهم،

استریمون و مرزهای مقدونیه ه ی نیاکان من تا رودخانه شاهنشاهکهای پیشینیان شما گواه این است گزارش «.ها باشم امتداد داشته است. بنابراین بجاست که خواستار این سرزمین

:ست از ای این مقاله ترجمه1

Yarshater, Ehsan. “Were the Sasanians Heirs to the Achaemenides?” La Persia nel Medioevo, Rome, 1971, pp. 517. 531.

[email protected]نیویورک کلمبیا دانشگاه در ایرانی مطالعات بازنشسته استاد. 2 [email protected] شناسی از دانشگاه شهید بهشتی . کارشناس ارشد زبان3 5، ۴همچنین نگاه کنید به جلد ششم، .4

۱77 بودند؟ هخامنشیان وارثان ساسانیان آیا

جهت گیری یونانی و بی تفاوتی نسبت به دین ملی و ادعاهای کانیان بیشتر یکه اشکبدین ترتیب، در حالی امپراتوری پارسی و به ه جنبش ملی برای برپایی دوبار کیساسانیان با آغاز 1،ملی از خود نشان داده بودند

اند بنابراین ه هخامنشیان روزگاری از آن برخوردار بودند، آوازه یافتهکوهی کدست آوردن قدرت و شو …وه باستانی پارس را بسیار واضح به خاطر داشتندکیاد ش»ه مردم پارس کند کتوانست بیان راولینسون می

های بین تونس و صحرای هند و قفقاز و آبشارها فرمانروایی روزی بر تمام سرزمین ها آنه کدانستند می 2«.اند داشته

روزگار فرمانروایی جهانی ه ه یاد و خاطرکند ک م، تأیید میکاردشیر ی ه یوستین هم در گزارش خود دربارساسانیان و مورخان رومی را پذیرفته . دمورگان هم که ادعاهای 3بر جای مانده بود ها آنها در میان پارسی

رد تا در همه جای ایران، کوشش کهایش اردشیر در روند پیروزی»ه کند ک بود، بدون هرگونه تردیدی بیان میانش را دوباره بر پا دارد. پادشاه جدید از تبار اردشیر دراز کند و دین نیاکاف های هخامنشی را پی بهترین سنت

4«.تر از آن هخامنشیان بود ه پیشکهایی را داشت بخش ه عای گرفتن همدست بود و از این رو ادروشنی ه ها را به برنام های تازه در هنر ساسانی، این ویژگی به تازگی گیرشمن در شرح شماری از ویژگی

وروش، داریوش و دیگر شاهان کنسبت داده که بر اساس ادعاهای ساسانیان مبنی بر جانشینی راستین جانشینی »کند که ام.جین گاجی این طرز فکر را با چنین بیانی جمع بندی می 5.شکل گرفته بود هخامنشی

خود را به هخامنشیان 6،غصب دوره کرد تا در ورای یکجدید تالش ه قطعی شد و سلسل ]انیکاش[ سلسله 7«.پیوند دهد

ارا بر خاسته از که آشکند ک ( چنین دیدگاه مشابهی را بیان می۸۱۴)جلد اول، ص. در حقیقت طبری پادشاهی را دوباره به دارندگانش خواهد یمه کرد کگوید اردشیر اعالم وی می 8،تبلیغات ساسانی است

انش و پیش از روزگار که در زمان نیاکپادشاه درآورد آنگونه کفرمانروا و ی کبازگرداند و آن را به فرمانروایی ی 9.الطوایفی نیز چنین بوده است کملو

های مشابهی را از مومزن نقل اف.دی.جی پاروک مشاهده کرد که گفته« های ساسانی سکه»توان در . نمونه بارزی از چنین نظراتی را می1

کند. می2. The Seventh Great Oriental Monarchy, pp. 12. 13 3. Geschichte des alten Persien , p. 177. 4. Numismatique de la Perse antique, 3e fasc.: Dynastie Sassanide , col. 557.

. برای نظرات مشابه نک:5 Iran: Parthians and Sassanians, p. 133, v also his Iran des origines jusqu’Islams; p. 259, and Edith Porada, Alt. Iran: die Kunst in vorislamischer Zeit, p. 191.

کید از نگارنده است.6 . تأ7 La montee des Sassanides et l’heure de Palmyre, p. 121.

12. نک. پایین، ص. 8تنسر )ویرایش امه و ن18ها و اسکندر نک. همزه )ویرایش برلین(، ص. های نیرومندی از تبلیغات ساسانی درباره اشکانی . برای نمونه9

، 42، 40مینوی( صص.

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱7۸

ه ساسانیان شناخت درستی از هخامنشیان داشته و از کپنداشت توان یمبا خواندن گزارش هرودین و طبری گاه بوده ها آنتاریخ ه ساسانیان به ویژه در زمان خسرو اول هیچ کند ک ه بیان میکاند. با این حال نولد آ

ندر که بنابر آن دارا نامی به دست اسکتنها سنتی را در دست داشتند ها آناند. اطالعی از هخامنشیان نداشته 1.رده بودکشته شده بود و پیش از این دارا ،دارای دیگری نیز فرمانروایی کگجسته

ه تاریخ هخامنشی در سنت کهخامنشیان را به یاد سپرده بودند باید انتظار داشت ه اگر ساسانیان خاطر . با شد یموروش، به یاد آورده کم نام بنیانگذار شاهنشاهی هخامنشی،کو یا دست ساسانی نمود یافته باشد

هنوز هم به چشم -این وجود در سرزمین پارس شمار زیادی یادبودهای تاریخی برجسته وجود داشته های تخت جمشید و یادبودهای اند. در این میان ویرانه بودهفرمانروایی هخامنشیان یادآور هک -خورند می

ها و مادها در سنت تاریخی ار هخامنشیکتوان نادیده انگاشت. برای توجیه نبود آش نقش رستم را نمیای الزم است. هیچ به جمشید، رستم و سلمان و دیگران دالیل ویژه ها آنساسانی و نسبت دادن یادبودهای

ه بعدها به کهای ساسانی تشناخت درستی از شاهنشاهی پارسی در اسناد ساسانی بر جای مانده و یا در سن خورد. ، به چشم نمیاند شدهوسیله مورخان عرب وایرانی گزارش

های پارسی دیده هکبدیهی است که این فراموشی تاریخی ناگهانی نبوده است. برخی عناصر هخامنشی در س نخست این ه ندر است. بر پشت مجموعکها پس از پیروزی اس ه گویای تداوم سنت هخامنشی سالکشود می

ده نمایان است. کپادشاه ایستاده در پیش روی برج آتش ه رکگردد، پی پ.م برمی۱5۰به ها آنه تاریخ کها هکسه به بیان دیوید استروناخ کاهورا مزدا در حال پرواز است، ه ده انگارکدر باالی سر پادشاه و برج آتش

ه تاریخ کها هم هکدوم س ه این عناصر در مجموع 2«.دهد پیوستگی سنتی بین فرمانروا و خدایش را نشان می»ها نه به یونانی هکپشت این س یها نوشته 3.پیش از میالد است تداوم یافته است ۱۰۰تا حدود ۱5۰از ها آنه بر روی کنگره یا بام مسطح( کایی )با دهکه به خط آرامی است. استروناخ بیشتر توجه را به برج آتشکند. همچنین ک جلب می 5،هخامنشی است ه وجود دارد و مایه گرفته از نمون 4فرتداراهای نخستین هکس 6.هخامنشی چون بگدات و اردشیر و دریو را در میان پادشاهان پارسی یافت یها نام توان یم

1. Iranisches Nationalepos, 12; cf. Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sasaniden, w. 30, n.1. 2. JNES, 1966, p. 220. 3. G.F.HILL in A Survey of Persian Art, pp. 402. 3, pl. 126: DE MORGAN, op. cit. fasc. II, cols. 349. 50.

Frye, Heritage of Persia, p.282, ns.91,92برای عنوان جایگزین فرتراکا نک. 4.5. Op. cit. p. 222. 6. V. DE MORGAN, Op. cit., col. 379 sq.; cf. NOELDEKE, Gesch. D. Pers.,p. 6, n. 7, and HILL, Op. cit. p. 402.

۱79 بودند؟ هخامنشیان وارثان ساسانیان آیا

ه دوره به کرده کی، آن اندازه تداوم پیدا که این عناصر ،جز اندکی وجود ندارد کبا این حال هیچ شاهد و مدر ه که این عناصر در گذر زمان راه را برای سنتی باز کردند کرسد س به نظر میکبر ع 1.ساسانیان راه یافته باشند

توجه به تاریخ هخامنشی بود. ارا بیکآشگرفتند نیز های هخامنشیان را در بر می ها و داستان ه اسطورهکجنوبی و غربی ایران یها داستانها و اسطوره

ه برای نمونه از داستان زایش و کاست یونانی و رومی[ السیک]کاز یاد رفته بودند. تنها از طریق نویسندگان گاهی کی ه یا داستان بر تخت نشینی داریوش با شیه 2وروشکپرورش 3.یابیم یماسب آ

کهخامنشیان به دست ی یا ینیابیم، همچون پرورش های شرقی و غربی می هایی بین داستان اگر ما شباهت بین یهای رده و پرورش یافتن زال به دست سیمرغ و نیز شباهتکآن را گزارش 4ه الیانکگونه عقاب آن

( بیش 7رده استکه نولدکه اشاره ک)آن گونه ک، بدون شمینیب یمرا 6و داراب 5یخسروکوروش،کهای داستان الگو است. کرار یکغربی باشد ،ت یها سنته نتیجه حفظ کاز آن

وروش کرده است و همچنین نام کنام پادشاهان هخامنشی را تا اندازه ای درست یاد 8ه بیرونیکدرست است یانی به چشم کپادشاهی واپسین پادشاهان دوره از 9،و داریوش در گزارش شماری از مورخان اسالمی

توان در مخالفت با این نسبت داده شده است. گذشته از این می ها آنو برخی از ماجراها در بابل به خورد یم کرد. با وجود این، یکیانی اشاره کرد دو دارا در پایان تاریخ که هخامنشیان فراموش شده بودند به یادکادعا

نند.ک اعتبار بیتوانند به سادگی دیدگاه پیشین ما را ه چنین پندارهایی نمیکتر نشان خواهد داد پژوهش ژرف

(. ای.دی.اچ بیوار اشاره کرده است که در ۲۲۶های فرتدارا باشند )همان، ها ممکن است برگرفته از انگاره به پیشنهاد استروناخ چهارطاقی. 1

طراحی مضمون گاو با سر انسان بر روی مهرهای ساسانی "ممکن است هنرمند از دروازه خشایار در تخت جمشید الهام گرفته باشد (. مضمون حیوانات ترکیبی و ابوالهول و همچنین ۲۷. سلسله ساسانی، ص. ۲آسیای غربی در موزه بریتانیا. مهرهای ")کاتالوگ مهرهای

: و و. ب. هنینگ، ۱۴مضمون قهرمانی در حال کشتن یا مبارزه با یک شیر )نک. سنگ نگاره اشکانی مرد و شیر در کال جنگال، ایران کوده، JRAS ۱۹5۳، اکتبر ،pl. 5 های اشکانی آشکار نیست. به طور کلی ها با مضمون وران اسالمی نیز تداوم یافت، اگرچه شباهت آن( در د

شمایل نگاری ساسانی رنگ و بوی دیگری دارد. sq ۱۰۷. هرودوت، جلد اول، 2 .NOELDEKE, Iran. Nation. 2. 4؛ 85. همان، جلد سوم، 3

4 .SPIEGEL, Eranische Altertumskunde II ,p. 262. دهد. ( داستان مشابهی برای "گیلگمش" پادشاه بابل گزارش می۲۱های حیوانات، جلد دوازده، آلن )ویژگی

(، همچنین در شاهنامه، افراسیاب عالرغم اینکه احساس خطر کرد کودک را زنده نگه 214؛ ثعالیبی )ص. 501. طبری جلد اول، ص. 5دهد. بنابر شاهنامه و طبق یک یابد و یک بز به او شیر می پرورش می( اسکندر پنهانی 391داشت . در داراب نامه طرسوسی )جلد اول، ص.

دهد. به قریدون شیر میالگوی عمومی یک گاو به 354؛ شاهنامه، چاپ مسکو، جلد ششم، ص. 3. 382؛ ثعالیبی، صص. 90. 689. بر اساس این افسانه )طبری جلد اول، صص. 6

ه( های رودخانه کر نزدیک استخر یا رودخانه بلخ )و یا به فرات بنابر شاهنام بعد( همای که به پادشاهی چشم داشت کودک خود دارا را به آببه بعد یافت ۱۰شرح این داستان در داراب نامه طرسوسی جلد اول، صفحه ینتر کند. کامل انداخت. یک آسیابان او را پیدا کرده و بزرگ می

شود ) طرسوسی به جای آسیابان از گازر نام برده است(. می7. Iran. Nation. 2. 4.

.۶ .۱5۴؛ قانون مسعودی، صص. ۱۱۱و ۸۹آثارالباقیه، صص. .8 .127، 11؛ مسعودی، مروج، 59؛ همزه، ص. 718، 691، 54. 649، 644. 216. طبری جلد اول، صص. 9

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۸0

ارا چنین بر که بیرونی به دست داده است، آشکل و دسته بندی فهرست نام پادشاهان هخامنشی کاز ش بابلی است. در آثارالباقیه -ت یونانیسن که مایه گرفته از یکسنت ایرانی که این فهرست نه از آن یکآید می

« لدانیکشاهان »نام پادشاهان هخامنشی در دو فهرست جداگانه آمده است: فهرست نخست با عنوان م آغاز و کنصر ی (. فهرست نخست با نام بخت111)ص. « شاهان بزرگ»( و دیگری با عنوان 9-88)صص. روایان ایرانی چون داریوش مادی )داریوش المادای . این فهرست فرمانرسد یمندر به پایان کبا نام اس)ارتهشست(، داریوش دوم، اردشیر )احشیرش(، اردشیر مبوجیه )قمبیسوس(، داریوش، خشایارککوروش،

ما در بین مردم »ه کگوید . بیرونی به صراحت میردیگ یمداریوش سوم را در بر نروون)؟( وکدوم، اخوس، ننده، کندر بناکه با مرگ اسکم بود تا هنگامی که از بخت نصر یکبابل نیز تاریخی از پادشاهانشان را یافتیم

یانی، آشوری، کای از نام پادشاهان (. فهرست دوم مجموعه88به بطلمیوس انتقال یافت )ص. ها آنتاریخ از (.111رسد)ص. به پایان می« آخرین شاهان ایرانی»با دارا قباد آغاز و یکه با کبابلی و هخامنشی است

از نام پادشاهان ایرانی را به دست یتر قیدقتاب قانون فهرست نسبتا متفاوت و کبا این وجود بیرونی در ه با نام کت الجبلیان( نام ده پادشاه ایرانی را کدهد. او زیر عنوان پادشاهان ایران پس از سقوط ماد )ممل می

(. درست پیش 6-155)صص. کند یم، فهرست ردیگ یمآغاز و با نام داریوش سوم پایان 2ورش(کوروش )که با نام کدهد به دست می« بابلی و مادی»از این فهرست، فهرستی از نام دوازده پادشاه زیر عنوان شاهان

بابلی -های یونانی سنت ردن خود بهکرسد. در این فهرست بیرونی با پایبند به پایان می« داریوش مادی»را در آثار الباقیه آورده بود، نادیده ها آنه به سنت ایرانی تعلق دارند و نام کیانی را کشاهان پیشدادی و

)اهل المغرب( « مردم غرب»ارا آن را به کتاب آورده و آشکه در این کگیرد. بیرونی در فهرست سومی میی کوشش در یکو ناشیانه زدیآم یم، نام پادشاهان آشوری، بابلی نو و هخامنشی را به هم دهد یمنسبت

(.11-110دانستن برخی از پادشاهان با شاهان شرق ایران دارد)صص. یومرث یا هوشنگ شروع شده و با دارا به کاند با ردهکرا یاد ها آنه مورخان اسالمی کشاهان ایرانی آنگونه

شد ه او نیز دارا و گاه دارای بزرگ نامیده میکست خورده بود، و پدرش کندر شکه از اسکدارا، رسد. پایان میه کو اردشیر دراز دست سه تن از پادشاهان هخامنشی نادیده انگاشته شده در سنت ملی ایرانی هستند

یانی که ریشه کرا به سنت ه اردشیر و دو داکتوان دریافت اند. به سادگی می نام برده ها آنمورخان اسالمی از اند. در شرق ایران دارد، افزوده و پیوند داده شده

یانی با گشتاسب یا به احتمال زیاد با همای پایان یافته باشد. بهمن پدر که سنت کرسد چنین به نظر می امال به کیانی کسازد و مانند دیگر شاهان چهره گذرا را نمایان می کهای ی همای، جانشین گشتاسب، ویژگی

خواه پدرش ،اسفندیار، است و با رویدادهای شرق به ویژه دشمنی ینکسو وی کاو پرداخته نشده است. از ی

( از 652دانند. طبری )ص. ( دارا الماهی االول است که او را با داریوش یکی می111دهد، دیگری )ص. . بیرونی به دو صورت گزارش می1یابد؛ یک شاه مادی و داریوش است( در سنت یهودی نیز تداوم می تصاویرای از ارا آمیزهبرد. همین دارا ) که آشک داریوش المدهوی نام می

نک. زیر. .۲۱۶دیگر: مادی(، طبری، جلد اول، . بسنجید با کورش الموادی )گونه2

۱۸۱ بودند؟ هخامنشیان وارثان ساسانیان آیا

غرب ایران پیوستگی یها تیفعالهای سام و گشتاسب ارتباط دارد و از سوی دیگر با رویدادها و بین خاندانطبری 1.های مورخان اسالمی آوازه یافته است نوشته دارد. او به موجب ساختن چند شهر در بابل و میسان در

ه وی کدهد ( گزارش میکند یمهای غیر ایرانی را بیشتر از او نقل ه طبری سنتکبه نقل از حشام بن محمد )( از 687ست داد. همچنین طبری)جلد اول، ص. که در چند جنگ بزرگ یونان )روم( را شکپادشاهی بود

هایی ها و عهدنامه ه رسالهکو خردمندترین شاهان ایرانی بود نیتر بزرگی از کبهمن یه کند ک دیگران نقل میاو را بهترین در واقع (15اند. گردیزی)ص. های اردشیر ساسانی بوده ها و عهدنامه داشت که بهتر از رساله

در بابل و بازسازی خواند. برخی از مورخان اسالمی آزاد سازی یهودیان از اسارتشان پادشاهان ایرانی مییش یهودی را ک( بهمن حتی مدتی 29گزارش )یعقوبی ص کاند. بنابر ی را به وی نسبت داده 2معبد اورشلیم

ها بهمن ( برخی از یهودی28دهد)ص ه حمزه گزارش میکه چرا آن گونه کتوان دریافت نون میکپذیرفت. ا ه بر پای 3،ه نولدکه یادآور شدهکی دانستن بهمن با اردشیر دراز دست آن گونه کدانستند. ی ی میکوروش یکرا با

ی انگاشتن، کردند. با این حال این یک ه از منابع یونانی استفاده میکسردرگمی نویسندگان سوری است 4.دهد های شرقی و غربی را در پوشش نام بهمن نشان می ای از سنت بیشترآمیزه

طبری )جلد اول، ه دهد. بنابر گفت بهمن، نیز چنین سردرگمی و آشفتگی را بازتاب میپادشاهی همای دختر ها )روم( به جنگ پرداخت و اسیرهای بسیاری گرفت. وی به معمارهای رومی اسیر ( وی بارها با یونانی690

. بنابر 5دارندبر پا « روم»وهمند بسیاری مانند بناهای کدستور داد تا در استخر برای وی بناهای یادمان ش( همای پایتخت را از بلخ به تیسفون انتقال داد و پلی بر روی دجله ساخت و همدان 15گزارش گردیزی )ص

ند. کرا پی افند و مرد تهیدستی وی را پرورش که همای پسرش داراب را در آب رودخانه ای افکباید یادآور شد این افسانه

دگرگونی بزرگ قدرت کدوره یا ی کها ، پایان ی بیشتر با تغییر سلسلهه کاست ییها داستان ه داد، از گون 6.پیوستگی دارد

ای از ارا پارهکیا دارای بزرگ، آش 1،م )یا داراب(کشویم. دارای ی های شناخته شده می چهره ه با داراها وارد حوز( برخی اصالحات اداری وی را گزارش ۱۶دهد. گردیزی )ص. م را نشان میکپادشاهی داریوش ی یها جنبه

.54:؛ مجمل،ص. 173؛ ثعالیبی، ص. 26؛ دینوری، ص.28؛ همزه،ص. 7. 686. طبری جلد اول، صص. 1(، این ماجرا را به ۱۲۷( و مسعودی )جلد دوم، ص. ۶5۲؛ با این وجود طبری )جلد اول، ص. ۳۰؛ مجمل، ص. ۷. ۲۶دینوری، صص. . 2

ها دست نشانده یا فرماندار بهمن بوده است. دهند که بر طبق بیشتر سنت کوروش نسبت می3. Gesch. d. Pers, p. 3, n. 1.

کند که فرامرز پسر رستم به هند ( بهمن مدتی توسط لولو، رازدار کشمیری همسرش، برکنار شد. او سپس نقل می5۳بنابر مجمل )ص. . 4شان با دهد که واپسین کیانیان در مرزهای شرقی گریخت که آذر برزین پسر فرامرز از آنجا برای پدرش کمک آورد. این موضوع نشان می

اند. مشکل روبرو شدههای تخت جمشید است؛ داند که آشکار اشاره به ویرانه ها را با کاخ هزار ستون استخر یکی می . همزه )همان( این مجموعه ساختمان5

.55مقایسه کنید با هزار ستون در مجمل، ص. د؛( عناصر مشابهی با افسانه ، به بع۱۹۲۳به بعد؛ شاهنامه، ویرایش بروخیم، ص. ۶، ویرایش انکلساریا، ص. . افسانه ساسان )کارنامک6

. ۲۱نوشت دارا دارد. نیز نک. پی

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۸۲

تاریخ ملی ایران ه در چرخ یتر مهمم است. با وجود این وی نقش که یادآور اصالحات داریوش یکند ک میند اما به خاطر بوی بد دهانش او ک ندر بود. وی با دختر پادشاه روم ازدواج میکدارد: وی پدر دارای دوم و اس

آورد. بنابراین دارای اول اسکندر و خاندان ندر را به دنیا میکدر روم او اس 2.گرداند بر می اش خانوادهرا به 3.نماید دهد و اسکندر را برادر ناتنی دارای دوم می شاهی ایران را به هم پیوند می

سنت کسر چشمه گرفتند نه از ی 4ندرکسا از داستان یونانی اسندر و دارا اساکاس ه های مشهور دربار داستان هایی مبهم از رویدادهای تاریخی برجسته دوران ه خاطرهکایرانی راستین. بدون تردید این بدان معنا نیست

شرقی نشده باشند، یها حماسهردیم، وارد که پیش از این یاد کپادشاهی هخامنشی، از جمله رویدادهایی ه به پایان این سنت افزوده کهایی وام گرفته شده هستند یانی چهرهکه دو دارا در سنت کدهد ه نشان میکبل

5.اند شدهه از ساسانیان در دست داریم بر خالف انتظار، ساسان نه از پسران دارا، کهایی ه در بیشتر تبارنامهکجالب آن

ارنامه و شاهنامه آمده ساسان از که در کدیگری ه رنامبنابر تبا 6.ه از نسل بهمن استکیانی،کآخرین پادشاه ای اصیل خدشه دار . با وجود این اعتبار این تبارنامه به عنوان تبارنامه]دارای دارایان [ نسل آخرین دارا بود

وی دانسته شده دختری ه ه نوکه در حقیقت اینگونه بود(ک)که در این تبارنامه اردشیر نه پسر بابکاست چرا 7.است

تبار ایشان به سیاوش ها آنی از که در یکمتفاوت در دست داریم ه م دو تبارنامکانیان نیز ما دست کاش ه دربار انیان بابل را گشوده بودند و که اشکدوم هنگامی پدید آمد ه به گمان من تبارنام 8.رسد و در دیگری به دارا می

54. در منابع پارسی. عربی هر دو شکل برای دو دارا به کار رفته است. مقایسه کنید با یادداشت بهار درباره وقوع هر دو شکل، مجمل، ص. 1

برد. ار می، برای داریوش سوم دو شکل دارا و داریوش را به ک۲۹. یعقوبی، ص. ۹ پانوشتهای دیگری در ، او را ناهید نامیده است. تفاوت387این دختر را هیالی خوانده است.؛ داراب نامه، ص. 697. طبری جلد اول، ص. 2

. 399جزییات وجود دارد؛ مقایسه کنید با ثعالیبی، ص. الستینس دروغین، پدر اسکندر نکتانبوس، فرعون خلع شود. در ک ای است که به طور کلی در اسکندر نامه پارسی دیده می . این همان نسخه3

هایی از عربی که از سریانی رسد به نسخه ، که به نظر می۳۱نویسنده مجمل، ص. (. 16. 13شده مصر است )ای. هزلتون هایت، صص. فسانه نبوده است. با این وجود های فارسی این ا کند که در دیگر نسخه ترجمه شده دسترسی داشته است کنجکاوانه همین نسخه را گزارش می

، ص. ۱۹۶۴کند. بسنجید با ایرج افشار)ویراست( اسکندرنامه، تهران، معمول فارسی را گزارش میبه اختصار نسخه 55مجمل در صفحه ۲۷.

. نولدکه، همان.45. Cf. MARY BOICE in Handbuch der Orientalistik; Iranistik II, p. 58.

؛ مجمل، ۴۷۴؛ ثعالبی، ص. ۱۲۰؛ بیرونی، ص. ۸۱۳؛ طبری، ص. ۱5۱؛ مسعودی جلد دوم، ص. ۲۷دینوری، ص. ؛ ۴۲یعقوبی، ص. . 6 .۹؛ طرسوسی، همان، ص. ۳۲ص.

خواند. . در این کتیبه اردشیر بابک را پدر خود می7؛ نک. همزه، ۷۰۹، ۷۰۴لد اول، صص. (، به دارا )ج۷۰۸ها را به زرار بن اسفندیار )جلد اول، ص. تبار آن. طبری بنابر گزارش دیگری 8

( یا به سیاوش )جلد ۷۰۹(، به پسر کی قباد)جلد اول، ص. 5۹، و مجمل، ص. ۴5۷؛ ثعالبی، ص. ۱۱۷. ۱۱5؛ بیرونی، صص. ۲۱ص. وان ( از دارای بزرگ یا کی آرش، پسر کی قباد، به عن۴5۷رساند؛ ثعالبی )ص. ( می۱۳۶، مسعودی، ص. ۱۱۳؛ بیرونی، ص. ۷۱۰اول، ص.

برد. ها نام می احتمالی آن ای ین

۱۸۳ بودند؟ هخامنشیان وارثان ساسانیان آیا

ه نخست نشان دهند ه ه تبارنامکتوان پنداشت پادشاهی هخامنشیان را داشتند و از سوی دیگر می ه ادعای گستر 1.انیان حتی پیش از دست یافتن بر پادشاهی باشدکادعاهای اش

یانی راه یافتند، تاریخ و که به سنت کمبهم و آشفته، ییها خاطرهبنابراین جدای از نام دو دارا و اردشیر و ل تاریخ رسمی ایران که سرانجام شکغرب و جنوب ایران تقریبا همه در سنتی در آمیخته شد یها داستان

ها، مسیحیان، یهودیان و ای شامل بابلی ه فرمانروایی ساسانی گسترهکزرتشتی به خود گرفت. البته از هنگامی . در این گونه 2خورد یم ها نیز به چشم های زرتشتی دیگر سنت نار سنتکگرفت، در ها را در بر می مانویها ای از مادها وجود داشت. این سنت ها شناختی گاه درست و یا گاه نادرست از هخامنشیان و تا اندازه سنت

گاهی برای مورخان و وقایع نگاران خستگی ناپذیر سده همچون سر چشمه های نخستین اسالمی به های آگاهی طبری از ار میکویژه طبری و بیرونی به ه اورشلیم را کوروش به عنوان فرمانروای بابل کآمدند. آ

ه از منابع یهودی گرفته کنه از منابع ساسانی راستین 3،رده و فرزندان اسرائیل را به آن برگردانیدهکبازسازی س از ه اورشلیم را پکسی ک»ارتر است: ک( در این باره بسیار آش5۹شده است. حتی گزارش حمزه )ص.

ه او همان کها بر این باورند وروش بود و یهودیکه به عبری نام او کرد پادشاهی بود کهفتاد سال بازسازی «.بهمن پسر اسفندیار است

ه موز(ه دانیال نامه کوروش و داریوش به خوبی به روزگاران اسالمی راه یافت، چنانک ه سنت یهودی دربار های حماسی ه بخشکتاب دانیال ک( ، بازنویسی شعرگونه و نیمه تمثیلی و خیالی از ۴۷۴۳، یا .Msبریتانیا

های اصلی دانیال نامه هستند و وروش از جمله چهرهکبه آن افزوده شد، گواه آن است. داریوش مادی و 4.داردلی با سنت گزارش شده به دست مورخان اسالمی همخوانی کدر خطوط ها آنهای ردهکگزارش

ه ندر چهرک. اگر چه اسآید یمیانی، کپسین دیگری به تاریخ ه ندر، افزودکدر سنت ایرانی پس از دو دارا ،اس . شده استقهرمان پرآوازه و پر شور را به خود گرفت با این وجود در متون روحانیت زرتشتی نفرین کی

ه کنسبت به وی در داراب نامه، داستان مشهور طرسوسی ها آنندر در نگرش کایرانیان با اس ه برخورد دو گانهن تری است، به چشم کهای بسیار داده ه اگر چه در حدود قرن دوازدهم نگاشته شده اما در واقع بر پای

ندر به هیچ وجه ک، اسبینیم یمه ما در گزارش فردوسی و نظامی کخورد. در این داستان بر خالف آنچه می

( آمده است که اشکانیان از نجیب 3. 42، به نقل از ج. راولینسون، همان، صص. 1. در گزارش آریان از بنیانگذاران سلسله اشکانی ) قطعه 1

ند. حتی اگر، آنگونه که استرابو )جلد بایست ادعای تبار داشتن از پادشاه یا قهرمانی باستانی کرده باش زادگان محلی بودند. و از این رو میها از سرزمین سکایی برخاسته باشند، دلیلی وجود نخواهد داشت که به اند که بپذیریم، آن ( از ما خواسته۱، ۴۱( و یوستین )جلد 93یازدهم،

ادعای نجیب زاده بودنشان شک کنیم. .813وع شود به طبری جلد اول، ص. . برای تمایز روشن بین سنت تاریخی زرتشتی و یهودی. مسیحی رج2 . 28. بسنجید با همزه، ص. 718، 2. 691. جلد اول، صص. 3به پشتیبانی خدایی بلشزر را کشتند و داریوش . بنابر دانیال نامه، داریوش و کوروش با هم به بلشزر حمله کردند اما شکست خوردند. سپس 4

ها انتخاب کرد. داریوش در نبردی علیه مردم را به عنوان یکی از چهار فرمانده ساتراپ بر تخت شاهی نشست. او به دانیال توجه داشت و اوا از فرنگستان کشته شد، کوروش نبرد را ادامه داد و دشمن را شکست داد و به عنوان پادشاه جانشین داریوش شد. او بعدها دستور داد تا معبد ر

( آماده کرده است. ۱۹۶۸نوشته را به عنوان بخشی از رساله دکتری خود )دانشگاه کلمبیا، ای از این دست نو بسازند. دکتر آمنون نتصر نسخه

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۸4

ه بارها کخرد نمایانده شده ست. وی بیشتر چون فرمانروایی سست، وابسته و بیشخصیت قهرمان نی کی 1.اند وی برخاسته کمکاش به ویژه شاهدخت ایرانی، بوران دخت، به حامیان ایرانی

به ها آنوین کیانی افزوده شدند. تکندر به پایان سنت که چه هنگام دو دارا و اسکبه آسانی دریافت توان ینم ه این روند به احتمال نه از روزگاز ساسانی کای گسترده رخ داده است. اگرچه تردیدی نیست احتمال در دوره

انیان در که همانطور که پیش از این آمد تبار اشکانی آغاز شده بود. گواه این حقیقت آن است که از دوره اشکتمایل چندانی ه ساسانیانکرسد. از آن جایی دارا میهای اسالمی بر جای مانده، به ه در تاریخکهایی تبارنامه

ساسانی برساخته شده باشند. همچنین از ه ها در دور ه این تبارنامهکتوان گفت انیان نداشتند نمیکبه اش ه ها در دور ه اینکتوان انتظار داشت ندر و دارا یونانی هستند میکه منابع اصلی داستان اسکآنجایی

2.گری رواج یافته باشند یونانیگاهی اند نده و کو پرا کبنابراین اگر سنت راستین هخامنشی در سنت ساسانیان آمیخته شده و اگر ما آ

رد هرودین از کتوانیم یاد دیگرگونه شده از ایران هخامنشی را وام دار منابع غیر زرتشتی هستیم، چگونه مینیم. آیا امکان کها کرده است، تفسیر ادعای اردشیر در برابر رومی ای که به وروش و داریوش را در اشارهک

ان نیرومندی در فرزندانش به کداشته است که شناخت درست اردشیر از هخامنشیان و افتخار به چنین نیاد. ای بر خود ببالن توانستند چون اردشیر به داشتن چنین پیشینه ه اینان نیز میککلی از میان رفته باشد؟ حال آن

گاهی کننده خواهد کالت گیج کچنین پنداری ما را گرفتار هزارتویی از مش رد. گذشته از این به گمان ما آه بیشتر کرده، نه به نقل از اردشیر که هرودین آن را بازگو کان اردشیر آن گونه کفرمانروایان رومی نسبت به نیا

ه بپنداریم کمنابع یونانی بوده است. باورپذیرتر خواهد بود ه ایران بر پای ه بر مبنای شناخت خود آنان از گذشتخود، اردشیر، نام برده بود، اردشیر هم در ای ینخود به امپراتور روم از ه ه شاپور دوم در نامکبه همان گونه ای

ش این وروکم با افزودن نام کرده بود، اما سفیران سوریه و میان رودان، دست کان خود یاد کاز نیا اش نامهنخستین بار پادشاهی ماد را پارسی »ه کوروش پادشاهی کرد هرودین از کرد را گسترش داده بودند. یادکیاد

توان آن را به ایرانیان ساسانی نسبت داد. ه به سختی میک، شناختی استگواه این پندار « ردک

، آنگونه که در داراب نامه آمده بوراندخت( به خوبی نشان داده است که ۱۹۶۹دکتر ویلیام هانوی در رساله دکتری خود )دانشگاه کلمبیا، . 1

ها در ها و چشمه آناهیتا است. او به عنوان شخصیتی ستیزه جو و پیروز اغلب با رودخانه ها تجسم و بازنمایی الهه است، از بسیاری از جنبههای او آنگونه که در داراب نامه گزارش شده است، شناخت بسیار بهتری از ارتباط است و نام مادر او به طور گویایی آبان است. ماجراجویی

دهد. گسترش مفهوم رایج آناهیتا به دست می V. NOELDEKE, Beitrage zurبایست در اواخر روزگار ساسانی به فارسی ترجمه شده باشد ) . اگرچه کالستینس دروغین می2

Geschichte de Alexanderromans,p. 17 sqهای فارسی را باید به گوسان در دوره پارتی نسبت داستان های اسکندر به (، ورود داستان های ملی نک: ها و افسانه ها در انتقال داستان داد. برای نقش آن

v.M.BOYCE, The Parthian Gosan and Iranian Minstrel Tradition, JRAS, 1957, ½.

۱۸۵ بودند؟ هخامنشیان وارثان ساسانیان آیا

رساندند و به طور یکسان مدعی بودند که یانیان یا به دارا میکانیان و ساسانیان هر دو تبار خود را به کاشه به روزگار کانیان که اشکرود هر چند گمان می 1.اند یانیان پسین یا پادشاهان هخامنشی بودهکوارث

ن است این پندار رد شود: کتر از آنان داشتند. از دو جنبه مم ای روشن تر بودند، خاطره کهخامنشی نزدیاند، بهتر حفظ شده ه ساسانیان از آن جا برخاستهکپارس خاستگاهشانهخامنشیان در ه خاطر هکالف( این

انیان یونانی شده، پیوند بیشتری با گذشته که ملی گرایی ساسانیان نسبت به ملی گرایی اشکاست، ب( اینتردید قرار خواهد و کتر درستی این دو گفته مورد ش ایران نشان داده است. با وجود این با بررسی دقیق

گرفت.ها در هخامنشی ه توانیم به تداوم خاطر های پسین پارسی در دست داریم نمی هکه از سکی کبا شواهد اند

ه کها برداشته شدند، حال آن هکاهورا مزدا و نمادهای ستایش آتش زود از این س ه رکپارس باور داشته باشیم. پیشباهت »ق.م( ۱۰۰تا ۱5۰ها )در حدود هکدوم این س ه مجموع. در دهد یمانی خود را نشان کاش کسب

اول پیش ه نخست از سد ه ها )نیم هکسوم این س ه . در مجموع2«انی قابل مشاهده استکاش کتدریجی به سبخود الهک ]سوم ه ی از شاهان پارسی دورکی[داریوش …انی هنوز هم چشمگیرتر استکنفوذ اش»از میالد(

بزرگ ناپدید شده و آتشدان پارتی ه دکه آتشکهالل را بر سر دارد، در پشت س کشده به یانی آراسته کاشای چهارگوش به ه به نوشتهکخورد، پیرامون س ه پادشاه در برابر آن به نیایش ایستاده به چشم میکی کوچک

ها گسترش سنتی هکبر س 4رت و منوچهرکچون نرسه، یزد ییها نامپیدایش 3.«پارتی آراسته شده است کسب دهد. های هخامنشی را نشان می متفاوت با سنت

تواند نشانگر ه میک 5امات عیالمیکهای استح چون یمکشدا، نریشنکه و زاماشبه در لوحه ییها ناموجود با ند،کممکن است این استدالل را سست های ایرانی شرقی و اوستایی در جنوب ایران نیز باشد، رواج نام

هخامنشی مهم و ه های تاریخی دور های فرمانروا و نام هایی در میان شاهزاده نبود چنین ناموجود این، ارگران شرق ایران بوده باشند.کها از آن ه این نامکن است کچشمگیر است. مم

محلی )ملوک الطوایف( اشکانیان را به خاطر تبارشان از خاندان کند که شاهان ( عنوان می۱۲۲. در حقیقت بیرونی )آثارالباقیه، ص. 1

شمردند. سلطنتی پادشاهان پارسی )مملکت الفرز( محترم می2. G.F. HILL, op. cit. p. 402.

ه در های وتفردات دوم ک ، وی بر این باور است که احتماال تصویر سکه۳۸۶؛ بسنجید با د.مورگان، همان، مجموعه ۴۰۳همان، ص. . 3 زمان فرمانروایی او نفوذ پارتی زیاد شده بود، در حقیقت تصویر شاه شاهان پارتی است.

(.9. 347کند )همان مجموعه، نمی یید. با این وجود دمورگان دو مورد اول را تأ157. گوتشمید، همان، ص. 45. E.Benveniste,Titres et noms propres en iranien ancien,pp.88,98.and 1.Greshewiteh,"Amber at persepolis"studia classica et orientalia Antonino pagliaro oblata,II,1969,p.245.

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۸6

ی از کازدواج با خاندان بازرنگیان ،ی که با یکیانی شرقی از سوی ساسانیان کسر انجام پذیرش سنت ه لزوما در پارس نسبت به ماد کدهد خالف این پندار را نشان می محلی پارس، پیوند یافته بودند، های سلسله

1.و پارت شناخت بیشتری از هخامنشیان وجود داشته است ه رکه حتی برخی از عناصر بسیار مشهور در هنر شاهی هخامنشی )برای نمونه پیکشویم بار دیگر یاد آور می

ها در های پس از هخامنشی ها( در دوره های حیوانی در سر ستون بال دار اهورا مزدا و استفاده از بن مایه ه ردند، در دورکه ساسانیان در زمان خود خراسان را پارسی کاند. گویا به همان روشی پارس تداوم نیافته

ل تاریخ ملی را کجنوبی و غربی ش یها سنتیانی با نادیده انگاشتن کروند پارتی شدن، سنت کانی با یکاش 2.به خود گرفت

ه کساسانی را 3تبلیغات انی، شاید ما نباید چندانکملی گرایی ساسانیان در سنجش با هلنیسم اش ه رباردانی نباید مانع از ارج کانیان بوده است جدی بگیریم. سیمای یونانی فرمانروایی اشکهدفشان خوار داشتن اش

ه به خاطر کای برخاسته بودند انیان از منطقهکانیان شود. اشکهای اش وششکنهادن به مقصود و جهت ه جنوب و غرب ایران بدون کدر حالی 4،اش در برابر ارتش مقدونی شناخته شده بود پایداری سرسختانه

ها ماندند. ایرانیان شرقی به یککمابیش مطیع سلوی کسلو ه ایستادگی چندانی تسلیم فاتحان شدند و در دورآن گونه 5.ش ماندندکندر ناآرام و سرکها پس از اس ها تا سال ها و آریان [، سغدیها یتخار] ها یاییباکترویژه

باور ملی نبودند، کاگر الهام گرفته از ی»های ایستادگی ند این نمونهک ه گتشمید به درستی بیان میکیش ک ه شرق ایران گهوار»ه کند ک وی همچنین اشاره می 6.«تا این اندازه خونین و سخت باشندتوانستند نمی

ه دین کز باورهای زرتشتی بوده است. دشوار است بپنداریم کبعدی همواره مر یها دورهزرتشتی و در به نظر 7.«استتریا و سغد با آن روبرو شد، نداشته کندر در باکه اسکهیچ نقشی در پایداری ملی زرتشتی[[های نخستین های محلی در شرق ایران در سده ه موجب پیداش سلسلهکه منبع نیرویی شبیه آن چه ک رسد یم

انیان در حدود هزار سال پیش را فراهم آورده باشد. شرایط فرهنگی و مذهبی کبرآمدن اش ه اسالمی شد، انگیزای روز افزون ه به گونهکیانی در طول فرمانروایی آنان و اقدام به آغاز جنبشی کانیان، گسترش سنت کزادبوم اش

ه کرد، بسنده است تا ما را متقاعد سازد ک فرهنگ ملی ایران را در برابر نفوذ یونان پشتیبانی و تشویق می

ها را سرکوب کرده بود یعنی جوزهر، فاسین، اردشیر آن( 15. 814های فرمانروایان محلی پارس که بنابر طبری )جلد اول، صص. . نام1

شی ندارند به جز مورد آخر که در حقیقت ممکن است از سنت کیانی گذشته باشد.منوچهر و دارا هیچکدام معنای هخامن دهد. که نتیجه متفاوتی به دست می به بعد، 204، 189. بسنجید با ریچارد فرای، همان، صص. 2 .۹۹، و بیرونی ص. ۱۰نوشت نک. پی. 3

4. GUTCHMID, op. cit. pp. 5, 11, 12. ( مؤید مشکل در کنترل این مناطق 5کرد )پلوتارک، جلد اول، یساز شهرهایی که اسکندر در شرق ایران تأسها و تعداد زیادی مستعمره. 5

شهر تنها در بلخ و ۸برد که در شرق بنا شده بودند، و تری که به اسکندر نسبت داده شده نام می شهر موثق ۴۰شهر از ۲۶است. گوتشمید (.5سغد بوده است )همان، ص.

.11. . همان، ص6 همان.. 7

۱۸7 بودند؟ هخامنشیان وارثان ساسانیان آیا

با جانشینانشان تفاوت نبوده و در مقایسه انیان لزوما نسبت به مذهب ایرانی بیکبرخالف ادعاهای پیشین اشهایشان از خط یونانی استفاده هکانیان بر سکه اشکاند. این حقیقت متری نداشتهکجهت گیری ایرانی

ه استفاده از کگزیدند، بیش از آن اندازه های یونانی را به عنوان الگوی خود بر می ردند و بسیاری از چهرهک میها به عنوان پشتیبانان فرهنگ ملی ایران ها و سامانی یعرب از جایگاه صفار های یفهخلخط عربی و بیعت با

ند.ک مرنگ نمیکانیان کاش ه مارا دربار ه اهد، پندار پیش گفتک مییالت زرتشتی با سلسله مراتب و شریعت کم تشکه با اردشیر یکتفاوت وجود دارد؛ در حالی کبا وجود این ی

ه به کیالت سازمان یافته که نشان دهد تشکروشنی در دست نیست کرد، مدرکگیری لکروشن شروع به شانیان وجود داشته است. با کبوده، در زمان اش کهایش شری ریزی سیاست دولت پشتیبانی شده و در پی یله وس

های انی تردید داشت. گزارشکمذهبی پادشاهان اش ]تعصب[ها و شور و شوق آئین ه این وجود نباید دربار( 5۷ه گوتشمید )همان، ص.ک( و آن گونه ۶، ۳۰( و پولینی ) تاریخ طبیعی، جلد۶-5، ۳، ۴۱جلدیوستین )

دهد. ها را نشان می انیکافی دینداری اشکند، به اندازه ک نیز اشاره میه برای اولین بار دستور کانی بود کبالش پادشاه اش بر جای مانده، 1رت و دیگر جاهاکه در دینکبنا بر سنتی

شاید در زمان این .کردند یمه ساسانیان به ندرت آن را تشویق کسنتی -گردآوری و تدوین متون اوستایی داد تری به خود ملی و رسمی ه وچهر 2ردکیش زرتشتی پیدا کیانی پیوند تنگاتنگی با که سنت کم؟( بود کبالش)ی

های هایی چون گودرز، گیو، میالد و بیژن در حقیقت شاهزاده ه چهرهکه همسخن باشیم کاگر با نولد 3.گرفت کما برای پیوند نزدی 4،یانی راه یافتهک ه انی به حماسکاش ه در دور ها آنهای ه داستانکاشکانی هستند

م برخی از آنان را بتوان کانیان یا دست ک. بنابراین اگر اشیما آوردهانیان با این سنت دلیل دیگری بدست کاشه در آن کو شرایطی را پدید آوردند کردههای مقدس را حمایت ه گردآوری نوشتهکزرتشتیانی راستین دانست

انیان به همان کند، تفاوت ادعا شده بین ساسانیان و اشکای پیدا حماسی توانست رواج گسترده -سنت دینی یابد. اهش میکاندازه

م و به ویژه شاهپور اول از دید ما، متعصبین زرتشتی راستین یا بسیار کست اردشیر ین اکگذشته از این مم 5،اردشیر ه های مذهبی گواهی شد نند. با وجود سخت گیریکانی جلوه نکمتفاوت با برخی از پادشاهان اش

ار کای در دربار اردشیر نام نبرده است. این برای ان شاهپور، از هیچ مقام مذهبی بلند پایه ه عبک ه سنگ نوشت

1. DKM 612, 3 sq. ; see ZAEHNER, ZURVAN, P. 8.

ها کنارگذاری تقریبا کامل هخامنشیان از سنت زرتشتی اطالعاتی درباره مساله پیچیده مذهب خاندان سلطنتی هخامنشان و نگرش آن. 2 دهد. گری راست دینی تبدیل شد، به دست می نسبت به آنچه که بعدها به زرتشتی

( در ۳، ۴۱هایی است که یوستین )جلد غرور، جسارت، اشتیاق به مبارزه در خانه یا خارج از آن، و ارجح بودن کردار بر گفتار، ویژگی .3تواند برای رشد و ایجاد حماسه قهرمانی و ها نمی دهد، اما این ویژگی ها نسبت می ها دارد به آن توصیف ناخوشایندی که از شخصیت پارتی

تر از هخامنشیان ها را ایرانی که پارتی Iran sous les Sassanides, pp. 16. 17 ,سن: مناسب باشد. بسنجید با کریستن استقالل ملی داند. می

4. Iran. Nation. ,8. 5. DKM 412, 12 sq.

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱۸۸

اهداف سیاسی اردشیر نیست، اما برخالف ه های سرسختان گیری پی ه ویژگی مذهبی و اصالح طلبانل(، من بر این )نه به زمان خسرو او 1تنسر به زمان اردشیر ه های جدید پرفسور بویس در نسبت دادن نام بحثیابی به اقتدار چیزهای بیشتری به اردشیر نسبت داده شده های بعد در تالش برای دست ه در دورهکباورم

به مدارا یا حتی توان یمم به آسانی کشاپور ی ه است، که ممکن است از لحاظ تاریخی قابل قبول نباشد. دربارو تالش او برای افزودن دانش یونانی و هندی به 2اخ بیشاپورکوی با مانی، تزئینات غیر مذهبی ه رفتار دلسوزان 3.ردکاوستا اشاره

یش زرتشتی کیالت کتعصب شدید او به نودینی و سازماندهی تش ه رتیر دربارکهای با وجود این سنگ نوشته گذارد. وی هیچ تردیدی بر جای نمی ه پیروزی تدریجی برنام ه و نیز دربار 4،براساس باورهای خودش

ه کانی کاش ه آشفتگی همگانی اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی روزهای پایانی دور ه ن است در نتیجکمم ها در بین مغ ییها بدعت، اختالف نظر و 5این برهه از زمان بازتاب یافته بود ه های بدساخت هکبه خوبی در س

گوید چگونه ه به ما میکرد کرتیر استنتاج کزرتشت و ه عبک ه تیبکپدید آمده باشد. این موضوع را شاید بتوان از « تنبیه»و « سرزنش»رده و مردان بدعت آور و نا استوار را کپشتیبانی « شایسته را یها مغدین زرتشتی و »وی

(.۱۳)سطر کرده است ه انی و نگرش مذهبی سخت گیرانکای بین تساهل نسبی اش رایش رسمی، تفاوت عمدهپیروزی نهایی این گ

آورد. ساسانی به وجود میانیان و ساسانیان وجود نداشته باشد. اردشیر به که تفاوت چندانی بین اشک رسد یمها به نظر در دیگر زمینه

یشها سکهست داد، که اردوان را شکانی را ادامه داد. وی پس از آن کهای اش های متعددی رفتار و سنت شیوهمهرداد دوم گرفته یها سکهلی آنچنان با دقت از کل کش»های مهرداد دوم زده شدند و هکبا الگوگیری از س

های نخستین ساسانی نه تنها به نوشته سنگ 6.«ن است گفته شود تصویر آن متعلق به وی استکه ممکشده . همان 7اند انی رواج داشتند، نوشته شدهکاش ه ه در دورکانی ویونانی که به خط اشکخط پارسی میانه

ساسانی سر بر ه انی از برترین جایگاه برخوردار بودند، بار دیگر در دورکاش ه ه در دورکهای بزرگی خاندانشبه دگرگون کانی یک. حتی ساختار فئودالی اش8دربار ساسانی را به دست آوردند ه های بلند پای آوردند و مقام

به بعد. ۱۶نامه تنسر، ص. .1

2. See GHIRSHMAN, op. cit., p. 139 sq.; VANDEN BERGH, L’archeologie de I’Iran ancient, p. 54. 3. ZAEHNER, ibid.

به بعد. ۹کتیبه کعبه زرتشت، سطر . 45. See DE MORGAN, op. cit., pl. XXVI. 6. JOHN ALLAIN in A Survey of Persian Art I, p. 816.

بود.با این وجود کرتیر کتیبه خود را تنها به پارسی میانه نوشت که آغازگر روندی برای آینده . 7 به بعد. 28به بعد، نسخه پارسی میانه، سطر 33. شاپور، کتیبه کعبه زرتشت، نسخه پارتی، سطر 8

۱۸9 بودند؟ هخامنشیان وارثان ساسانیان آیا

ـ دگرگون شده 1به احتمال در دوران پادشاهی قباد و خسرو اول-ساسانی ه نشد و در اینکه اساسا در پایان دورسند ما برای تاریخ ینتر مهمکه تا کنون م،کزرتشت شاپور ی ه عبک ه باشد، تردید وجود دارد. در سنگ نوشت

ه پادشاهان باج گذار و اشرافیت ک سازد یمار کساسانی است، نام اعضای دربار اردشیر و شاپور آش ه اوایل دورانی و کهایی بین نمودهای هنری اش به عالوه شباهت 2.نظام ساسانی بودند ه رکنیرومند نیز بخشی از پی

3.ساسانی به خوبی تأیید شده استه بر خالف هخامنشیان خود را خدایی و از نژاد که حتی لقب پادشاهان ساسانی کرسد یچنین به نظر م

ه تحت تأثیر کگردد ه شاید این نیز خود به مفهومی باز میکگردد انی بر میکخواندند، به سنت اش خدایان میها در سنگ نوشتهه کان کهمچنین کیش نیا 4.وس و جانشینانش آن را گسترش داده بودندکندر بوده و سلوکاس

ان اشکانی باشد. ککیش نیا ه ساسانی بازتاب یافته است، گویی تداوم سنت شناخته شد ه های اوایل دور هکو سای و ستایش خدایانشان احترام ویژه ها یدر خرافه پرست»انیان ک( اش3، 41به عالوه به گزارش یوستین)جلد

با پرستشگاه آناهیتا در استخر شباهت بیشتری بین جهت کپیوند خاندان باب«. ها قائل بودند برای رودخانه 5.دهد یمانیان را نشان کگیری مذهبی بین این خاندان و اش

جنگ )آتنا( در پاسارگاد در روزگار پادشاهی اردشیر ه ( به پرستشگاه الهiii ۲-۳)اردشیر دوم، کپلوتار ه اشار دیهیم گیری از دست خدا در نقش بر ه ه صحنکدرست است 6.دهد تری می هنک ه دوم به این آیین پیشین

انی بر جای مانده ندارد، با این وجود کها منحصرا ساسانی است و هیچ همانندی در یادبودهای اش جستهشاید بتوان این را از سویی با اشتیاق نخستین شاهان ساسانی برای ادعای مشروعیت و از سویی دیگر با این

شده باشد، کانی به دست ساسانیان حسود ازبین رفته یا پاکگیری اش ای مشابه مراسم تاجه ه صحنهکان کامتاج گیری از [دام تاج گیری خداییک انی هیچکاش ه ه در میان دوازده نقش برجستکاین حقیقت 7.ردکتوجیه

شاهنشاه اشکانی شاه محلی از دست که تقریبا همه در پیوند با تاج گیری یکدهد بل را نشان نمی دست خدا[نبود پیشنه ه است، نه نشان دهند وشش ساسانی در دگرگون سازی تاریخک ه هستند، ظاهرا بیشتر نشان دهند

انی.کاش ه در دور ییها صحنهبرای چنین

کند که فرمانروایان محلی هایی را ثبت می ( در فهرستی از نام شاهان و فرمانروایان، تعداد زیادی از لقب102. 100بیرونی )صص. 1

تمرکزگرایی ساسانیان گفته شده، تا حدی اغراق دهد که مطالبی که در مورد ن موضوع نشان میشدند. ای ها خوانده می های پارسی به آن ایالت ها )مانند اسفهباد، شار، افشین و خوارزمشاه( به دوران اسالمی نیز راه یافته است. آمیز است. برخی از این لقب

2. Cf. CHRISTENSEN, Iran sous les Sassanides, pp. 94, 99 sq., and R. N. FRYE, op. cit., p. 210. ,V. E. PORADAهای گویایی در صحنه شکار میترا در دورا هستند. های شکار مشهور ساسانی دارای پیش نمونه برای نمونه صحنه. 3

op. cit., pp. 186, 188. 4. I. BIKERMAN, Institutions des Seleucides, p. 236 sq.

؛ نیز نک:۸۱۹. ۸۱۸بسنجید با طبری جلد اول، صص. . 5Chamont,"Le culte d’Anahita a staxr et les premiers Sassanides "RHR, 1958,166 I8. 6 .See NOELDEKE, Gesch. Der Pers., p. 4, n. 2.

ها را به قتل همه آن ، اردشیر در کشتار اشکانیان افراط ورزید و به وصیت جدش ساسان بزرگ،۸۲۳به گزارش طبری جلد اول، ص. . 7 رساند.

شاپور جندینامه فصل ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌۱90

ه که بر خالف آنچه کشویم نیم، بیشتر متقاعد میکهر چه بیشتر شرایط به قدرت رسیدن ساسانیان را بررسی با تحوالت ها، ها و جهت گیری خواهد باور داشته باشیم در مقایسه با تغییر شخصیت از ما می سنت ساسانی

اسیوس و هرودین کهای دیو ه با وجود گفتهکشویم. این حقیقت متری در اوضاع و شرایط مواجه میک 1.کند را تأیید می رد، نیز دیدگاه فوقکها را به خودجلب ن سوم چندان توجه رومی ه تغییرسلسله در ایران سد

تر هخامنشی در هشت سده پیش ه از ترسیم شباهت بین تغییر قدرت از خاندان مادی به سلسل توان ینم مبوجیه در بستر ک( به نقل از ۶5های طعنه آمیز و خشن هرودوت)جلد سوم، رد. با وجود گفتهکخودداری دوباره به قدرت دست یابند، در نقش ها آنخواهد بود اگر که چه اندازه وحشناکمادها و این ه مرگ دربار

ها تری از جایگاه مادها را در دست داریم. این نقش برجسته های تخت جمشید تصویر واقعی برجسته دهند. ها را نشان می ها و پارسی اری و دوستی بین مادیکهم

امپراتوری را گسترش بیشتری بخشید، اردشیر هم وروش پادشاهی ماد را بر انداخت و که کای به همان گونه انی آغاز شده بود کاش ه ه از دورکای انی را به خاندان جدیدی انتقال داد و در نتیجه به توسعهکقدرت اش

ه با نیرویی تازه و شاید با احساس مأموریت پا به میدان نهاده بود کنیروی جدیدی بخشید. فرمانروای جدید انی ممکن بود، پیش ببرد.کاش ه ه در دورکو بیشتر از آنچه تر یعسربش ملی را ه اهداف جنکتوانست

انیان را متهم کانیان را بخوریم. ساسانیان اشکه فریب تبلیغات ساسانی علیه اشکبا این حال اشتباه است ها و نادیده انگاری آرمان ملی نشین کو تقسیم آن به شاه ]ایران[پارچگی شاهنشاهی ککرده و مسؤل نابودی ی

ه در پی دست یافتن به کانیان کمخالف و هماورد اش ه ارگیری چنین تبلیغاتی از سوی سلسلکاند. به دانستهه ساسانیان پس از به دست کاست. همچنین طبیعی است کاند، قابل در مشروعیت و حمایت ملی بوده

اجرا درآید ه ه دگرگونی باید به صورت تدریجی به مرحلک اند فتنیادرگرفتن قدرت و عهده دار شدن مسئولیت ه در کرد، همانطور که هر حزب سیاسی کی دنبال کوچکو بسیاری از الگوهای تثبیت شده را باید با تغییرات

کند. ست داده چنین میکانتخابات همگانی رقیبش را ش کی .انیان بودند تا هخامنشیانکرسد که وارث اش میچنین به نظر سانی بودند،کاگر ساسانیان وارثان

1 .CHRISTENSEN, op. cit., p. 97.

Journal of JondiShapour, Shahid Chamran University of Ahvaz Year 1, No. 2, Summer 2015

The Pan-Iranist Party vs sumka and tudeh parties until 28

mordad 1332 coup d'état‌ Parisa Noroozi

1

Receive: 16.11.1393 Accept: 10.2.1394

Abstract In its operational days in 1330-1332(late 1950s), the Pan- Iranist Party of Iran had some relationships with other parties and political organizations. These relationships were clearly to serve the party's goals, fluctuating between friendly relations to outward enmity. Tudeh Party, Sumka Party were among the political organizations most in contact with Pan-Iranist Party, relationships at times marked by outright, total support , and at others by opposition and cessation. There are a number of reasons for such a situation, two of which being the Party's long term policy towards Iranian nationalism on the one hand and the established monarchy on the other And the position was of the two parties in the political events and trends as well as the support of the government of Mossadegh nationalized the oil industry. keywords: the Pan- Iranist Party, sumka party. Tudeh party, 28 mordad 1332 coup d'état, Dr. Mosaddeq, nationalism.

1. M.A. in History of Islamic Iran, Tarbiat Moallem University of Tehran

[email protected]

Journal of JondiShapour, Shahid Chamran University of Ahvaz Year 1, No. 2, Summer 2015

Evaluation of the education system after the advent of Islam,

Muslims in the Indian subcontinent Nasim Farahmand

1

Receive: 3.12.1393 Accept: 2.3.1394

Abstract Shortly after the advent of Islam, In all the countries of the Arabian Peninsula Was accepted and even distant countries All spheres of private and social life under there were. One of those was the Indian subcontinent with Hzvrmslmanan Dchartghyyraty was placed under tasyraslam. Bagstrsh with Islam in India, as the most important factor in the growth and expansion of education Msylh¬Y Islamic culture in India discussed the conceptual framework, as well as schools and educational sites Bnagrdyd. The pattern of education and the world of Islam and Muslims in India as Bqyh¬Y Zynf¬Hay Mdh¬Y were the elite However, if circumstances necessitate My¬Krd this education through schools, public Tbqh¬Y children also My¬Grft Msjdha¬ available. Muslims in India's education system was divided into two periods. Dvrh¬Y Dvrh¬Y medieval and modern, that in both periods remained almost religious programs and cultural institutions were established. In this study, the expression Generalities about Islamic schools, the education system in India's Muslims, educational programs in schools, the role of the clergy in the development of Islamic schools in India and also the establishment of institutions and cultural sites in Hndprdakhth evenly. Keywords: Indian Subcontinent, Islamic education system, Period medieval, Period new era.

1. M.A. in History of Islam, Shiraz University [email protected]

Journal of JondiShapour, Shahid Chamran University of Ahvaz Year 1, No. 2, Summer 2015

Identity and Iranian human in Historiography of Mohammad

Ebrahim Bastani Parizi

Reza Shahmaleki1

Receive: 20.11.1393 Accept: 15.1.1394

Abstract Identity and Iranian human in Historiography of Mohammad Ebrahim Bastani Parizi (1304 - 1393) is the most important element of his thought. Numerous books and articles written on the frequency of, pursuing his line of thought leads us to say that ancient Iran Parizi concerns. Iranian people and Iranian culture. Show Properties "Iranian" in his mind the subject of this study, because the identities of the changes made in the world today have spiraled since ancient Iranian history, historian writing and to the right people, remains to be seen what components Iran's separate identity that was how he liked it and in this way we can achieve recognition. The conclusions we draw cognitive difficulties, fears, and hopes to sustain this culture is essential Keywords: Mohammad Ebrahim Bastani Parizi, Identity, Iran, History of Iran, Historiography.

1. M.A. in History of Islamic Iran, Tehran PNU [email protected]

Journal of JondiShapour, Shahid Chamran University of Ahvaz Year 1, No. 2, Summer 2015

Mazdak Character in Islamic Texts

Davood Ravanan1

Shahram Jalilian2

Receive: 3.12.1393 Accept: 6.2.1394

Abstract The most reports and studies of Mazdak behavior and Mazdakian seen in Islamic writings, this is in addition to writing the story of Mazdak and his followers, to talk about his character and have been always many titles added to Mazdak. Sometimes these titles were positive, such as Ferdowsi, who Mazdak "a spokesman with the knowledge and opinion " is read. And sometimes have negative as well as Khwaja Nzamalmlk him "wicked impostor and damnation dog" called. The study attempts to examine the transformation Mazdak character in Islamic writings as well as reasons that the impetus for the transformation of character Mazdak in Islamic writings payment. Keywords: Mazdak, Heretic, Islamic literature, Mazdak Character.

1. M.A. student in History of Ancient Iran, Shahid Chamran University of Ahvaz

[email protected] 2 . Associated professor, Department of History, Shahid Chamran University of Ahvaz

[email protected]

Journal of JondiShapour, Shahid Chamran University of Ahvaz Year 1, No. 2, Summer 2015

State Trade Routes in the Persian Sassanid Era Maryam Jahanbakhshi

1

Receive: 12.11.1393 Accept: 19.1.1394

Abstract In the late Sasanian period, trade relations were affected. Most goods in East-West trade through several roads were exchanged.the roads were Shahrahay important business. Silk Road during the Sassanid Persia and Byzantium was limited due to war. The goods were shipped from the Persian Gulf to the East, and Africa. Land and sea trade routes connecting major highways and road course has been Fars province. Gulf littoral states of the Persian Gulf region as a very important role in the economy and a flourishing maritime trade of the Sasanian Persian Gulf has undertaken. This article seeks to According to the geographical context of the role of trade routes connecting the city to the ports and coasts of the Persian Gulf and the Gulf states place during the Sassanid Persian Gulf trade show. Keywords: Trade, Fars, Trade routes, Persian Gulf.

1. M.A. in Persian Gulf Studies, Shahid Chamran University of Ahvaz

[email protected]

Journal of JondiShapour, Shahid Chamran University of Ahvaz Year 1, No. 2, Summer 2015

Achaemenids and Arabs relations in the sixth century BC Masoumeh Bigdeli

1

Shahram Jalilian2

Receive: 3.1.1394 Accept: 6.4.1394

Abstract Achaemenid Empire in 559 BC, by Cyrus the Great's victory over Styag last king of the Medes, was founded. He captured the territories occupied by the former government of Mud, Asia Minor, Urartu, Lydia and Cappadocia and conquests in the east, the vast majority of people gathered under the banner of his kingdom. After the capture of Sardis, submissive the Arab. With the conquest of Babylon and Egypt to the Iranian border, Cambyses, son of Cyrus the Great to conquer the land and cross the scorching desert of Sinai, asked help the Arabs. With their help, and the Arabs conquered Egypt in recognition of his service in the Achaemenid period were exempt from a tax. Relations between Arabs and Iranians evidence of Achaemenid period remains. Greek historians such as Herodotus, Xenophon and Diodorus Siculus in his books have referred to this relationship. The Achaemenid kings, when mentioned in the territories under their rock-reliefs, from Saudi Arabia have learned. The most important role in the Arab Achaemenid reliefs, including the eastern stairs of the Apadana at Persepolis, Naqsh-e Rustam tombs. In this study, we try to check the sources and historical evidence of the Achaemenid Empire in the early days of the series until the end of the life of this Empire scientifically examined. Keywords: Achaemenid, Arabs, foreign relations, Arabia, Iran.

1. M.A. student in History of Ancient Iran, Shahid Chamran University of Ahvaz

[email protected] 2 . Associated professor, Department of History, Shahid Chamran University of Ahvaz

[email protected]

Journal of JondiShapour, Shahid Chamran University of Ahvaz Year 1, No. 2, Summer 2015

Islamic Ethics and Changing the Incorrect Traditions of Jahiliyah

ethics

Marzieh Bidmal1

Bahador Ghayem2

Receive: 12.2.1394 Accept: 8.4.1394

Abstract Studying the people in that period indicates the lack of a proper pattern in personal and social relationships. In the age of Jahiliyyah, there were several desirable characteristics such as hospitality, sheltering the refugees, treaties, generosity and bravery but they were interpreted in a special way and were rooted in social factors and the Jahiliyyah culture like self-glorification and rivalry between tribes which indicate the moral degradation of the people of that period. With the prophecy of the prophet of Allah (pbuh), a set of moral reformations were followed by him that led to the creation of basic differences between the age of prophecy and the age of Jahiliyyah. Attention to the orders of Quran and the spirit of competition for observing them forced the Arab community of that time to a radical significant change. These changes were later suitably defined by the holy Imams in later periods and generations and presented to the public. These honorable Imams tried to improve the personal and social behaviors of the Muslims, especially the Shi'ite. This study is trying to analyze the amount of the Islamic society's capacity for Islamic religious and moral teachings. In this study, we need to refer to historical and also religious sources. The descriptive-analytic method will be utilized. Keywords: Islamic ethics, Jahiliyyah traditions, personal morale, social morale, reform.

1. M.A. student in History of Islam, Shahid Chamran University of Ahvaz

[email protected] 2 . Associated professor, Department of History, Shahid Chamran University of Ahvaz

[email protected]

Journal of JondiShapour, Shahid Chamran University of Ahvaz Year 1, No. 2, Summer 2015

Shahnameh Ferdowsi's Pitched Battle Royal

Adel Alayari1

Receive: 26.11.1393 Accept: 17.3.1393

Abstract The main source of Iranian national history and traditions, For the people of Iran, during the last millennium has been a valuable book named Shahnameh. Shahnameh gives a unique knowledge of national history in ancent Iran. As the name suggests, this book book is a record of ancient Iranian kings, and Ferdowsi in Shahnameh started referring to this point. the books atmosphere is epic combat, although Shahnameh paid much attention to Iranian culture and civilization,. Ferdowsi stated, Shahnameh tells the stories of kings and princes and how they are mounted. sometimes the Kings participated in battles and sometimes forced to pitched batlle, therefore in shahnameh some tips can be inferred about Persian kings fight, which is not available in any other book in such details. By stydying the shahname and ther persian masterpieces about persian kings Pitched battle we can realize that the king did not fight anyone or participated any Pitched battle, Only when the enemy threatened his throne and kingdom legitimacy to the risk of falling, or that he wanted the kingdom and illegitimate usurper of the throne of the cast and show their suitability for the kingdom dealt Pitched battle. In this study, we will try to look into the Shahnameh and other historical sources,to ways, and position of ancient kings pitched battles in the Shahnameh. Keywords: Shahnameh, Epic, King, Pitched battle.

1. M.A. student in History of Ancient Iran, Shahid Chamran University of Ahvaz

[email protected]

Journal of JondiShapour, Shahid Chamran University of Ahvaz Year 1, No. 2, Summer 2015

The Epic Presence of People of Khuzestan Province in the Islamic

Revolution of Iran in 1357 Mohammad AfsariRad

1

Kiomars Golestani2

Receive: 1.2.1394 Accept: 14.4.1394

Abstract This article aims to examine the process of public participation in the province's Islamic Revolution. The specific geographical location of the province, the economic importance of the existence of diverse ethnic groups, parties and religious groups and indigenous community-based social structure in Khuzestan province resulted in the people of this province and active participation in campaigns and protests impressive Islamic Revolution have in 1357. Because of the rise of popular struggles in the second half of 1357, here too the political presence of people in the same period and with the main emphasis on news the country's newspapers (information and Cosmos 1357) is studied. Check carefully the quality of resources and the revolutionary struggles of the people of the province, shows that people in different cities like Ahvaz and Abadan and Dezful and Behbahan province and a great contribution in advancing the goals of the revolution have been especially politically. Keywords: Khuzestan Province, Islamic Revolution in 1357, Ahvaz, Newspaper, Kayhan.

1. Lecturer in Technical and Vocational Institute of Sama, Ahvaz and PhD Candidate in

History of Islamic Iran, Shahid Chamran University of Ahvaz [email protected] 2. Lecturer in Technical and Vocational Institute of Sama, Ahvaz

[email protected]

Jondēšāpur Quartly Journal of

Student Scientific

Society of History of

Shahid Chamran

University of Ahvaz

Year 1, No. 2,

Summer 2015

Address: Iran, Ahvaz,

Golestan Blvd., Shahid

Chamran University, Faculty

of Literature and Human

Sciences, the Office of

Scientific Associations

E-mail: [email protected]

Website: www.scu-history.ir

License Holder: Student Scientific Society of History

of Shahid Chamran University of Ahvaz

Managing Director: Marzieh Behzadi

Editor-in-Chief: Mohammad Heidarzadeh

Editoral Board: (By Alphabet)

Mohammad AfsariRad, Ph.D. Student of History at

SCU

Dr. MohammadReza Alam, Associate Professor of

History at SCU

Dr. Ali Bahranipour, Assistant Professor of History

at SCU

Dr. Bahador Ghayem, Associate Professor of

History at SCU

Dr. Shahram Jalilian, Associate Professor of History

at SCU

Sajad Kazemi, Ph.D. Student of History at SCU

Dr. Reza Moshksar, Assistant Professor of

Architecture at Shiraz University

Dr. Qiu Yihao, Assistant Professor of History at Fudan

University

Persian Editor: Dr. Zeinab Afzali

Adminstrator Managers: Mohammad AfsariRad

The contents are available in following link:

www.scu-history.ir